Page 490 of 513
PDF/HTML Page 521 of 544
single page version
यत्तावत्सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रयौगपद्यप्रवृत्तैकाग्र्यलक्षणं साक्षान्मोक्षमार्गभूतं श्रामण्यं तच्च शुद्धस्यैव । यच्च समस्तभूतभवद्भाविव्यतिरेककरम्बितानन्तवस्त्वन्वयात्मकविश्वसामान्यविशेष- प्रत्यक्षप्रतिभासात्मकं दर्शनं ज्ञानं च तत् शुद्धस्यैव । यच्च निःप्रतिघविजृम्भितसहजज्ञानानन्द- मुद्रितदिव्यस्वभावं निर्वाणं तत् शुद्धस्यैव । यश्च टङ्कोत्कीर्णपरमानन्दावस्थासुस्थितात्मस्व- भावोपलम्भगम्भीरो भगवान् सिद्धः स शुद्ध एव । अलं वाग्विस्तरेण, सर्वमनोरथस्थानस्य मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वस्य शुद्धस्य परस्परमङ्गाङ्गिभावपरिणतभाव्यभावकभावत्वात्प्रत्यस्तमित- स्वपरविभागो भावनमस्कारोऽस्तु ।।२७४।। शत्रुमित्रादिसमभावपरिणतिरूपं साक्षान्मोक्षकारणं यच्छ्रामण्यम् । तत्तावत्त्त्त्त्क स्य । सुद्धस्स य शुद्धस्य च शुद्धोपयोगिन एव । सुद्धस्स दंसणं णाणं त्रैलोक्योदरविवरवर्तित्रिकालविषयसमस्तवस्तुगतानन्तधर्मैक----- समयसामान्यविशेषपरिच्छित्तिसमर्थं यद्दर्शनज्ञानद्वयं तच्छुद्धस्यैव । सुद्धस्स य णिव्वाणं अव्याबाधानन्त- सुखादिगुणाधारभूतं पराधीनरहितत्वेन स्वायत्तं यन्निर्वाणं तच्छुद्धस्यैव । सो च्चिय सिद्धो यो
अन्वयार्थः — [शुद्धस्य च] शुद्धने ( – शुद्धोपयोगीने) [श्रामण्यं भणितं] श्रामण्य कह्युं छे, [शुद्धस्य] शुद्धने [दर्शनं ज्ञानं] दर्शन अने ज्ञान कह्युं छे, [शुद्धस्य च] शुद्धने [निर्वाणं] निर्वाण होय छे, [सः एव] ते ज ( – शुद्ध ज) [सिद्धः] सिद्ध होय छे; [तस्मै नमः] तेने नमस्कार हो.
टीकाः — प्रथम तो, सम्यग्दर्शन -ज्ञान -चारित्रना युगपदपणारूपे प्रवर्तती एकाग्रता जेनुं लक्षण छे एवुं जे साक्षात् मोक्षमार्गभूत श्रामण्य, ते ‘शुद्ध’ने ज होय छे; समस्त भूत -वर्तमान -भावी व्यतिरेको साथे मिलित (मिश्रित), अनंत वस्तुओना अन्वयात्मक जे विश्व तेना (१) सामान्यना अने (२) विशेषना प्रत्यक्ष प्रतिभासस्वरूप जे (१) दर्शन अने (२) ज्ञान, ते ‘शुद्ध’ने ज होय छे; निर्विघ्न -खीलेलां सहज ज्ञानानंदनी मुद्रावाळो ( – स्वाभाविक ज्ञान अने आनंदनी छापवाळो) दिव्य जेनो स्वभाव छे एवुं जे निर्वाण, ते ‘शुद्ध’ने ज होय छे; अने टंकोत्कीर्ण परमानंद -अवस्थारूपे सुस्थित आत्मस्वभावनी उपलब्धिथी गंभीर एवा जे भगवान सिद्ध, ते ‘शुद्ध’ ज होय छे (अर्थात् शुद्धोपयोगी ज सिद्ध थाय छे). वचनविस्तारथी बस थाओ; सर्व मनोरथना स्थानभूत, मोक्षतत्त्वना साधनतत्त्वरूप ‘शुद्ध’ने, जेमांथी परस्पर अंग -अंगीपणे परिणमेला १भावक -भाव्यपणाने लीधे स्वपरनो विभाग अस्त थयो छे एवो भावनमस्कार हो. २७४.
१. भावक ( – भावनमस्कार करनार) ते अंग ( – अंश) छे अने भाव्य ( – भावनमस्कार करवायोग्य पदार्थ) ते अंगी ( – अंशी) छे, तेथी आ भावनमस्कारमां भावक तेम ज भाव्य पोते ज छे ( – भावक पोते अने भाव्य पर एम नथी).
Page 491 of 513
PDF/HTML Page 522 of 544
single page version
अथ शिष्यजनं शास्त्रफलेन योजयन् शास्त्रं समापयति —
यो हि नाम सुविशुद्धज्ञानदर्शनमात्रस्वरूपव्यवस्थितवृत्तिसमाहितत्वात् साकारा- नाकारचर्यया युक्तः सन् शिष्यवर्गः स्वयं समस्तशास्त्रार्थविस्तरसंक्षेपात्मकश्रुतज्ञानोपयोग-
हवे (भगवान कुंदकुंदाचार्यदेव) शिष्यजनने शास्त्रना फळ साथे जोडता थका शास्त्र समाप्त करे छेः —
जे जाणतो, ते अल्प काळे सार प्रवचननो लहे. २७५.
वर्ततो थको [एतत् शासनं] आ उपदेशने [बुध्यते] जाणे छे, [सः] ते [लघुना कालेन] अल्प काळे [प्रवचनसारं] प्रवचनना सारने ( – भगवान आत्माने) [प्राप्नोति] पामे छे.
लागेलो होवाने लीधे साकार -अनाकार चर्याथी युक्त वर्ततो थको, जे शिष्यवर्ग पोते समस्त शास्त्रना अर्थोना २विस्तारसंक्षेपात्मक श्रुतज्ञानोपयोगपूर्वक प्रभाव वडे केवळ आत्माने लौकिकमायाञ्जनरसदिग्विजयमन्त्रयन्त्रादिसिद्धविलक्षणः स्वशुद्धात्मोपलम्भलक्षणः टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक- स्वभावो ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मरहितत्वेन सम्यक्त्वाद्यष्टगुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितः सिद्धो भगवान् स चैव शुद्धः एव । णमो तस्स निर्दोषिनिजपरमात्मन्याराध्याराधकसंबन्धलक्षणो भावनमस्कारोऽस्तु तस्यैव । अत्रैतदुक्तं भवति — अस्य मोक्षकारणभूतशुद्धोपयोगस्य मध्ये सर्वेष्टमनोरथा लभ्यन्त इति मत्वा शेषमनोरथपरिहारेण तत्रैव भावना कर्तव्येति ।।२७४।। अथ शिष्यजनं शास्त्रफलं दर्शयन् शास्त्रं समापयति — पप्पोदि प्राप्नोति । सो स शिष्यजनः कर्ता । क म् । पवयणसारं प्रवचनसारशब्दवाच्यं निजपरमात्मानम् । केन । लहुणा कालेण स्तोककालेन । यः किं करोति । जो बुज्झदि यः शिष्यजनो बुध्यते जानाति । किम् । सासणमेदं शास्त्रमिदं । किं नाम । पवयणसारं प्रवचनसारं, — सम्यग्ज्ञानस्य तस्यैव
१. आत्मानुं स्वरूप मात्र सुविशुद्ध ज्ञान अने दर्शन छे. [तेमां, ज्ञान साकार छे अने दर्शन अनाकार छे.]
२. विस्तारसंक्षेपात्मक = विस्तारात्मक के संक्षेपात्मक
Page 492 of 513
PDF/HTML Page 523 of 544
single page version
पूर्वकानुभावेन केवलमात्मानमनुभवन् शासनमेतद्बुध्यते स खलु निरवधित्रिसमय- प्रवाहावस्थायित्वेन सकलार्थसार्थात्मकस्य प्रवचनस्य सारभूतं भूतार्थस्वसंवेद्यदिव्यज्ञानानन्द- स्वभावमननुभूतपूर्वं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति ।।२७५।।
इति तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां प्रवचनसारवृत्तौ चरणानुयोगसूचिका चूलिका नाम तृतीयः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।३।।
ज्ञेयभूतपरमात्मादिपदार्थानां तत्साध्यस्य निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य च, तथैव तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षण- सम्यग्दर्शनस्य तद्विषयभूतानेकान्तात्मकपरमात्मादिद्रव्याणां तेन व्यवहारसम्यक्त्वेन साध्यस्य निज- शुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वस्य च, तथैव च व्रतसमितिगु प्त्याद्यनुष्ठानरूपस्य सरागचारित्रस्य तेनैव साध्यस्य स्वशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिरूपस्य वीतरागचारित्रस्य च प्रतिपादकत्वात्प्रवचनसाराभिधेयम् । कथंभूतः सः शिष्यजनः । सागारणगारचरियया जुत्तो सागारानागारचर्यया युक्तः । आभ्यन्तररत्न -त्रयानुष्ठानमुपादेयं कृत्वा बहिरङ्गरत्नत्रयानुष्ठानं सागारचर्या श्रावकचर्या । बहिरङ्गरत्नत्रयाधारेणाभ्यन्तर -रत्नत्रयानुष्ठानमनागारचर्या प्रमत्तसंयतादितपोधनचर्येत्यर्थः ।।२७५।। इति गाथापञ्चकेन पञ्चरत्नसंज्ञं पञ्चमस्थलं व्याख्यातम् । एवं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादि द्वात्रिंशद्गाथाभिः स्थलपञ्चकेन शुभोप -योगाभिधानश्चतुर्थान्तराधिकारः समाप्तः ।।
इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ पूर्वोक्तक्रमेण ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्याद्येक- विंशतिगाथाभिरुत्सर्गाधिकारः । तदनन्तरं ‘ण हि णिरवेक्खो चागो’ इत्यादि त्रिंशद्गाथाभिरपवादाधिकारः । ततः परं ‘एयग्गगदो समणो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः श्रामण्यापरनामा मोक्षमार्गाधिकारः । ततोऽप्यनन्तरं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादिद्वात्रिंशद्गाथाभिः शुभोपयोगाधिकारश्चेत्यन्तराधिकारचतुष्टयेन सप्तनवतिगाथाभिश्चरणानुयोगचूलिका नामा तृतीयो महाधिकारः समाप्तः ।।३।। अनुभवतो, आ उपदेशने जाणे छे, ते (शिष्यवर्ग) खरेखर, १भूतार्थ -स्वसंवेद्य दिव्य ज्ञानानंद जेनो स्वभाव छे एवा, पूर्वे नहि अनुभवेला, भगवान आत्माने पामे छे — के जे (आत्मा) त्रणे काळना निरवधि प्रवाहमां अवस्थायी ( – टकनारो) होवाथी २सकळ पदार्थोना समूहात्मक प्रवचनना सारभूत छे. २७५.
आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत) श्री प्रवचनसार शास्त्रनी श्रीमद्- अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित तत्त्वदीपिका नामनी टीकामां चरणानुयोगसूचक चूलिका नामनो तृतीय श्रुतस्कंध समाप्त थयो.
१. पारमार्थिक (सत्यार्थ), स्वसंवेद्य अने दिव्य एवां जे ज्ञान अने आनंद ते भगवान आत्मानो स्वभाव छे.
२. प्रवचन सकळ पदार्थोना समूहनुं प्रतिपादन करे छे तेथी तेने सकळ पदार्थोना समूहात्मक कह्युं छे.
[निज शुद्धात्मा प्रवचनना सारभूत छे, कारण के प्रवचन जे सर्व पदार्थसमूहनुं प्रतिपादन करे छे
तेमां एक निजात्मपदार्थ ज पोताने ध्रुव छे, बीजो कोई पदार्थ पोताने ध्रुव नथी.]
Page 493 of 513
PDF/HTML Page 524 of 544
single page version
ननु कोऽयमात्मा कथं चावाप्यत इति चेत्, अभिहितमेतत् पुनरप्यभिधीयते । आत्मा हि तावच्चैतन्यसामान्यव्याप्तानन्तधर्माधिष्ठात्रेकं द्रव्यमनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुत- ज्ञानलक्षणप्रमाणपूर्वकस्वानुभवप्रमीयमाणत्वात् । तत्तु द्रव्यनयेन पटमात्रवच्चिन्मात्रम् १ । पर्यायनयेन तन्तुमात्रवद्दर्शनज्ञानादिमात्रम् २ । अस्तित्वनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्ति- संहितावस्थलक्ष्योन्मुखविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैरस्तित्ववत् ३ । नास्तित्वनयेनानयोमया- गुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्नास्ति-
अत्राह शिष्यः — परमात्मद्रव्यं यद्यपि पूर्वं बहुधा व्याख्यातम्, तथापि संक्षेपेण पुनरपि कथ्यतामिति । भगवानाह — केवलज्ञानाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं यत्तदात्मद्रव्यं भण्यते । तस्य च नयैः
[हवे टीकाकार श्री अमृतचंद्राचार्यदेव वडे परिशिष्टरूपे थोडुं कहेवामां आवे छेः]
‘आ आत्मा कोण छे ( – केवो छे) अने कई रीते प्राप्त कराय छे’ एवो प्रश्न करवामां आवे तो तेनो उत्तर (पूर्वे) कहेवाई गयो छे अने (अहीं) फरीने पण कहेवामां आवे छेः —
प्रथम तो, आत्मा खरेखर चैतन्यसामान्य वडे व्याप्त अनंत धर्मोनुं अधिष्ठाता (स्वामी) एक द्रव्य छे, कारण के अनंत धर्मोमां व्यापनारा जे अनंत नयो तेमां व्यापनारुं जे एक श्रुतज्ञानस्वरूप प्रमाण ते प्रमाणपूर्वक स्वानुभव वडे (ते आत्मद्रव्य) प्रमेय थाय छे ( – जणाय) छे.
ते आत्मद्रव्य द्रव्यनये, पटमात्रनी माफक, चिन्मात्र छे (अर्थात् आत्मा द्रव्यनये चैतन्यमात्र छे, जेम वस्त्र वस्त्रमात्र छे तेम). १.
आत्मद्रव्य पर्यायनये, तंतुमात्रनी माफक, दर्शनज्ञानादिमात्र छे (अर्थात् आत्मा पर्यायनये दर्शनज्ञानचारित्रादिमात्र छे, जेम वस्त्र तंतुमात्र छे तेम). २.
आत्मद्रव्य अस्तित्वनये स्वद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी अस्तित्ववाळुं छे; — लोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला अने लक्ष्योन्मुख तीरनी माफक. (जेम कोई तीर स्वद्रव्यथी लोहमय छे, स्वक्षेत्रथी दोरी ने कामठाना वचगाळामां रहेलुं छे, स्वकाळथी संधान -दशामां छे अर्थात् धनुष्य पर चडावीने खेंचायेली स्थितिमां छे अने स्वभावथी लक्ष्योन्मुख छे अर्थात् निशाननी सन्मुख छे, तेम आत्मा अस्तित्वनये स्वचतुष्टयथी अस्तित्ववाळो छे.) ३.
आत्मद्रव्य नास्तित्वनये परद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी नास्तित्ववाळुं छे; — अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना तीरनी माफक. (जेम पहेलांनुं तीर अन्य तीरना द्रव्यनी अपेक्षाथी अलोहमय छे, अन्य तीरना क्षेत्रनी अपेक्षाथी दोरी ने कामठाना वचगाळामां नहि रहेलुं छे, अन्य तीरना काळनी अपेक्षाथी संधायेली स्थितिमां नहि रहेलुं छे अने
Page 494 of 513
PDF/HTML Page 525 of 544
single page version
त्ववत् ४ । अस्तित्वनास्तित्वनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तराल-
वर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् क्रमतः स्वपरद्रव्यक्षेत्र-
कालभावैरस्तित्वनास्तित्ववत् ५ । अवक्तव्यनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुण-
कार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् युगपत्स्वपर-
द्रव्यक्षेत्रकालभावैरवक्त व्यम् ६ । अस्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थ-
लक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता-
प्रमाणेन च परीक्षा क्रियते । तद्यथा – एतावत् शुद्धनिश्चयनयेन निरुपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादि-
विकल्पोपाधिरहितम् । तदेवाशुद्धनिश्चयनयेन सोपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादिविकल्पोपाधिसहितम् ।
शुद्धसद्भूतव्यवहारनयेन शुद्धस्पर्शरसगंंंंंधवर्णानामाधारभूतपुद्गद्गद्गद्गद्गलपरमाणुवत्केवलज्ञानादिशुद्धगुणानामाधार-
अन्य तीरना भावनी अपेक्षाथी अलक्ष्योन्मुख छे, तेम आत्मा नास्तित्वनये परचतुष्टयथी नास्तित्ववाळो छे.) ४.
आत्मद्रव्य अस्तित्वनास्तित्वनये क्रमशः स्वपरद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी अस्तित्व- नास्तित्ववाळुं छे; — लोहमय तेम ज अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला तेम ज दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला तेम ज संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने लक्ष्योन्मुख तेम ज अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना तीरनी माफक. (जेम पहेलांनुं तीर क्रमशः स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी लोहमयादि अने अलोहमयादि छे, तेम आत्मा अस्तित्वनास्तित्वनये क्रमशः स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी अस्तित्ववाळो अने नास्तित्ववाळो छे.) ५.
आत्मद्रव्य अवक्तव्यनये युगपद् स्वपरद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी अवक्तव्य छे; — लोहमय तेम ज अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला तेम ज दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला तेम ज संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने लक्ष्योन्मुख तेम ज अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना तीरनी माफक. (जेम पहेलांनुं तीर युगपद् स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी युगपद् लोहमयादि अने अलोहमयादि होवाथी अवक्तव्य छे, तेम आत्मा अवक्तव्यनये युगपद् स्वचतुष्टयनी अने परचतुष्टयनी अपेक्षाथी अवक्तव्य छे.) ६.
आत्मद्रव्य अस्तित्व -अवक्तव्यनये स्वद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी तथा युगपद् स्वपरद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी अस्तित्ववाळुं -अवक्तव्य छे; — (स्वचतुष्टयथी) लोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला अने लक्ष्योन्मुख एवा तथा (युगपद् स्वपरचतुष्टयथी) लोहमय तेम ज अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला तेमज दोरीने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला तेम ज संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने लक्ष्योन्मुख तेम ज अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना
Page 495 of 513
PDF/HTML Page 526 of 544
single page version
वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल-
भावैश्चास्तित्ववदवक्त व्यम् ७ । नास्तित्वावक्तव्यनयेनानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहिता-
वस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता- वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्च नास्तित्ववदवक्त्व्यम ८ । अस्तित्वनास्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तराल-
वर्तिसंहितावस्थलक्ष्योन्मुखानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयो-
भूतम् । तदेवाशुद्धसद्भूतव्यवहारनयेनाशुद्धस्पर्शरसगन्धवर्णानामाधारभूतव्द्यणुकादिस्कन्धवन्मतिज्ञानादि-
विभावगुणानामाधारभूतम् । अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन व्द्यणुकादिस्कन्धेषु संश्लेशबन्धस्थित-
तीरनी माफक. [जेम पहेलांनुं तीर (१) स्वचतुष्टयनी तथा (२) एकीसाथे स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) लोहमयादि तथा (२) न कही शकाय एवुं छे, तेम आत्मा अस्तित्व- अवक्तव्यनये (१) स्वचतुष्टयनी तथा (२) युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) अस्तित्ववाळो तथा (२) अवकतव्य छे.] ७.
आत्मद्रव्य नास्तित्व -अवक्तव्यनये परद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी तथा युगपद् स्व- परद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी नास्तित्ववाळुं -अवक्तव्य छे; — (परचतुष्टयथी) अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने अलक्ष्योन्मुख एवा तथा (युगपद् स्वपरचतुष्टयथी) लोहमय तेम ज अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला तेम ज दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला तेम ज संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने लक्ष्योन्मुख तेम ज अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना तीरनी माफक. [जेम प्रथमनुं तीर (१) परचतुष्टयनी तथा (२) एकीसाथे स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) अलोहमयादि तथा (२) अवक्तव्य छे, तेम आत्मा नास्तित्व -अवक्तव्यनये (१) परचतुष्टयनी तथा (२) युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) नास्तित्ववाळो तथा (२) अवक्तव्य छे.] ८. आत्मद्रव्य अस्तित्व -नास्तित्व -अवक्तव्यनये स्वद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी, परद्रव्य -क्षेत्र- काळ -भावथी तथा युगपद् स्वपरद्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावथी अस्तित्ववाळुं -नास्तित्ववाळुं- अवक्तव्य छे; — (स्वचतुष्टयथी) लोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला अने लक्ष्योन्मुख एवा, (परचतुष्टयथी) अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने अलक्ष्योन्मुख एवा तथा (युगपद् स्वपरचतुष्टयथी) लोहमय तेम ज अलोहमय, दोरी ने कामठाना अंतराळमां रहेला तेम ज दोरी ने कामठाना अंतराळमां नहि रहेला, संधायेली अवस्थामां रहेला तेम ज संधायेली अवस्थामां नहि रहेला अने लक्ष्योन्मुख तेम ज अलक्ष्योन्मुख एवा पहेलांना तीरनी माफक. [जेम पहेलांनुं तीर (१) स्वचतुष्टयनी, (२) परचतुष्टयनी तथा (३) युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) लोहमय, (२) अलोहमय तथा
Page 496 of 513
PDF/HTML Page 527 of 544
single page version
मयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुख- प्राक्त नविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चास्ति- त्वनास्तित्ववदवक्त व्यम् ९ । विकल्पनयेन शिशुकुमारस्थविरैकपुरुषवत् सविकल्पम् १० । अविकल्पनयेनैकपुरुषमात्रवदविकल्पम् ११ । नामनयेन तदात्मवत् शब्दब्रह्मामर्शि १२ । स्थापनानयेन मूर्तित्ववत् सकलपुद्गलालम्बि १३ । द्रव्यनयेन माणवकश्रेष्ठिश्रमणपार्थिव- वदनागतातीतपर्यायोद्भासि १४ । भावनयेन पुरुषायितप्रवृत्तयोषिद्वत्तदात्वपर्यायोल्लासि १५ । पुद्गलपरमाणुवत्परमौदारिकशरीरे वीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकदेहस्थितम् । उपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन काष्ठासनाद्युपविष्टदेवदत्तवत्समवसरणस्थितवीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकग्रामगृहादिस्थितम् । इत्यादि परस्परसापेक्षानेकनयैः प्रमीयमाणं व्यवह्रियमाणं क्रमेण मेचकस्वभावविवक्षितैकधर्मव्यापकत्वादेक- (३) अवक्तव्य छे, तेम आत्मा अस्तित्व -नास्तित्व -अवक्तव्यनये (१) स्वचतुष्टयनी, (२) परचतुष्टयनी तथा (३) युगपद् स्वपरचतुष्टयनी अपेक्षाथी (१) अस्तित्ववाळो, (२) नास्तित्ववाळो तथा (३) अवक्तव्य छे.] ९.
आत्मद्रव्य विकल्पनये, बाळक, कुमार अने वृद्ध एवा एक पुरुषनी माफक, सविकल्प छे (अर्थात् आत्मा भेदनये, भेद सहित छे, जेम एक पुरुष, बाळक, कुमार अने वृद्ध एवा भेदवाळो छे तेम). १०.
आत्मद्रव्य अविकल्पनये, एक पुरुषमात्रनी माफक, अविकल्प छे (अर्थात् अभेदनये आत्मा अभेद छे, जेम एक पुरुष बाळक -कुमार -वृद्ध एवा भेदो विनानो एक पुरुषमात्र छे तेम). ११.
आत्मद्रव्य नामनये, नामवाळानी माफक, शब्दब्रह्मने स्पर्शनारुं छे (अर्थात् आत्मा नामनये शब्दब्रह्मथी कहेवाय छे, जेम नामवाळो पदार्थ तेना नामरूप शब्दथी कहेवाय छे तेम). १२.
आत्मद्रव्य स्थापनानये, मूर्तिपणानी माफक, सर्व पुद्गलोने अवलंबनारुं छे (अर्थात् स्थापनानये आत्मद्रव्यनी पौद्गलिक स्थापना करी शकाय छे, मूर्तिनी माफक). १३.
आत्मद्रव्य द्रव्यनये, बाळक शेठनी माफक अने श्रमण राजानी माफक, अनागत अने अतीत पर्याये प्रतिभासे छे (अर्थात् आत्मा द्रव्यनये भावी अने भूत पर्यायरूपे ख्यालमां आवे छे, जेम बाळक शेठपणास्वरूप भावी पर्यायरूपे ख्यालमां आवे छे अने मुनि राजास्वरूप भूत पर्यायरूपे ख्यालमां आवे छे तेम). १४.
आत्मद्रव्य भावनये, पुरुष समान प्रवर्तती स्त्रीनी माफक, तत्काळना (वर्तमान) पर्यायरूपे उल्लसे – प्रकाशे – प्रतिभासे छे (अर्थात् आत्मा भावनये वर्तमान पर्यायरूपे प्रकाशे छे, जेम पुरुष समान प्रवर्तती स्त्री पुरुषत्वरूप पर्यायरूपे प्रतिभासे छे तेम). १५.
Page 497 of 513
PDF/HTML Page 528 of 544
single page version
सामान्यनयेन हारस्रग्दामसूत्रवद्वयापि १६ । विशेषनयेन तदेकमुक्ताफलवदव्यापि १७ । नित्यनयेन नटवदवस्थायि १८ । अनित्यनयेन रामरावणवदनवस्थायि १९ । सर्वगतनयेन विस्फारिताक्षचक्षुर्वत्सर्ववर्ति २० । असर्वगतनयेन मीलिताक्षचक्षुर्वदात्मवर्ति २१ । शून्यनयेन शून्यागारवत्केवलोद्भासि २२ । अशून्यनयेन लोकाक्रान्तनौवन्मिलितोद्भासि २३ । ज्ञानज्ञेया- द्वैतनयेन महदिन्धनभारपरिणतधूमकेतुवदेक म् २४ । ज्ञानज्ञेयद्वैतनयेन परप्रतिबिम्बसम्पृक्त- दर्पणवदनेकम् २५ । नियतिनयेन नियमितौष्ण्यवह्निवन्नियतस्वभावभासि २६ । अनियतिनयेन स्वभावं भवति । तदेव जीवद्रव्यं प्रमाणेन प्रमीयमाणं मेचकस्वभावानामनेकधर्माणां युगपद्वयापकत्वा- च्चित्रपटवदनेकस्वभावं भवति । एवं नयप्रमाणाभ्यां तत्त्वविचारकाले योऽसौ परमात्मद्रव्यं जानाति स
आत्मद्रव्य सामान्यनये, हार – माळा – कंठीना दोरानी माफक, व्यापक छे (अर्थात् आत्मा सामान्यनये सर्व पर्यायोमां व्यापे छे, जेम मोतीनी माळानो दोरो सर्व मोतीमां व्यापे छे तेम). १६.
आत्मद्रव्य विशेषनये, तेना एक मोतीनी माफक, अव्यापक छे (अर्थात् आत्मा विशेष- नये अव्यापक छे, जेम पूर्वोक्त माळानुं एक मोती आखी माळामां अव्यापक छे तेम). १७.
आत्मद्रव्य नित्यनये, नटनी माफक, अवस्थायी छे (अर्थात् आत्मा नित्यनये नित्य – टकनारो छे, जेम राम -रावणरूप अनेक अनित्य स्वांग धरतो होवा छतां पण नट तेनो ते ज नित्य छे तेम). १८.
आत्मद्रव्य अनित्यनये, राम -रावणनी माफक, अनवस्थायी छे (अर्थात् आत्मा अनित्यनये अनित्य छे, जेम नटे धारण करेला राम -रावणरूप स्वांग अनित्य छे तेम). १९.
आत्मद्रव्य सर्वगतनये, खुल्ली राखेली आंखनी माफक, सर्ववर्ती (बधामां व्यापनारुं) छे. २०.
आत्मद्रव्य असर्वगतनये, मींचेली आंखनी माफक, आत्मवर्ती (पोतामां रहेनारुं) छे. २१.
आत्मद्रव्य शून्यनये, शून्य (खाली) घरनी माफक, एकलुं (अमिलित) भासे छे. २२. आत्मद्रव्य अशून्यनये, लोकोथी भरेला वहाणनी माफक, मिलित भासे छे. २३. आत्मद्रव्य ज्ञानज्ञेय -अद्वैतनये (ज्ञान अने ज्ञेयना अद्वैतरूप नये), मोटा इंधनसमूहरूपे परिणत अग्निनी माफक, एक छे. २४.
आत्मद्रव्य ज्ञानज्ञेयद्वैतनये, परनां प्रतिबिंबोथी संपृकत दर्पणनी माफक, अनेक छे (अर्थात् आत्मा ज्ञान अने ज्ञेयना द्वैतरूप नये अनेक छे, जेम पर -प्रतिबिंबोना संगवाळो अरीसो अनेकरूप छे तेम). २५.
आत्मद्रव्य नियतिनये नियत स्वभावे भासे छे, जेने उष्णता नियमित (नियत) होय छे एवा अग्निनी माफक. [आत्मा नियतिनये नियतस्वभाववाळो भासे छे, जेम प्र. ६३
Page 498 of 513
PDF/HTML Page 529 of 544
single page version
नियत्यनियमितौष्ण्यपानीयवदनियतस्वभावभासि २७ । स्वभावनयेनानिशिततीक्ष्णकण्टक-
वत्संस्कारानर्थक्यकारि २८ । अस्वभावनयेनायस्कारनिशिततीक्ष्णविशिखवत्संस्कारसार्थक्य-
कारि २९ । कालनयेन निदाघदिवसानुसारिपच्यमानसहकारफलवत्समयायत्तसिद्धिः ३० ।
अकालनयेन कृत्रिमोष्मपाच्यमानसहकारफलवत्समयानायत्तसिद्धिः ३१ । पुरुषकारनयेन
पुरुषकारोपलब्धमधुकुक्कुटीकपुरुषकारवादिवद्यत्नसाध्यसिद्धिः ३२ । दैवनयेन पुरुषकार-
निर्विकल्पसमाधिप्रस्तावे निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानेनापि जानातीति ।। पुनरप्याह शिष्यः — ज्ञातमेवात्म-
द्रव्यं हे भगवन्निदानीं तस्य प्रा प्त्युपायः कथ्यताम् । भगवानाह — सकलविमलकेवलज्ञान-
अग्निने उष्णतानो नियम होवाथी अग्नि नियतस्वभाववाळो भासे छे तेम.] २६.
आत्मद्रव्य अनियतिनये अनियत स्वभावे भासे छे, जेने उष्णता नियतिथी ( – नियम वडे) नियमित नथी एवा पाणीनी माफक. [आत्मा अनियतिनये अनियत- स्वभाववाळो भासे छे, जेम पाणीने (अग्निना निमित्ते थती) उष्णता अनियत होवाथी पाणी अनियतस्वभाववाळुं भासे छे तेम.] २७.
आत्मद्रव्य स्वभावनये संस्कारने निरर्थक करनारुं छे (अर्थात् आत्माने स्वभावनये संस्कार निरुपयोगी छे), जेने कोईथी अणी काढवामां आवती नथी (पण जे स्वभावथी ज अणीवाळो होय छे) एवा तीक्ष्ण कांटानी माफक. २८.
आत्मद्रव्य अस्वभावनये संस्कारने सार्थक करनारुं छे (अर्थात् आत्माने अस्वभावनये संस्कार उपयोगी छे), जेने (स्वभावथी अणी होती नथी पण संस्कार करीने) लुहार वडे अणी काढवामां आवी होय छे एवा तीक्ष्ण तीरनी माफक. २९.
आत्मद्रव्य काळनये जेनी सिद्धि समय पर आधार राखे छे एवुं छे, उनाळाना दिवस अनुसार पाकता आम्रफळनी माफक. [काळनये आत्मद्रव्यनी सिद्धि समय पर आधार राखे छे, उनाळाना दिवस अनुसार पाकती केरीनी माफक.] ३०.
आत्मद्रव्य अकाळनये जेनी सिद्धि समय पर आधार राखती नथी एवुं छे, कृत्रिम गरमीथी पकववामां आवता आम्रफळनी माफक. ३१.
आत्मद्रव्य पुरुषकारनये जेनी सिद्धि यत्नसाध्य छे एवुं छे, जेने पुरुषकारथी आत्मानी सिद्धि प्रयत्नथी थाय छे, जेम कोई पुरुषार्थवादी मनुष्यने पुरुषार्थथी लींबुनुं झाड प्राप्त थाय छे तेम.] ३२.
आत्मद्रव्य दैवनये जेनी सिद्धि अयत्नसाध्य छे ( – यत्न विना थाय छे) एवुं छे, पुरुषकारवादीए दीधेला *लींबुना झाडनी अंदरथी जेने (यत्न विना, दैवथी) माणेक
*लींबुनुं झाड प्राप्त थाय छे ( – ऊगे छे) एवा पुरुषकारवादीनी माफक. [पुरुषार्थनये
*अहीं ‘मधुकुक्कुटी’नो अर्थ ‘लींबुनुं झाड’ कर्यो छे. श्री पांडे हेमराजजीए हिंदी प्रवचनसारमां तेनो अर्थ ‘मधुछत्ता (अर्थात् मधपूडो)’ कर्यो छे.
Page 499 of 513
PDF/HTML Page 530 of 544
single page version
वादिदत्तमधुकुक्कुटीगर्भलब्धमाणिक्यदैववादिवदयत्नसाध्यसिद्धिः ३३ । ईश्वरनयेन धात्रीहटा-
वलेह्यमानपान्थबालकवत्पारतन्त्र्यभोक्तृ ३४ । अनीश्वरनयेन स्वच्छन्ददारितकुरङ्गकण्ठीरववत्स्वा-
तन्त्र्यभोक्तृ ३५ । गुणिनयेनोपाध्यायविनीयमानकुमारकवद्गुणग्राहि ३६ । अगुणिनयेनोपाध्याय-
विनीयमानकुमारकाध्यक्षवत् केवलमेव साक्षि ३७ । कर्तृनयेन रञ्जकवद्रागादिपरिणाम-
कर्तृ ३८ । अकर्तृनयेन स्वकर्मप्रवृत्तरञ्जकाध्यक्षवत्केवलमेव साक्षि ३९ । भोक्तृनयेन हिता-
हितान्नभोक्तृव्याधितवत् सुखदुःखादिभोक्तृ ४० । अभोक्तृनयेन हिताहितान्नभोक्तृ-
व्याधिताध्यक्षधन्वन्तरिचरवत् केवलमेव साक्षि ४१ । क्रियानयेन स्थाणुभिन्नमूर्धजातदृष्टि-
दर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधि- रहितपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवमलभमानः सन् पूर्णमासीदिवसे जलकल्लोलक्षुभितसमुद्र
प्राप्त थाय छे एवा दैववादीनी माफक. ३३.
आत्मद्रव्य ईश्वरनये परतंत्रता भोगवनार छे, धावनी दुकाने धवडाववामां आवता मुसाफरना बाळकनी माफक. ३४.
आत्मद्रव्य अनीश्वरनये स्वतंत्रता भोगवनार छे, हरणने स्वच्छंदे (स्वतंत्रपणे, पोतानी मरजी अनुसार) फाडी खाता सिंहनी माफक. ३५.
आत्मद्रव्य गुणीनये गुणग्राही छे, शिक्षक वडे जेने केळवणी आपवामां आवे छे एवा कुमारनी माफक. ३६.
आत्मद्रव्य अगुणीनये केवळ साक्षी ज छे ( – गुणग्राही नथी), शिक्षक वडे जेने केळवणी आपवामां आवे छे एवो जे कुमार तेने जोनार पुरुषनी ( – प्रेक्षकनी) माफक. ३७.
आत्मद्रव्य कर्तृनये, रंगरेजनी माफक, रागादिपरिणामनुं करनार छे (अर्थात् आत्मा कर्तानये रागादि परिणामोनो कर्ता छे, जेम रंगारो रंगकामनो करनार छे तेम). ३८.
आत्मद्रव्य अकर्तृनये केवळ साक्षी ज छे ( – कर्ता नथी), पोताना कार्यमां प्रवृत्त रंगरेजने जोनार पुरुषनी ( – प्रेक्षकनी) माफक. ३९.
आत्मद्रव्य भोक्तृनये सुखदुःखादिनुं भोगवनार छे, हितकारी -अहितकारी अन्नने खानार रोगीनी माफक. [आत्मा भोक्तानये सुखदुःखादिने भोगवे छे, जेम हितकारी के अहितकारी अन्नने खानार रोगी सुख के दुःखने भोगवे छे तेम.] ४०.
आत्मद्रव्य अभोक्तृनये केवळ साक्षी ज छे, हितकारी -अहितकारी अन्नने खानार रोगीने जोनार वैद्यनी माफक. [आत्मा अभोक्तानये केवळ साक्षी ज छे — भोक्ता नथी, जेम सुखदुःखने भोगवनार रोगीने जोनार जे वैद्य ते तो केवळ साक्षी ज छे तेम.] ४१.
Page 500 of 513
PDF/HTML Page 531 of 544
single page version
लब्धनिधानान्धवदनुष्ठानप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४२ । ज्ञाननयेन चणकमुष्टिक्रीतचिन्तामणिगृह- कोणवाणिजवद्विवेकप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४३ । व्यवहारनयेन बन्धकमोचकपरमाण्वन्तरसंयुज्य- मानवियुज्यमानपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोर्द्वैतानुवर्ति ४४ । निश्चयनयेन केवलबध्यमानमुच्यमानबन्ध- मोक्षोचितस्रिग्धरूक्षत्वगुणपरिणतपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोरद्वैतानुवर्ति ४५ । अशुद्धनयेन घटशराव- विशिष्टमृण्मात्रवत्सोपाधिस्वभावम् ४६ । शुद्धनयेन केवलमृण्मात्रवन्निरुपाधिस्वभावम् ४७ । इव रागद्वेषमोहकल्लोलैर्यावदस्वस्थरूपेण क्षोभं गच्छत्ययं जीवस्तावत्कालं निजशुद्धात्मानं न प्राप्नोति इति । स एव वीतरागसर्वज्ञप्रणीतोपदेशात् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्तमनुष्यदेशकुल-
आत्मद्रव्य क्रियानये अनुष्ठाननी प्रधानताथी सिद्धि सधाय एवुं छे, थांभला वडे माथुं भेदातां द्रष्टि उत्पन्न थईने जेने निधान मळे छे एवा अंधनी माफक. [क्रियानये आत्मा अनुष्ठाननी प्रधानताथी सिद्धि थाय एवो छे, जेम कोई अंध पुरुषने पत्थरना थांभला साथे माथुं फोडवाथी माथामांना लोहीनो विकार दूर थवाने लीधे आंखो खूली जाय अने निधान प्राप्त थाय तेम.] ४२.
आत्मद्रव्य ज्ञाननये विवेकनी प्रधानताथी सिद्धि सधाय एवुं छे, चणानी मुठ्ठी दईने चिंतामणि खरीदनार एवो जे घरना खूणामां रहेलो वेपारी तेनी माफक. [ज्ञाननये आत्माने विवेकनी प्रधानताथी सिद्धि थाय छे, जेम घरना खूणामां बेठेलो वेपारी चणानी मुठ्ठी दईने चिंतामणि खरीदी ले तेम.] ४३.
आत्मद्रव्य व्यवहारनये बंध अने मोक्षने विषे +द्वैतने अनुसरनारुं छे, बंधक (बंध करनार) अने मोचक (मुक्त करनार) एवा अन्य परमाणु साथे संयुक्त थता अने तेनाथी वियुक्त थता एवा परमाणुनी माफक. [व्यवहारनये आत्मा बंध अने मोक्षमां (पुद्गल साथे) द्वैतने पामे छे, जेम परमाणुना बंधने विषे ते परमाणु अन्य परमाणु साथे संयोग पामवारूप द्वैतने पामे छे अने परमाणुना मोक्षने विषे ते परमाणु अन्य परमाणुथी छूटो थवारूप द्वैतने पामे छे तेम.] ४४.
आत्मद्रव्य निश्चयनये बंध अने मोक्षने विषे अद्वैतने अनुसरनारुं छे, एकलो बंधातो अने मुकातो एवो जे बंधमोक्षोचित स्निग्धत्वरूक्षत्वगुणे परिणत परमाणु तेनी माफक. [निश्चयनये आत्मा एकलो ज बद्ध अने मुक्त थाय छे, जेम बंध अने मोक्षने उचित एवा स्निग्धत्वगुणे के रूक्षत्वगुणे परिणमतो परमाणु एकलो ज बद्ध अने मुक्त थाय छे तेम.] ४५.
आत्मद्रव्य अशुद्धनये, घट अने रामपात्रथी विशिष्ट माटीमात्रनी माफक, सोपाधिस्वभाववाळुं छे. ४६.
आत्मद्रव्य शुद्धनये, केवळ माटीमात्रनी माफक, निरुपाधिस्वभाववाळुं छे. ४७.
+द्वैत = बे -पणुं. [व्यवहारनये आत्माना बंधने विषे कर्म साथेना संयोगनी अपेक्षा आवती होवाथी
द्वैत छे अने आत्माना मोक्षने विषे कर्मना वियोगनी अपेक्षा आवती होवाथी त्यां पण द्वैत छे.]
Page 501 of 513
PDF/HTML Page 532 of 544
single page version
तदुक्तम् — ‘‘जावदिया वयणवहा तावदिया चेव होंति णयवादा । जावदिया णयवादा तावदिया चेव होंति परसमया ।।’’ ‘‘परसमयाणं वयणं मिच्छं खलु होदि सव्वहा वयणा । जइणाणं पुण वयणं सम्मं खु कहंचि वयणादो ।।’’ एवमनया दिशा प्रत्येकमनन्त- धर्मव्यापकानन्तनयैर्निरूप्यमाणमुदन्वदन्तरालमिलद्धवलनीलगाङ्गयामुनोदकभारवदनन्तधर्माणां परस्परमतद्भावमात्रेणाशक्यविवेचनत्वादमेचकस्वभावैकधर्मव्यापकैकधर्मित्वाद्यथोदितैकान्तात्मा- त्मद्रव्यम् । युगपदनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुतज्ञानलक्षणप्रमाणेन निरूप्यमाणं तु रूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्यवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुखनिवर्तनक्रोधादिकषायव्या- वर्तनादिपरंपरादुर्लभान्यपि कथंचित्काकतालीयन्यायेनावाप्य सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनस्वभावनिज-
तेथी कह्युं छे के —
[अर्थः — जेटला १वचनपंथ छे तेटला खरेखर नयवाद छे; अने जेटला नयवाद छे तेटला ज परसमय (पर मत) छे.
परसमयोनुं (मिथ्यामतीओनुं) वचन सर्वथा (अर्थात् अपेक्षा विना) कहेवामां आवतुं होवाथी खरेखर मिथ्या छे; अने जैनोनुं वचन कथंचित् (अर्थात् अपेक्षा सहित) कहेवामां आवतुं होवाथी खरेखर सम्यक् छे.]
ए रीते आ (उपरोक्त) सूचन प्रमाणे (अर्थात् ४७ नयोमां समजाव्युं ते विधिथी) एक एक धर्ममां एक एक नय (व्यापे) एम अनंत धर्मोमां व्यापक अनंत नयो वडे निरूपण करवामां आवे तो, समुद्रनी अंदर मळता २श्वेत -नील गंगा -यमुनाना जळसमूहनी माफक, अनंत धर्मोने परस्पर अतद्भावमात्र वडे जुदा पाडवा अशक्य होवाथी, आत्मद्रव्य ३अमेचकस्वभाववाळुं, एक धर्ममां व्यापनारुं, एक धर्मी होवाने लीधे यथोक्त एकांतात्मक (एकधर्मस्वरूप) छे. परंतु युगपद् अनंत धर्मोमां व्यापक एवा अनंत नयोमां व्यापनारा एक श्रुतज्ञानस्वरूप प्रमाण वडे निरूपण करवामां आवे तो, बधी नदीओना जळसमूहना
१. वचनपंथ = वचनना प्रकार. [जेटला वचनना प्रकारो छे तेटला नयो छे. अपेक्षा सहित नय ते
सम्यक् नय छे अने अपेक्षा रहित नय ते मिथ्या नय छे; तेथी जेटला सम्यक् नयो छे तेटला
ज मिथ्या नयो छे.]
२. गंगानुं पाणी श्वेत होय छे अने जमनानुं पाणी नील (वादळी) होय छे.
३. अमेचक = अभेद; विविधता रहित; एक.
Page 502 of 513
PDF/HTML Page 533 of 544
single page version
समस्ततरङ्गिणीपयःपूरसमवायात्मकैकमकराकरवदनन्तधर्माणां वस्तुत्वेनाशक्यविवेचनत्वा- न्मेचकस्वभावानन्तधर्मव्याप्येकधर्मित्वात् यथोदितानेकान्तात्मात्मद्रव्यम् ।
स्वात्मद्रव्यं शुद्धचिन्मात्रमन्तः ।।१९।।
इत्यभिहितमात्मद्रव्यमिदानीमेतदवाप्तिप्रकारोऽभिधीयते — अस्य तावदात्मनो नित्य- मेवानादिपौद्गलिककर्मनिमित्तमोहभावनानुभावघूर्णितात्मवृत्तितया तोयाकरस्येवात्मन्येव क्षुभ्यतः क्रमप्रवृत्ताभिरनन्ताभिर्ज्ञप्तिव्यक्तिभिः परिवर्तमानस्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु परमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधिरहितपरमानन्दैक- समवायात्मक (समुदायस्वरूप) एक समुद्रनी माफक, अनंत धर्मोने वस्तुपणे जुदा पाडवा अशक्य होवाथी आत्मद्रव्य +मेचकस्वभाववाळुं, अनंत धर्मोमां व्यापनारुं, एक धर्मी होवाने लीधे यथोक्त अनेकान्तात्मक (अनेकधर्मस्वरूप) छे. [जेम एक वखते एक नदीना जळने जाणनारा ज्ञानांश वडे जोवामां आवे तो समुद्र एक नदीना जळस्वरूप जणाय छे, तेम एक वखते एक धर्मने जाणनारा एक नयथी जोवामां आवे तो आत्मा एक धर्मस्वरूप जणाय छे; परंतु जेम एकीसाथे सर्व नदीओनां जळने जाणनारा ज्ञान वडे जोवामां आवे तो समुद्र सर्व नदीओनां जळस्वरूप जणाय छे, तेम एकीसाथे सर्व धर्मोने जाणनारा प्रमाण वडे जोवामां आवे तो आत्मा अनेक धर्मस्वरूप जणाय छे. आ रीते एक नयथी जोतां आत्मा एकांतात्मक छे अने प्रमाणथी जोतां अनेकांतात्मक छे.]
[हवे ए ज आशयने काव्य द्वारा कहीने ‘आत्मा केवो छे’ ए विषेनुं कथन पूरुं करवामां आवे छेः]
[अर्थः – ] आ रीते स्यात्कारश्रीना (स्यात्काररूपी लक्ष्मीना) वसवाटने वश वर्तता नयसमूहो वडे (जीवो) जुए तोपण अने प्रमाण वडे जुए तोपण स्पष्ट अनंत धर्मोवाळा निज आत्मद्रव्यने अंदरमां शुद्धचैतन्यमात्र देखे छे ज.
ए रीते आत्मद्रव्य कहेवामां आव्युं. हवे तेनी प्राप्तिनो प्रकार (रीत) कहेवामां आवे छेः प्रथम तो, अनादि पौद्गलिक कर्म जेनुं निमित्त छे एवी मोहभावनाना (मोहना अनुभवना) प्रभाव वडे आत्मपरिणति सदाय घूमरी खाती होवाथी आ आत्मा समुद्रनी माफक पोतामां ज क्षुब्ध थतो थको क्रमे प्रवर्तती अनंत ज्ञप्तिव्यक्तिओ वडे परिवर्तन पामे
*शालिनी छंद + मेचक = जुदा जुदा; विधविध; अनेक.
Page 503 of 513
PDF/HTML Page 534 of 544
single page version
बहिरर्थव्यक्तिषु प्रवृत्तमैत्रीकस्य शिथिलितात्मविवेकतयात्यन्तबहिर्मुखस्य पुनः पौद्गलिक- कर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतमनुवर्तमानस्य दूरत एवात्मावाप्तिः । अथ यदा त्वयमेव प्रचण्ड- कर्मकाण्डोच्चण्डीकृताखण्डज्ञानकाण्डत्वेनानादिपौद्गलिकक र्मनिर्मितस्य मोहस्य वध्यघातकविभाग- ज्ञानपूर्वकविभागकरणात् केवलात्मभावानुभावनिश्चलीकृतवृत्तितया तोयाकर इवात्मन्येवाति- निष्प्रकम्पस्तिष्ठन् युगपदेव व्याप्यानन्ता ज्ञप्तिव्यक्तीरवकाशाभावान्न जातु विवर्तते, तदास्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु बहिरर्थव्यक्तिषु न नाम मैत्री प्रवर्तते; ततः सुप्रतिष्ठितात्मविवेकतयात्यन्तमन्तर्मुखीभूतः पौद्गलिककर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतानुवृत्तिदूरीभूतो दूरत एवाननुभूतपूर्वमपूर्वज्ञानानन्दस्वभावं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति । अवाप्नोत्वेव ज्ञानानन्दात्मानं जगदपि परमात्मानमिति ।
लक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवलाभे सत्यमावास्या दिवसे जलकल्लोलक्षोभरहितसमुद्र इव रागद्वेष- मोहकल्लोलक्षोभरहितप्रस्तावे यदा निजशुद्धात्मस्वरूपे स्थिरो भवति तदा तदैव निजशुद्धात्मस्वरूपं प्राप्नोति ।।
छे, तेथी १ज्ञप्तिव्यक्तिओनां निमित्तरूप होवाथी जे ज्ञेयभूत छे एवी बाह्यपदार्थव्यक्तिओ प्रत्ये तेने मैत्री प्रवर्ते छे, तेथी आत्मविवेक शिथिल थयो होवाने लीधे अत्यंत बहिर्मुख एवो ते फरीने पौद्गलिक कर्मने रचनारा रागद्वेषद्वैतरूपे परिणमे छे अने तेथी तेने आत्मप्राप्ति दूर ज छे. परंतु हवे ज्यारे आ ज आत्मा प्रचंड कर्मकांड वडे अखंड ज्ञानकांडने प्रचंड करवाथी अनादि -पौद्गलिक -कर्मरचित मोहने २वध्यघातकना विभागज्ञानपूर्वक विभक्त (जुदो) करवाने लीधे (पोते) केवळ आत्मभावनाना (आत्माना अनुभवना) प्रभाव वडे परिणति निश्चळ करी होवाथी समुद्रनी माफक पोतामां ज अति निष्कंप रहेतो थको एकीसाथे ज अनंत ज्ञप्तिव्यक्तिओमां व्यापीने अवकाशना अभावने लीधे बिलकुल विवर्तन (परिवर्तन) पामतो नथी, त्यारे ज्ञप्तिव्यक्तिओनां निमित्तरूप होवाथी जे ज्ञेयभूत छे एवी बाह्यपदार्थव्यक्तिओ प्रत्ये तेने खरेखर मैत्री प्रवर्तती नथी अने तेथी आत्मविवेक सुप्रतिष्ठित (सुस्थित) थयो होवाने लीधे अत्यंत अंतर्मुख थयेलो एवो आ आत्मा पौद्गलिक कर्मने रचनारा रागद्वेषद्वैतरूप परिणतिथी दूर थयो थको पूर्वे नहि अनुभवेला अपूर्व ज्ञानानंदस्वभावी भगवान आत्माने अत्यंतपणे ज प्राप्त करे छे. जगत पण ज्ञानानंदात्मक परमात्माने प्राप्त करो ज.
१. व्यक्तिओ = प्रगटताओ; पर्यायो; विशेषो. [बाह्यपदार्थविशेषो ज्ञप्तिविशेषोनां निमित्त होवाथी ज्ञेयभूत छे.]
२. आत्मा वध्य अर्थात् हणावायोग्य छे अने मोह घातक अर्थात् हणनार छे.
Page 504 of 513
PDF/HTML Page 535 of 544
single page version
इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ एवं पूर्वोक्तक्रमेण ‘एस सुरासुर’ इत्याद्येकोत्तरशत- गाथापर्यन्तं सम्यग्ज्ञानाधिकारः, तदनन्तरं ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादि त्रयोदशोत्तरशतगाथापर्यन्तं
अहीं श्लोक पण छेः —
[अर्थः – ] आनंदामृतना पूरथी भरचक वहेती कैवल्यसरितामां (मुक्तिरूपी सरितामां) जे डूबेलुं छे, जगतने जोवाने समर्थ एवी महासंवेदनरूपी श्री (महाज्ञानरूपी लक्ष्मी) जेमां मुख्य छे, उत्तम रत्नना किरण जेवुं जे स्पष्ट छे अने जे इष्ट छे एवा उल्लसता (प्रकाशमान, आनंदमय) स्वतत्त्वने जनो स्यात्कारलक्षण जिनेशशासनना वशे पामो ( – ‘स्यात्कार’ जेनुं चिह्न छे एवा जिनभगवानना शासननो आश्रय करीने पामो).
[हवे, ‘अमृतचंद्रसूरि आ टीकाना रचनार छे’ एम मानवुं योग्य नथी एवा अर्थना काव्य द्वारा यथार्थ वस्तुस्वरूपने दर्शावी स्वतत्त्वप्राप्तिनी प्रेरणा करवामां आवे छेः]
[अर्थः] (खरेखर पुद्गलो ज स्वयं शब्दरूपे परिणमे छे, आत्मा तेमने परिणमावी शकतो नथी, तेम ज खरेखर सर्व पदार्थो ज स्वयं ज्ञेयपणे – प्रमेयपणे परिणमे छे, शब्दो तेमने ज्ञेय बनावी – समजावी शकता नथी माटे) ‘आत्मा सहित विश्व ते व्याख्येय (समजाववायोग्य) छे, वाणीनी गूंथणी ते व्याख्या (समजूती) छे अने अमृतचंद्रसूरि ते व्याख्याता (व्याख्या करनार, समजावनार) छे’ एम मोहथी जनो न नाचो ( – न फुलाओ). (परंतु) स्याद्वादविद्याना बळथी विशुद्ध ज्ञाननी कळा वडे आ एक आखा शाश्वत स्व तत्त्वने प्राप्त करीने आजे (जनो) अव्याकुळपणे नाचो ( – परमानंदपरिणामे परिणमो).
[हवे काव्य द्वारा चैतन्यनो महिमा गाईने, ते ज एक अनुभववायोग्य छे एम प्रेरणा करीने, आ परम पवित्र परमागमनी पूर्णाहुति करवामां आवे छेः]
*शार्दूलविक्रीडित छंद
Page 505 of 513
PDF/HTML Page 536 of 544
single page version
अपरमिह न किञ्चित्तत्त्वमेकं परं चित् ।।२२।।
ज्ञेयाधिकारापरनामा सम्यक्त्वाधिकारः, तदनन्तरं ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्यादि सप्तनवतिगाथापर्यन्तं चारित्राधिकारश्चेति महाधिकारत्रयेणैकादशाधिकत्रिशतगाथाभिः प्रवचनसारप्राभृतं समाप्तम् ।।
[अर्थः — ] आ रीते (आ परमागममां) अमंदपणे (जोरथी, बळवानपणे, मोटे अवाजे) जे थोडुंघणुं तत्त्व कहेवामां आव्युं, ते बधुं चैतन्यने विषे खरेखर अग्निमां होमायेली वस्तु समान (स्वाहा) थई गयुं. (अग्निने विषे होमवामां आवता घीने अग्नि खाई जाय छे, जाणे के कांई होमायुं ज न होय! तेवी रीते अनंत माहात्म्यवंत चैतन्यनुं गमे तेटलुं वर्णन करवामां आवे तोपण जाणे के ए समस्त वर्णनने अनंत महिमावंत चैतन्य खाई जाय छे; चैतन्यना अनंत महिमा पासे बधुं वर्णन जाणे के वर्णन ज न थयुं होय एम तुच्छताने पामे छे.) ते चैतन्यने ज चैतन्य आजे प्रबळपणे – उग्रपणे अनुभवो (अर्थात् ते चित्स्वरूप आत्माने ज आत्मा आजे अत्यंत अनुभवो) कारण के आ लोकमां बीजुं कांई ज (उत्तम) नथी, चैतन्य ज एक परम (उत्तम) तत्त्व छे.
आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत श्री प्रवचनसार शास्त्रनी श्रीमद्- अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित) तत्त्वदीपिका नामनी संस्कृत टीकानो श्री हिंमतलाल जेठालाल शाह कृत गुजराती अनुवाद समाप्त थयो.
प्र. ६४
*मालिनी छंद.
Page 506 of 513
PDF/HTML Page 537 of 544
single page version
शास्त्रोना अर्थ करवानी पद्धति
व्यवहारनय स्वद्रव्य -परद्रव्यने वा तेना भावोने वा कारण -कार्यादिकने कोइना कोइमां मेळवी निरुपण करे छे माटे एवा ज श्रद्धानथी मिथ्यात्व छे तेथी तेनो त्याग करवो. वळी निश्चयनय तेने ज यथावत् निरुपण करे छे तथा कोइने कोइमां मेळवतो नथी तेथी एवा ज श्रद्धानथी सम्यक्त्व थाय छे माटे तेनुं श्रद्धान करवुं.
प्रश्नः—जो एम छे तो जिनमार्गमां बंने नयोनुं ग्रहण करवुं कह्युं छे, तेनुं शुं कारण ?
उत्तरः—जिनमार्गमां कोइ ठेकाणे तो निश्चयनयनी मुख्यता सहित व्याख्यान छे तेने तो ‘‘सत्यार्थ एम ज छे’’ एम जाणवुं, तथा कोइ ठेकाणे व्यवहारनयनी मुख्यता सहित व्याख्यान छे तेने ‘‘एम नथी पण निमित्तादिनी अपेक्षाए आ उपचार कर्यो छे’’ एम जाणवुं अने ए प्रमाणे जाणवानुं नाम ज बंने नयोनुं ग्रहण छे. पण बंने नयोना व्याख्यानने समान सत्यार्थ जाणी ‘‘आ प्रमाणे पण छे तथा आ प्रमाणे पण छे’’ एवा भ्रमरुप प्रवर्तवाथी तो बंने नयो ग्रहण करवा कह्या नथी.
प्रश्नः—जो व्यवहारनय असत्यार्थ छे तो जिनमार्गमां तेनो उपदेश शा माटे आयो ? एक निश्चयनयनुं ज निरुपण करवुं हतुं ?
उत्तरः—एवो ज तर्क श्री समयसारमां कर्यो छे त्यां आ उत्तर आयो छे के— जेम कोइ अनार्य -मले.छने मले.छभाषा विना अर्थ ग्रहण कराववा कोइ समर्थ नथी, तेम व्यवहार विना परमार्थनो उपदेश अशक्य छे तेथी व्यवहारनो उपदेश छे. वळी ए ज सूत्रनी व्याख्यामां एम कह्युं छे के—ए प्रमाणे निश्चयने अंगीकार कराववा माटे व्यवहार वडे उपदेश आपीए छीए पण व्यवहारनय छे ते अंगीकार करवायोग्य नथी.
Page 507 of 513
PDF/HTML Page 538 of 544
single page version
अइसयमादसमुत्थं
अजधाचारविजुत्तो
अट्ठे अजधागहणं
अट्ठेसु जो ण मुज्झदि
अत्थं अक्खणिवदिदं
अत्थि अमुत्तं मुत्तं
अत्थित्तणिच्छिदस्स
अत्थि त्ति य णत्थि त्ति
अत्थो खलु दव्वमओ
अधिगगुणा सामण्णे
अधिवासे व विवासे
अपदेसं सपदेसं
अपदेसो परमाणू
अपयत्ता वा चरिया
अपरिच्चत्तसहावेणुप्पाद
अप्पडिकु ट्ठं उवधिं
अप्पडिकुट्ठं पिंडं
अप्पा उवओगप्पा
अप्पा परिणामप्पा
अब्भुट्ठाणं गहणं
अब्भुट्ठेया समणा
अयदाचारो समणो
अरसमरूवमगंधं
अरहंतादिसु भत्ती
अववददि सासणत्थं
अविदिदपरमत्थेसु
असुभोवओगरहिदा
असुहोदएण आदा
असुहोवओगरहिदो
Page 508 of 513
PDF/HTML Page 539 of 544
single page version
एक्कं खलु तं भत्तं
एक्को व दुगे बहुगा
एगंतेण हि देहो
एगम्हि संति समये
एगुत्तरमेगादी
एदाणि पंचदव्वाणि
एदे खलु मूलगुणा
एयग्गगदो समणो
एवं जिणा जिणिंदा
एवं णाणप्पाणं
एवं पणमिय सिद्धे
एवं विदिदत्थो
एवंविहं सहावे
एस सुरासुरमणुसिंद
एसा पसत्थभूदा
एसो त्ति णत्थि
एसो बंधसमासो
ओगाढगाढणिचिदो
ओरालिओ य देहो
कत्ता करणं कम्मं
कम्मत्तणपाओग्गा
कम्मं णामसमक्खं
कालस्स वट्टणा से
किच्चा अरहंताणं
किध तम्हि णत्थि
किं किंचण त्ति तक्कं
कुलिसाउहचक्कधरा
कुव्वं सभावमादा
केवलदेहो समणो
कोहादिएहि चउहि
गुणदोधिगस्स विणयं
Page 509 of 513
PDF/HTML Page 540 of 544
single page version
जीवा पोग्गलकाया
जीवो परिणमदि
जीवो पाणणिबद्धो
जीवो भवं भविस्सदि
जीवो ववगदमोहो
जीवो सयं अमुत्तो
जुत्तो सुहेण आदा
जे अजधागहिदत्था
जे णेव हि संजाया
जे पज्जयेसु णिरदा
जेसिं विसएसु रदी
जो इंदियादिविजई
जो एवं जाणित्ता
जो खलु दव्वसहावो
जो खविदमोहकलुसो
जो जाणदि अरहंतं
जो जाणदि सो णाणं
जो जाणादि जिणिंदे
जो णवि जाणदि एवं
जो ण विजाणदि
जो णिहदमोहगंठी
जो णिहदमोहदिट्ठी
जोण्हाणं णिरवेक्खं
जो तं दिट्ठा तुट्ठो
जो पक्कमपक्कं वा
जो मोहरागदोसे
जो रयणत्तयणासो
जो हि सुदेण
ठाणणिसेज्जविहारा
ण चयदि जो दु
णत्थि गुणो त्ति व
णत्थि परोक्खं
णत्थि विणा परिणामं