Page 350 of 513
PDF/HTML Page 381 of 544
single page version

रागपरिणाम एवात्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतम् । रागपरिणामस्यैवात्मा कर्ता, तस्यैवोपादाता हाता चेत्येष शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको निश्चयनयः । यस्तु पुद्गलपरिणाम आत्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतं, पुद्गलपरिणामस्यात्मा कर्ता, तस्योपादाता हाता चेति सोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको व्यवहारनयः । उभावप्येतौ स्तः, शुद्धाशुद्धत्वेनोभयथा द्रव्यस्य प्रतीयमानत्वात् । किन्त्वत्र निश्चयनयः साधकतमत्वादुपात्तः, साध्यस्य हि शुद्धत्वेन द्रव्यस्य कषायितः परिणतो रञ्जितः । कैः । मोहरागदोसेहिं निर्मोहस्वशुद्धात्मतत्त्वभावनाप्रतिबन्धिभिर्मोह- रागद्वैषैः । पुनश्च किंरूपः । कम्मरजेहिं सिलिट्ठो कर्मरजोभिः श्लिष्टः कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलरजोभिः संश्लिष्टो बद्धः । बंधो त्ति परूविदो अभेदेनात्मैव बन्ध इति प्ररूपितः। क्व । समये परमागमे । अत्रेदं भणितं भवति – यथा वस्त्रं लोध्रादिद्रव्यैः कषायितं रञ्जितं सन्मञ्जीष्ठादिरङ्गद्रव्येण रञ्जितं सदभेदेन रक्तमित्युच्यते तथा वस्त्रस्थानीय आत्मा लोध्रादिद्रव्यस्थानीयमोहरागद्वेषैः कषायितो रञ्जितः परिणतो मञ्जीष्ठस्थानीयकर्मपुद्गलैः संश्लिष्टः संबद्धः सन् भेदेऽप्यभेदोपचारलक्षणेनासद्भूतव्यवहारेण बन्ध इत्यभिधीयते । कस्मात् । अशुद्धद्रव्यनिरूपणार्थविषयत्वादसद्भूतव्यवहारनयस्येति ।।१८८।। अथ निश्चयव्यवहारयोरविरोधं दर्शयति — एसो बंधसमासो एष बन्धसमासः । एष बहुधा पूर्वोक्त- प्रकारो रागादिपरिणतिरूपो बन्धसंक्षेपः । केषां संबन्धी । जीवाणं जीवानाम् । णिच्छयेण णिद्दिट्ठो निश्चयनयेन निर्दिष्टः कथितः । कैः कर्तृभूतैः । अरहंतेहिं अर्हद्भिः निर्दोषिपरमात्मभिः । केषाम् ।

अन्वयार्थः — [एषः] आ (पूर्वोक्त रीते), [जीवानां] जीवोना [बन्धसमासः] बंधनो संक्षेप [निश्चयेन] निश्चयथी [अर्हद्भिः] अर्हंतदेवोए [यतीनां] यतिओने [निर्दिष्टः] कह्यो छे; [व्यवहारः] व्यवहार [अन्यथा] अन्य रीते [भणितः] कह्यो छे.

टीकाः — रागपरिणाम ज आत्मानुं कर्म छे, ते ज पुण्यपापरूप द्वैत छे, रागपरिणामनो ज आत्मा कर्ता छे, तेनो ज ग्रहनार अने छोडनार छे; — आ, *शुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप निश्चयनय छे. अने, पुद्गलपरिणाम आत्मानुं कर्म छे, ते ज पुण्यपापरूप द्वैत छे, पुद्गलपरिणामनो आत्मा कर्ता छे, तेनो ग्रहनार अने छोडनार छे; — आवो जे नय ते *अशुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप व्यवहारनय छे. बन्ने आ (नयो) छे; कारण के शुद्धपणे तथा अशुद्धपणे बन्ने प्रकारे द्रव्य प्रतीत कराय छे. परंतु अहीं निश्चयनय साधकतम

*निश्चयनय केवळ स्वद्रव्यना परिणामने दर्शावतो होवाथी तेने शुद्धद्रव्यनुं कथन करनार कह्यो छे
अने व्यवहारनय परद्रव्यना परिणामने आत्मपरिणाम दर्शावतो होवाथी तेने अशुद्धद्रव्यनुं कथन
करनार कह्यो छे. अहीं शुद्धद्रव्यनुं कथन एक द्रव्याश्रित परिणामनी अपेक्षाए जाणवुं अने
अशुद्धद्रव्यनुं कथन एक द्रव्यना परिणाम अन्य द्रव्यमां आरोपवानी अपेक्षाए जाणवुं.

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 382 of 544
single page version

शुद्धत्वद्योतकत्वान्निश्चयनय एव साधकतमो, न पुनरशुद्धत्वद्योतको व्यवहारनयः ।।१८९।।

ण चयदि जो दु ममत्तिं अहं ममेदं ति देहदविणेसु ।

सो सामण्णं चत्ता पडिवण्णो होदि उम्मग्गं ।।१९०।। जदीणं जितेन्द्रियत्वेन शुद्धात्मस्वरूपे यत्नपराणां गणधरदेवादियतीनाम् । ववहारो द्रव्यकर्मरूपव्यहारबन्धः अण्णहा भणिदो निश्चयनयापेक्षयान्यथा व्यवहारनयेनेति भणितः । किंच रागादीनेवात्मा करोति तानेव भुङ्क्ते चेति निश्चयनयलक्षणमिदम् । अयं तु निश्चयनयो द्रव्यकर्मबन्धप्रतिपादकासद्भूतव्यवहार- नयापेक्षया शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको विवक्षितनिश्चयनयस्तथैवाशुद्धनिश्चयश्च भण्यते । द्रव्यकर्माण्यात्मा (उत्कृष्ट साधक) होवाथी *

उत्तरः — ‘रागपरिणामनो करनार पण आत्मा ज छे अने वीतरागपरिणामनो करनार पण आत्मा ज छे, अज्ञानदशा पण आत्मा स्वतंत्रपणे करे छे अने ज्ञानदशा पण आत्मा स्वतंत्रपणे करे छे’ — आवा यथार्थ ज्ञाननी अंदर द्रव्यसामान्यनुं ज्ञान गर्भितपणे समाई ज जाय छे. जो विशेषोनुं बराबर यथार्थ ज्ञान होय तो ए विशेषो जेना विना होता नथी एवा सामान्यनुं ज्ञान होवुं ज जोईए. द्रव्यसामान्यना ज्ञान विना पर्यायोनुं यथार्थ ज्ञान होई शके ज नहि. माटे उपरोक्त निश्चयनयमां द्रव्यसामान्यनुं ज्ञान गर्भितपणे समाई ज जाय छे. जे जीव बंधमार्गरूप पर्यायमां तेम ज मोक्षमार्गरूप पर्यायमां आत्मा एकलो ज छे एम यथार्थपणे (द्रव्यसामान्यनी अपेक्षा सहित) जाणे छे, ते जीव परद्रव्य वडे संपृक्त थतो नथी अने द्रव्यसामान्यनी अंदर पर्यायोने डुबाडी दईने सुविशुद्ध होय छे. आ रीते पर्यायोना यथार्थ ज्ञानमां द्रव्यसामान्यनुं ज्ञान अपेक्षित होवाथी अने द्रव्य -पर्यायोना यथार्थ ज्ञानमां द्रव्यसामान्यना आलंबनरूप अभिप्राय अपेक्षित होवाथी उपरोक्त निश्चयनयने उपादेय कह्यो छे. [विशेष माटे १२६मी गाथानी टीका जुओ.]

*निश्चयनय उपादेय छे अने व्यवहारनय हेय छे.
प्रश्नः — द्रव्यसामान्यनुं आलंबन ज उपादेय होवा छतां, अहीं रागपरिणामना ग्रहणत्यागरूप

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 383 of 544
single page version

यो हि नाम शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकनिश्चयनयनिरपेक्षोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मक- व्यवहारनयोपजनितमोहः सन् अहमिदं ममेदमित्यात्मात्मीयत्वेन देहद्रविणादौ परद्रव्ये ममत्वं न जहाति स खलु शुद्धात्मपरिणतिरूपं श्रामण्याख्यं मार्गं दूरादपहायाशुद्धात्मपरिणति- रूपमुन्मार्गमेव प्रतिपद्यते । अतोऽवधार्यते अशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव ।।१९०।। करोति भुङ्क्ते चेत्यशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकासद्भूतव्यवहारनयो भण्यते । इदं नयद्वयं तावदस्ति । किंत्वत्र निश्चयनय उपादेयः, न चासद्भूतव्यवहारः । ननु रागादीनात्मा करोति भुङ्क्ते चेत्येवंलक्षणो निश्चयनयो व्याख्यातः स कथमुपादेयो भवति । परिहारमाह --रागदीनेवात्मा करोति, न च द्रव्यकर्म, रागादय एव बन्धकारणमिति यदा जानाति जीवस्तदा रागद्वेषादिविकल्पजालत्यागेन रागादिविनाशार्थं निज- शुद्धात्मानं भावयति । ततश्च रागादिविनाशो भवति । रागादिविनाशे चात्मा शुद्धो भवति । ततः परंपरया शुद्धात्मसाधकत्वादयमशुद्धनयोऽप्युपचारेण शुद्धनयो भण्यते, निश्चयनयो भण्यते, तथैवोपादेयो भण्यते इत्यभिप्रायः ।।१८९।। एवमात्मा स्वपरिणामानामेव कर्ता, न च द्रव्यकर्मणामिति कथन- मुख्यतया गाथासप्तकेन षष्ठस्थलं गतम् । इति ‘अरसमरूवं’ इत्यादिगाथात्रयेण पूर्वं शुद्धात्मव्याख्याने कृते सति शिष्येण यदुक्तममूर्तस्यात्मनो मूर्तकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति तत्परिहारार्थं नय- विभागेन बन्धसमर्थनमुख्यतयैकोनविंशतिगाथाभिः स्थलषट्केन तृतीयविशेषान्तराघिकारः समाप्तः । अतः परं द्वादशगाथापर्यन्तं चतुर्भिः स्थलैः शुद्धात्मानुभूतिलक्षणविशेषभेदभावनारूपचूलिकाव्याख्यानं

अन्वयार्थः — [यः तु] जे [देहद्रविणेषु] देह -धनादिकमां [अहं मम इदम्] ‘हुं आ छुं अने आ मारुं छे’ [इति ममतां] एवी ममता [न त्यजति] छोडतो नथी, [सः] ते [श्रामण्यं त्यक्त्वा] श्रामण्यने छोडीने [उन्मार्गम् प्रतिपन्नः भवति] उन्मार्गनो आश्रय करे छे.

टीकाः — जे आत्मा शुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप ^१निश्चयनयथी निरपेक्ष रहीने अशुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप व्यवहारनयथी जेने मोह ऊपज्यो छे एवो वर्ततो थको ‘हुं आ छुं अने आ मारुं छे’ एम ^२आत्मीयपणे देह -धनादिक परद्रव्यमां ममत्व छोडतो नथी, ते आत्मा खरेखर शुद्धात्मपरिणतिरूप जे श्रामण्य नामनो मार्ग तेने दूरथी छोडीने अशुद्धात्मपरिणतिरूप उन्मार्गनो ज आश्रय करे छे. आथी नक्की थाय छे के अशुद्धनयथी अशुद्ध आत्मानी प्राप्ति ज थाय छे. १९०.

१. निश्चयनयथी निरपेक्ष = निश्चयनय प्रत्ये उपेक्षावाळो; निश्चयनय प्रत्ये बेदरकार; निश्चयनयने नहि गणतो.
२. आत्मीयपणे = पोतापणे. [अज्ञानी जीव देह, धन वगेरे परद्रव्यने पोतानुं मानीने तेमां ममत्व करे

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 384 of 544
single page version

अथ शुद्धनयात् शुद्धात्मलाभ एवेत्यवधारयति — णाहं होमि परेसिं ण मे परे संति णाणमहमेक्को ।

यो हि नाम स्वविषयमात्रप्रवृत्ताशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकव्यवहारनयाविरोधमध्यस्थः, शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकनिश्चयनयापहस्तितमोहः सन्, नाहं परेषामस्मि, न परे मे सन्तीति स्वपरयोः परस्परस्वस्वामिसम्बन्धमुद्धूय, शुद्धज्ञानमेवैकमहमित्यनात्मानमुत्सृज्यात्मानमेवात्म- करोति । तत्र शुद्धात्मभावनाप्रधानत्वेन ‘ण चयदि जो दु ममत्तिं’ इत्यादिपाठक्रमेण प्रथमस्थले गाथा चतुष्टयम् । तदनन्तरं शुद्धात्मोपलम्भभावनाफलेन दर्शनमोहग्रन्थिविनाशस्तथैव चारित्रमोहग्रन्थिविनाशः क्रमेण तदुभयविनाशो भवतीति कथनमुख्यत्वेन ‘जो एवं जाणित्ता’ इत्यादि द्वितीयस्थले गाथात्रयम् । ततः परं केवलिध्यानोपचारकथनरूपेण ‘णिहदघणघादिकम्मो’ इत्यादि तृतीयस्थले गाथाद्वयम् । तदनन्तरं दर्शनाधिकारोपसंहारप्रधानत्वेन ‘एवं जिणा जिणिंदा’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथाद्वयम् । ततः परं ‘दंसणसंसुद्धाणं’ इत्यादि नमस्कारगाथा चेति द्वादशगाथाभिश्चतुर्थस्थले विशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । अथाशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव भवतीत्युपदिशति — ण चयदि जो दु ममत्तिं न त्यजति यस्तु ममताम् । ममकाराहंकारादिसमस्तविभावरहितसकलविमलकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वरूप- निजात्मपदार्थनिश्चलानुभूतिलक्षणनिश्चयनयरहितत्वेन व्यवहारमोहितहृदयः सन् ममतां ममत्वभावं न

हवे शुद्धनयथी शुद्ध आत्मानी प्राप्ति ज थाय छे एम नक्की करे छेः —

— जे एम ध्यावे, ध्यानकाळे तेह शुद्धात्मा बने.१९१.

अन्वयार्थः — ‘[अहं परेषां न भवामि] हुं परनो नथी, [परे मे न सन्ति] पर मारां नथी, [ज्ञानम् अहम् एकः] हुं एक ज्ञान छुं’ [इति यः ध्यायति] एम जे ध्यावे छे, [सः ध्याता] ते ध्याता [ध्याने] ध्यानकाळे [आत्मा भवति] आत्मा अर्थात् शुद्धात्मा थाय छे.

टीकाः — जे आत्मा, मात्र पोताना विषयमां प्रवर्तता अशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मक (अशुद्ध द्रव्यना निरूपणस्वरूप) व्यवहारनयमां अविरोधपणे मध्यस्थ रहीने, शुद्धद्रव्यना निरूपणस्वरूप निश्चयनय वडे जेणे मोहने दूर कर्यो छे एवो वर्ततो थको, ‘हुं परनो नथी, पर मारां नथी’ एम स्व -परना परस्पर *स्व -स्वामिसंबंधने खंखेरी नाखीने, ‘शुद्ध ज्ञान ज प्र. ४५

*मालिकीनो पदार्थ अने मालिक वच्चेना संबंधने स्वस्वामिसंबंध कहेवामां आवे छे.

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 385 of 544
single page version

त्वेनोपादाय परद्रव्यव्यावृत्तत्वादात्मन्येवैकस्मिन्नग्रे चिन्तां निरुणद्धि, स खल्वेकाग्रचिन्ता- निरोधक स्तस्मिन्नेकाग्रचिन्तानिरोधसमये शुद्धात्मा स्यात् । अतोऽवधार्यते शुद्धनयादेव शुद्धात्म- लाभः ।।१९१।।

त्यजति यः । केन रूपेण । अहं ममेदं ति अहं ममेदमिति । केषु विषयेषु । देहदविणेसु देहद्रव्येषु, देहे देहोऽहमिति, परद्रव्येषु ममेदमिति । सो सामण्णं चत्ता पडिवण्णो होदि उम्मग्गं स श्रामण्यं त्यक्त्वा प्रतिपन्नो भवत्युन्मार्गम् । स पुरुषो जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखशत्रुमित्रनिन्दाप्रशंसादिपरम- माध्यस्थ्यलक्षणं श्रामण्यं यतित्वं चारित्रं दूरादपहाय तत्प्रतिपक्षभूतमुन्मार्गं मिथ्यामार्गं प्रतिपन्नो भवति । उन्मार्गाच्च संसारं परिभ्रमति । ततः स्थितं अशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव ।।१९०।। अथ शुद्ध----- नयाच्छुद्धात्मलाभो भवतीति निश्चिनोति — णाहं होमि परेसिं, ण मे परे संति नाहं भवामि परेषाम्, न मे परे सन्तीति समस्तचेतनाचेतनपरद्रव्येषु स्वस्वामिसम्बन्धं मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च

हवे, ध्रुवपणाने लीधे शुद्ध आत्मा ज उपलब्ध करवायोग्य छे एम उपदेशे छेः —

अन्वयार्थः — [अहम्] हुं [आत्मकं] आत्माने [एवं] ए रीते [ज्ञानात्मानं] ज्ञानात्मक, [दर्शनभूतम्] दर्शनभूत, [अतीन्द्रियमहार्थं] अतीन्द्रिय महा पदार्थ, [ध्रुवम्] ध्रुव, [अचलम्] अचळ, [अनालम्बं] निरालंब अने [शुद्धं] शुद्ध [मन्ये] मानुं छुं.

१. व्यावृत्तपणुं = भिन्नपणुं २.अग्र = विषय; ध्येय; आलंबन.

३. एकाग्रचिंतानिरोध = एक ज विषयमां — ध्येयमां — विचारने रोकवा ते. (एकाग्रचिंतानिरोध ते ध्यान छे.)

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 386 of 544
single page version

आत्मनो हि शुद्ध आत्मैव सदहेतुकत्वेनानाद्यनन्तत्वात् स्वतःसिद्धत्वाच्च ध्रुवो, न किञ्चनाप्यन्यत् । शुद्धत्वं चात्मनः परद्रव्यविभागेन स्वधर्माविभागेन चैकत्वात् । तच्च ज्ञानात्मक- त्वाद्दर्शनभूतत्वादतीन्द्रियमहार्थत्वादचलत्वादनालम्बत्वाच्च । तत्र ज्ञानमेवात्मनि बिभ्रतः स्वयं दर्शनभूतस्य चातन्मयपरद्रव्यविभागेन स्वधर्माविभागेन चास्त्येकत्वम् । तथा प्रतिनियतस्पर्शरस- गन्धवर्णगुणशब्दपर्यायग्राहीण्यनेकानीन्द्रियाण्यतिक्रम्य सर्वस्पर्शरसगन्धवर्णगुणशब्दपर्यायग्राहक- स्यैकस्य सतो महतोऽर्थस्येन्द्रियात्मकपरद्रव्यविभागेन स्पर्शादिग्रहणात्मकस्वधर्माविभागेन स्वात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयनयबलेन पूर्वमपहाय निराकृत्य । पश्चात् किं करोति । णाणमहमेक्को ज्ञानमहमेकः, सकलविमलकेवलज्ञानमेवाहं भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेनैकश्च । इदि जो झायदि इत्यनेन प्रकारेण योऽसौ ध्यायति चिन्तयति भावयति । क्क । झाणे निजशुद्धात्मध्याने स्थितः सो अप्पाणं हवदि झादा स आत्मानं भवति ध्याता । स चिदानन्दैकस्वभावपरमात्मानं ध्याता भवतीति । ततश्च परमात्मध्यानात्तादृशमेव परमात्मानं लभते । तदपि कस्मात् । उपादानकारणसद्दशं कार्यमिति वचनात् । ततो ज्ञायते शुद्धनयाच्छुद्धात्मलाभ इति ।।१९१।। अथ ध्रुवत्वाच्छुद्धात्मानमेव भावयेऽहमिति विचारयति — ‘मण्णे’ इत्यादिपदखण्डनारूपेण व्याख्यानं क्रियते — मण्णे मन्ये ध्यायामि सर्वप्रकारो-

टीकाः — शुद्ध आत्मा ^१सत् अने ^२अहेतुक होवाने लीधे अनादि -अनंत अने स्वतःसिद्ध छे तेथी आत्माने शुद्ध आत्मा ज ध्रुव छे, (तेने) बीजुं कांई पण ध्रुव नथी. आत्मा शुद्ध एटला माटे छे के तेने परद्रव्यथी विभाग अने स्वधर्मथी अविभाग होवाने लीधे एकपणुं छे. ते एकपणुं आत्माना (१) ज्ञानात्मकपणाने लीधे, (२) दर्शनभूतपणाने लीधे, (३) अतीन्द्रिय महा पदार्थपणाने लीधे, (४) अचळपणाने लीधे अने (५) निरालंबपणाने लीधे छे.

त्यां, (१ – २) जे ज्ञानने ज पोतामां धारण करी राखे छे अने जे पोते दर्शनभूत छे एवा आत्माने ^३अतन्मय परद्रव्यथी विभाग छे अने स्वधर्मथी अविभाग छे तेथी तेने एकपणुं छे; (३) वळी जे ^४प्रतिनिश्चित स्पर्श -रस -गंध -वर्णरूप गुणो अने शब्दरूप पर्यायने ग्रहण करनारी अनेक इंद्रियोने ^५अतिक्रमीने, सर्व स्पर्श -रस -गंध -वर्णरूप गुणो अने शब्दरूप पर्यायने ग्रहण करनारो एक सत् महा पदार्थ छे एवा आत्माने इंद्रियात्मक परद्रव्यथी विभाग छे अने स्पर्शादिना ^६ग्रहणस्वरूप स्वधर्मथी अविभाग छे तेथी तेने

१. सत् = हयात; हयातीवाळो; अस्तित्ववाळो.

२. अहेतुक = जेनुं कोई कारण नथी एवो; अकारण.
३. अतन्मय = ज्ञानदर्शनमय नहि एवुं
४. प्रतिनिश्चित = प्रतिनियत. [दरेक इंद्रिय पोतपोताना नियत विषयने ग्रहे छे; जेम के चक्षु वर्णने ग्रहे छे.]

५. अतिक्रमीने = ओळंगी जईने; छोडीने. ६. ग्रहणस्वरूप = ज्ञानस्वरूप

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 387 of 544
single page version

चास्त्येकत्वम् । तथा क्षणक्षयप्रवृत्तपरिच्छेद्यपर्यायग्रहणमोक्षणाभावेनाचलस्य परिच्छेद्यपर्यायात्मक- परद्रव्यविभागेन तत्प्रत्ययपरिच्छेदात्मक स्वधर्माविभागेन चास्त्येक त्वम् । तथा नित्यप्रवृत्तपरिच्छेद्य- द्रव्यालम्बनाभावेनानालम्बस्य परिच्छेद्यपरद्रव्यविभागेन तत्प्रत्ययपरिच्छेदात्मकस्वधर्माविभागेन चास्त्येकत्वम् । एवं शुद्ध आत्मा, चिन्मात्रशुद्धनयस्य तावन्मात्रनिरूपणात्मकत्वात् । अयमेक एव च ध्रुवत्वादुपलब्धव्यः । किमन्यैरध्वनीनाङ्गसङ्गच्छमानानेकमार्गपादपच्छायास्थानीयैरध्रुवैः ।।१९२।। पादेयत्वेन भावये । स कः । अहं अहं कर्ता । कं कर्मतापन्नम् । अप्पगं सहजपरमाह्ना----- दैकलक्षणनिजात्मानम् । किंविशिष्टम् । सुद्धं रागादिसमस्तविभावरहितम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । धुवं टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेन ध्रुवमविनश्वरम् । पुनरपि कथंभूतम् । एवं णाणप्पाणं दंसणभूदं एवं बहुविधपूर्वोक्तप्रकारेणाखण्डैकज्ञानदर्शनात्मकम् । पुनश्च किंरूपम् । अदिंदियं अतीन्द्रियं, मूर्तविनश्वरा- नेकेन्द्रियरहितत्वेनामूर्ताविनश्वरेकातीन्द्रियस्वभावम् । पुनश्च कीद्रशम् । महत्थं मोक्षलक्षणमहापुरुषार्थ- साधकत्वान्महार्थम् । पुनरपि किंस्वभावम् । अचलं अतिचपलचञ्चलमनोवाक्कायव्यापाररहितत्वेन स्वस्वरूपे निश्चलं स्थिरम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । अणालंबं स्वाधीनद्रव्यत्वेन सालम्बनं भरितावस्थमपि समस्तपराधीनपरद्रव्यालम्बनरहितत्वेन निरालम्बनमित्यर्थः ।।१९२।। अथात्मनः पृथग्भूतं देहादिकम-अथात्मनः पृथग्भूतं देहादिकम-

आ रीते आत्मा शुद्ध छे कारण के चिन्मात्र शुद्धनय मात्र तेटला ज निरूपणस्वरूप छे (अर्थात् चैतन्यमात्र शुद्धनय आत्माने मात्र शुद्ध ज निरूपे छे). अने आ एक ज (शुद्ध आत्मा एक ज) ध्रुवपणाने लीधे उपलब्ध करवायोग्य छे. (रस्ते चालता) मुसाफरना अंग साथे संसर्गमां आवती मार्गनां वृक्षोनी अनेक छाया समान अन्य जे अध्रुव ( – बीजा जे अध्रुव पदार्थो) तेमनाथी शुं प्रयोजन छे?

भावार्थः — आत्मा (१) ज्ञानात्मक, (२) दर्शनरूप, (३) इन्द्रियो विना सर्वने जाणनारो महा पदार्थ, (४) ज्ञेय परपर्यायोने ग्रहतो -मूकतो नहि होवाथी अचळ अने (५) ज्ञेय परद्रव्योनुं आलंबन नहि लेतो होवाथी निरालंब छे; तेथी ते एक छे. आ रीते एक होवाथी ते शुद्ध छे. आवो शुद्ध आत्मा ध्रुव होवाने लीधे ते ज एक उपलब्ध करवायोग्य छे. १९२.

*ज्ञेय पर्यायो जेमनुं निमित्त छे एवुं जे ज्ञान ते -स्वरूप स्वधर्मथी (ज्ञानस्वरूप निज धर्मथी) आत्माने
अभिन्नपणुं छे.

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 388 of 544
single page version

देहा वा दविणा वा सुहदुक्खा वाध सत्तुमित्तजणा । जीवस्स ण संति धुवा धुवोवओगप्पगो अप्पा ।।१९३।।

आत्मनो हि परद्रव्याविभागेन परद्रव्योपरज्यमानस्वधर्मविभागेन चाशुद्धत्वनिबन्धनं न किञ्चनाप्यन्यदसद्धेतुमत्त्वेनाद्यन्तवत्त्वात्परतः सिद्धत्वाच्च ध्रुवमस्ति । ध्रुव उपयोगात्मा शुद्ध आत्मैव । अतोऽध्रुवं शरीरादिकमुपलभ्यमानमपि नोपलभे, शुद्धात्मानमुपलभे ध्रुवम् ।।१९३।। ध्रुवत्वान्न भावनीयमित्याख्याति — ण संति धुवा ध्रुवा अविनश्वरा नित्या न सन्ति । कस्य । जीवस्स जीवस्य । के ते । देहा वा दविणा वा देहा वा द्रव्याणि वा, सर्वप्रकारशुचिभूताद्देहरहितात्परमात्मनो

हवे, अध्रुवपणाने लीधे आत्मा सिवाय बीजुं कांई उपलब्ध करवायोग्य नथी एम उपदेशे छेः —

अन्वयार्थः — [देहाः वा] शरीरो, [द्रविणानि वा] धन, [सुखदुःखे] सुखदुःख [वा अथ] अथवा [शत्रुमित्रजनाः] शत्रुमित्रजनो — ए कांई [जीवस्य] जीवने [ध्रुवाः न सन्ति] ध्रुव नथी, [ध्रुवः] ध्रुव तो [उपयोगात्मकः आत्मा] उपयोगात्मक आत्मा छे.

टीकाः — आत्माने, जे परद्रव्यथी अभिन्न होवाने लीधे अने परद्रव्य वडे ^१उपरक्त थता स्वधर्मथी भिन्न होवाने लीधे अशुद्धपणानुं कारण छे एवुं (आत्मा सिवायनुं) बीजुं कांई पण ध्रुव नथी, कारण के ते ^२असत् अने ^३हेतुवाळुं होवाने लीधे आदिअंतवाळुं अने परतःसिद्ध छे; ध्रुव तो उपयोगात्मक शुद्ध आत्मा ज छे. आम होवाथी हुं अध्रुव एवां शरीरादिकने — तेओ उपलब्ध थतां होवा छतां पण — उपलब्ध करतो नथी, ध्रुव एवा शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं छुं. १९३.

१. उपरक्त = मलिन; विकारी. [परद्रव्यना निमित्ते आत्मानो स्वधर्म उपरक्त थाय छे.]
२. असत् = हयात न होय एवुं; अस्तित्व विनानुं (अर्थात् अनित्य). [देह -धनादिक पुद्गलपर्यायो होवाने लीधे असत् छे तेथी आदि -अंतवाळां छे.]

३. हेतुवाळुं = सहेतुक; जेनी उत्पत्तिमां कंई पण निमित्त होय एवुं. [देह -धनादिकनी उत्पत्तिमां कंई पण निमित्त होय छे तेथी तेओ परतःसिद्ध (परथी सिद्ध) छे, स्वतःसिद्ध नथी.]

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 389 of 544
single page version

अमुना यथोदितेन विधिना शुद्धात्मानं ध्रुवमधिगच्छतस्तस्मिन्नेव प्रवृत्तेः शुद्धात्मत्वं स्यात्; ततोऽनन्तशक्तिचिन्मात्रस्य परमस्यात्मन एकाग्रसञ्चेतनलक्षणं ध्यानं स्यात्; ततः विलक्षणा औदारिकादिपञ्चदेहास्तथैव च पञ्चेन्द्रियभोगोपभोगसाधकानि परद्रव्याणि च । न केवलं देहादयो ध्रुवा न भवन्ति, सुहदुक्खा वा निर्विकारपरमानन्दैकलक्षणस्वात्मोत्थसुखामृतविलक्षणानि सांसारिकसुखदुःखानि वा । अध अहो भव्याः सत्तुमित्तजणा शत्रुमित्रादिभावरहितादात्मनो भिन्नाः शत्रु- मित्रादिजनाश्च । यद्येतत् सर्वमध्रुवं तर्हि किं ध्रुवमिति चेत् । धुवो ध्रुवः शाश्वतः । स कः । अप्पा निजात्मा । किंविशिष्टः । उवओगप्पगो त्रैलोक्योदरविवरवर्तित्रिकालविषयसमस्तद्रव्यगुणपर्याययुगपत्- परिच्छित्तिसमर्थकेवलज्ञानदर्शनोपयोगात्मक इति । एवमध्रुवत्वं ज्ञात्वा ध्रुवस्वभावे स्वात्मनि भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१९३।। एवमशुद्धनयादशुद्धात्मलाभो भवतीति कथनेन प्रथमगाथा । शुद्धनयाच्छुद्धात्मलाभो भवतीति कथनेन द्वितीया । ध्रुवत्वादात्मैव भावनीय इति प्रतिपादनेन तृतीया । आत्मानोऽन्यदध्रुवं न भावनीयमिति कथनेन चतुर्थी चेति शुद्धात्मव्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथैवं पूर्वोक्तप्रकारेण शुद्धात्मोपलम्भे सति किं फलं भवतीति प्रश्ने प्रत्युत्तरमाह — झादि ध्यायति जो यः कर्ता । कम् । अप्पगं निजात्मानम् । कथंभूतम् । परं

– आ जाणी, शुद्धात्मा बनी, ध्यावे परम निज आत्मने, साकार अण -आकार हो, ते मोहग्रंथि क्षय करे.१९४.

अन्वयार्थः — [यः] जे [एवं ज्ञात्वा] आम जाणीने [विशुद्धात्मा] विशुद्धात्मा थयो थको [परमात्मानं] परम आत्माने [ध्यायति] ध्यावे छे, [सः] ते [साकारः अनाकारः] साकार हो के अनाकार हो — [मोहदुर्ग्रन्थिं] मोहदुर्ग्रंथिने [क्षपयति] क्षय करे छे.

टीकाः — आ यथोक्त विधि वडे शुद्धात्माने जे ध्रुव जाणे छे, तेने तेमां ज प्रवृत्ति द्वारा शुद्धात्मत्व होय छे; तेथी (अर्थात् ते शुद्धात्मत्वनी प्राप्तिने लीधे) अनंतशक्तिवाळा ^१चिन्मात्र परम आत्मानुं ^२एकाग्रसंचेतनलक्षण ध्यान होय छे; अने तेथी (अर्थात् ते

१. चिन्मात्र = चैतन्यमात्र. [परम आत्मा केवळ चैतन्यमात्र छे के जे चैतन्य अनंत शक्तिवाळुं छे.]
२. एक अग्रनुं (विषयनुं, ध्येयनुं) संचेतन अर्थात् अनुभवन ते ध्याननुं लक्षण छे.

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 390 of 544
single page version

साकारोपयुक्तस्यानाकारोपयुक्तस्य वाविशेषेणैकाग्रसंचेतनप्रसिद्धेरासंसारबद्धदृढतरमोहदुर्ग्रन्थेरुद्- ग्रथनं स्यात् । अतः शुद्धात्मोपलम्भस्य मोहग्रन्थिभेदः फलम् ।।१९४।।

जो णिहदमोहगंठी रागपदोसे खवीय सामण्णे । होज्जं समसुहदुक्खो सो सोक्खं अक्खयं लहदि ।।१९५।।

परमानन्तज्ञानादिगुणाधारत्वात्परमुत्कृष्टम् । किं कृत्वा पूर्वम् । एवं जाणित्ता एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्वात्मो- पलम्भलक्षणस्वसंवेदनज्ञानेन ज्ञात्वा । कथंभूतः सन् ध्यायति । विसुद्धप्पा ख्यातिपूजालाभादिसमस्त- मनोरथजालरहितत्वेन विशुद्धात्मा सन् । पुनरपि कथंभूतः सागारोऽणागारो सागारोऽनागारः । अथवा साकारानाकारः । सहाकारेण विकल्पेन वर्तते साकारो ज्ञानोपयोगः, अनाकारो निर्विकल्पो दर्शनोपयोग- स्ताभ्यां युक्तः साकारानाकारः । अथवा साकारः सविकल्पो गृहस्थः, अनाकारो निर्विकल्पस्तपोधनः । अथवा सहाकारेण लिङ्गेन चिह्नेन वर्तते साकारो यतिः, अनाकारश्चिह्नरहितो गृहस्थः । खवेदि सो मोहदुग्गंठिं य एवंगुणविशिष्टः क्षपयति स मोहदुर्ग्रन्थिम् । मोह एव दुर्ग्रन्थिः मोहदुर्ग्रन्थिः शुद्धात्मरुचि- प्रतिबन्धको दर्शनमोहस्तम् । ततः स्थितमेतत् --आत्मोपलम्भस्य मोहग्रन्थिविनाश एव फलम् ।।१९४।।

आथी (एम कह्युं के) मोहग्रंथिभेद (दर्शनमोहरूपी गांठनुं भेदावुं – तूटवुं) ते शुद्धात्मानी उपलब्धिनुं फळ छे. १९४.

हवे, मोहग्रंथि भेदावाथी शुं थाय छे ते कहे छेः —

अन्वयार्थः — [यः] जे [निहतमोहग्रन्थि] मोहग्रंथिने नष्ट करी, [रागप्रद्वेषौ क्षपयित्वा] राग -द्वेषनो क्षय करी, [समसुखदुःखः] ^४समसुखदुःख थयो थको [श्रामण्ये भवेत्] श्रामण्यमां

१. साकार = सविकल्प २. अनाकार = निर्विकल्प
३. एकाग्रसंचेतन = एक विषयनुं अनुभवन. [एकाग्र = एक जेनो विषय होय एवुं.]
४. समसुखदुःख = जेने सुख अने दुःख समान छे एवो.

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 391 of 544
single page version

मोहग्रन्थिक्षपणाद्धि तन्मूलरागद्वेषक्षपणं; ततः समसुखदुःखस्य परममाध्यस्थलक्षणे श्रामण्ये भवनं; ततोऽनाकुलत्वलक्षणाक्षयसौख्यलाभः । अतो मोहग्रन्थिभेदादक्षयसौख्यं फलम् ।।१९५।।

अथैकाग्रसञ्चेतनलक्षणं ध्यानमशुद्धत्वमात्मनो नावहतीति निश्चिनोति —

अथ दर्शनमोहग्रन्थिभेदात्किं भवतीति प्रश्ने समाधानं ददाति — जो णिहदमोहगंठी यः पूर्वसूत्रोक्त- प्रकारेण निहतदर्शनमोहग्रन्थिर्भूत्वा रागपदोसे खवीय निजशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- प्रतिबन्धकौ चरित्रमोहसंज्ञौ रागद्वेषौ क्षपयित्वा । क्व । सामण्णे स्वस्वभावलक्षणे श्रामण्ये । पुनरपि किं कृत्वा । होज्जं भूत्वा । किंविशिष्टः । समसुहदुक्खो निजशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नरागादिविकल्पोपाधि- रहितपरमसुखामृतानुभवेन सांसारिकसुखदुःखोत्पन्नहर्षविषादरहितत्वात्समसुखदुःखः । सो सोक्खं अक्खयं लहदि स एवंगुणविशिष्टो भेदज्ञानी सौख्यमक्षयं लभते । ततो ज्ञायते दर्शनमोहक्षयाच्चारित्रमोहसंज्ञ- रागद्वेषविनाशस्ततश्च सुखदुःखादिमाध्यस्थ्यलक्षणश्रामण्यययययेऽवस्थानं तेनाक्षयसुखलाभो भवतीति ।।१९५।। अथ निजशुद्धात्मैकाग्ग्ग्ग्ग्र्र्र्र्रयलक्षणध्यानमात्मनोऽत्यन्तविशुद्धिं करोतीत्यावेदयति — जो खविदमोहकलुसो यः क्षपितमोहकलुषः, मोहो दर्शनमोहः कलुषश्चारित्रमोहः, पूर्वसूत्रद्वयकथितक्रमेण क्षपितमोहकलुषौ येन (मुनिपणामां) परिणमे छे, [सः] ते [अक्षयं सौख्यं] अक्षय सौख्यने [लभते] प्राप्त करे छे.

टीकाः — मोहग्रंथिनो क्षय करवाथी, मोहग्रंथि जेनुं मूळ छे एवा रागद्वेषनुं ^१क्षपण थाय छे; तेथी (अर्थात् रागद्वेषनुं क्षपण थवाथी), समसुखदुःख एवा ते जीवने परम मध्यस्थता जेनुं लक्षण छे एवा श्रामण्यमां भवन – परिणमन थाय छे; अने तेथी (अर्थात् श्रामण्यमां परिणमवाथी) अनाकुळता जेनुं लक्षण छे एवा अक्षय सौख्यनी प्राप्ति थाय छे.

आथी (एम कह्युं के) मोहरूपी ग्रंथिना भेदथी अक्षय सौख्यरूप फळ होय छे. १९५. हवे, ^२एकाग्र संचेतन जेनुं लक्षण छे एवुं ध्यान आत्माने अशुद्धता लावतुं नथी एम नक्की करे छेः —

१. क्षपण = क्षय करवुं ते
२. एकाग्र = जेनो एक ज विषय (आलंबन) होय एवुं.

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 392 of 544
single page version

आत्मनो हि परिक्षपितमोहकलुषस्य तन्मूलपरद्रव्यप्रवृत्त्यभावाद्विषयविरक्तत्वं स्यात्; ततोऽधिकरणभूतद्रव्यान्तराभावादुदधिमध्यप्रवृत्तैकपोतपतत्रिण इव अनन्यशरणस्य मनसो निरोधः स्यात्; ततस्तन्मूलचञ्चलत्वविलयादनन्तसहजचैतन्यात्मनि स्वभावे समवस्थानं स्यात् । तत्तु स्वरूपप्रवृत्तानाकुलैकाग्रसञ्चेतनत्वात् ध्यानमित्युपगीयते । अतः स्वभावावस्थानरूपत्वेन ध्यानमात्मनोऽनन्यत्वात् नाशुद्धत्वायेति ।।१९६।। स भवति क्षपितमोहकलुषः । पुनरपि किंविशिष्टः । विसयविरत्तो मोहकलुषरहितस्वात्मसंवित्तिसमुत्पन्न- सुखसुधारसास्वादबलेन कलुषमोहोदयजनितविषयसुखाकाङ्क्षारहितत्वाद्विषयविरक्तः । पुनरपि कथंभूतः । समवट्ठिदो सम्यगवस्थितः । क्व । सहावे निजपरमात्मद्रव्यस्वभावे । किं कृत्वा पूर्वम् । मणो णिरुंभित्ता विषयकषायोत्पन्नविकल्पजालरूपं मनो निरुध्य निश्चलं कृत्वा । सो अप्पाणं हवदि झादा स एवंगुणयुक्तः पुरुषः स्वात्मानं भवति ध्याता । तेनैव शुद्धात्मध्यानेनात्यन्तिकीं मुक्तिलक्षणां शुद्धिं लभत

अन्वयार्थः — [यः] जे [क्षपितमोहकलुषः] मोहमळनो क्षय करी, [विषयविरक्तः] विषयथी विरक्त थई, [मनः निरुध्य] मननो निरोध करी, [स्वभावे समवस्थितः] स्वभावमां समवस्थित छे, [सः आत्मा] ते आत्मा [ननु ध्याता भवति] ध्यानार छे.

टीकाः — मोहमळनो जेणे क्षय कर्यो छे एवा आत्माने, मोहमळ जेनुं मूळ छे एवी ^१परद्रव्यप्रवृत्तिनो अभाव थवाथी विषयविरक्तता थाय छे; तेथी (अर्थात् विषयविरक्तता थवाथी), समुद्रना मध्यमां रहेला एक वहाणना पंखीनी माफक, अधिकरणभूत द्रव्यांतरोनो अभाव थवाने लीधे जेने अन्य कोई शरण रह्युं नथी एवा मननो निरोध थाय छे (अर्थात् जेम समुद्रना मध्यमां रहेला कोई एकाकी वहाणना उपर बेठेला पंखीने ते वहाण सिवाय अन्य कोई वहाणोनो, वृक्षोनो के भूमि वगेरेनो आधार नहि रहेवाने लीधे बीजुं कोई शरण नहि रहेवाथी ते पंखी ऊडतुं अटकी जाय छे, तेम विषयविरक्तता थवाथी मनने आत्मद्रव्य सिवाय कोई अन्य द्रव्योनो आधार नहि रहेवाने लीधे बीजुं कांई शरण नहि रहेवाथी मन निरोध पामे छे); अने तेथी (अर्थात् मननो निरोध थवाथी), मन जेनुं मूळ छे एवी चंचळतानो विलय थवाने लीधे अनंत -सहज- चैतन्यात्मक स्वभावमां ^२समवस्थान थाय छे. ते स्वभावसमवस्थान तो स्वरूपमां प्रवर्ततुं, अनाकुळ, एकाग्र संचेतन होवाथी तेने ‘ध्यान’ कहेवामां आवे छे.

आथी (एम नक्की थयुं के) ध्यान स्वभावसमवस्थानरूप होवाने लीधे आत्माथी अनन्य होवाथी अशुद्धतानुं कारण थतुं नथी. १९६. प्र. ४६

१. परद्रव्यप्रवृत्ति = परद्रव्यमां प्रवर्तवुं ते. २. समवस्थान = स्थिरपणे – द्रढपणे रहेवुं ते; द्रढपणे टकवुं ते.

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 393 of 544
single page version

अथोपलब्धशुद्धात्मा सकलज्ञानी किं ध्यायतीति प्रश्नमासूत्रयति —

लोको हि मोहसद्भावे ज्ञानशक्तिप्रतिबन्धकसद्भावे च सतृष्णत्वादप्रत्यक्षार्थत्वा- इति । ततः स्थितं शुद्धात्मध्यानाज्जीवो विशुद्धो भवतीति । किंच ध्यानेन किलात्मा शुद्धो जातः तत्र विषये चतुर्विधव्याख्यानं क्रियते । तथाहि — ध्यानं ध्यानसन्तानस्तथैव ध्यानचिन्ता ध्यानान्वय- सूचनमिति । तत्रैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम् । तच्च शुद्धाशुद्धरूपेण द्विधा । अथ ध्यानसन्तानः कथ्यते — यत्रान्तर्मुहूर्तपर्यन्तं ध्यानं, तदनन्तरमन्तर्मुहूर्तपर्यन्तं तत्त्वचिन्ता, पुनरप्यन्तर्मुहूर्तपर्यन्तं ध्यानं, पुनरपि तत्त्वचिन्तेति प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानवदन्तर्मुहूर्तेऽन्तर्मुहूर्ते गते सति परावर्तनमस्ति स ध्यानसन्तानो भण्यते । स च धर्म्यध्यानसंबन्धी । शुक्लध्यानं पुनरुपशमश्रेणिक्षपकश्रेण्यारोहणे भवति । तत्र चाल्पकालत्वात्परावर्तनरूपध्यानसन्तानो न घटते । इदानीं ध्यानचिन्ता कथ्यते – यत्र ध्यानसन्तान- वद्धयानपरावर्तो नास्ति, ध्यानसंबन्धिनी चिन्तास्ति, तत्र यद्यपि क्वापि काले ध्यानं करोति तथापि सा ध्यानचिन्ता भण्यते । अथ ध्यानान्वयसूचनं कथ्यते — यत्र ध्यानसामग्रीभूता द्वादशानुप्रेक्षा अन्यद्वा ध्यानसंबन्धि संवेगवैराग्यवचनं व्याख्यानं वा तत् ध्यानान्वयसूचनमिति । अन्यथा वा चतुर्विधं ध्यानव्याख्यानं – ध्याता ध्यानं फलं ध्येयमिति । अथवार्तरौद्रधर्म्यशुक्लविभेदेन चतुर्विधं ध्यानव्याख्यानं

हवे जेमणे शुद्ध आत्माने उपलब्ध कर्यो छे एवा सकळज्ञानी (सर्वज्ञ) शुं ध्यावे छे एवो प्रश्न सूत्र द्वारा करे छेः —

अन्वयार्थः — [निहतघनघातिकर्मा] जेमणे घनघातिकर्मनो नाश कर्यो छे, [प्रत्यक्षं सर्वभावतत्त्वज्ञः] जे सर्व पदार्थोना स्वरूपने प्रत्यक्ष जाणे छे अने [ज्ञेयान्तगतः] जे ज्ञेयना पारने पामेला छे [असन्देहः श्रमणः] एवा सन्देह रहित श्रमण [कम् अर्थं] कया पदार्थने [ध्यायति] ध्यावे छे?

टीकाः — लोकने (१) मोहनो सद्भाव होवाने लीधे तेम ज (२) ज्ञानशक्तिना

*प्रतिबंधकनो सद्भाव होवाने लीधे, (१) ते तृष्णा सहित छे तेम ज (२) तेने पदार्थो

*ज्ञानावरणीय कर्म ज्ञानशक्तिनुं प्रतिबंधक अर्थात् ज्ञान रोकावामां निमित्तभूत छे.

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 394 of 544
single page version

नवच्छिन्नविषयत्वाभ्यां चाभिलषितं जिज्ञासितं सन्दिग्धं चार्थं ध्यायन् दृष्टः, भगवान् सर्वज्ञस्तु निहतघनघातिकर्मतया मोहाभावे ज्ञानशक्तिप्रतिबन्धकाभावे च निरस्ततृष्णत्वात्प्रत्यक्षसर्वभाव- तत्त्वज्ञेयान्तगतत्वाभ्यां च नाभिलषति, न जिज्ञासति, न सन्दिह्यति च; कुतोऽभिलषितो जिज्ञासितः सन्दिग्धश्चार्थः । एवं सति किं ध्यायति ।।१९७।। तदन्यत्र कथितमास्ते ।।१९६।। एवमात्मपरिज्ञानाद्दर्शनमोहक्षपणं भवतीति कथनरूपेण प्रथमगाथा, दर्शनमोहक्षयाच्चारित्रमोहक्षपणं भवतीति कथनेन द्वितीया, तदुभयक्षयेण मोक्षो भवतीति प्रतिपादनेन तृतीया चेत्यात्मोपलम्भफलकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथोपलब्धशुद्धात्मतत्त्वसकलज्ञानी किं ध्यायतीति प्रश्नमाक्षेपद्वारेण पूर्वपक्षं वा करोति — णिहदघणघादिकम्मो पूर्वसूत्रोदितनिश्चलनिज- परमात्मतत्त्वपरिणतिरूपशुद्धध्यानेन निहतघनघातिकर्मा । पच्चक्खं सव्वभावतच्चण्हू प्रत्यक्षं यथा भवति तथा सर्वभावतत्त्वज्ञः सर्वपदार्थपरिज्ञातस्वरूपः । णेयंतगदो ज्ञेयान्तगतः ज्ञेयभूतपदार्थानां परिच्छित्तिरूपेण पारंगतः। एवंविशेषणत्रयविशिष्टः समणो जीवितमरणादिसमभावपरिणतात्मस्वरूपः श्रमणो महाश्रमणः

भावार्थः — लोकने (जगतना सामान्य जीवसमुदायने) मोहकर्मनो सद्भाव होवाथी ते तृष्णा सहित छे तेथी तेने इष्ट पदार्थनी अभिलाषा होय छे; वळी तेने ज्ञानावरणीयकर्मनो सद्भाव होवाथी ते घणा पदार्थोने तो जाणतो ज नथी तथा जे पदार्थने जाणे छे तेने पण पृथक्करणपूर्वक — सूक्ष्मताथी — स्पष्टताथी जाणतो नथी तेथी तेने नहि जाणेला पदार्थने जाणवा माटे जिज्ञासा तथा अस्पष्टपणे जाणेला पदार्थने विषे सन्देह होय छे. आम होवाथी तेने अभिलषित, जिज्ञासित अने संदिग्ध पदार्थनुं ध्यान संभवे छे. परंतु सर्वज्ञ भगवानने तो मोहकर्मनो अभाव होवाथी तेओ तृष्णा रहित छे तेथी तेमने अभिलाषा नथी; वळी तेमने ज्ञानावरणीयकर्मनो अभाव होवाथी तेओ सर्व पदार्थोने जाणे छे तथा प्रत्येक पदार्थने अत्यंत स्पष्टताथी — परिपूर्णपणे जाणे छे तेथी तेमने जिज्ञासा के सन्देह नथी. आ रीते तेमने कोई पदार्थ प्रत्ये अभिलाषा, जिज्ञासा के सन्देह होतो नथी, तो पछी तेमने कया पदार्थनुं ध्यान होय छे? १९७.

१. अवच्छेदपूर्वक = पृथक्करण करीने; सूक्ष्मताथी; विशेषताथी; स्पष्टताथी.
२. अभिलषित = जेनी अभिलाषा होय ते
३. जिज्ञासित = जेनी जिज्ञासा (जाणवानी इच्छा) होय ते ४. संदिग्ध = जेना विषे संदेह होय ते

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 395 of 544
single page version

अयमात्मा यदैव सहजसौख्यज्ञानबाधायतनानामसार्वदिक्कासकलपुरुषसौख्यज्ञाना- सर्वज्ञः झादि कमट्ठं ध्यायति कमर्थमिति प्रश्नः । अथवा कमर्थं ध्यायति, न कमपीत्याक्षेपः । कथंभूतः सन् । असंदेहो असन्देहः संशयादिरहित इति । अयमत्रार्थः – यथा कोऽपि देवदत्तो विषयसुखनिमित्तं विद्याराधनाध्यानं करोति, यदा विद्या सिद्धा भवति तत्फलभूतं विषयसुखं च सिद्धं भवति तदाराधनाध्यानं न करोति, तथायं भगवानपि केवलज्ञानविद्यानिमित्तं तत्फलभूतानन्तसुखनिमित्तं च पूर्वं छद्मस्थावस्थायां शुद्धात्मभावनारूपं ध्यानं कृतवान्, इदानीं तद्धयानेन केवलज्ञानविद्या सिद्धा तत्फलभूतमनन्तसुखं च सिद्धम्; किमर्थं ध्यानं करोतीति प्रश्नः आक्षेपो वा; द्वितीयं च कारणं – परोक्षेऽर्थे ध्यानं भवति, भगवतः सर्वं प्रत्यक्षं, कथं ध्यानमिति पूर्वपक्षद्वारेण गाथा गता ।।१९७।। अथात्र पूर्वपक्षे परिहारं ददाति — झादि ध्यायति एकाकारसमरसीभावेन परिणमत्यनुभवति । स कः

हवे, जेणे शुद्ध आत्माने उपलब्ध कर्यो छे ते सकळज्ञानी (सर्वज्ञ आत्मा) आने (परम सौख्यने) ध्यावे छे एम सूत्र द्वारा (पूर्वनी गाथाना प्रश्ननो) उत्तर कहे छेः — बाधा रहित, सकलात्ममां संपूर्णसुखज्ञानाढ्य जे, इन्द्रिय -अतीत अनिंद्रि ते ध्यावे परम आनंदने.१९८.

अन्वयार्थः — [अनक्षः] अनिन्द्रिय अने [अक्षातीतः भूतः] इन्द्रियातीत थयेलो आत्मा [सर्वाबाधवियुक्तः] सर्व बाधा रहित अने [समन्तसर्वाक्षसौख्यज्ञानाढयः] आखा आत्मामां समंत (सर्व प्रकारनां, परिपूर्ण) सौख्य तेम ज ज्ञानथी समृद्ध वर्ततो थको [परं सौख्यं] परम सौख्यने [ध्यायति] ध्यावे छे.

टीकाः — ज्यारे आ आत्मा, जे सहज सुख अने ज्ञानने बाधानां ^१आयतनो छे (एवी) तथा जे ^२असकल आत्मामां ^३असर्व प्रकारनां सुख अने ज्ञाननां आयतनो छे एवी

१. आयतन = रहेठाण; स्थान.
२. असकल आत्मामां = आत्माना सर्व प्रदेशोमां नहि पण थोडा ज प्रदेशोमां
३. असर्व प्रकारनां = बधा प्रकारनां नहि पण अमुक ज प्रकारनां; अपूर्ण. [आ अपूर्ण सुख परमार्थे सुखाभास होवा छतां तेने ‘सुख’ कहेवानी अपारमार्थिक रूढि छे.]

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 396 of 544
single page version

यतनानां चाक्षाणामभावात्स्वयमनक्षत्वेन वर्तते तदैव परेषामक्षातीतो भवन् निराबाध- सहजसौख्यज्ञानत्वात् सर्वाबाधवियुक्तः, सार्वदिक्कसकलपुरुषसौख्यज्ञानपूर्णत्वात्समन्तसर्वाक्ष- सौख्यज्ञानाढयश्च भवति । एवंभूतश्च सर्वाभिलाषजिज्ञासासन्देहासम्भवेऽप्यपूर्वमनाकुलत्वलक्षणं परमसौख्यं ध्यायति । अनाकुलत्वसङ्गतैकाग्रसञ्चेतनमात्रेणावतिष्ठत इति यावत् । ईदृश- मवस्थानं च सहजज्ञानानन्दस्वभावस्य सिद्धत्वस्य सिद्धिरेव ।।१९८।। कर्ता । भगवान् । किं ध्यायति । सोक्खं सौख्यम् । किंविशिष्टम् । परं उत्कृष्टं, सर्वात्मप्रदेशाह्लादक- परमानन्तसुखम् । कस्मिन्प्रस्तावे । यस्मिन्नेव क्षणे भूदो भूतः संजातः । किंविशिष्टः । अक्खातीदो अक्षातीतः इन्द्रियरहितः । न केवलं स्वयमतीन्द्रियो जातः परेषां च अणक्खो अनक्षः इन्द्रियविषयो न भवतीत्यर्थः । पुनरपि किंविशिष्टः । सव्वाबाधविजुत्तो प्राकृतलक्षणबलेन बाधाशब्दस्य ह्र्र्र्र्रस्वत्वं सर्वाबाधा- वियुक्त : । आसमन्ताद्बाधाः पीडा आबाधाः सर्वाश्च ता आबाधाश्च सर्वाबाधास्ताभिर्वियुक्तो रहितः सर्वाबाधावियुक्त : । पुनश्च किंरूपः । समंतसव्वक्खसोक्खणाणड्ढो समन्ततः सामस्त्येन स्पर्शनादि- सर्वाक्षसौख्यज्ञानाढयः । समन्ततः सर्वात्मप्रदेशैर्वा स्पर्शनादिसर्वेन्द्रियाणां सम्बन्धित्वेन ये ज्ञानसौख्ये द्वे ताभ्यामाढयः परिपूर्णः इत्यर्थः । तद्यथा — अयं भगवानेकदेशोद्भवसांसारिकज्ञानसुखकारणभूतानि सर्वात्मप्रदेशोद्भवस्वाभाविकातीन्द्रियज्ञानसुखविनाशकानि च यानीन्द्रियाणि निश्चयरत्नत्रयात्मक कारण-

भावार्थः — १९७मी गाथामां प्रश्न उपस्थित करवामां आव्यो हतो के सर्वज्ञ भगवानने कोई पदार्थ प्रत्ये अभिलाषा, जिज्ञासा के संदेह नथी तो पछी तेओ कया पदार्थने ध्यावे छे? आ गाथामां तेनो उत्तर आ प्रमाणे आपवामां आव्यो छेः एक अग्रनुं – विषयनुं संवेदन ते ध्यान छे. सर्व आत्मप्रदेशे परिपूर्ण आनंद अने ज्ञानथी भरेला सर्वज्ञ भगवान परमानंदथी अभिन्न एवा निजात्मारूपी एक विषयनुं संवेदन करता होवाथी तेमने परमानंदनुं ध्यान छे अर्थात् तेओ परम सौख्यने ध्यावे छे. १९८.

१. निराबाध = बाधा विनानुं; विघ्न रहित.

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 397 of 544
single page version

एवं जिणा जिणिंदा सिद्धा मग्गं समुट्ठिदा समणा । जादा णमोत्थु तेसिं तस्स य णिव्वाणमग्गस्स ।।१९९।।

यतः सर्व एव सामान्यचरमशरीरास्तीर्थकराः अचरमशरीरा मुमुक्षवश्चामुनैव यथोदि- तेन शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिलक्षणेन विधिना प्रवृत्तमोक्षस्य मार्गमधिगम्य सिद्धा बभूवुः, न पुनरन्यथापि । ततोऽवधार्यते केवलमयमेक एव मोक्षस्य मार्गो, न द्वितीय इति । अलं च समयसारबलेनातिक्रामति विनाशयति यदा तस्मिन्नेव क्षणे समस्तबाधारहितः सन्नतीन्द्रियमनन्त- मात्मोत्थसुखं ध्यायत्यनुभवति परिणमति । ततो ज्ञायते केवलिनामन्यच्चिन्तानिरोधलक्षणं ध्यानं नास्ति, किंत्विदमेव परमसुखानुभवनं वा ध्यानकार्यभूतां कर्मनिर्जरां दृष्टवा ध्यानशब्देनोपचर्यते । यत्पुनः सयोगिकेवलिनस्तृतीयशुक्लध्यानमयोगिकेवलिनश्चतुर्थशुक्लध्यानं भवतीत्युक्तं तदुपचारेण ज्ञातव्यमिति सूत्राभिप्रायः ।।१९८।। एवं केवली किं ध्यायतीति प्रश्नमुख्यत्वेन प्रथमगाथा । परमसुखं ध्यायत्यनुभवतीति परिहारमुख्यत्वेन द्वितीया चेति ध्यानविषयपूर्वपक्षपरिहारद्वारेण तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथायमेव निजशुद्धात्मोपलब्धिलक्षणमोक्षमार्गो, नान्य इति विशेषेण समर्थयति — जादा जाता उत्पन्नाः । कथंभूताः। सिद्धा सिद्धाः सिद्धपरमेष्ठिनो मुक्तात्मान इत्यर्थः । के कर्तारः । जिणा जिनाः अनागारकेवलिनः । जिणिंदा न केवलं जिना जिनेन्द्राश्च तीर्थकरपरमदेवाः । कथंभूताः सन्तः एते सिद्धा

हवे ‘आ ज (पूर्वे कह्यो ते ज), शुद्ध आत्मानी उपलब्धि जेनुं लक्षण छे एवो मोक्षनो मार्ग छे’ एम नक्की करे छेः —

अन्वयार्थः — [जिनाः जिनेन्द्राः श्रमणाः] जिनो, जिनेंद्रो अने श्रमणो (अर्थात् सामान्य केवळीओ, तीर्थंकरो अने मुनिओ) [एवं] आ रीते (पूर्वे कहेली रीते ज) [मार्गं समुत्थिताः] मार्गमां आरूढ थया थका [सिद्धाः जाताः] सिद्ध थया. [नमः अस्तु] नमस्कार हो [तेभ्यः] तेमने [च] अने [तस्मै निर्वाणमार्गाय] ते निर्वाणमार्गने.

टीकाः — बधाय सामान्य चरमशरीरीओ, तीर्थंकरो अने अचरमशरीरी मुमुक्षुओ आ ज यथोक्त शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिलक्षण (शुद्धात्मतत्त्वमां प्रवृत्ति जेनुं लक्षण छे एवी) विधि वडे प्रवर्तता मोक्षना मार्गने प्राप्त करीने सिद्धो थया, परंतु एम नथी के बीजी रीते पण

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 398 of 544
single page version

प्रपञ्चेन । तेषां शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तानां सिद्धानां तस्य शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिरूपस्य मोक्षमार्गस्य च प्रत्यस्तमितभाव्यभावकविभागत्वेन नोआगमभावनमस्कारोऽस्तु । अवधारितो मोक्षमार्गः, कृत्यमनुष्ठीयते ।।१९९।।

अथोपसम्पद्ये साम्यमिति पूर्वप्रतिज्ञां निर्वहन् मोक्षमार्गभूतां स्वयमपि शुद्धात्म- प्रवृत्तिमासूत्रयति —

जाताः मग्गं समुट्ठिदा निजपरमात्मतत्त्वानुभूतिलक्षणमार्गं मोक्षमार्गं समुत्थिता आश्रिताः । केन । एवं पूर्वं बहुधा व्याख्यातक्रमेण । न केवलं जिना जिनेन्द्रा अनेन मार्गेण सिद्धा जाताः, समणा सुखदुःखादि- समताभावनापरिणतात्मतत्त्वलक्षणाः शेषा अचरमदेहश्रमणाश्च । अचरमदेहानां कथं सिद्धत्वमिति चेत् । ‘‘तवसिद्धे णयसिद्धे संजमसिद्धे चरित्तसिद्धे य । णाणम्मि दंसणम्मि य सिद्धे सिरसा णमंसामि ।।’’’’’’ इति गाथाकथितक्रमेणैकदेशेन । णमोत्थु तेसिं नमोऽस्तु तेभ्यः । अनन्तज्ञानादिसिद्धगुणस्मरणरूपो भावनमस्कारोऽस्तु, तस्स य णिव्वाणमग्गस्स तस्मै निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणनिश्चयरत्नत्रयात्मक -

मोक्षमार्गने, जेमांथी *भाव्य अने भावकनो विभाग अस्त थई गयो छे एवो नोआगमभावनमस्कार हो. मोक्षमार्ग अवधारित कर्यो छे, कृत्य कराय छे (अर्थात् मोक्षमार्ग नक्की कर्यो छे अने ते मोक्षमार्गमां प्रवर्तन करी रह्या छीए). १९९.

हवे, ‘साम्यने प्राप्त करुं छुं’ एवी (पांचमी गाथामां करेली) पूर्व प्रतिज्ञानुं निर्वहण करता थका (आचार्यभगवान) पोते पण मोक्षमार्गभूत शुद्धात्मप्रवृत्ति करे छेः —

अन्वयार्थः — [तस्मात्] तेथी (अर्थात् शुद्धात्मामां प्रवृत्ति वडे ज मोक्ष थतो होवाथी) [तथा] ए रीते [आत्मानं] आत्माने [स्वभावेन ज्ञायकं] स्वभावथी ज्ञायक [ज्ञात्वा] जाणीने [निर्ममत्वे उपस्थितः] हुं निर्ममत्वमां स्थित रह्यो थको [ममतां परिवर्जयामि] ममतानो परित्याग करुं छुं.

*भाव्य अने भावकना अर्थ माटे ८मा पानानुं पदटिप्पण जुओ.

Page 368 of 513
PDF/HTML Page 399 of 544
single page version

अहमेष मोक्षाधिकारी ज्ञायकस्वभावात्मतत्त्वपरिज्ञानपुरस्सरममत्वनिर्ममत्वहानोपादान- विधानेन कृत्यान्तरस्याभावात्सर्वारम्भेण शुद्धात्मनि प्रवर्ते । तथाहि — अहं हि तावत् ज्ञायक एव स्वभावेन; केवलज्ञायकस्य च सतो मम विश्वेनापि सहजज्ञेयज्ञायकलक्षण एव सम्बन्धः, न पुनरन्ये स्वस्वामिलक्षणादयः सम्बन्धाः । ततो मम न क्वचनापि ममत्वं, सर्वत्र निर्ममत्वमेव । अथैकस्य ज्ञायकभावस्य समस्तज्ञेयभावस्वभावत्वात् प्रोत्कीर्णलिखितनिखात- कीलितमज्जितसमावर्तितप्रतिबिम्बितवत्तत्र क्रमप्रवृत्तानन्तभूतभवद्भाविविचित्रपर्यायप्राग्भारमगाध- स्वभावं गम्भीरं समस्तमपि द्रव्यजातमेकक्षण एव प्रत्यक्षयन्तं ज्ञेयज्ञायकलक्षणसम्बन्धस्या- निर्वाणमार्गाय च । ततोऽवधार्यते अयमेव मोक्षमार्गो, नान्य इति ।।१९९।। अथ ‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ इत्यादि पूर्वप्रतिज्ञां निर्वाहयन् स्वयमपि मोक्षमार्गपरिणतिं स्वीकरोतीति प्रतिपादयति — तम्हा यस्मात्पूर्वोक्त शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षमार्गेण जिना जिनेन्द्राः श्रमणाश्च सिद्धा जातास्तस्मादहमपि तह तथैव तेनैव प्रकारेण जाणित्ता ज्ञात्वा । कम् । अप्पाणं निजपरमात्मानम् । किंविशिष्टम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावम् । केन कृत्वा ज्ञात्वा । सभावेण समस्त- रागादिविभावरहितशुद्धबुद्धैकस्वभावेन । पश्चात् किं करोमि । परिवज्जामि परि समन्ताद्वर्जयामि । काम् । ममत्तिं समस्तसचेतनाचेतनमिश्रपरद्रव्यसंबन्धिनीं ममताम् । कथंभूतः सन् । उवट्ठिदो उपस्थितः परिणतः । क्व । णिम्ममत्तम्हि समस्तपरद्रव्यममकाराहंकाररहितत्वेन निर्ममत्वलक्षणे परमसाम्याभिधाने वीतराग- चारित्रे तत्परिणतनिजशुद्धात्मस्वभावे वा । तथाहि – अहं तावत्केवलज्ञानदर्शनस्वभावत्वेन ज्ञायकैक- टङ्कोत्कीर्णस्वभावः । तथाभूतस्य सतो मम न केवलं स्वस्वाम्यादयः परद्रव्यसंबन्धा न सन्ति, निश्चयेन

टीकाः — हुं आ मोक्षाधिकारी, ज्ञायकस्वभावी आत्मतत्त्वना परिज्ञानपूर्वक ममत्वना त्यागरूप अने निर्ममत्वना ग्रहणरूप विधि वडे सर्व आरंभथी (उद्यमथी) शुद्धात्मामां प्रवर्तुं छुं, कारण के अन्य कृत्यनो अभाव छे (अर्थात् बीजुं कांई करवायोग्य नथी). ते आ प्रमाणे (अर्थात् हुं आ प्रमाणे शुद्धात्मामां प्रवर्तुं छुं)ः — प्रथम तो हुं स्वभावथी ज्ञायक ज छुं; केवळ ज्ञायक होवाथी मारे विश्वनी (समस्त पदार्थोनी) साथे पण सहज ज्ञेयज्ञायकलक्षण संबंध ज छे, परंतु बीजा स्वस्वामिलक्षणादि संबंधो नथी; तेथी मारे कोई प्रत्ये ममत्व नथी, सर्वत्र निर्ममत्व ज छे. हवे, एक ज्ञायकभावनो सर्व ज्ञेयोने जाणवानो स्वभाव होवाथी, क्रमे प्रवर्तता, अनंत, भूत -वर्तमान -भावी विचित्र पर्यायसमूहवाळां, *अगाधस्वभाव अने गंभीर एवां समस्त द्रव्यमात्रने — जाणे के ते द्रव्यो ज्ञायकमां कोतराई गयां होय, चीतराई गयां होय, दटाई गयां होय, खोडाई गयां होय, डूबी गयां होय, समाई गयां होय, प्रतिबिंबित थयां होय एम — एक क्षणमां ज जे (शुद्ध

*अगाध जेमनो स्वभाव छे अने जेओ गंभीर छे एवां समस्त द्रव्योने भूत, वर्तमान तेम ज
भावी काळना, क्रमे थता, अनेक प्रकारना, अनंत पर्यायो सहित एक समयमां ज प्रत्यक्ष जाणवानो
आत्मानो स्वभाव छे.

Page 369 of 513
PDF/HTML Page 400 of 544
single page version

निवार्यत्वेनाशक्यविवेचनत्वादुपात्तवैश्वरूप्यमपि सहजानन्तशक्तिज्ञायकस्वभावेनैक्यरूप्यमनुज्झन्त- मासंसारमनयैव स्थित्या स्थितं मोहेनान्यथाध्यवस्यमानं शुद्धात्मानमेष मोहमुत्खाय यथास्थित- मेवातिनिःप्रकम्पः सम्प्रतिपद्ये । स्वयमेव भवतु चास्यैवं दर्शनविशुद्धिमूलया सम्यग्ज्ञानोपयुक्त- तयात्यन्तमव्याबाधरतत्वात्साधोरपि साक्षात्सिद्धभूतस्य स्वात्मनस्तथाभूतानां परमात्मनां च नित्यमेव तदेकपरायणत्वलक्षणो भावनमस्कारः ।।२००।। ज्ञेयज्ञायकसंबन्धो नास्ति । ततः कारणात्समस्तपरद्रव्यममत्वरहितो भूत्वा परमसाम्यलक्षणे निज- शुद्धात्मनि तिष्ठामीति । किंच ‘उवसंपयामि सम्मं’ इत्यादिस्वकीयप्रतिज्ञां निर्वाहयन्स्वयमपि मोक्षमार्ग- परिणतिं स्वीकरोत्येवं यदुक्तं गाथापातनिकाप्रारम्भे तेन किमुक्तं भवति – ये तां प्रतिज्ञां गृहीत्वा सिद्धिं गतास्तैरेव सा प्रतिज्ञा वस्तुवृत्त्या समाप्तिं नीता । कुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पुनर्ज्ञानदर्शनाधिकारद्वयरूप- ग्रन्थसमाप्तिरूपेण समाप्तिं नीता, शिवकुमारमहाराजेन तु तद्ग्रन्थश्रवणेन च । कस्मादिति चेत् । ये मोक्षं गतास्तेषां सा प्रतिज्ञा परिपूर्णा जाता, न चैतेषाम् । कस्मात् । चरमदेहत्वाभावादिति ।।२००।। एवं ज्ञानदर्शनाधिकारसमाप्तिरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् ।

एवं निजशुद्धात्मभावनारूपमोक्षमार्गेण ये सिद्धिं गता ये च तदाराधकास्तेषां दर्शनाधि- कारापेक्षयावसानमङ्गलार्थं ग्रन्थात्पेक्षया मध्यमङ्गलार्थं च तत्पदाभिलाषी भूत्वा नमस्कारं करोति —

आ रीते दर्शनविशुद्धि जेनुं मूळ छे एवुं जे सम्यग्ज्ञानमां उपयुक्तपणुं तेने लीधे अत्यंत ^२अव्याबाध लीनता होवाथी साधु होवा छतां पण साक्षात् सिद्धभूत एवा आ निज आत्माने तेम ज तथाभूत (सिद्धभूत) परमात्माओने, ^३तेमां ज एक परायणपणुं जेनुं लक्षण छे एवो भावनमस्कार सदाय ^४स्वयमेव हो. २००. प्र. ४७

१. ज्ञेयज्ञायकस्वरूप संबंध टाळी शकाय एवो नहि होवाने लीधे ज्ञेयो ज्ञायकमां न जणाय एम करवुं अशक्य छे तेथी आत्मा जाणे के समस्तद्रव्यरूपताने पामे छे.

२. अव्याबाध = बाधा विनानी; विघ्न विनानी.
३. तेमां = नमस्कार करवा योग्य पदार्थमां; भाव्यमां. [मात्र भाव्यमां ज परायण -एकाग्र -लीन थवुं ते भावनमस्कारनुं लक्षण छे.]

४. स्वयमेव = एनी मेळे ज. [आचार्यभगवान शुद्धात्मामां लीन थाय छे तेथी एनी मेळे ज भावनमस्कार थई जाय छे.]