Pravachansar-Gujarati (Devanagari transliteration). Mokshamarg PragyApan; Gatha: 232-242.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 24 of 28

 

Page 430 of 513
PDF/HTML Page 461 of 544
single page version

अथ श्रामण्यापरनाम्नो मोक्षमार्गस्यैकाग्र्यलक्षणस्य प्रज्ञापनम् तत्र तन्मूलसाधनभूते प्रथममागम एव व्यापारयति एयग्गगदो समणो एयग्गं णिच्छिदस्स अत्थेसु णिच्छित्ती आगमदो आगमचेट्ठा तदो जेट्ठा ।।२३२।।

ऐकाग्र्यतः श्रमणः ऐकाग्र्यं| निश्चितस्य अर्थेषु
निश्चितिरागमत आगमचेष्टा ततो ज्येष्ठा ।।२३२।।

श्रमणो हि तावदैकाग्र्यगत एव भवति ऐकाग्र्यं| तु निश्चितार्थस्यैव भवति अर्थनिश्चयस्त्वागमादेव भवति तत आगम एव व्यापारः प्रधानतरः, न चान्या गतिरस्ति यतो न खल्वागममन्तरेणार्था निश्चेतुं शक्यन्ते, तस्यैव हि त्रिसमयप्रवृत्तत्रिलक्षणसकलपदार्थ- सार्थयाथात्म्यावगमसुस्थितान्तरङ्गगम्भीरत्वात् न चार्थनिश्चयमन्तरेणैकाग्र्यं सिद्धयेत्, निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गोपसंहारमुख्यत्वेन ‘मुज्झदि वा’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथाद्वयम् एवं स्थलचतुष्टयेन तृतीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका तद्यथाअथैकाग्र्यगतः श्रमणो भवति

हवे श्रामण्य जेनुं बीजुं नाम छे एवा एकाग्रतालक्षणवाळा मोक्षमार्गनुं प्रज्ञापन छे. तेमां प्रथम, तेना (मोक्षमार्गना) मूळसाधनभूत आगममां ज व्यापार (प्रवृत्ति) करावे छेः

श्रामण्य ज्यां ऐकाग्र्य,ने ऐकाग्र्य वस्तुनिश्चये,
निश्चय बने आगम वडे, आगमप्रवर्तन मुख्य छे. २३२.

अन्वयार्थः[श्रमणः] श्रमण [ऐकाग्र्यतः] एकाग्रताने प्राप्त होय छे; [ऐकाग्र्यं|] एकाग्रता [अर्थेषु निश्चितस्य] पदार्थोना निश्चयवंतने होय छे; [निश्चितिः] (पदार्थोनो) निश्चय [आगमतः] आगम द्वारा थाय छे; [ततः] तेथी [आगमचेष्टा] आगममां व्यापार [ज्येष्ठा] मुख्य छे.

टीकाःप्रथम तो, श्रमण खरेखर एकाग्रताने प्राप्त ज होय छे; एकाग्रता पदार्थोना निश्चयवंतने ज होय छे; अने पदार्थोनो निश्चय आगम द्वारा ज थाय छे; तेथी आगममां ज व्यापार प्रधानतर (विशेष प्रधान) छे; बीजी गति (बीजो कोई रस्तो) नथी. तेनुं कारण आ प्रमाणे छेः

खरेखर आगम विना पदार्थोनो निश्चय करी शकातो नथी; कारण के आगम ज, जेने त्रणे काळे (उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यरूप) त्रण लक्षणो प्रवर्ते छे एवा सकळपदार्थसार्थना यथातथ ज्ञान वडे सुस्थित अंतरंगथी गंभीर छे (अर्थात् आगमनुं ज अंतरंग सर्व


Page 431 of 513
PDF/HTML Page 462 of 544
single page version

यतोऽनिश्चितार्थस्य कदाचिन्निश्चिकीर्षाकुलितचेतसः समन्ततो दोलायमानस्यात्यन्ततरलतया, कदाचिच्चिकीर्षाज्वरपरवशस्य विश्वं स्वयं सिसृक्षोर्विश्वव्यापारपरिणतस्य प्रतिक्षणविजृम्भ- माणक्षोभतया, कदाचिद्बुभुक्षाभावितस्य विश्वं स्वयं भोग्यतयोपादाय रागद्वेषदोषकल्माषित- चित्तवृत्तेरिष्टानिष्टविभागेन प्रवर्तितद्वैतस्य प्रतिवस्तुपरिणममानस्यात्यन्तविसंष्ठुलतया, कृत- निश्चयनिःक्रियनिर्भोगं युगपदापीतविश्वमप्यविश्वतयैकं भगवन्तमात्मानमपश्यतः सन्ततं वैयग्रयमेव स्यात् न चैकाग्र्यमन्तरेण श्रामण्यं सिद्धयेत्, यतोऽनैकाग्र्यस्यानेकमेवेदमिति पश्यतस्तथाप्रत्ययाभिनिविष्टस्यानेकमेवेदमिति जानतस्तथानुभूतिभावितस्यानेकमेवेदमिति प्रत्यर्थविकल्पव्यावृत्तचेतसा सन्ततं प्रवर्तमानस्य तथावृत्तिदुःस्थितस्य चैकात्मप्रतीत्यनुभूति- तच्चैकाग्र्यमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयतियमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयतिएयग्गगदो समणो ऐकाग्रयगतः श्रमणो भवति अत्रायमर्थःजगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तद्रव्यगुणपर्यायैकसमयपरिच्छित्तिसमर्थसकलविमलकेवल- ज्ञानलक्षणनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपमैकाग्र्यं भण्यते तत्र गतस्तन्मयत्वेन परिणतः


पदार्थोना समूहना यथार्थ ज्ञान वडे सुस्थित छे माटे आगम ज समस्त पदार्थोना यथार्थ ज्ञानथी गंभीर छे).

वळी पदार्थोना निश्चय विना एकाग्रता सिद्ध थती नथी; कारण के, जेने पदार्थोनो निश्चय नथी ते (१) कदाचित् निश्चय करवानी इच्छाथी आकुळता पामता चित्तने लीधे सर्वतः दोलायमान (डामाडोळ) थवाथी अत्यंत तरलता पामे छे, (२) कदाचित् करवानी इच्छारूप ज्वर वडे परवश थयो थको विश्वने (समस्त पदार्थोने) स्वयं सर्जवाने इच्छतो थको विश्वव्यापाररूपे (समस्त पदार्थोनी प्रवृत्तिरूपे) परिणमतो होवाथी प्रतिक्षण क्षोभनी प्रगटता पामे छे, अने (३) कदाचित् भोगववानी इच्छाथी भावित थयो थको विश्वने स्वयं भोग्यपणे ग्रहण करीने, रागद्वेषरूप दोषथी कलुषित चित्तवृत्तिने लीधे (वस्तुओमां) इष्ट- अनिष्ट विभाग वडे द्वैत प्रवर्तावतो थको प्रत्येक वस्तुरूपे परिणमतो होवाथी अत्यंत अस्थिरता पामे छे, तेथी (पूर्वोक्त त्रण कारणोने लीधे) ते अनिश्चयी जीव (१) कृतनिश्चय (निश्चयवंत), (२) निष्क्रिय अने (३) निर्भोग एवा भगवान आत्मानेके जे युगपद् विश्वने पी जतो होवा छतां विश्वपणे नहि थवाथी एक छे तेनेनहि देखतो होवाने लीधे तेने सतत व्यग्रता ज होय छे (एकाग्रता होती नथी).

वळी एकाग्रता विना श्रामण्य सिद्ध थतुं नथी; कारण के, जेने एकाग्रता नथी ते जीव (१) ‘आ अनेक ज छे’ एम देखतो (श्रद्धतो) थको ते प्रकारनी प्रतीतिमां अभिनिविष्ट होय छे, (२) ‘आ अनेक ज छे’ एम जाणतो थको ते प्रकारनी अनुभूतिथी भावित होय छे, अने (३) ‘आ अनेक ज छे’ एम दरेक पदार्थना विकल्पथी खंडित (छिन्नभिन्न) चित्त सहित सतत प्रवर्ततो थको ते प्रकारनी वृत्तिथी दुःस्थित होय छे,

१. अभिनिविष्ट = आग्रही; द्रढ; मचेलो. २. वृत्ति = वर्तन; वर्तवुं ते; चारित्र.


Page 432 of 513
PDF/HTML Page 463 of 544
single page version

वृत्तिस्वरूपसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रपरिणतिप्रवृत्तद्रशिज्ञप्तिवृत्तिरूपात्मतत्त्वैकाग्र्याभावात् शुद्धात्म- तत्त्वप्रवृत्तिरूपं श्रामण्यमेव न स्यात् अतः सर्वथा मोक्षमार्गापरनाम्नः श्रामण्यस्य सिद्धये भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञे प्रकटानेकान्तकेतने शब्दब्रह्मणि निष्णातेन मुमुक्षुणा भवितव्यम् ।।२३२।।

अथागमहीनस्य मोक्षाख्यं कर्मक्षपणं न सम्भवतीति प्रतिपादयति श्रमणो भवति एयग्गं णिच्छिदस्स ऐकाग्ग्ग्ग्ग्ाा ाा ा

ं पुनर्निश्चितस्य तपोधनस्य भवति केषु अत्थेसु

टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतिष्वर्थेषु णिच्छित्ती आगमदो सा च पदार्थनिश्चित्तिरागमतो भवति तथाहिजीवभेदकर्मभेदप्रतिपादकागमाभ्यासाद्भभवति, न केवल- मागमाभ्यासात्तथैवागमपदसारभूताच्चिदानन्दैकपरमात्मतत्त्वप्रकाशकादध्यात्माभिधानात्परमागमाच्च पदार्थ- परिच्छित्तिर्भवति आगमचेट्ठा तदो जेट्ठा ततः कारणादेवमुक्तलक्षणागमे परमागमे च चेष्टा प्रवृत्तिः ज्येष्ठा श्रेष्ठा प्रशस्येत्यर्थः ।।२३२।। अथागमपरिज्ञानहीनस्य कर्मक्षपणं न भवतीति प्ररूपयतिआगमहीणो


तेथी तेने एक आत्मानी प्रतीति -अनुभूति -वृत्तिस्वरूप सम्यग्दर्शन -ज्ञान -चारित्रपरिणतिए प्रवर्तती जे द्रशि -ज्ञप्ति -वृत्तिरूप आत्मतत्त्वमां एकाग्रता तेनो अभाव होवाथी शुद्धात्म- तत्त्वप्रवृत्तिरूप श्रामण्य ज (शुद्धात्मतत्त्वमां प्रवृत्तिरूप मुनिपणुं ज) होतुं नथी.

आथी (एम कह्युं के) मोक्षमार्ग जेनुं बीजुं नाम छे एवा श्रामण्यनी सर्व प्रकारे सिद्धि करवा माटे मुमुक्षुए भगवान अर्हंत सर्वज्ञथी उपज्ञ (स्वयं जाणीने कहेवायेला) शब्दब्रह्ममांके जेनुं अनेकांतरूपी केतन प्रगट छे तेमांनिष्णात थवुं.

भावार्थःआगम विना पदार्थोनो निश्चय थतो नथी; पदार्थोना निश्चय विना अश्रद्धाजनित तरलता, परकर्तृत्वाभिलाषाजनित क्षोभ अने परभोकतृत्वाभिलाषाजनित अस्थिरताने लीधे एकाग्रता थती नथी; अने एकाग्रता विना एक आत्मानां श्रद्धान -ज्ञान- वर्तनरूपे प्रवर्तती शुद्धात्मप्रवृत्ति नहि थवाथी मुनिपणुं थतुं नथी. माटे मोक्षार्थीनुं प्रधान कर्तव्य शब्दब्रह्मरूप आगममां प्रवीणता प्राप्त करवी ते छे. २३२.

हवे, आगमहीनने मोक्षाख्य (‘मोक्ष’ नामथी कहेवातो) कर्मक्षय थतो नथी एम प्रतिपादन करे छेः

१. द्रशि = दर्शन
२. केतन = चिह्न; लक्षण; ध्वज.
३. शब्दब्रह्म = परमब्रह्मरूप वाच्यनुं वाचक द्रव्यश्रुत. [आ गाथाओमां सर्वज्ञोपज्ञ समस्त द्रव्यश्रुतने
सामान्यपणे आगम कहेवामां आव्युं छे. कोई वार द्रव्यश्रुतना ‘आगम’ अने ‘परमागम’ एवा
बे भेद पण पाडवामां आवे छे; त्यां जीवभेदो तथा कर्मभेदोना प्रतिपादक द्रव्यश्रुतने ‘आगम’
कहेवामां आवे छे अने समस्त द्रव्यश्रुतना सारभूत चिदानंद एक परमात्मतत्त्वना प्रकाशक अध्यात्म-
द्रव्यश्रुतने ‘परमागम’ कहेवामां आवे छे.]


Page 433 of 513
PDF/HTML Page 464 of 544
single page version

आगमहीणो समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि

अविजाणंतो अत्थे खवेदि कम्माणि किध भिक्खू ।।२३३।।
आगमहीनः श्रमणो नैवात्मानं परं विजानाति
अविजानन्नर्थान् क्षपयति कर्माणि कथं भिक्षुः ।।२३३।।

न खल्वागममन्तरेण परात्मज्ञानं परमात्मज्ञानं वा स्यात्; न च परात्मज्ञानशून्यस्य परमात्मज्ञानशून्यस्य वा मोहादिद्रव्यभावकर्मणां ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां वा क्षपणं स्यात् तथाहिन तावन्निरागमस्य निरवधिभवापगाप्रवाहवाहिमहामोहमलमलीमसस्यास्य जगतः समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि आगमहीनः श्रमणो नैवात्मानं परं वा विजानाति; अविजाणंतो अत्थे अविजानन्नर्थान्परमात्मादिपदार्थान् खवेदि कम्माणि किध भिक्खू क्षपयति कर्माणि कथं भिक्षुः, न कथमपि इति इतो विस्तरः‘‘गुणजीवा पज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणाओ य उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिदा ।।’’ इति गाथाकथिताद्यागममजानन्, तथैव ‘‘भिण्णउ जेण ण जाणियउ णियदेहहं परमत्थु सो अंधउ अवरहं अंधयहं कि म दरिसावइ पंथु।।’’ इति दोहकसूत्रकथिताद्यागमपदसारभूतम-

आगमरहित जे श्रमण ते जाणे न परने, आत्मने;
भिक्षु पदार्थ -अजाण ते क्षय कर्मनो कई रीत करे? २३३.

अन्वयार्थः[आगमहीनः] आगमहीन [श्रमणः] श्रमण [आत्मानं] आत्माने (पोताने) अने [परं] परने [न एव विजानाति] जाणतो नथी ज; [अर्थान् अविजानन्] पदार्थोने नहि जाणतो [भिक्षुः] भिक्षु [कर्माणि] कर्मोने [कथं] कई रीते [क्षपयति] क्षय करे?

टीकाःखरेखर आगम विना परात्मज्ञान के परमात्मज्ञान थतुं नथी; अने परात्मज्ञानशून्यने के परमात्मज्ञानशून्यने मोहादिद्रव्यभावकर्मोनो के ज्ञप्तिपरिवर्तनरूप कर्मोनो क्षय थतो नथी. ते आ प्रमाणेः

प्रथम तो, आगमहीन एवुं आ जगतके जे निरवधि (अनादि) भवसरिताना प्रवाहने वहेवडावनारा महामोहमळथी मलिन छे तेधतूरो पीधेला मनुष्यनी माफक प्र. ५५

१. परात्मज्ञान = परनुं अने आत्मानुं ज्ञान; परनुं अने पोतानुं ज्ञान; स्व -परनुं भेदज्ञान.
२. परमात्मज्ञान = परमात्मानुं ज्ञान; ‘हुं सकळ लोकालोकने जाणनारा ज्ञानस्वभाववाळो परम आत्मा
छुं’ एवुं ज्ञान.

३. ज्ञप्तिपरिवर्तन = ज्ञप्तिनुं पलटावुं ते; जाणनक्रियानो पलटो. (ज्ञाननुं एक ज्ञेयथी बीजा ज्ञेयमां पलटावुं ते ज्ञप्तिपरिवर्तनरूप कर्म छे.)


Page 434 of 513
PDF/HTML Page 465 of 544
single page version

पीतोन्मत्तकस्येवावकीर्णविवेकस्याविविक्तेन ज्ञानज्योतिषा निरूपयतोऽप्यात्मात्मप्रदेशनिश्चित शरीरादिद्रव्येषूपयोगमिश्रितमोहरागद्वेषादिभावेषु च स्वपरनिश्चायकागमोपदेशपूर्वकस्वानुभवा- भावादयं परोऽयमात्मेति ज्ञानं सिद्धयेत्; तथाच त्रिसमयपरिपाटीप्रकटितविचित्रपर्याय- प्राग्भारागाधगम्भीरस्वभावं विश्वमेव ज्ञेयीकृत्य प्रतपतः परमात्मनिश्चायकागमोपदेशपूर्वक- स्वानुभवाभावात् ज्ञानस्वभावस्यैकस्य परमात्मनो ज्ञानमपि न सिद्धयेत् परात्म- परमात्मज्ञानशून्यस्य तु द्रव्यकर्मारब्धैः शरीरादिभिस्तत्प्रत्ययैर्मोहरागद्वेषादिभावैश्च सहैक्य- माकलयतो वध्यघातकविभागाभावान्मोहादिद्रव्यभावकर्मणां क्षपणं न सिद्धयेत्; तथाच ध्यात्मशास्त्रं चाजानन् पुरुषो रागादिदोषरहिताव्याबाधसुखादिगुणस्वरूपनिजात्मद्रव्यस्य भावकर्म- शब्दाभिधेयै रागादिनानाविकल्पजालैर्निश्चयेन कर्मभिः सह भेदं न जानाति, तथैव कर्मारिविध्वंसक-


विवेकना नाशने प्राप्त होवाथी अविविक्त ज्ञानज्योति वडे जोके जुए छे तोपण, तेने स्वपरनिश्चायक आगमोपदेशपूर्वक स्वानुभवना अभावने लीधे, आत्मामां अने आत्मप्रदेशस्थित शरीरादिद्रव्योमां तेम ज उपयोगमिश्रित मोहरागद्वेषादिभावोमां ‘आ पर छे अने आ आत्मा (स्व) छे’ एवुं ज्ञान सिद्ध थतुं नथी; तेम ज तेने परमात्मनिश्चायक आगमोपदेशपूर्वक स्वानुभवना अभावने लीधे, जेने त्रिकाळपरिपाटीमां विचित्र पर्यायोनो समूह प्रगट थाय छे एवा अगाधगंभीरस्वभावी विश्वने ज्ञेयरूप करीने प्रतपता ज्ञानस्वभावी एक परमात्मानुं ज्ञान पण सिद्ध थतुं नथी.

अने (ए रीते) जे (१) परात्मज्ञानथी तेम ज (२) परमात्मज्ञानथी शून्य छे तेने, (१) द्रव्यकर्मथी थतां शरीरादि साथे तथा तत्प्रत्ययी मोहरागद्वेषादिभावो साथे एकता अनुभववाने लीधे वध्यघातकना विभागनो अभाव होवाथी मोहादिद्रव्यभावकर्मोनो क्षय सिद्ध थतो नथी, तेम ज (२) ज्ञेयनिष्ठपणे प्रत्येक वस्तुना उत्पाद -विनाशरूपे परिणमती

१. अविविक्त = अविवेकवाळी; विवेकशून्य; भेद विनानी; अभिन्न; भेळसेळ.
२. स्वपरनिश्चायक = स्वपरनो निश्चय करावनार. (आगमोपदेश स्वपरनो निश्चय करावनार छे अर्थात्
स्वपरनो निश्चय करवामां निमित्तभूत छे.)

३. परमात्मनिश्चायक = परमात्मानो निश्चय करावनार (अर्थात् ज्ञानस्वभावी परमात्मानो निर्णय करवामां निमित्तभूत)

४. प्रतपवुं = तपवुं; प्रतापवंत वर्तवुं. (ज्ञानस्वभावी परमात्मा विश्वने ज्ञेयरूप करीने तपे छेप्रतापवंत वर्ते छे.)

५. तत्प्रत्ययी = तत्संबंधी; ते संबंधी; ते जेनुं निमित्त छे एवा.
६. वध्यघातक = हणावायोग्य अने हणनार. [आत्मा वध्य छे अने मोहादिभावकर्मो घातक छे.
मोहादिद्रव्यकर्मो पण आत्माना घातमां निमित्तभूत होवाथी घातक कहेवाय छे.]

७. ज्ञेयनिष्ठ = ज्ञेयोमां निष्ठावाळुं; ज्ञेयपरायण; ज्ञेयसन्मुख. [अनादि संसारथी ज्ञप्ति ज्ञेयनिष्ठ होवाथी ते दरेक पदार्थना उत्पत्ति -विनाशरूपे परिणमवाने लीधे परिवर्तन पाम्या करे छे. परमात्मनिष्ठता विना
ज्ञप्तिनुं ते परिवर्तन अनिवार्य छे.]


Page 435 of 513
PDF/HTML Page 466 of 544
single page version

ज्ञेयनिष्ठतया प्रतिवस्तु पातोत्पातपरिणतत्वेन ज्ञप्तेरासंसारात्परिवर्तमानायाः परमात्मनिष्ठत्व- मन्तरेणानिवार्यपरिवर्ततया ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां क्षपणमपि न सिद्धयेत् अतः कर्म- क्षपणार्थिभिः सर्वथागमः पर्युपास्यः ।।२३३।।

अथागम एवैकश्चक्षुर्मोक्षमार्गमुपसर्पतामित्यनुशास्ति

आगमचक्खू साहू इंदियचक्खूणि सव्वभूदाणि

देवा य ओहिचक्खू सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू ।।२३४।। स्वकीयपरमात्मतत्त्वस्य ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मभिरपि सह पृथक्त्वं न वेत्ति, तथाचाशरीरलक्षणशुद्धात्म- पदार्थस्य शरीरादिनोकर्मभिः सहान्यत्वं न जानाति इत्थंभूतभेदज्ञानाभावाद्देहस्थमपि निजशुद्धात्मानं न रोचते, समस्तरागादिपरिहारेण न च भावयति ततश्च कथं कर्मक्षयो भवति, न कथमपीति ततः कारणान्मोक्षार्थिना परमागमाभ्यास एव कर्तव्य इति तात्पर्यार्थः ।।२३३।। अथ मोक्षमार्गार्थिनामागम


होवाने लीधे अनादि संसारथी परिवर्तन पामती जे ज्ञप्ति तेनुं परिवर्तन परमात्मनिष्ठता सिवाय अनिवार्य होवाथी, ज्ञप्तिपरिवर्तनरूप कर्मोनो क्षय पण सिद्ध थतो नथी. माटे कर्मक्षयना अर्थीओए सर्व प्रकारे आगमनी पर्युपासना करवी योग्य छे.

भावार्थःआगमनी पर्युपासना रहित जगतने आगमोपदेशपूर्वक स्वानुभव नहि थतो होवाथी तेने ‘आ अमूर्तिक आत्मा ते हुं छुं अने आ समानक्षेत्रावगाही शरीरादिक ते पर छे’ एम, तथा ‘आ उपयोग ते हुं छुं अने आ उपयोगमिश्रित मोह- रागद्वेषादिभावो ते पर छे’ एम स्व -परनुं भेदज्ञान थतुं नथी; तेम ज तेने आगमोपदेशपूर्वक स्वानुभव नहि थतो होवाथी ‘हुं ज्ञानस्वभावी एक परमात्मा छुं’ एवुं परमात्मज्ञान पण थतुं नथी.

ए रीते जेने (१) स्वपरज्ञान तेम ज (२) परमात्मज्ञान नथी तेने, (१) हणावा- योग्य एवा स्वनुं अने हणनार एवां मोहादिद्रव्यभावकर्मरूप परनुं भेदज्ञान नहि होवाथी मोहादिद्रव्यभावकर्मोनो क्षय थतो नथी, तेम ज (२) परमात्मनिष्ठताना अभावने लीधे ज्ञप्तिनुं परिवर्तन नहि टळतुं होवाथी ज्ञप्तिपरिवर्तनरूप कर्मोनो पण क्षय थतो नथी.

माटे मोक्षार्थीओए सर्व प्रकारे सर्वज्ञकथित आगमने सेववां. २३३. हवे, मोक्षमार्गे जनाराओने आगम ज एक चक्षु छे एम उपदेशे छेः

मुनिराज आगमचक्षु ने सौ भूत इन्द्रियचक्षु छे,
छे देव अवधिचक्षु ने सर्वत्रचक्षु सिद्ध छे. २३४.

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 467 of 544
single page version

आगमचक्षुः साधुरिन्द्रियचक्षूंषि सर्वभूतानि
देवाश्चावधिचक्षुषः सिद्धाः पुनः सर्वतश्चक्षुषः ।।२३४।।

इह तावद्भगवन्तः सिद्धा एव शुद्धज्ञानमयत्वात्सर्वतश्चक्षुषः, शेषाणि तु सर्वाण्यपि भूतानि मूर्तद्रव्यावसक्तद्रष्टित्वादिन्द्रियचक्षूंषि देवास्तु सूक्ष्मत्वविशिष्टमूर्तद्रव्यग्राहित्वाद- वधिचक्षुषः, अथ च तेऽपि रूपिद्रव्यमात्रद्रष्टत्वेनेन्द्रियचक्षुर्भ्योऽविशिष्यमाणा इन्द्रियचक्षुष एव एवममीषु समस्तेष्वपि संसारिषु मोहोपहततया ज्ञेयनिष्ठेषु सत्सु ज्ञाननिष्ठत्वमूल- शुद्धात्मतत्त्वसंवेदनसाध्यं सर्वतश्चक्षुस्त्वं न सिद्धयेत् अथ तत्सिद्धये भगवन्तः श्रमणा आगमचक्षुषो भवन्ति तेन ज्ञेयज्ञानयोरन्योन्यसंवलनेनाशक्यविवेचनत्वे सत्यपि स्वपर- एव द्रष्टिरित्याख्यातिआगमचक्खू शुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकपरमागमचक्षुषो भवन्ति के ते साहू निश्चयरत्नत्रयाधारेण निजशुद्धात्मसाधकाः साधवः इंदियचक्खूणि निश्चयेनातीन्द्रियामूर्तकेवलज्ञानादि- गुणस्वरूपाण्यपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादिन्द्रियाधीनत्वेनेन्द्रियचक्षूंषि भवन्ति कानि कर्तॄणि सव्वभूदाणि सर्वभूतानि सर्वसंसारिजीवा इत्यर्थः देवा य ओहिचक्खू देवा अपि च सूक्ष्ममूर्त- पुद्गलद्रव्यविषयावधिचक्षुषः सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू सिद्धाः पुनः शुद्धबुद्धैकस्वभावजीवलोकाकाश- प्रमितशुद्धासंख्येयसर्वप्रदेशचक्षुष इति अनेन किमुक्तं भवति सर्वशुद्धात्मप्रदेशे लोचनोत्पत्तिनिमित्तं

अन्वयार्थः[साधुः] साधु [आगमचक्षुः] आगमचक्षु (आगमरूप चक्षुवाळा) छे, [सर्वभूतानि] सर्व भूतो (प्राणीओ) [इन्द्रियचक्षूंषि] इन्द्रियचक्षु छे, [देवाः च] देवो [अवधिचक्षुषः] अवधिचक्षु छे [पुनः] अने [सिद्धाः] सिद्धो [सर्वतःचक्षुषः] सर्वतःचक्षु (सर्व तरफथी चक्षुवाळा अर्थात् सर्व आत्मप्रदेशे चक्षुवाळा) छे.

टीकाःप्रथम तो, आ लोकमां भगवंत सिद्धो ज शुद्धज्ञानमय होवाथी सर्वतःचक्षु छे अने बाकीनां बधांय भूतो (-जीवो), मूर्त द्रव्योमां ज तेमनी द्रष्टि लागती होवाथी, इन्द्रियचक्षु छे. देवो सूक्ष्मत्ववाळां मूर्त द्रव्योने ग्रहण करता होवाथी अवधिचक्षु छे; अथवा तेओ पण, मात्र रूपी द्रव्योने देखता होवाथी तेमने इन्द्रियचक्षुवाळांओथी जुदा न पाडवामां आवे तो, इन्द्रियचक्षु ज छे. ए रीते आ बधाय संसारीओ मोह वडे +उपहत होवाने लीधे ज्ञेयनिष्ठ होवाथी, ज्ञाननिष्ठपणानुं मूळ जे शुद्धात्मतत्त्वनुं संवेदन तेनाथी साध्य (सधातुं) एवुं सर्वतःचक्षुपणुं तेमने सिद्ध थतुं नथी.

हवे, तेनी (सर्वतःचक्षुपणानी) सिद्धिने माटे भगवंत श्रमणो आगमचक्षु होय छे. तेओ ते आगमरूप चक्षु वडे, जोके ज्ञेय अने ज्ञाननुं अन्योन्य मिलन होवाने लीधे तेमने भिन्न करवां अशक्य छे (अर्थात् ज्ञेयो ज्ञानमां न जणाय एम करवुं अशक्य छे) तोपण,

+उपहत = हणायेला; ईजा पामेला; अशुद्ध; मलिन; भ्रष्ट.


Page 437 of 513
PDF/HTML Page 468 of 544
single page version

विभागमारचय्य निर्भिन्नमहामोहाः सन्तः परमात्मानमवाप्य सततं ज्ञाननिष्ठा एवावतिष्ठन्ते अतः सर्वमप्यागमचक्षुषैव मुमुक्षूणां द्रष्टव्यम् ।।२३४।।

अथागमचक्षुषा सर्वमेव द्रश्यत एवेति समर्थयति सव्वे आगमसिद्धा अत्था गुणपज्जएहिं चित्तेहिं

जाणंति आगमेण हि पेच्छित्ता ते वि ते समणा ।।२३५।।
सर्वे आगमसिद्धा अर्था गुणपर्यायैश्चित्रैः
जानन्त्यागमेन हि द्रष्टवा तानपि ते श्रमणाः ।।२३५।।

आगमेन तावत्सर्वाण्यपि द्रव्याणि प्रमीयन्ते, विस्पष्टतर्कणस्य सर्वद्रव्याणाम- विरुद्धत्वात् विचित्रगुणपर्यायविशिष्टानि च प्रतीयन्ते, सहक्रमप्रवृत्तानेकधर्मव्यापका- परमागमोपदेशादुत्पन्नं निर्विकारं मोक्षार्थिभिः स्वसंवेदनज्ञानमेव भावनीयमिति ।।२३४।। अथागम- लोचनेन सर्वं द्रश्यत इति प्रज्ञापयतिसव्वे आगमसिद्धा सर्वेऽप्यागमसिद्धा आगमेन ज्ञाताः के ते अत्था विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयोऽर्थाः कथं सिद्धाः गुणपज्जएहिं


स्वपरनो विभाग करीने, महामोहने जेमणे भेदी नाख्यो छे एवा वर्तता थका, परमात्माने पामीने, सतत ज्ञाननिष्ठ ज रहे छे.

आथी (एम कह्युं के) मुमुक्षुओए बधुंय आगमरूप चक्षु वडे ज देखवुं. २३४. हवे, आगमरूप चक्षु वडे बधुंय देखाय छे ज एम समर्थन करे छेः

सौ चित्र गुणपर्याययुक्त पदार्थ आगमसिद्ध छे;
ते सर्वने जाणे श्रमण ए देखीने आगम वडे. २३५.

अन्वयार्थः[सर्वे अर्थाः] बधा पदार्थो [चित्रैः गुणपर्यायैः] विचित्र (अनेक प्रकारना) गुणपर्यायो सहित [आगमसिद्धाः] आगमसिद्ध छे. [तान् अपि] ते सर्वने [ते श्रमणाः] ए श्रमणो [आगमेन हि द्रष्टवा] आगम वडे खरेखर देखीने [जानन्ति] जाणे छे.

टीकाःप्रथम तो, आगम वडे बधांय द्रव्यो प्रमेय थाय छे (अर्थात् जणाय छे), कारण के सर्व द्रव्यो विस्पष्ट तर्कणाथी अविरुद्ध छे (बधां द्रव्यो आगमानुसार जे विशेष स्पष्ट तर्क तेनी साथे मेळवाळां छे अर्थात् तेओ आगमानुसार विस्पष्ट विचारथी जणाय एवां छे). वळी आगम वडे ते द्रव्यो विचित्र गुणपर्यायोवाळां प्रतीत थाय छे, कारण के आगम सहप्रवृत्त अने क्रमप्रवृत्त अनेक धर्मोमां व्यापक (अनेक धर्मोने कहेनार)


Page 438 of 513
PDF/HTML Page 469 of 544
single page version

नेकान्तमयत्वेनैवागमस्यप्रमाणत्वोपपत्तेः अतः सर्वेऽर्था आगमसिद्धा एव भवन्ति अथ ते श्रमणानां ज्ञेयत्वमापद्यन्ते स्वयमेव, विचित्रगुणपर्यायविशिष्टसर्वद्रव्यव्यापकानेकान्तात्मक- श्रुतज्ञानोपयोगीभूय विपरिणमनात् अतो न किञ्चिदप्यागमचक्षुषामद्रश्यं स्यात् ।।२३५।।

अथागमज्ञानतत्पूर्वतत्त्वार्थश्रद्धानतदुभयपूर्वसंयतत्वानां यौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं नियमयति

आगमपुव्वा दिट्ठी ण भवदि जस्सेह संजमो तस्स

णत्थीदि भणदि सुत्तं असंजदो होदि किध समणो ।।२३६।। चित्तेहिं विचित्रगुणपर्यायैः सह जाणंति जानन्ति कान् ते वि तान् पूर्वोक्तार्थगुणपर्यायान् किं कृत्वा पूर्वम् पेच्छित्ता द्रष्टवा ज्ञात्वा केन आगमेण हि आगमेनैव अयमत्रार्थःपूर्वमागमं पठित्वा पश्चाज्जानन्ति ते समणा ते श्रमणा भवन्तीति अत्रेदं भणितं भवतिसर्वे द्रव्यगुणपर्यायाः परमागमेन ज्ञायन्ते कस्मात् आगमस्य परोक्षरूपेण केवलज्ञानसमानत्वात् पश्चादागमाधारेण स्वसंवेदनज्ञाने जाते स्वसंवेदनज्ञानबलेन केवलज्ञाने च जाते प्रत्यक्षा अपि भवन्ति ततःकारणादागमचक्षुषा परंपरया सर्वं द्रश्यं भवतीति ।।२३५।। एवमागमाभ्यासकथनरूपेण प्रथमस्थले सूत्रचतुष्टयं गतम् अथागमपरिज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानतदुभयपूर्वकसंयतत्वत्रयस्य मोक्षमार्गत्वं नियमयतिआगमपुव्वा दिट्ठी ण भवदि जस्सेह

अनेकांतमय होवाथी ज आगमने प्रमाणपणानी उपपत्ति छे (अर्थात् आगम प्रमाणभूत

सिद्ध थाय छे). आथी बधा पदार्थो आगमसिद्ध ज छे. अने तेओ श्रमणोने स्वयमेव ज्ञेयभूत थाय छे, कारण के श्रमणो विचित्र गुणपर्यायोवाळां सर्व द्रव्योमां व्यापक (सर्व द्रव्योने जाणनार) अनेकान्तात्मक श्रुतज्ञानोपयोगरूप थईने परिणमे छे.

आथी (एम कह्युं के) आगमचक्षुओने (आगमरूप चक्षुवाळाओने) कांइ पण अद्रश्य नथी. २३५.

हवे, आगमज्ञान, तत्पूर्वक तत्त्वार्थश्रद्धान अने तदुभयपूर्वक संयतत्वना युगपदपणाने मोक्षमार्गपणुं होवानो नियम करे छे [अर्थात् (१) आगमज्ञान, (२) ते -पूर्वक तत्त्वार्थश्रद्धान अने (३) ते बन्ने -पूर्वक संयतपणुंए त्रणेनुं साथे होवुं ते ज मोक्षमार्ग छे एवो नियम सिद्ध करे छे]ः

द्रष्टि न आगमपूर्विका ते जीवने संयम नहीं
ए सूत्र केरुं छे वचन; मुनि केम होय असंयमी? २३६.

१. अनेकांत = अनेक अंत; अनेक धर्म. [द्रव्यश्रुत अनेकांतमय छे. सर्व द्रव्योना एकीसाथे प्रवर्तता अने क्रमे प्रवर्तता जे अनेक धर्मो तेमां व्यापनारा (अर्थात् तेमने कहेनारा) अनेक धर्मो द्रव्यश्रुतमां छे.]

२. श्रुतज्ञानोपयोग अनेकान्तात्मक छे. सर्व द्रव्योना जे अनेक धर्मो तेमां व्यापनारा (अर्थात् तेमने जाणनारा) अनेक धर्मो भावश्रुतज्ञानमां छे.


Page 439 of 513
PDF/HTML Page 470 of 544
single page version

आगमपूर्वा द्रष्टिर्न भवति यस्येह संयमस्तस्य
नास्तीति भणति सूत्रमसंयतो भवति कथं श्रमणः ।।२३६।।

इह हि सर्वस्यापि स्यात्कारकेतनागमपूर्विकया तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणया द्रष्टया शून्यस्य स्वपरविभागाभावात् कायकषायैः सहैक्यमध्यवसतोऽनिरुद्धविषयाभिलाषतया षड्जीवनिकाय- घातिनो भूत्वा सर्वतोऽपि कृतप्रवृत्तेः सर्वतो निवृत्त्यभावात्तथा परमात्मज्ञानाभावाद् ज्ञेयचक्र- क्रमाक्रमणनिरर्गलज्ञप्तितया ज्ञानरूपात्मतत्त्वैकाग्र्यप्रवृत्त्यभावाच्च संयम एव न तावत् सिद्धयेत् आगमपूर्विका द्रष्टिः सम्यक्त्वं नास्ति यस्येह लोके संजमो तस्स णत्थि संयमस्तस्य नास्ति इदि भणदि इत्येवं भणति कथयति किं कर्तृ सुत्तं सूत्रमागमः असंजदो होदि किध समणो असंयतः सन् श्रमणस्तपोधनः कथं भवति, न कथमपीति तथाहियदि निर्दोषिनिजपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपं सम्यक्त्वं नास्ति तर्हि परमागमबलेन विशदैकज्ञानरूपमात्मानं जानन्नपि सम्यग्द्रष्टिर्न भवति, ज्ञानी च न भवति, तद्द्वयाभावे सति पञ्चेन्द्रियविषयाभिलाषषड्जीववधव्यावृत्तोऽपि संयतो न भवति ततः

अन्वयार्थः[इह] आ लोकमां [यस्य] जेने [आगमपूर्वा द्रष्टिः] आगमपूर्वक द्रष्टि (-दर्शन) [न भवति] नथी [तस्य] तेने [संयमः] संयम [न अस्ति] नथी [इति] एम [सूत्रं भणति] सूत्र कहे छे; अने [असंयतः] असंयत ते [श्रमणः] श्रमण [कथं भवति] कई रीते होय?

टीकाःआ लोकमां खरेखर, स्यात्कार जेनुं चिह्न छे एवा आगमपूर्वक तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणवाळी द्रष्टिथी जे शून्य छे ते बधायने संयम ज प्रथम तो सिद्ध थतो नथी, कारण के (१) स्वपरना विभागना अभावने लीधे काया अने कषायो साथे एकतानो अध्यवसाय करता एवा ते जीवो, (पोताने) विषयोनी अभिलाषानो निरोध नहि थयो होवाने लीधे छ जीवनिकायना घाती थईने सर्वतः (बधीये तरफथी) प्रवृत्ति करता होवाथी, तेमने सर्वतः निवृत्तिनो अभाव छे (अर्थात् एक्के तरफथीजराय निवृत्ति नथी), तेम ज (२) तेमने परमात्मज्ञानना अभावने लीधे ज्ञेयसमूहने क्रमे जाणती निरर्गळज्ञप्ति

१. तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणवाळी = तत्त्वार्थनुं श्रद्धान जेनुं लक्षण छे एवी. [सम्यग्दर्शननुं लक्षण तत्त्वार्थश्रद्धान छे. ते आगमपूर्वक होय छे. आगमनुं चिह्न ‘स्यात्’कार छे.]

२. जे जीवोने स्वपरनुं भेदज्ञान नथी तेमने भले कदाचित् पांच इन्द्रियोनां विषयोनो संयोग न देखातो होय, छ जीवनिकायनी द्रव्यहिंसा न देखाती होय अने ए रीते संयोगथी निवृत्ति देखाती होय, तोपण
काया अने कषायो साथे एकता माननारा ते जीवोने खरेखर पांच इन्द्रियोना विषयोनी अभिलाषानो
निरोध नथी, हिंसानो जराय अभाव नथी अने ए रीते परभावथी बिलकुल निवृत्ति नथी.

३. निरर्गळ = अंकुश विनानी; संयम विनानी; निरंकुश; स्वच्छंदी.


Page 440 of 513
PDF/HTML Page 471 of 544
single page version

असिद्धसंयमस्य तु सुनिश्चितैकाग्र्यगतत्वरूपं मोक्षमार्गापरनाम श्रामण्यमेव न सिद्धयेत् अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यस्यैव मोक्षमार्गत्वं नियम्येत ।।२३६।।

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानामयौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटयति ण हि आगमेण सिज्झदि सद्दहणं जदि वि णत्थि अत्थेसु

सद्दहमाणो अत्थे असंजदो वा ण णिव्वादि ।।२३७।।
न ह्यागमेन सिद्धयति श्रद्धानं यद्यपि नास्त्यर्थेषु
श्रद्दधान अर्थानसंयतो वा न निर्वाति ।।२३७।।

स्थितमेतत्परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वत्रयमेव मुक्तिकारणमिति ।।२३६।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्याभावे मोक्षो नास्तीति व्यवस्थापयतिण हि आगमेण सिज्झदि आगमजनित- परमात्मज्ञानेन न सिद्धयति, सद्दहणं जदि वि णत्थि अत्थेसु श्रद्धानं यदि च नास्ति परमात्मादिपदार्थेषु सद्दहमाणो अत्थे श्रद्दधानो वा चिदानन्दैकस्वभावनिजपरमात्मादिपदार्थान्, असंजदो वा ण णिव्वादि विषय- कषायाधीनत्वेनासंयतो वा न निर्वाति, निर्वाणं न लभत इति तथाहियथा प्रदीपसहितपुरुषस्य कूपपतनप्रस्तावे कूपपतनान्निवर्तनं मम हितमिति निश्चयरूपं श्रद्धानं यदि नास्ति तदा तस्य प्रदीपः किं करोति, न किमपि तथा जीवस्यापि परमागमाधारेण सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानरूपं होवाथी ज्ञानरूप आत्मतत्त्वमां एकाग्रतानी प्रवृत्तिनो अभाव छे. (आ रीते तेमने संयम सिद्ध थतो नथी.) अने (-ए रीते) जेमने संयम सिद्ध नथी तेमने +सुनिश्चित ऐकाग्र्य- परिणतपणारूप श्रामण्य जके जेनुं बीजुं नाम मोक्षमार्ग छे ते जसिद्ध थतुं नथी.

आथी आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणाने ज मोक्षमार्गपणुं होवानो नियम थाय छे. २३६.

हवे, आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना अयुगपदपणाने मोक्षमार्गपणुं घटतुं नथी एम सिद्ध करे छेः

सिद्धि नहि आगम थकी, श्रद्धा न जो अर्थो तणी;
निर्वाण नहि अर्थो तणी श्रद्धाथी, जो संयम नहीं. २३७.

अन्वयार्थः[आगमेन] आगमथी, [यदि अपि] जो [अर्थेषु श्रद्धानं नास्ति] पदार्थोनुं श्रद्धान न होय तो, [न हि सिद्धयति] सिद्धि (मुक्ति) थती नथी; [अर्थान् श्रद्दधानः] पदार्थोने श्रद्धनारो पण, [असंयतः वा] जो असंयत होय तो, [न निर्वाति] निर्वाण पामतो नथी.

+सुनिश्चित = द्रढ. (द्रढपणे एकाग्रतामां परिणमवुं ते श्रामण्य छे.)


Page 441 of 513
PDF/HTML Page 472 of 544
single page version

श्रद्धानशून्येनागमजनितेन ज्ञानेन, तदविनाभाविना श्रद्धानेन च संयमशून्येन, न तावत्सिद्धयति तथाहिआगमबलेन सक लपदार्थान् विस्पष्टं तर्कयन्नपि, यदि सक ल- पदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं न तथा प्रत्येति, तदा यथोदितात्मनः श्रद्धान- शून्यतया यथोदितमात्मानमननुभवन् कथं नाम ज्ञेयनिमग्नो ज्ञानविमूढो ज्ञानी स्यात् अज्ञानिनश्च ज्ञेयद्योतको भवन्नप्यागमः किं कुर्यात् ततः श्रद्धानशून्यादागमान्नास्ति सिद्धिः किञ्च, सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं श्रद्दधानोऽप्यनुभवन्नपि, यदि स्वस्मिन्नेव संयम्य न वर्तयति, तदानादिमोहरागद्वेषवासनोपजनितपरद्रव्यचङ्क्रमणस्वैरिण्या- श्चिद्वृत्तेः स्वस्मिन्नेव स्थानान्निर्वासननिःकम्पैकतत्त्वमूर्च्छितचिद्वृत्त्यभावात्कथं नाम संयतः स्यात् स्वात्मानं जानतोऽपि ममात्मैवोपादेय इति निश्चयरूपं यदि श्रद्धानं नास्ति तदा तस्य प्रदीपस्थानीय आगमः किं करोति, न किमपि यथा वा स एव प्रदीपसहितपुरुषः स्वकीयपौरुषबलेन कूपपतनाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं प्रदीपो द्रष्टिर्वा किं करोति, न किमपि तथायं जीवः

टीकाःआगमजनित ज्ञानथी, जो ते श्रद्धानशून्य होय तो, सिद्धि थती नथी; तथा तेना विना (आगमज्ञान विना) जे होतुं नथी एवा श्रद्धानथी पण, जो ते (श्रद्धान) संयमशून्य होय तो, सिद्धि थती नथी. ते आ प्रमाणेः

आगमबळे सकळ पदार्थोनी विस्पष्ट *तर्कणा करतो होवा छतां पण, जो जीव सकळ पदार्थोना ज्ञेयाकारो साथे +मिलित थतुं विशद एक ज्ञान जेनो आकार छे एवा आत्माने ते प्रकारे प्रतीत करतो नथी, तो यथोक्त आत्माना श्रद्धानथी शून्य होवाने लीधे जे यथोक्त आत्माने अनुभवतो नथी एवो ते ज्ञेयनिमग्न ज्ञानविमूढ जीव कइ रीते ज्ञानी होय? (न ज होय, अज्ञानी ज होय.) अने अज्ञानीने, ज्ञेयद्योतक होवा छतां पण, आगम शुं करे? (आगम ज्ञेयोनुं प्रकाशक होवा छतां पण अज्ञानीने ते शुं करे?) माटे श्रद्धानशून्य आगमथी सिद्धि थती नथी.

वळी, सकळ पदार्थोना ज्ञेयाकारो साथे मिलित थतुं विशद एक ज्ञान जेनो आकार छे एवा आत्माने श्रद्धतो होवा छतां पण, अनुभवतो होवा छतां पण, जो जीव पोतामां ज संयमित (-अंकुशित) थईने रहेतो नथी, तो अनादि मोहरागद्वेषनी वासनाथी जनित जे परद्रव्यमां भ्रमण तेने लीधे जे स्वैरिणी (व्यभिचारिणी, स्वच्छंदी) छे एवी चिद्वृत्ति (चैतन्यनी परिणति) पोतामां ज रहेली होवाथी, वासनारहित निष्कंप एक तत्त्वमां लीन चिद्वृत्तिनो अभाव होवाथी, ते कई रीते संयत होय? (न ज होय, असंयत ज होय.) प्र. ५६

*तर्कणा = विचारणा; युक्ति वगेरेना आश्रयवाळुं ज्ञान.

+मिलित थतुं = मिश्रित थतुं; संबंध पामतुं अर्थात् तेमने जाणतुं. [समस्त पदार्थोना ज्ञेयाकारो जेमां प्रतिबिंबित थाय छे अर्थात् तेमने जे जाणे छे एवुं स्पष्ट एक ज्ञान ज आत्मानुं रूप छे.]


Page 442 of 513
PDF/HTML Page 473 of 544
single page version

असंयतस्य च यथोदितात्मतत्त्वप्रतीतिरूपं श्रद्धानं यथोदितात्मतत्त्वानुभूतिरूपं ज्ञानं वा किं कुर्यात् ततः संयमशून्यात् श्रद्धानात् ज्ञानाद्वा नास्ति सिद्धिः अत आगमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानामयौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटेतैव ।।२३७।।

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽप्यात्मज्ञानस्य मोक्षमार्गसाधकतमत्वं द्योतयति जं अण्णाणी कम्मं खवेदि भवसयसहस्सकोडीहिं तं णाणी तिहिं गुत्तो खवेदि उस्सासमेत्तेण ।।२३८।।

यदज्ञानी कर्म क्षपयति भवशतसहस्रकोटिभिः
तज्ज्ञानी त्रिभिर्गुप्तः क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेण ।।२३८।।

श्रद्धानज्ञानसहितोऽपि पौरुषस्थानीयचारित्रबलेन रागादिविकल्परूपादसंयमाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं ज्ञानं वा किं कुर्यात्, न किमपीति अतः एतदायातिपरमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां मध्ये द्वयेनैकेन वा निर्वाणं नास्ति, किंतु त्रयेणेति ।।२३७।। एवं भेदाभेदरत्नत्रयात्मकमोक्षमार्ग- स्थापनमुख्यत्वेन द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् किंच बहिरात्मावस्थान्तरात्मावस्थापरमात्मावस्था- मोक्षावस्थात्रयं तिष्ठति अवस्थात्रयेऽनुगताकारं द्रव्यं तिष्ठति एवं परस्परसापेक्षद्रव्यपर्यायात्मको जीवपदार्थः तत्र मोक्षकारणं चिन्त्यते मिथ्यात्वरागादिरूपा बहिरात्मावस्था तावदशुद्धा, मुक्तिकारणं


अने असंयतने, यथोक्त आत्मतत्त्वनी प्रतीतिरूप श्रद्धान के यथोक्त आत्मतत्त्वनी अनुभूतिरूप ज्ञान शुं करे? माटे संयमशून्य श्रद्धानथी के ज्ञानथी सिद्धि थती नथी.

आथी आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना अयुगपदपणाने मोक्षमार्गपणुं घटतुं नथी ज. २३७.

हवे, आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वनुं युगपदपणुं होवा छतां पण, आत्मज्ञान मोक्षमार्गनुं साधकतम (उत्कृष्ट साधक) छे एम समजावे छेः

अज्ञानी जे कर्मो खपावे लक्ष कोटि भवो वडे,
ते कर्म ज्ञानी त्रिगुप्त बस उच्छवासमात्रथी क्षय करे. २३८.

अन्वयार्थः[यत् कर्म] जे कर्म [अज्ञानी] अज्ञानी [भवशतसहस्रकोटिभिः] लक्ष कोटि भवो वडे [क्षपयति] खपावे छे, [तत्] ते कर्म [ज्ञानी] ज्ञानी [त्रिभिः गुप्तः] त्रण प्रकारे (मन -वचन -कायाथी) गुप्त होवाने लीधे [उच्छवासमात्रेण] उच्छ्वासमात्रथी [क्षपयति] खपावे छे.


Page 443 of 513
PDF/HTML Page 474 of 544
single page version

यदज्ञानी कर्म क्रमपरिपाटया बालतपोवैचित्र्योपक्रमेण च पच्यमानमुपात्तरागद्वेषतया सुखदुःखादिविकारभावपरिणतः पुनरारोपितसन्तानं भवशतसहस्रकोटीभिः कथञ्चन निस्तरति, तदेव ज्ञानी स्यात्कारकेतनागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यातिशयप्रसादासादितशुद्ध- ज्ञानमयात्मतत्त्वानुभूतिलक्षणज्ञानित्वसद्भावात्कायवाङ्मनःकर्मोपरमप्रवृत्तत्रिगुप्तत्वात् प्रचण्डोप- न भवति मोक्षावस्था शुद्धा फलभूता, सा चाग्रे तिष्ठति एताभ्यां द्वाभ्यां भिन्ना यान्तरात्मावस्था सा मिथ्यात्वरागादिरहितत्वेन शुद्धा यथा सूक्ष्मनिगोतज्ञाने शेषावरणे सत्यपि क्षयोपशमज्ञानावरणं नास्ति तथात्रापि केवलज्ञानावरणे सत्यप्येकदेशक्षयोपशमज्ञानापेक्षया नास्त्यावरणम् यावतांशेन निरावरणा रागादिरहितत्वेन शुद्धा च तावतांशेन मोक्षकारणं भवति तत्र शुद्धपारिणामिकभावरूपं परमात्मद्रव्यं ध्येयं भवति, तच्च तस्मादन्तरात्मध्यानावस्थाविशेषात्कथंचिद्भिन्नम् यदैकान्तेनाभिन्नं भवति तदा मोक्षेऽपि ध्यानं प्राप्नोति, अथवास्य ध्यानपर्यायस्य विनाशे सति तस्य पारिणामिक- भावस्यापि विनाशः प्राप्नोति एवं बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मकथनरूपेण मोक्षमार्गो ज्ञातव्यः अथ परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां मेलापकेऽपि, यदभेदरत्नत्रयात्मकं निर्विकल्प- समाधिलक्षणमात्मज्ञानं, निश्चयेन तदेव मुक्तिकारणमिति प्रतिपादयतिजं अण्णाणी कम्मं खवेदि निर्विकल्पसमाधिरूपनिश्चयरत्नत्रयात्मकविशिष्टभेदज्ञानाभावादज्ञानी जीवो यत्कर्म क्षपयति काभिः करणभूताभिः भवसयसहस्सकोडीहिं भवशतसहस्रकोटिभिः तं णाणी तिहिं गुत्तो तत्कर्म ज्ञानी जीवस्त्रि- गुप्तिगुप्तः सन् खवेदि उस्सासमेत्तेण क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेणेति तद्यथाबहिर्विषये परमागमाभ्यासबलेन यत्सम्यक्परिज्ञानं तथैव श्रद्धानं व्रताद्यनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं सिद्धजीवविषये सम्यक्- परिज्ञानं श्रद्धानं तद्गुणस्मरणानुकूलमनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं विशदाखण्डैकज्ञानाकारे स्वशुद्धात्मनि परिच्छित्तिरूपं सविकल्पज्ञानं स्वशुद्धात्मोपादेयभूतरुचिविकल्परूपं सम्यग्दर्शनं तत्रैवात्मनि रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपं सविकल्पचारित्रमिति त्रयम् तत्त्रयप्रसादेनोत्पन्नं यन्निर्विकल्पसमाधिरूपं निश्चयरत्नत्रयलक्षणं विशिष्टस्वसंवेदनज्ञानं तदभावादज्ञानी जीवो बहुभवकोटिभिर्यत्कर्म क्षपयति,

टीकाःजे कर्म, (अज्ञानीने) क्रमपरिपाटीथी तथा अनेक प्रकारना बाळतपरूप उद्यमथी पाकतुं थकुं, रागद्वेष ग्रहण कर्या होवाने लीधे सुखदुःखादि विकारभावे परिणमतो होवाथी फरीने संतान आरोपतुं जाय एवी रीते, लक्ष कोटि भवो वडे, गमे तेम करीने (महा मुश्केलीथी), अज्ञानी ओळंगी जाय छे, ते ज कर्म, (ज्ञानीने) स्यात्कारकेतन आगमज्ञान, तत्त्वार्थश्रद्धान ने संयतत्वना युगपदपणाना अतिशय प्रसादथी प्राप्त करेली शुद्धज्ञानमय आत्मतत्त्वनी अनुभूति जेनुं लक्षण छे एवा ज्ञानीपणाना सद्भावने लीधे काय -वचन -मननां कर्मोना *उपरम वडे त्रिगुप्तपणुं प्रवर्ततुं होवाथी प्रचंड उद्यम वडे पाकतुं थकुं, रागद्वेष छोड्या होवाने लीधे समस्त सुखदुःखादि विकारो अत्यंत निरस्त थया होवाथी फरीने संतान न

*उपरम = विराम; अटकी जवुं ते. [ज्ञानीने ज्ञानीपणाने लीधे काय -वचन -मन संबंधी कार्यो अटकी
जवाथी त्रिगुप्तपणुं प्रवर्ते छे.]


Page 444 of 513
PDF/HTML Page 475 of 544
single page version

क्रमपच्यमानमपहस्तितरागद्वेषतया दूरनिरस्तसमस्तसुखदुःखादिविकारः पुनरनारोपितसन्तान- मुच्छ्वासमात्रेणैव लीलयैव पातयति अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्येऽप्यात्म- ज्ञानमेव मोक्षमार्गसाधकतममनुमन्तव्यम् ।।२३८।।

अथात्मज्ञानशून्यस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यमप्यकि ञ्चित्क र- मित्यनुशास्ति परमाणुपमाणं वा मुच्छा देहादिएसु जस्स पुणो

विज्जदि जदि सो सिद्धिं ण लहदि सव्वागमधरो वि ।।२३९।। तत्कर्म ज्ञानी जीवः पूर्वोक्तज्ञानगुणसद्भावात् त्रिगुप्तिगुप्तः सन्नुच्छ्वासमात्रेण लीलयैव क्षपयतीति ततो ज्ञायते परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां सद्भावेऽप्यभेदरत्नत्रयरूपस्य स्व- संवेदनज्ञानस्यैव प्रधानत्वमिति ।।२३८।। अथ पूर्वसूत्रोक्तात्मज्ञानरहितस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान-


आरोपतुं जाय एवी रीते, उच्छ्वासमात्र वडे ज, लीलाथी ज, ज्ञानी नष्ट करे छे.

आथी, आगमज्ञान, तत्त्वार्थश्रद्धान ने संयतत्वनुं युगपदपणुं होवा छतां पण आत्म- ज्ञान ज मोक्षमार्गनुं साधकतम संमत करवुं.

भावार्थःअज्ञानीने क्रमानुसार तथा बाळतपरूप उद्यमथी कर्म पाके छे अने ज्ञानीने तो *ज्ञानीपणाने लीधे वर्तता त्रिगुप्तपणारूप प्रचंड उद्यमथी कर्म पाके छे; तेथी जे कर्म अज्ञानी अनेक +शत -सहस्र -कोटि भवो वडे, महा कष्टथी, ओळंगी जाय छे, ते ज कर्म ज्ञानी उच्छ्वासमात्र वडे ज, रमतमात्रथी ज, नष्ट करे छे. वळी अज्ञानीने ते कर्म, सुखदुःखादिविकाररूप परिणमनने लीधे, फरीने नूतन कर्मरूप संतति मूकतुं जाय छे अने ज्ञानीने तो सुखदुःखादिविकाररूप परिणमन नहि होवाथी ते कर्म फरीने नूतन कर्मरूप संतति मूकतुं जतुं नथी.

माटे आत्मज्ञान ज मोक्षमार्गनुं साधकतम छे. २३८. हवे, आत्मज्ञानशून्यने सर्वआगमज्ञान, तत्त्वार्थश्रद्धान तथा संयतत्वनुं युगपदपणुं पण अकिंचित्कर छे (कांई करतुं नथी) एम उपदेशे छेः

अणुमात्र पण मूर्च्छा तणो सद्भाव जो देहादिके,
तो सर्वआगमधर भले पण नव लहे सिद्धत्वने. २३९.

*आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणाना अतिशय प्रसादथी प्राप्त थयेली शुद्धज्ञानमय
आत्मतत्त्वनी अनुभूति ते ज्ञानीपणानुं लक्षण छे.

+शत -सहस्र -कोटि = १००×१०००×१०००००००


Page 445 of 513
PDF/HTML Page 476 of 544
single page version

परमाणुप्रमाणं वा मूर्च्छा देहादिकेषु यस्य पुनः
विद्यते यदि स सिद्धिं न लभते सर्वागमधरोऽपि ।।२३९।।

यदि करतलामलकीकृतसकलागमसारतया भूतभवद्भावि च स्वोचितपर्यायविशिष्टम- शेषद्रव्यजातं जानन्तमात्मानं जानन् श्रद्दधानः संयमयंश्चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽपि मनाङ्मोहमलोपलिप्तत्वात् यदा शरीरादिमूर्च्छोपरक्ततया निरुपरागोपयोगपरिणतं कृत्वा ज्ञानात्मानमात्मानं नानुभवति तदा तावन्मात्रमोहमलकलङ्ककीलिकाकीलितैः कर्म- भिरविमुच्यमानो न सिद्धयति अत आत्मज्ञानशून्यमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौग- पद्यमप्यकिञ्चित्करमेव ।।२३९।। संयतत्वानां यौगपद्यमप्यकिंचित्करमित्युपदिशतिपरमाणुपमाणं वा मुच्छा देहादिएसु जस्स पुणो विज्जदि जदि परमाणुमात्रं वा मूर्च्छा देहादिकेषु विषयेसु यस्य पुरुषस्य पुनर्विद्यते यदि चेत्, सो सिद्धिं ण लहदि स सिद्धिं मुक्तिं न लभते कथंभूतः सव्वागमधरो वि सर्वागमधरोऽपीति अयमत्रार्थःसर्वागमज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्ये सति यस्य देहादिविषये स्तोकमपि ममत्वं विद्यते तस्य पूर्वसूत्रोक्तं निर्विकल्पसमाधिलक्षणं निश्चयरत्नत्रयात्मकं स्वसंवेदनज्ञानं नास्तीति ।।२३९।। अथ द्रव्यभाव- संयमस्वरूपं कथयति

अन्वयार्थः[पुनः] अने [यदि यस्य] जो [देहादिकेषु] देहादिक प्रत्ये [परमाणुप्रमाणं वा] परमाणु जेटली पण [मूर्च्छा] मूर्छा [विद्यते] वर्तती होय, तो [सः] ते [सर्वागमधरः अपि] भले सर्वआगमधर होय तोपण [सिद्धिं न लभते] सिद्धि पामतो नथी.

टीकाःसकळ आगमना सारने हथेळीमां रहेला आमळा समान कर्यो होवाथी (हस्तामलकवत् स्पष्ट जाणतो होवाथी) जे पुरुष, भूत -वर्तमान -भावी स्वोचित पर्यायो सहित अशेष द्रव्यसमूहने जाणनारा आत्माने जाणे छे, श्रद्धे छे अने संयमित राखे छे, ते पुरुषने आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वनुं युगपदपणुं होवा छतां पण, जो ते पुरुष जराक मोहमळ वडे लिप्त होवाने लीधे शरीरादि प्रत्येनी मूर्छा वडे उपरक्त रहेवाथी, मात्र तेटला (जराक) मोहमळकलंकरूप जे खीली तेनी साथे बंधायेलां कर्मोथी नहि छूटतो थको सिद्ध थतो नथी.

आथी आत्मज्ञानशून्य आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वनुं युगपदपणुं पण अकिंचित्कर ज छे. २३९.

निरुपराग उपयोगमां परिणत करीने ज्ञानात्मक आत्माने अनुभवतो नथी, तो ते पुरुष

१. स्वोचित = पोताने उचित; पोतपोताने योग्य. [आत्मानो स्वभाव त्रणे काळना स्वोचित पर्यायो सहित समस्त द्रव्योने जाणवानो छे.]

२. उपरक्त = मलिन; विकारी.
३. निरुपराग = उपराग विनानो; निर्मळ; निर्विकारी; शुद्ध.


Page 446 of 513
PDF/HTML Page 477 of 544
single page version

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यं साधयति पंचसमिदो तिगुत्तो पंचेंदियसंवुडो जिदकसाओ

दंसणणाणसमग्गो समणो सो संजदो भणिदो ।।२४०।।
पञ्चसमितस्त्रिगुप्तः पञ्चेन्द्रियसंवृतो जितकषायः
दर्शनज्ञानसमग्रः श्रमणः स संयतो भणितः ।।२४०।।

यः खल्वनेकान्तकेतनागमज्ञानबलेन सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकार- मात्मानं श्रद्दधानोऽनुभवंश्चात्मन्येव नित्यनिश्चलां वृत्तिमिच्छन् समितिपञ्चकाङ्कुशितप्रवृत्तिप्रवर्तित-

चागो य अणारंभो विसयविरागो खओ कसायाणं
सो संजमो त्ति भणिदो पव्वज्जाए विसेसेण ।।“३५।।

चागो य निजशुद्धात्मपरिग्रहं कृत्वा बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहनिवृत्तिस्त्यागः अणारंभो निःक्रियनिज- शुद्धात्मद्रव्ये स्थित्वा मनोवचनकायव्यापारनिवृत्तिरनारम्भः विसयविरागो निर्विषयस्वात्मभावनोत्थसुखे तृप्तिं कृत्वा पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषत्यागो विषयविरागः खओ कसायाणं निःकषायशुद्धात्मभावनाबलेन क्रोधादिकषायत्यागः कषायक्षयः सो संजमो त्ति भणिदो स एवंगुणविशिष्टः संयम इति भणितः पव्वज्जाए विसेसेण सामान्येनापि तावदिदं संयमलक्षणं, प्रव्रज्यायां तपश्चरणावस्थायां विशेषेणेति अत्राभ्यन्तरशुद्धात्मसंवित्तिर्भावसंयमो, बहिरङ्गनिवृत्तिश्च द्रव्यसंयम इति ।।“३५।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ-

हवे आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणानुं अने आत्मज्ञाननुं युगपद- पणुं साधे छे (अर्थात् आगमज्ञान, तत्त्वार्थश्रद्धान अने संयतत्वए त्रिकनी साथे आत्मज्ञाननुं युगपदपणुं साधे छे)ः

जे पंचसमित, त्रिगुप्त, इंद्रिनिरोधी, विजयी कषायनो,
परिपूर्ण दर्शनज्ञानथी, ते श्रमणने संयत कह्यो. २४०.

अन्वयार्थः[पञ्चसमितः] पांच समितियुक्त, [पञ्चेन्द्रियसंवृतः] पांच इंद्रियोना संवरवाळो, [त्रिगुप्तः] त्रण गुप्ति सहित, [जितकषायः] जितकषाय अने [दर्शनज्ञानसमग्रः] दर्शनज्ञानथी परिपूर्ण[श्रमणः] एवो जे श्रमण [सः] तेने [संयतः] संयत [भणितः] कह्यो छे.

टीकाःजे पुरुष अनेकांतकेतन आगमज्ञानना बळथी, सकळ पदार्थोना ज्ञेयाकारो साथे मिलित थतुं विशद एक ज्ञान जेनो आकार छे एवा आत्माने श्रद्धतो अने अनुभवतो थको, आत्मामां ज नित्यनिश्चळ वृत्तिने इच्छतो थको, संयमना साधनरूप बनावेला


Page 447 of 513
PDF/HTML Page 478 of 544
single page version

संयमसाधनीकृतशरीरपात्रः क्रमेण निश्चलनिरुद्धपञ्चेन्द्रियद्वारतया समुपरतकायवाङ्मनोव्यापारो भूत्वा चिद्वृत्तेः परद्रव्यचङ्क्मणनिमित्तमत्यन्तमात्मना सममन्योन्यसंवलनादेकीभूतमपि स्वभावभेदात्परत्वेन निश्चित्यात्मनैव कुशलो मल्ल इव सुनिर्भरं निष्पीडय निष्पीडय कषायचक्रमक्रमेण जीवं त्याजयति, स खलु सकलपरद्रव्यशून्योऽपि विशुद्धदृशिज्ञप्तिमात्र- स्वभावभूतावस्थापितात्मतत्त्वोपजातनित्यनिश्चलवृत्तितया साक्षात्संयत एव स्यात् तस्यैव चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यं सिद्धयति ।।२४०।। श्रद्धानसंयतत्वानां त्रयाणां यत्सविकल्पं यौगपद्यं तथा निर्विकल्पात्मज्ञानं चेति द्वयोः संभवं दर्शयति पंचसमिदो व्यवहारेण पञ्चसमितिभिः समितः संवृतः पञ्चसमितः, निश्चयेन तु स्वस्वरूपे सम्यगितो गतः परिणतः समितः तिगुत्तो व्यवहारेण मनोवचनकायनिरोधत्रयेण गुप्तः त्रिगुप्तः, निश्चयेन स्वस्वरूपे गुप्तः परिणतः पंचेंदियसंवुडो व्यवहारेण पञ्चेन्द्रियविषयव्यावृत्त्या संवृतः पञ्चेन्द्रियसंवृतः, निश्चयेन वातीन्द्रियसुखस्वादरतः जिदकसाओ व्यवहारेण क्रोधादिकषायजयेन जितकषायः, निश्चयेन चाकषायात्मभावनारतः दंसणणाणसमग्गो अत्र दर्शनशब्देन निजशुद्धात्मश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं ग्राह्यम्, ज्ञानशब्देन तु स्वसंवेदनज्ञानमिति; ताभ्यां समग्रो दर्शनज्ञानसमग्रः समणो सो संजदो भणिदो एवंगुणविशिष्टः श्रमण संयत इति भणितः अत एतदायातंव्यवहारेण यद्बहिर्विषये व्याख्यानं कृतं तेन सविकल्पं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रययौगपद्यं ग्राह्यम्; अभ्यन्तरव्याख्यानेन तु निर्विकल्पात्मज्ञानं ग्राह्यमिति सविकल्पयौगपद्यं निर्विकल्पात्मज्ञानं च घटत इति ।।२४०।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वलक्षणेन विकल्पत्रययौगपद्येन तथा निर्विकल्पात्मज्ञानेन च युक्तो योऽसौ संयतस्तस्य किं लक्षणमित्युपदिशति इत्युपदिशति कोऽर्थः इति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति एवं प्रश्नोत्तरपातनिकाप्रस्तावे


शरीरपात्रने पांच समितिथी अंकुशित प्रवृत्ति वडे प्रवर्तावतो, क्रमशः पांच इंद्रियोना निश्चळ निरोध द्वारा जेने काय -वचन -मननो व्यापार विराम पाम्यो छे एवो थईने, चिद्वृत्तिने परद्रव्यमां भ्रमणनुं निमित्त जे कषायसमूह ते (कषायसमूह) आत्मानी साथे अन्योन्य मिलनने लीधे अत्यंत एकरूप थई गयो होवा छतां पण स्वभावभेदने लीधे तेने परपणे नक्की करीने आत्माथी ज तेने कुशळ मल्लनी माफक अत्यंत मर्दन करी करीने अक्रमे मारी नाखे छे, ते पुरुष खरेखर, सकळ परद्रव्यथी शून्य होवा छतां विशुद्धदर्शनज्ञानमात्र स्वभावरूपे रहेला आत्मतत्त्वमां (स्वद्रव्यमां) नित्यनिश्चळ परिणति ऊपजी होवाथी, साक्षात् संयत ज छे. अने तेने ज आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणानुं अने आत्मज्ञाननुं युगपदपणुं सिद्ध थाय छे. २४०.

१. मर्दन करी करीने = दमी दमीने; कचरी कचरीने; दबावी दबावीने.
२. आत्मतत्त्वनो स्वभाव विशुद्धदर्शनज्ञानमात्र छे.


Page 448 of 513
PDF/HTML Page 479 of 544
single page version

अथास्य सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतस्य कीदृग्लक्षण- मित्यनुशास्ति समसत्तुबंधुवग्गो समसुहदुक्खो पसंसणिंदसमो समलोट्ठुकं चणो पुण जीविदमरणे समो समणो ।।२४१।।

समशत्रुबन्धुवर्गः समसुखदुःखः प्रशंसानिन्दासमः
समलोष्टकाञ्चनः पुनर्जीवितमरणे समः श्रमणः ।।२४१।।

संयमः सम्यग्दर्शनज्ञानपुरःसरं चारित्रं, चारित्रं धर्मः, धर्मः साम्यं, साम्यं मोहक्षोभ- विहीनः आत्मपरिणामः ततः संयतस्य साम्यं लक्षणम् तत्र शत्रुबन्धुवर्गयोः सुखदुःखयोः प्रशंसानिन्दयोः लोष्टकाञ्चनयोर्जीवितमरणयोश्च समम् अयं मम परोऽयं स्वः, अयमाह्लादोऽयं परितापः, इदं ममोत्कर्षणमिदमपकर्षणमयं ममाकिञ्चित्कर इदमुपकारकमिदं ममात्मधारणमय- क्वापि क्वापि यथासंभवमितिशब्दस्यार्थो ज्ञातव्यःस श्रमणः संयतस्तपोधनो भवति यः किंविशिष्टः शत्रुबन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणेषु समः समचित्तः इति ततः एतदायातिशत्रु- बन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणसमताभावनापरिणतनिजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धान-

हवे आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणानुं अने आत्मज्ञाननुं युगपद- पणुं जेने सिद्ध थयुं छे एवा आ संयतनुं कयुं लक्षण छे ते उपदेशे छेः

निंदा -प्रशंसा, दुःख -सुख, अरि -बंधुमां ज्यां साम्य छे,
वळी लोष्ट -कनके, जीवित -मरणे साम्य छे, ते श्रमण छे. २४१.

अन्वयार्थः[समशत्रुबन्धुवर्गः] शत्रु अने बंधुवर्ग जेने समान छे, [समसुखदुःखः] सुख अने दुःख जेने समान छे, [प्रशंसानिन्दासमः] प्रशंसा अने निंदा प्रत्ये जेने समता छे, [समलोष्टकाञ्चनः] लोष्ट (माटीनुं ढेफुं) अने कांचन जेने समान छे [पुनः] तेम ज [जीवितमरणे समः] जीवित अने मरण प्रत्ये जेने समता छे, [श्रमणः] ते श्रमण छे.

टीकाःसंयम सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वक चारित्र छे; चारित्र धर्म छे; धर्म साम्य छे; साम्य मोहक्षोभरहित आत्मपरिणाम छे. तेथी संयतनुं, साम्य लक्षण छे.

त्यां, (१) शत्रु -बन्धुवर्गमां, (२) सुख -दुःखमां, (३) प्रशंसा -निंदामां, (४) लोष्ट- कांचनमां अने (५) जीवित -मरणमां एकीसाथे, (१) ‘आ मारो पर (दुश्मन) छे, आ स्व (स्वजन) छे’, (२) ‘आ आह्लाद छे, आ परिताप छे’, (३) ‘आ मारुं उत्कर्षण (कीर्ति) छे, आ अपकर्षण (अपकीर्ति) छे’, (४) ‘आ मने अकिंचित्कर छे, आ उपकारक


Page 449 of 513
PDF/HTML Page 480 of 544
single page version

मत्यन्तविनाश इति मोहाभावात् सर्वत्राप्यनुदितरागद्वेषद्वैतस्य, सततमपि विशुद्धदृशिज्ञप्ति- स्वभावमात्मानमनुभवतः, शत्रुबन्धुसुखदुःखप्रशंसानिन्दालोष्टकाञ्चनजीवितमरणानि निर्विशेषमेव ज्ञेयत्वेनाक्रम्य ज्ञानात्मन्यात्मन्यचलितवृत्तेर्यत्किल सर्वतः साम्यं तत्सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यस्य संयतस्य लक्षणमालक्षणीयम् ।।२४१।।

अथेदमेव सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतत्वमैकाग्र्य- लक्षणश्रामण्यापरनाम मोक्षमार्गत्वेन समर्थयति दंसणणाणचरित्तेसु तीसु जुगवं समुट्ठिदो जो दु एयग्गगदो त्ति मदो सामण्णं तस्स पडिपुण्णं ।।२४२।।

दर्शनज्ञानचरित्रेषु त्रिषु युगपत्समुत्थितो यस्तु
ऐकाग्र्यगत इति मतः श्रामण्यं तस्य परिपूर्णम् ।।२४२।।

ज्ञानानुष्ठानरूपनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमाह्लादैकलक्षणसुखामृतपरिणतिस्वरूपं यत्परमसाम्यं तदेव परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येन तथा निर्विकल्पात्मज्ञानेन च परिणततपोधनस्य लक्षणं ज्ञातव्यमिति ।।२४१।। अथ यदेव संयततपोधनस्य साम्यलक्षणं भणितं तदेव श्रामण्यापरनामा (


उपयोगी) छे’, (५) ‘आ मारुं टकवुं छे, आ अत्यंत विनाश छे’ एम मोहना अभावने लीधे सर्वत्र रागद्वेषनुं द्वैत जेने प्रगट थतुं नथी, सतत विशुद्धदर्शनज्ञानस्वभावी आत्माने जे अनुभवे छे, (ए रीते) शत्रु -बंधु, सुख -दुःख, प्रशंसा -निंदा, लोष्ट -कांचन अने जीवित- मरणने निर्विशेषपणे ज (तफावत विना ज) ज्ञेयपणे जाणीने ज्ञानात्मक आत्मामां जेनी परिणति अचलित थई छे, ते पुरुषने जे खरेखर सर्वतः साम्य छे ते (साम्य) संयतनुं लक्षण जाणवुंके जे संयतने आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणानुं अने आत्मज्ञाननुं युगपदपणुं सिद्ध थयुं छे. २४१.

हवे एम समर्थन करे छे के आगमज्ञान-तत्त्वार्थश्रद्धान-संयतत्वना युगपदपणानी साथे आत्मज्ञानना युगपदपणानी सिद्धिरूप जे आ संयतपणुं ते ज मोक्षमार्ग छे, के जेनुं बीजुं नाम एकाग्रतालक्षणवाळुं श्रामण्य छेः

द्रग, ज्ञान ने चारित्र त्रणमां युगपदे आरूढ जे,
तेने कह्यो ऐकाग्रयगत; श्रामण्य त्यां परिपूर्ण छे. २४२.

अन्वयार्थः[यः तु] जे [दर्शनज्ञानचरित्रेषु] दर्शन, ज्ञान अने चारित्र[त्रिषु] त्रणमां [युगपद्] युगपद् [समुत्थितः] आरूढ छे, ते [ऐकाग्र्यतः] एकाग्रताने पामेलो छे [इति] एम [मतः] (शास्त्रमां) कह्युं छे. [तस्य] तेने [श्रामण्यं] श्रामण्य [परिपूर्णम्] परिपूर्ण छे.

प्र. ५७