Page 470 of 513
PDF/HTML Page 501 of 544
single page version

अथ कारणवैपरीत्यात् फलमविपरीतं न सिध्यतीति श्रद्धापयति — जदि ते विसयकसाया पाव त्ति परूविदा व सत्थेसु ।

विषयकषायास्तावत्पापमेव; तद्वन्तः पुरुषा अपि पापमेव; तदनुरक्ता अपि पापानुरक्तत्वात् पापमेव भवन्ति । ततो विषयकषायवन्तः स्वानुरक्तानां पुण्यायापि न कल्प्यन्ते, कथं पुनः संसारनिस्तारणाय । ततो न तेभ्यः फलमविपरीतं सिध्येत् ।।२५८।। मनुजेषु । किं कर्तृ । जुट्ठं जुष्टं सेवा कृता, कदं व कृतं वा किमपि वैयावृत्त्यादिकम्, दत्तं दत्तं किमप्याहारादिकम् । केषु । पुरिसेसु पुरुषेषु पात्रेषु । किंविशिष्टेषु । अविदिदपरमत्थेसु य अविदितपरमार्थेषु च, परमात्मतत्त्वश्रद्धानज्ञानशून्येषु । पुनरपि किंरूपेषु । विसयकसायाधिगेसु विषयकषायाधिकेषु, विषय- कषायाधीनत्वेन निर्विषयशुद्धात्मस्वरूपभावनारहितेषु इत्यर्थः ।।२५७।। अथ तमेवार्थं प्रकारान्तरेण द्रढयति — जदि ते विसयकसाया पाव त्ति परूविदा व सत्थेसु यदि चेत् ते विषयकषायाः पापमिति प्ररूपिताः

हवे कारणनी विपरीतताथी अविपरीत फळ सिद्ध थतुं नथी एम श्रद्धा करावे छेः —

अन्वयार्थः — [यदि वा] जो ‘[ते विषयकषायाः] ते विषयकषायो [पापम्] पाप छे’ [इति] एम [शास्त्रेषु] शास्त्रोमां [प्ररूपिताः] प्ररूपण करवामां आव्युं छे, तो [तत्प्रतिबद्धाः] तेमां प्रतिबद्ध (विषयकषायोमां लीन) [ते पुरुषाः] ते पुरुषो [निस्तारकाः] +निस्तारक [कथं भवन्ति] केम होई शके?

टीकाः — प्रथम तो विषयकषायो पाप ज छे; विषयकषायवंत पुरुषो पण पाप ज छे; विषयकषायवंत पुरुषो प्रत्ये अनुरक्त जीवो पण पापमां अनुरक्त होवाथी पाप ज छे. तेथी विषयकषायवंत पुरुषो स्वानुरक्त (पोताना प्रत्ये अनुरागवाळा) पुरुषोने पुण्यनुं कारण पण थता नथी तो पछी संसारथी निस्तारनुं कारण तो केम थाय? (न ज थाय.) माटे तेमनाथी अविपरीत फळ सिद्ध थतुं नथी (अर्थात् विषयकषायवंत पुरुषोरूप विपरीत कारणनुं फळ अविपरीत होतुं नथी). २५८.

+निस्तारक = निस्तार करनारा; तारनारा; पार उतारनारा.

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 502 of 544
single page version

उवरदपावो पुरिसो समभावो धम्मिगेसु सव्वेसु । गुणसमिदिदोवसेवी हवदि स भागी सुमग्गस्स ।।२५९।।

उपरतपापत्वेन, सर्वधर्मिमध्यस्थत्वेन, गुणग्रामोपसेवित्वेन च सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्र- यौगपद्यपरिणतिनिर्वृत्तैकाग्र्यात्मकसुमार्गभागी, स श्रमणः स्वयं परस्य मोक्षपुण्यायतनत्वाद- विपरीतफलकारणं कारणमविपरीतं प्रत्येयम् ।।२५९।। शास्त्रेषु, किह ते तप्पडिबद्धा पुरिसा णित्थारगा होंति कथं ते तत्प्रतिबद्धा विषयकषायप्रतिबद्धाः पुरुषा निस्तारकाः संसारोत्तारका दातॄणाम्, न कथमपीति । एतदुक्तं भवति — विषयकषायास्तावत्पाप- स्वरूपास्तद्वन्तः पुरुषा अपि पापा एव, ते च स्वकीयभक्तानां दातॄणां पुण्यविनाशका एवेति ।।२५८।। अथ पात्रभूततपोधनलक्षणं कथयति — उपरतपापत्वेन, सर्वधार्मिकसमदर्शित्वेन, गुणग्रामसेवकत्वेन च स्वस्य मोक्षकारणत्वात्परेषां पुण्यकारणत्वाच्चेत्थंभूतगुणयुक्तः पुरुषः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैकाग्यलक्षण- निश्चयमोक्षमार्गस्य भाजनं भवतीति ।।२५९।। अथ तेषामेव पात्रभूततपोधनानां प्रकारान्तरेण लक्षणमुपलक्षयति — शुद्धोपयोगशुभोपयोगपरिणतपुरुषाः पात्रं भवन्तीति । तद्यथा — निर्विकल्प- समाधिबलेन शुभाशुभोपयोगद्वयरहितकाले कदाचिद्वीतरागचारित्रलक्षणशुद्धोपयोगयुक्ताः, कदाचित्पुन- र्मोहद्वेषाशुभरागरहितकाले सरागचारित्रलक्षणशुभोपयोगयुक्ताः सन्तो भव्यलोकं निस्तारयन्ति, तेषु च

हवे अविपरीत फळनुं कारण एवुं जे ‘अविपरीत कारण’ ते दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [उपरतपापः] जेने पाप विराम पाम्युं छे, [सर्वेषु धार्मिकेषु समभावः] जे सर्व धार्मिको प्रत्ये समभाववाळो छे अने [गुणसमितितोपसेवी] जे गुणसमुदायने सेवनारो छे [सः पुरुषः] ते पुरुष [सुमार्गस्य भागी भवति] सुमार्गवंत छे.

टीकाः — पाप विराम पाम्युं होवाथी, सर्व धर्मीओ प्रत्ये पोते मध्यस्थ होवाथी अने गुणसमूहने सेवतो होवाथी जे श्रमण सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रना युगपदपणारूप परिणतिथी रचायेली एकाग्रतास्वरूप *सुमार्गनो भागी छे, ते श्रमण पोताने अने परने मोक्षनुं अने पुण्यनुं आयतन (स्थान) छे तेथी ते (श्रमण) अविपरीत फळनुं कारण एवुं ‘अविपरीत कारण’ छे एम प्रतीति करवी. २५९.

*सुमार्गनो भागी = सुमार्गशाळी; सुमार्गवंत; सुमार्गनुं भाजन.

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 503 of 544
single page version

असुभोवओगरहिदा सुद्धुवजुत्ता सुहोवजुत्ता वा । णित्थारयंति लोगं तेसु पसत्थं लहदि भत्तो ।।२६०।।

यथोक्तलक्षणा एव श्रमणा मोहद्वेषाप्रशस्तरागोच्छेदादशुभोपयोगवियुक्ताः सन्तः, सकलकषायोदयविच्छेदात् कदाचित् शुद्धोपयुक्ताः प्रशस्तरागविपाकात्कदाचिच्छुभोपयुक्ताः, स्वयं मोक्षायतनत्वेन लोकं निस्तारयन्ति; तद्भक्तिभावप्रवृत्तप्रशस्तभावा भवन्ति परे च पुण्यभाजः ।।२६०।। भक्तो भव्यवरपुण्डरीकः प्रशस्तफलभूतं स्वर्गं लभते, परंपरया मोक्षं चेति भावार्थः ।।२६०।। एवं पात्रापात्रपरीक्षाकथनमुख्यतया गाथाषटकेन तृतीयस्थलं गतम् । इत ऊर्ध्वं आचारकथितक्रमेण पूर्वं कथितमपि पुनरपि दृढीकरणार्थं विशेषेण तपोधनसमाचारं कथयति । अथाभ्यागततपोधनस्य दिनत्रयपर्यन्तं सामान्यप्रतिपत्तिं, तदनन्तरं विशेषप्रतिपत्तिं दर्शयति — वट्टदु वर्तताम् । स कः । अत्रत्य

हवे अविपरीत फळनुं कारण एवुं जे ‘अविपरीत कारण’ ते विशेष समजावे छेः —

अन्वयार्थः — [अशुभोपयोगरहिताः] जेओ अशुभोपयोगरहित वर्तता थका [शुद्धोपयुक्ताः] शुद्धोपयुक्त [वा] अथवा [शुभोपयुक्ताः] शुभोपयुक्त होय छे, तेओ (ते श्रमणो) [लोकं निस्तारयन्ति] लोकने तारे छे; (अने) [तेषु भक्तः] तेमना प्रत्ये भक्तिवाळो जीव [प्रशस्तं] प्रशस्तने ( – पुण्यने) [लभते] पामे छे.

टीकाः — यथोक्तलक्षण श्रमणो ज (अर्थात् जेवा कह्या तेवा ज श्रमणो) — के जेओ मोह, द्वेष अने अप्रशस्त रागना उच्छेदने लीधे अशुभोपयोगरहित वर्तता थका, समस्त कषायोदयना विच्छेदथी कदाचित् ( – क्यारेक) शुद्धोपयुक्त (शुद्धोपयोगमां जोडायेला) अने प्रशस्त रागना विपाकथी कदाचित् शुभोपयुक्त होय छे तेओ — पोते मोक्षायतन (मोक्षनुं स्थान) होवाथी लोकने तारे छे; अने तेमना प्रत्ये भक्तिभावथी जेमने प्रशस्त भाव प्रवर्ते छे एवा पर जीवो +पुण्यना भागी थाय छे. २६०.

+पुण्यना भागी = पुण्यशाळी; पुण्यने भोगवनारा; पुण्यनां भाजन.

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 504 of 544
single page version

अथाविपरीतफलकारणाविपरीतकारणसमुपासनप्रवृत्तिं सामान्यविशेषतो विधेयतया सूत्रद्वैतेनोपदर्शयति — दिट्ठा पगडं वत्थुं अब्भुट्ठाणप्पधाणकिरियाहिं । वट्टदु तदो गुणादो विसेसिदव्वो त्ति उवदेसो ।।२६१।।

श्रमणानामात्मविशुद्धिहेतौ प्रकृते वस्तुनि तदनुकूलक्रियाप्रवृत्त्या गुणातिशयाधानम- प्रतिषिद्धम् ।।२६१।। आचार्यः । किं कृत्वा । दिट्ठा दृष्टवा । किम् । वत्थुं तपोधनभूतं पात्रं वस्तु । किंविशिष्टम् । पगडं प्रकृतं अभ्यन्तरनिरुपरागशुद्धात्मभावनाज्ञापकबहिरङ्गनिर्ग्रन्थनिर्विकाररूपम् । काभिः कृत्वा वर्तताम् । अब्भुट्ठाणप्पधाणकिरियाहिं अभ्यागतयोग्याचारविहिताभिरभ्युत्थानादिक्रियाभिः । तदो गुणादो ततो दिन-

हवे अविपरीत फळनुं कारण एवुं जे ‘अविपरीत कारण’ तेनी उपासनारूप प्रवृत्ति सामान्यपणे अने विशेषपणे करवायोग्य छे एम बे सूत्रोथी दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [प्रकृतं वस्तु] *प्रकृत वस्तुने [दृष्टवा] देखीने (प्रथम तो) [अभ्युत्थानप्रधानक्रियाभिः] +अभ्युत्थान आदि क्रियाओ वडे [वर्तताम्] (श्रमण) वर्तो; [ततः] पछी [गुणात्] गुण प्रमाणे [विशेषितव्यः] भेद पाडवो. — [इति उपदेशः] आम उपदेश छे.

टीकाः — श्रमणोने आत्मविशुद्धिना हेतुभूत प्रकृत वस्तु ( – श्रमण) प्रत्ये तेने योग्य (श्रमणयोग्य) क्रियारूप प्रवृत्ति वडे गुणातिशयतानुं आरोपण करवानो निषेध नथी.

भावार्थः — जो कोई श्रमण अन्य श्रमणने देखे तो प्रथम तो, जाणे के ते अन्य श्रमण गुणातिशयतावाळा होय एम तेमना प्रत्ये (अभ्युत्थानादिक) व्यवहार करवो. पछी तेमनो परिचय थया बाद तेमना गुण अनुसार वर्तन करवुं. २६१. प्र. ६०

*प्रकृत वस्तु = अविकृत वस्तु; अविपरीत पात्र. (अभ्यंतर -निरुपराग -शुद्ध -आत्मानी भावनाने
जणावनारुं जे बहिरंग -निर्ग्रंथ -निर्विकार -रूप ते रूपवाळा श्रमणने अहीं ‘प्रकृत वस्तु’ कहेल छे.)

+अभ्युत्थान = मानार्थे ऊभा थई जवुं अने सामा जवुं ते.

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 505 of 544
single page version

अब्भुट्ठाणं गहणं उवासणं पोसणं च सक्कारं । अंजलिकरणं पणमं भणिदमिह गुणाधिगाणं हि ।।२६२।।

श्रमणानां स्वतोऽधिकगुणानामभ्युत्थानग्रहणोपासनपोषणसत्काराञ्जलिकरणप्रणाम- प्रवृत्तयो न प्रतिषिद्धाः ।।२६२।। त्रयानन्तरं गुणाद्गुणविशेषात् विसेसिदव्वो तेन आचार्येण स तपोधनो रत्नत्रयभावनावृद्धिकारण- क्रियाभिर्विशेषितव्यः त्ति उवदेसो इत्युपदेशः सर्वज्ञगणधरदेवादीनामिति ।।२६१।। अथ तमेव विशेषं कथयति । भणिदं भणितं कथितं इह अस्मिन्ग्रन्थे । केषां संबन्धी । गुणाधिगाणं हि गुणाधिकतपोधनानां हि स्फु टम् । किं भणितम् । अब्भुट्ठाणं गहणं उवासणं पोसणं च सक्कारं अंजलिकरणं पणमं अभ्युत्थान- ग्रहणोपासनपोषणसत्काराञ्जलिकरणप्रणामादिकम् । अभिमुखगमनमभ्युत्थानम्, ग्रहणं स्वीकारः, उपासनं शुद्धात्मभावनासहकारिकारणनिमित्तं सेवा, तदर्थमेवाशनशयनादिचिन्ता पोषणम्, भेदाभेद- रत्नत्रयगुणप्रकाशनं सत्कारः, बद्धाञ्जलिनमस्कारोऽञ्जलिकरणम्, नमोऽस्त्वितिवचनव्यापारः प्रणाम इति ।।२६२।। अथाभ्यागतानां तदेवाभ्युत्थानादिकं प्रकारान्तरेण निर्दिशति — अब्भुट्ठेया यद्यपि चारित्रगुणेनाधिका न भवन्ति, तपसा वा, तथापि सम्यग्ज्ञानगुणेन ज्येष्ठत्वाच्छ्रुतविनयार्थमभ्युत्थेयाः अभ्युत्थानयोग्या भवन्ति । के ते । समणा श्रमणा निर्ग्रन्थाचार्याः । किंविशिष्टाः । सुत्तत्थविसारदा विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मतत्त्वप्रभृत्यनेकान्तात्मकपदार्थेषु वीतरागसर्वज्ञप्रणीतमार्गेण प्रमाणनय- निक्षेपैर्विचारचतुरचेतसः सूत्रार्थविशारदाः । न केवलमभ्युत्थेयाः, उवासेया परमचिज्जोतिःपरमात्म-

(ए रीते पहेलुं सूत्र कहीने हवे ए विषयनुं बीजुं सूत्र कहे छेः — )

अन्वयार्थः — [गुणाधिकानां हि] गुणाधिक (गुणे अधिक श्रमणो) प्रत्ये [अभ्युत्थानं] अभ्युत्थान, [ग्रहणं] ग्रहण (आदरथी स्वीकार), [उपासनं] उपासन, [पोषणं] पोषण (तेमनां अशन, शयन वगेरेनी चिंता), [सत्कारः] सत्कार (गुणप्रशंसा), [अञ्जलिकरणं] अंजलिकरण (विनयथी हाथ जोडवा) [च] अने [प्रणामः] प्रणाम करवानुं [इह] अहीं [भणितम्] कह्युं छे.

टीकाः — श्रमणोने पोतानाथी अधिक गुणवाळा (श्रमणो) प्रत्ये अभ्युत्थान, ग्रहण, उपासन, पोषण, सत्कार, अंजलिकरण अने प्रणामरूप प्रवृत्तिओ निषिद्ध नथी. २६२.

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 506 of 544
single page version

अथ श्रमणाभासेषु सर्वाः प्रवृत्तीः प्रतिषेधयति —

सूत्रार्थवैशारद्यप्रवर्तितसंयमतपःस्वतत्त्वज्ञानानामेव श्रमणानामभ्युत्थानादिकाः प्रवृत्तयो- ऽप्रतिषिद्धा, इतरेषां तु श्रमणाभासानां ताः प्रतिषिद्धा एव ।।२६३।। पदार्थपरिज्ञानार्थमुपासेयाः परमभक्त्या सेवनीयाः । संजमतवणाणड्ढा पणिवदणीया हि संयमतपोज्ञानाढयाः प्रणिपतनीयाः हि स्फु टं । बहिरङ्गेन्द्रियसंयमप्राणसंयमबलेनाभ्यन्तरे स्वशुद्धात्मनि यत्नपरत्वं संयमः । बहिरङ्गानशनादितपोबलेनाभ्यन्तरे परद्रव्येच्छानिरोधेन च स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं तपः । बहिरङ्ग- परमागमाभ्यासेनाभ्यन्तरे स्वसंवेदनज्ञानं सम्यग्ज्ञानम् । एवमुक्तलक्षणैः संयमतपोज्ञानैराढयाः परिपूर्णा यथासंभवं प्रतिवन्दनीयाः । कैः । समणेहिं श्रमणैरिति । अत्रेदं तात्पर्यम् — ये बहुश्रुता अपि चारित्राधिका न भवन्ति, तेऽपि परमागमाभ्यासनिमित्तं यथायोग्यं वन्दनीयाः । द्वितीयं च कारणम् — ते सम्यक्त्वे ज्ञाने च पूर्वमेव दृढतराः, अस्य तु नवतरतपोधनस्य सम्यक्त्वे ज्ञाने चापि दाढर्यं नास्ति । तर्हि स्तोकचारित्राणां किमर्थमागमे वन्दनादिनिषेधः कृत इति चेत् । अतिप्रसंगनिषेधार्थमिति ।।२६३।।

हवे श्रमणाभासो प्रत्ये सर्व प्रवृत्तिओ निषेधे छेः —

अन्वयार्थः — [श्रमणैः हि] श्रमणोए [सूत्रार्थविशारदाः] सूत्रार्थविशारद (सूत्रोना अने सूत्रकथित पदार्थोना ज्ञानमां निपुण) तथा [संयमतपोज्ञानाढयाः] संयमतपज्ञानाढ्य (संयम, तप अने आत्मज्ञानमां समृद्ध) [श्रमणाः] श्रमणो प्रत्ये [अभ्युत्थेयाः उपासेयाः प्रणिपतनीयाः] अभ्युत्थान, उपासना अने *प्रणिपात करवायोग्य छे.

टीकाः — जेमने सूत्रोमां अने पदार्थोमां विशारदपणा वडे संयम, तप अने स्वतत्त्वनुं ज्ञान प्रवर्ते छे ते श्रमणो प्रत्ये ज अभ्युत्थानादिक प्रवृत्तिओ अनिषिद्ध छे, परंतु ते सिवाय बीजा श्रमणाभासो प्रत्ये ते प्रवृत्तिओ निषिद्ध ज छे. २६३.

*प्रणिपात = साष्टांग प्रणाम; पगे पडवुं ते; प्रणाम.

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 507 of 544
single page version

अथ कीदृशः श्रमणाभासो भवतीत्याख्याति — ण हवदि समणो त्ति मदो संजमतवसुत्तसंपजुत्तो वि ।

आगमज्ञोऽपि, संयतोऽपि, तपःस्थोऽपि, जिनोदितमनन्तार्थनिर्भरं विश्वं स्वेनात्मना ज्ञेयत्वेन निष्पीतत्वादात्मप्रधानमश्रद्दधानः श्रमणाभासो भवति ।।२६४।। अथ श्रमणाभासः कीदृशो भवतीति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — ण हवदि समणो स श्रमणो न भवति त्ति मदो इति मतः सम्मतः । क्व । आगमे । कथंभूतोऽपि । संजमतवसुत्तसंपजुत्तो वि संयमतपःश्रुतैः संप्रयुक्तोऽपि सहितोऽपि । यदि किम् । जदि सद्दहदि ण यदि चेन्मूढत्रयादिपञ्चविंशतिसम्यक्त्वमलसहितः सन् न श्रद्धत्ते, न रोचते, न मन्यते । कान् । अत्थे पदार्थान् । कथंभूतान् । आदपधाणे निर्दोषिपरमात्मप्रभृतीन् । पुनरपि कथंभूतान् । जिणक्खादे वीतरागसर्वज्ञजिनेश्वरेणाख्यातान्, दिव्य- ध्वनिना प्रणीतान्, गणधरदेवैर्ग्रन्थविरचितानित्यर्थः ।।२६४।। अथ मार्गस्थश्रमणदूषणे दोषं दर्शयति — अववददि अपवदति दूषयत्यपवादं करोति । स कः । जो हि यः कर्ता हि स्फु टम् । क म् । समणं श्रमणं

हवे केवो जीव श्रमणाभास छे ते कहे छेः —

अन्वयार्थः — [संयमतपःसूत्रसम्प्रयुक्तः अपि] सूत्र, संयम अने तपथी संयुक्त होवा छतां पण [यदि] जो (ते जीव) [जिनाख्यातान्] जिनोक्त [आत्मप्रधानान्] आत्मप्रधान [अर्थान्] पदार्थोने [न श्रद्धत्ते] श्रद्धतो नथी तो ते [श्रमणः न भवति] श्रमण नथी — [इति मतः] एम (आगममां) कह्युं छे.

टीकाः — आगमनो जाणनार होवा छतां पण, संयत होवा छतां पण, तपमां स्थित होवा छतां पण, जिनोक्त अनंत पदार्थोथी भरेला विश्वने — के जे (विश्व) पोताना आत्मा वडे ज्ञेयपणे पी जवातुं होवाथी +आत्मप्रधान छे तेने — जे जीव श्रद्धतो नथी ते श्रमणाभास छे. २६४.

+आत्मप्रधान = आत्मा जेमां प्रधान छे एवुं. [आत्मा समस्त विश्वने जाणे छे तेथी ते विश्वमां — विश्वना समस्त पदार्थोमां — प्रधान छे.]

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 508 of 544
single page version

अथ श्रामण्येन सममननुमन्यमानस्य विनाशं दर्शयति — अववददि सासणत्थं समणं दिट्ठा पदोसदो जो हि ।

श्रमणं शासनस्थमपि प्रद्वेषादपवदतः क्रियास्वननुमन्यमानस्य च प्रद्वेषकषायितत्वात् चारित्रं नश्यति ।।२६५।। तपोधनम् । क थंभूतम् । सासणत्थं शासनस्थं निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गस्थम् । कस्मात् । पदोसदो निर्दोषिपरमात्मभावनाविलक्षणात् प्रद्वेषात्कषायात् । किं कृत्वा पूर्वम् । दिट्ठा दृष्टवा । न केवलं अपवदति, णाणुमण्णदि नानुमन्यते । कासु विषये । किरियासु यथायोग्यं वन्दनादिक्रियासु । हवदि हि सो भवति हि स्फु टं सः । किंविशिष्टः । णट्ठचारित्तो कथंचिदतिप्रसंगान्नष्टचारित्रो भवतीति । तथाहि — मार्गस्थतपोधनं दृष्टवा यदि कथंचिन्मात्सर्यवशाद्दोषग्रहणं करोति तदा चारित्रभ्रष्टो भवति स्फु टं; पश्चादात्मनिन्दां कृत्वा निवर्तते तदा दोषो नास्ति, कालान्तरे वा निवर्तते तथापि दोषो नास्ति । यदि पुनस्तत्रैवानुबन्धं कृत्वा तीव्रकषायवशादतिप्रसंगं करोति तदा चारित्रभ्रष्टो भवतीति । अयमत्र भावार्थः — बहुश्रुतैरल्प- श्रुततपोधनानां दोषो न ग्राह्यस्तैरपि तपोधनैः किमपि पाठमात्रं गृहीत्वा तेषां दोषो न ग्राह्यः, किंतु किमपि सारपदं गृहीत्वा स्वयं भावनैव कर्तव्या । कस्मादिति चेत् । रागद्वेषोत्पत्तौ सत्यां बहुश्रुतानां

हवे जे श्रामण्ये समान छे तेनुं अनुमोदन ( – आदर) नहि करनारनो विनाश दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [यः हि] जे [शासनस्थं श्रमणं] शासनस्थ (जिनदेवना शासनमां रहेला) श्रमणने [दृष्टवा] देखीने [प्रद्वेषतः] द्वेषथी [अपवदति] तेना अपवाद बोले छे अने [क्रियासु न अनुमन्यते] (सत्कारादि) क्रियाओ करवामां अनुमत (खुशी) नथी, [सः नष्टचारित्रः हि भवति] तेनुं चारित्र नष्ट थाय छे.

टीकाः — जे श्रमण द्वेषने लीधे शासनस्थ श्रमणना पण अपवाद बोले छे अने (तेना प्रत्ये सत्कारादि) क्रियाओ करवामां अनुमत नथी, ते श्रमण द्वेष वडे *कषायित थवाथी तेनुं चारित्र नाश पामे छे. २६५.

*कषायित = कषायवाळो; विकारी; रंगायेलो.

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 509 of 544
single page version

स्वयं जघन्यगुणः सन् श्रमणोऽहमपीत्यवलेपात्परेषां गुणाधिकानां विनयं प्रतीच्छन् श्रामण्यावलेपवशात् कदाचिदनन्तसंसार्यपि भवति ।।२६६।। श्रुतफलं नास्ति, तपोधनानां तपःफलं चेति ।।२६५।। अत्राह शिष्यः — अपवादव्याख्यानप्रस्तावे शुभोपयोगो व्याख्यातः, पुनरपि किमर्थं अत्र व्याख्यानं कृतमिति । परिहारमाह — युक्तमिदं भवदीयवचनं, किंतु तत्र सर्वत्यागलक्षणोत्सर्गव्याख्याने कृते सति तत्रासमर्थतपोधनैः कालापेक्षया किमपि ज्ञानसंयमशौचोपकरणादिकं ग्राह्यमित्यपवादव्याख्यानमेव मुख्यम् । अत्र तु यथा भेदनयेन सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपश्चरणरूपा चतुर्विधाराधना भवति, सैवाभेदनयेन सम्यक्त्वचारित्ररूपेण द्विधा भवति, तत्राप्यभेदविवक्षया पुनरेकैव वीतरागचारित्राराधना, तथा भेदनयेन सम्यग्दर्शनसम्यग्ज्ञान- सम्यक्चारित्ररूपस्त्रिविधमोक्षमार्गो भवति, स एवाभेदनयेन श्रामण्यापरमोक्षमार्गनामा पुनरेक एव, स चाभेदरूपो मुख्यवृत्त्या ‘एयग्गगदो समणो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः पूर्वमेव व्याख्यातः । अयं तु

हवे, जे श्रामण्ये अधिक होय तेना प्रत्ये जाणे के ते श्रामण्ये हीन (पोतानाथी मुनिपणामां हलको) होय एम आचरण करनारनो विनाश दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [यः] जे श्रमण [यदि गुणाधरः भवन्] गुणे हीन (हलको) होवा छतां [अपि श्रमणः भवामि] ‘हुं पण श्रमण छुं’ [इति] एम मानीने अर्थात् गर्व करीने [गुणतः अधिकस्य] गुणे अधिक पासेथी ( – जे पोताना करतां अधिक गुणवाळा होय एवा श्रमण पासेथी) [विनयं प्रत्येषकः] विनय इच्छे छे, [सः] ते [अनन्तसंसारी भवति] अनंतसंसारी थाय छे.

टीकाः — जे श्रमण पोते जघन्य गुणवाळो होवा छतां ‘हुं पण श्रमण छुं’ एवा गर्वने लीधे बीजा अधिक गुणवाळाओ पासेथी विनयनी इच्छा करे छे, ते (श्रमण) श्रामण्यना गर्वने वश कदाचित् अनंतसंसारी पण थाय छे. २६६.

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 510 of 544
single page version

अथ श्रामण्येनाधिकस्य हीनं सममिवाचरतो विनाशं दर्शयति — अधिगगुणा सामण्णे वट्टंति गुणाधरेहिं किरियासु ।

भेदरूपो मुख्यवृत्त्या शुभोपयोगरूपेणेदानीं व्याख्यातो, नास्ति पुनरुक्तदोष इति । एवं समाचारविशेषविवरणरूपेण चतुर्थस्थले गाथाष्टकं गतम् । अथ स्वयं गुणहीनः सन् परेषां गुणाधिकानां योऽसौ विनयं वाञ्छति, तस्य गुणविनाशं दर्शयति — सो होदि अणंतसंसारी स कथंचिदनन्तसंसारी संभवति । यः किं करोति । पडिच्छगो जो दु प्रत्येषको यस्तु, अभिलाषकोऽपेक्षक इति । कम् । विणयं वन्दनादिविनयम् । कस्य संबन्धिनम् । गुणदोधिगस्स बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयगुणाभ्यामधिकस्यान्य- तपोधनस्य । केन कृत्वा । होमि समणो त्ति अहमपि श्रमणो भवामीत्यभिमानेन गर्वेण । यदि किम् । होज्जं गुणाधरो जदि निश्चयव्यवहाररत्नत्रयगुणाभ्यां हीनः स्वयं यदि चेद्भवतीति । अयमत्रार्थः — यदि चेद्गुणाधिकेभ्यः सकाशाद्गर्वेण पूर्वं विनयवाञ्छां करोति, पश्चाद्विवेकबलेनात्मनिन्दां करोति, तदानन्तसंसारी न भवति, यदि पुनस्तत्रैव मिथ्याभिमानेन ख्यातिपूजालाभार्थं दुराग्रहं करोति तदा भवति । अथवा यदि कालान्तरेऽप्यात्मनिन्दां करोति तथापि न भवतीति ।।२६६।। अथ स्वयमधिकगुणाः सन्तो यदि गुणाधरैः सह वन्दनादिक्रियासु वर्तन्ते तदा गुणविनाशं दर्शयति — वट्टंति वर्तन्ते प्रवर्तन्ते जदि यदि चेत् । क्व वर्तन्ते । किरियासु वन्दनादिक्रियासु । कैः सह । गुणाधरेहिं गुणाधरैर्गुणरहितैः । स्वयं कथंभूताः सन्तः । अधिगगुणा अधिकगुणाः । क्व । सामण्णे श्रामण्ये चारित्रे । ते मिच्छत्तपउत्ता हवंति ते कथंचिदतिप्रसंगान्मिथ्यात्वप्रयुक्ता भवन्ति । न केवलं मिथ्यात्वप्रयुक्ताः, पब्भट्ठचारित्ता प्रभ्रष्टचारित्राश्च भवन्ति । तथाहि — यदि बहुश्रुतानां पार्श्वे ज्ञानादिगुणवृद्धयर्थं स्वयं चारित्रगुणाधिका अपि वन्दनादिक्रियासु वर्तन्ते तदा दोषो नास्ति । यदि पुनः केवलं ख्यातिपूजालाभार्थं

हवे, जे श्रमण श्रामण्ये अधिक होय ते जो पोतानाथी हीन श्रमण प्रत्ये समान जेवुं ( – पोताना बरोबरिया जेवुं) आचरण करे तो तेनो विनाश दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [यदि श्रामण्ये अधिकगुणाः] जेओ श्रामण्यमां अधिक गुणवाळा होवा छतां [गुणाधरैः] हीन गुणवाळा प्रत्ये [क्रियासु] (वंदनादि) क्रियाओमां [वर्तन्ते] वर्ते छे, [ते] तेओ [मिथ्योपयुक्ताः] मिथ्या उपयुक्त थया थका [प्रभ्रष्टचारित्राः भवन्ति] चारित्रथी भ्रष्ट थाय छे.

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 511 of 544
single page version

स्वयमधिकगुणा गुणाधरैः परैः सह क्रियासु वर्तमाना मोहादसम्यगुपयुक्तत्वात् चारित्रात् भ्रश्यन्ति ।।२६७।।

णिच्छिदसुत्तत्थपदो समिदकसाओ तवोधिगो चावि ।

वर्तन्ते तदातिप्रसंगाद्दोषो भवति । इदमत्र तात्पर्यम् — वन्दनादिक्रियासु वा तत्त्वविचारादौ वा यत्र रागद्वेषोत्पत्तिर्भवति तत्र सर्वत्र दोष एव । ननु भवदीयकल्पनेयमागमे तथा नास्ति । नैवम्, आगमः सर्वोऽपि रागद्वेषपरिहारार्थ एव, परं किंतु ये केचनोत्सर्गापवादरूपेणागमनयविभागं न जानन्ति त एव रागद्वेषौ कुर्वन्ति, न चान्य इति ।।२६७।। इति पूर्वोक्तक्रमेण ‘एयग्गगदो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः स्थलचतुष्टयेन श्रामण्यापरनामा मोक्षमार्गाभिधानस्तृतीयोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अथानन्तरं द्वात्रिंशद्गाथापर्यन्तं पञ्चभिः स्थलैः शुभोपयोगाधिकारः कथ्यते । तत्रादौ लौकिकसंसर्गनिषेधमुख्यत्वेन ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादिपाठक्रमेण गाथापञ्चकम् । तदनन्तरं सरागसंयमापरनामशुभोपयोग – स्वरूपकथनप्रधानत्वेन ‘समणा सुद्धुवजुत्ता’ इत्यादि सूत्राष्टकम् । ततश्च पात्रापात्रपरीक्षाप्रतिपादनरूपेण ‘रागो पसत्थभूदो’ इत्यादि गाथाषष्टकम् । ततः परमाचारादिविहितक्रमेण पुनरपि संक्षेपरूपेण समाचार- व्याख्यानप्रधानत्वेन ‘दिट्ठा पगदं वत्थु’ इत्यादि सूत्राष्टकम् । ततः परं पञ्चरत्नमुख्यत्वेन ‘जे

टीकाः — जेओ पोते अधिक गुणवाळा होवा छतां हीन गुणवाळा बीजा (श्रमणो) प्रत्ये (वंदनादि) क्रियाओमां वर्ते छे, तेओ मोहने लीधे असम्यक् उपयुक्त थया थका ( – मिथ्या भावोमां जोडाया थका) चारित्रथी भ्रष्ट थाय छे. २६७.

हवे असत्संग निषेध्य छे एम दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [निश्चितसूत्रार्थपदः] सूत्रो अने अर्थोना पदने (अधिष्ठानने) जेणे निश्चित (निर्णीत) करेल छे, [शमितकषायः] कषायोने जेणे शमाव्या छे [च] अने [तपोऽधिकः अपि] जे अधिक तपवाळो छे — एवो जीव पण [यदि] जो [लौकिकजनसंसर्गं] लौकिक जनोना संसर्गने [न त्यजति] छोडतो नथी, [संयतः न भवति] तो ते संयत रहेतो नथी (अर्थात् असंयत थई जाय छे).

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 512 of 544
single page version

यतः सकलस्यापि विश्ववाचकस्य सल्लक्ष्मणः शब्दब्रह्मणस्तद्वाच्यस्य सकलस्यापि सल्लक्ष्मणो विश्वस्य च युगपदनुस्यूततदुभयज्ञेयाकारतयाधिष्ठानभूतस्य सल्लक्ष्मणो ज्ञातृतत्त्वस्य निश्चयनान्निश्चितसूत्रार्थपदत्वेन निरुपरागोपयोगत्वात् शमितकषायत्वेन बहुशोऽभ्यस्तनिष्कम्पो- पयोगत्वात्तपोऽधिकत्वेन च सुष्ठु संयतोऽपि सप्तार्चिःसङ्गतं तोयमिवावश्यम्भाविविकारत्वात् लौकिकसङ्गादसंयत एव स्यात् । ततस्तत्सङ्गः सर्वथा प्रतिषेध्य एव ।।२६८।। अजधागहिदत्था’ इत्यादि गाथापञ्चकम् । एवं द्वात्रिंशद्गाथाभिः स्थलपञ्चकेन चतुर्थान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ लौकिकसंसर्गं प्रतिषेधयति — णिच्छिदसुत्तत्थपदो निश्चितानि ज्ञातानि निर्णीतान्यनेकान्तस्वभावनिजशुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकानि सूत्रार्थपदानि येन स भवति निश्चित- सूत्रार्थपदः, समिदकसाओ परविषये क्रोधादिपरिहारेण तथाभ्यन्तरे परमोपशमभावपरिणतनिजशुद्धात्म- भावनाबलेन च शमितकषायः, तवोधिगो चावि अनशनादिबहिरङ्गतपोबलेन तथैवाभ्यन्तरे शुद्धात्मतत्त्व- भावनाविषये प्रतपनाद्विजयनाच्च तपोऽधिकश्चापि सन् स्वयं संयतः कर्ता लोगिगजणसंसग्गं ण चयदि जदि लौकिकाः स्वेच्छाचारिणस्तेषां संसर्गो लौकिकसंसर्गस्तं न त्यजति यदि चेत् संजदो ण हवदि तर्हि संयतो न भवतीति । अयमत्रार्थः — स्वयं भावितात्मापि यद्यसंवृतजनसंसर्गं न त्यजति तदातिपरिचयादग्निसङ्गतं जलमिव विकृतिभावं गच्छतीति ।।२६८।।

टीकाः — (१) विश्वनो वाचक ‘सत्’लक्षणवाळो एवो जे आखोय शब्दब्रह्म अने ते शब्दब्रह्मनुं वाच्य ‘सत्’लक्षणवाळुं एवुं जे आखुंय विश्व ते बन्नेना ज्ञेयाकारो पोतानामां युगपद् गुंथाई जवाथी ( – ज्ञातृतत्त्वमां एकीसाथे जणाता होवाथी) ते बन्नेना +अधिष्ठानभूत — एवा ‘सत्’लक्षणवाळा ज्ञातृतत्त्वनो निश्चय कर्यो होवाथी ‘सूत्रो अने अर्थोना पदने (अधिष्ठानने) जेणे निश्चित करेल छे एवो’ होय, (२) निरुपराग उपयोगने लीधे ‘कषायोने जेणे शमाव्या छे एवो’ होय अने (३) निष्कंप उपयोगनो *बहुशः अभ्यास करवाथी ‘अधिक तपवाळो’ होय — ए रीते (आ त्रण कारणे) जे जीव सारी रीते संयत होय, ते (जीव) पण लौकिकसंगथी (लौकिक जनना संगथी) असंयत ज थाय छे, कारण के अग्निनी संगतिमां रहेला पाणीनी माफक तेने विकार अवश्यंभावी छे. माटे लौकिकसंग सर्वथा निषेध्य ज छे.

भावार्थः — जे जीव संयत होय, एटले के (१) जेणे शब्दब्रह्मने अने तेना वाच्यरूप समस्त पदार्थोने जाणनार ज्ञातृतत्त्वनो निर्णय कर्यो होय, (२) जेणे कषायोने शमाव्या होय अने (३) जे अधिक तपवाळो होय, ते जीव पण लौकिक जनना संगथी असंयत ज थाय छे; कारण के जेम अग्निना संगथी पाणीमां गरमपणारूप विकार अवश्य थाय छे, तेम लौकिक जनना संगने नहि छोडनार संयतने असंयतपणारूप विकार अवश्य थाय छे. माटे लौकिक जनोनो संग सर्व प्रकारे त्याज्य ज छे. २६८.

प्र. ६१

+ ज्ञातृतत्त्वनो स्वभाव शब्दब्रह्मने अने तेना वाच्यरूप विश्वने युगपद् जाणवानो छे तेथी ते अपेक्षाए ज्ञातृतत्त्वने

* बहुशः = (१) घणो; खूब; बहु. (२) वारंवार.

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 513 of 544
single page version

अथ लौकिकलक्षणमुपलक्षयति — णिग्गंथं पव्वइदो वट्टदि जदि एहिगेहिं कम्मेहिं । सो लोगिगो त्ति भणिदो संजमतवसंपजुत्तो वि ।।२६९।।

प्रतिज्ञातपरमनैर्ग्रन्थ्यप्रव्रज्यत्वादुदूढसंयमतपोभारोऽपि मोहबहुलतया श्लथीकृत- शुद्धचेतनव्यवहारो मुहुर्मनुष्यव्यवहारेण व्याघूर्णमानत्वादैहिकक र्मानिवृत्तौ लौकिक इत्युच्यते ।।२६९।।

अथानुकम्पालक्षणं कथ्यते —

तिसिदं बुभुक्खिदं वा दुहिदं दट्ठूण जो हि दुहिदमणो पडिवज्जदि तृषितं वा बुभुक्षितं वा दुःखितं वा दृष्टवा कमपि प्राणिनं यो हि स्फु टं दुःखितमनाः सन् प्रतिपद्यते स्वीकरोति । कं कर्मतापन्नम् । तं तं प्राणिनम् । कया । किवया कृपया दयापरिणामेन । तस्सेसा होदि अणुकं पा तस्य पुरुषस्यैषा प्रत्यक्षीभूता शुभोपयोगरूपानुकम्पा दया भवतीति । इमां चानुकम्पां ज्ञानी स्वस्थभावनामविनाशयन्

हवे ‘लौकिक’नुं (अर्थात् लौकिक जननुं) लक्षण कहे छेः —

अन्वयार्थः — [नैर्ग्रन्थ्यं प्रव्रजितः] जे (जीव) निर्ग्रंथपणे दीक्षित होवाथी [संयमतपःसम्प्रयुक्तः अपि] संयमतपसंयुक्त होय तेने पण, [यदि सः] जो ते [ऐहिकैः कर्मभिः वर्तते] ऐहिक कार्यो सहित वर्ततो होय तो, [लौकिकः इति भणितः] ‘लौकिक’ कह्यो छे.

टीकाः — परम निर्ग्रंथतारूप प्रव्रज्यानी प्रतिज्ञा लीधी होवाथी जे जीव संयमतपना भारने वहेतो होय तेने पण, जो ते मोहनी बहुलताने लीधे शुद्धचेतनव्यवहारने छोडीने निरंतर मनुष्यव्यवहार वडे ^१घूमरी खातो होवाथी ^२ऐहिक कर्मोथी अनिवृत्त होय तो, ‘लौकिक’ कहेवाय छे. २६९.

१. घूमरी खातो = आम -तेम भमतो; चक्कर चक्कर फरतो; डामाडोळ वर्ततो.
२. ऐहिक = दुन्वयी; लौकिक.

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 514 of 544
single page version

अथ सत्सङ्गं विधेयत्वेन दर्शयति — तम्हा समं गुणादो समणो समणं गुणेहिं वा अहियं ।

यतः परिणामस्वभावत्वेनात्मनः सप्तार्चिःसङ्गतं तोयमिवावश्यम्भाविविकारत्वा- ल्लौकिकसङ्गात्संयतोऽप्यसंयत एव स्यात्; ततो दुःखमोक्षार्थिना गुणैः समोऽधिको वा श्रमणः संक्लेशपरिहारेण करोति । अज्ञानी पुनः संक्लेशेनापि करोतीत्यर्थः ।।“३६।। अथ लौकिकलक्षणं कथयति — णिग्गंथो पव्वइदो वस्त्रादिपरिग्रहरहितत्वेन निर्ग्रन्थोऽपि दीक्षाग्रहणेन प्रव्रजितोऽपि वट्टदि जदि वर्तते यदि चेत् । कैः । एहिगेहि कम्मेहिं ऐहिकैः कर्मभिः भेदाभेदरत्नत्रयभावनाशकैः ख्यातिपूजालाभनिमितैर्ज्योतिषमन्त्रवादवैदकादिभिरैहिकजीवनोपायकर्मभिः । सो लोगिगो त्ति भणिदो स लौकिको व्यावहारिक इति भणितः । किंविशिष्टोऽपि । संजमतवसंजुदो चावि द्रव्यरूपसंयमतपोभ्यां संयुक्तश्चापीत्यर्थः ।।२६९।। अथोत्तमसंसर्गः कर्तव्य इत्युपदिशति — तम्हा यस्माद्धीनसंसर्गाद्गुणहानि- र्भवति तस्मात्कारणात् अधिवसदु अधिवसतु तिष्ठतु । स कः कर्ता । समणो श्रमणः । क्व । तम्हि तस्मिन्नधिकरणभूते। णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । तस्मिन्कुत्र । समणं श्रमणे । लक्षणवशादधिकरणे कर्म

हवे सत्संग विधेय ( – करवायोग्य) छे एम दर्शावे छेः —

अन्वयार्थः — [तस्मात्] (लौकिक जनना संगथी संयत पण असंयत थाय छे) तेथी [यदि] जो [श्रमणः] श्रमण [दुःखपरिमोक्षम् इच्छति] दुःखथी परिमुक्त थवा इच्छतो होय तो ते [गुणात् समं] समान गुणवाळा श्रमणना [वा] अथवा [गुणैः अधिकं श्रमणं तत्र] अधिक गुणवाळा श्रमणना संगमां [नित्यम् अधिवसतु] नित्य वसो.

टीकाः — आत्मा परिणामस्वभाववाळो होवाथी, अग्निना संगमां रहेला पाणीनी माफक (संयतने पण) लौकिकसंगथी विकार अवश्यंभावी होवाने लीधे संयत पण (लौकिकसंगथी) असंयत ज थाय छे; तेथी दुःखमोक्षार्थी ( – दुःखथी मुक्त थवाना अर्थी) श्रमणे (१) समान गुणवाळा श्रमणनी साथे अथवा (२) अधिक गुणवाळा श्रमणनी साथे सदाय वसवुं योग्य छे. ए रीते ते श्रमणने (१) शीतळ घरना खूणामां राखेला शीतळ

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 515 of 544
single page version

श्रमणेन नित्यमेवाधिवसनीयः । तथास्य शीतापवरककोणनिहितशीततोयवत्समगुणसङ्गात् गुणरक्षा, शीततरतुहिनशर्करासम्पृक्तशीततोयवत् गुणाधिकसङ्गात् गुणवृद्धिः ।।२७०।।

पठयते । कथंभूते श्रमणे । समं समे समाने । कस्मात् । गुणादो बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयलक्षणगुणात् । पुनरपि कथंभूते । अहियं वा स्वस्मादधिके वा । कैः । गुणेहिं मूलोत्तरगुणैः । यदि किम् । इच्छदि जदि इच्छति वाञ्छति यदि चेत् । कम् । दुक्खपरिमोक्खं स्वात्मोत्थसुखविलक्षणानां नारकादिदुःखानां मोक्षं दुःखपरिमोक्षमिति । अथ विस्तरः — यथाग्निसंयोगात् जलस्य शीतलगुणविनाशो भवति तथा व्यावहारिकजनसंसर्गात्संयतस्य संयमगुणविनाशो भवतीति ज्ञात्वा तपोधनः कर्ता समगुणं गुणाधिकं वा तपोधनमाश्रयति, तदास्य तपोधनस्य यथा शीतलभाजनसहितशीतलजलस्य शीतलगुणरक्षा भवति

[हवे, श्रमण क्रमशः परम निवृत्तिने पामीने शाश्वत ज्ञानानंदमय दशाने अनुभवो एम श्लोक द्वारा कहे छेः — ]

[अर्थः — ] ए रीते शुभोपयोगजनित कांईक प्रवृत्तिने सेवीने यति सम्यक् प्रकारे संयमना ^१सौष्ठव वडे क्रमशः परम निवृत्तिने पहोंचतो थको, जेनो रम्य उदय समस्त वस्तुसमूहना विस्तारने लीलाथी पहोंची वळे छे ( – रमतमात्रथी जाणी ले छे) एवी शाश्वती ज्ञानानंदमयी दशाने ^२एकांते अनुभवो.

आ रीते शुभोपयोग -प्रज्ञापन पूर्ण थयुं.

*शार्दूलविक्रीडित छंद

१. सौष्ठव = श्रेष्ठता; उत्कृष्टता; सारापणुं; सुंदरता.
२. एकांते = केवळ; सर्वथा; अत्यंत. (यति केवळ ज्ञानानंदमयी दशाने ज अत्यंत अनुभवो.)

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 516 of 544
single page version

अथ संसारतत्त्वमुद्घाटयति — जे अजधागहिदत्था एदे तच्च त्ति णिच्छिदा समये ।

अच्चंतफलसमिद्धं भमंति ते तो परं कालं ।।२७१।। तथा समगुणसंसर्गाद्गुणरक्षा भवति । यथा च तस्यैव जलस्य कर्पूरशर्करादिशीतलद्रव्यनिक्षेपे कृते सति शीतलगुणवृद्धिर्भवति तथा निश्चयव्यवहाररत्नत्रयगुणाधिकसंसर्गाद्गुणवृद्धिर्भवतीति सूत्रार्थः ।।२७०।। इतःपरं पञ्चमस्थले संक्षेपेण संसारस्वरूपस्य मोक्षस्वरूपस्य च प्रतीत्यर्थं पञ्चरत्नभूतगाथापञ्चकेन व्याख्यानं करोति । तद्यथा — अथ संसारस्वरूपं प्रकटयति — जे अजधागहिदत्था वीतरागसर्वज्ञ- प्रणीतनिश्चयव्यवहाररत्नत्रयार्थपरिज्ञानाभावात् येऽयथागृहीतार्थाः विपरीतगृहीतार्थाः । पुनरपि कथंभूताः । एदे तच्च त्ति णिच्छिदा एते तत्त्वमिति निश्चिताः, एते ये मया कल्पिताः पदार्थास्त एव तत्त्वमिति निश्चिताः, निश्चयं कृतवन्तः । क्व स्थित्वा । समये निर्ग्रन्थरूपद्रव्यसमये । अच्चंतफलसमिद्धं

[त्यां प्रथम, श्लोक द्वारा ते पांच गाथाओनो महिमा करवामां आवे छेः] [अर्थः — ] हवे आ शास्त्रने कलगीना अलंकार जेवां (अर्थात् आ शास्त्रना चूडामणि – मुगटमणि जेवां) आ पांच सूत्रोरूप निर्मळ पांच रत्नो — के जेओ संक्षेपथी अर्हंतभगवानना समग्र अद्वितीय शासनने सर्वतः प्रकाशे छे तेओ — +विलक्षण पंथवाळी संसार -मोक्षनी स्थितिने जगत समक्ष प्रगट करतां थकां जयवंत वर्तो.

हवे संसारतत्त्व प्रगट करे छेः —

*शार्दूलविक्रीडित छंद

+विलक्षण = भिन्नभिन्न. (संसारनी स्थिति अने मोक्षनी स्थिति भिन्नभिन्न पंथवाळी छे अर्थात् संसार अने मोक्षना पंथ जुदा जुदा छे.)

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 517 of 544
single page version

ये स्वयमविवेकतोऽन्यथैव प्रतिपद्यार्थानित्थमेव तत्त्वमिति निश्चयमारचयन्तः सततं समुपचीयमानमहामोहमलमलीमसमानसतया नित्यमज्ञानिनो भवन्ति, ते खलु समये स्थिता अप्यनासादितपरमार्थश्रामण्यतया श्रमणाभासाः सन्तोऽनन्तकर्मफलोपभोगप्राग्भारभयंकर- मनन्तकालमनन्तभावान्तरपरावर्तैरनवस्थितवृत्तयः संसारतत्त्वमेवावबुध्यताम् ।।२७१।। भमंति ते तो परं कालं अत्यन्तफलसमृद्धं भ्रमन्ति ते अतः परं कालम् । द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्चप्रकार- संसारपरिभ्रमणरहितशुद्धात्मस्वरूपभावनाच्युताः सन्तः परिभ्रमन्ति । कम् । परं कालं अनन्तकालम् । कथंभूतम् । नारकादिदुःखरूपात्यन्तफलसमृद्धम् । पुनरपि कथंभूतम् । अतो वर्तमानकालात्परं भाविनमिति । अयमत्रार्थः — इत्थंभूतसंसारपरिभ्रमणपरिणतपुरुषा एवाभेदेन संसारस्वरूपं ज्ञातव्य- मिति ।।२७१।। अथ मोक्षस्वरूपं प्रकाशयति — अजधाचारविजुत्तो निश्चयव्यवहारपञ्चाचारभावना-

अन्वयार्थः — [ये] जेओ, [समये] भले तेओ समयमां होय तोपण ( – भले तेओ द्रव्यलिंगीपणे जिनमतमां होय तोपण), [एते तत्त्वम्] ‘आ तत्त्व छे (अर्थात् आम ज वस्तुस्वरूप छे)’ [इति निश्चिताः] एम निश्चयवंत वर्तता थका [अयथागृहीतार्थाः] पदार्थोने अयथातथपणे ग्रहे छे ( – जेवा नथी तेवा समजे छे), [ते] तेओ [अत्यन्तफलसमृद्धम्] अत्यंतफळसमृद्ध (अनंत कर्मफळोथी भरेला) एवा [अतः परं कालं] हवे पछीना काळमां [भ्रमन्ति] परिभ्रमण करशे.

टीकाः — जेओ स्वयं अविवेकथी पदार्थोने अन्यथा ज अंगीकृत करीने ( – बीजी रीते ज समजीने) ‘आम ज तत्त्व (वस्तुस्वरूप) छे’ एम निश्चय करता थका, सतत ^१एकत्रित करवामां आवता महा मोहमळथी मलिन मनवाळा होवाने लीधे नित्य अज्ञानी छे, तेओ भले समयमां ( – द्रव्यलिंगीपणे जिनमार्गमां) स्थित होय तोपण परमार्थ श्रामण्यने पामेला नहि होवाथी खरेखर श्रमणाभास वर्तता थका, अनंत कर्मफळना ^२उपभोगराशिथी भयंकर एवा अनंत काळ सुधी अनंत भावांतररूप परावर्तनो वडे ^३अनवस्थित वृत्तिवाळा रहेवाने लीधे, तेमने संसारतत्त्व ज जाणवुं. २७१.

१. एकत्रित = एकठो; भेगो.
२. राशि = ढगलो; समूह; जथ्थो.
३. अनवस्थित = अस्थिर. [मिथ्याद्रष्टिओए भले द्रव्यलिंग धारण कर्युं होय तोपण तेमने अनंत काळ सुधी अनंत भिन्नभिन्न भावोरूपे – भावांतररूपे परावर्तन (पलटवुं) थया करवाथी तेओ अस्थिर परिणतिवाळा रहेशे अने तेथी तेओ संसारतत्त्व ज छे.]

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 518 of 544
single page version

अथ मोक्षतत्त्वमुद्घाटयति — अजधाचारविजुत्तो जधत्थपदणिच्छिदो पसंतप्पा । अफले चिरं ण जीवदि इह सो संपुण्णसामण्णो ।।२७२।।

यस्त्रिलोकचूलिकायमाननिर्मलविवेकदीपिकालोकशालितया यथावस्थितपदार्थनिश्चय- निवर्तितौत्सुक्यस्वरूपमन्थरसततोपशान्तात्मा सन् स्वरूपमेकमेवाभिमुख्येन चरन्नयथाचार- परिणतत्वादयथाचारवियुक्तः, विपरीताचाररहित इत्यर्थः, जधत्थपदणिच्छिदो सहजानन्दैकस्वभावनिज- परमात्मादिपदार्थपरिज्ञानसहितत्वाद्यथार्थपदनिश्चितः, पसंतप्पा विशिष्टपरमोपशमभावपरिणतनिजात्म- द्रव्यभावनासहितत्वात्प्रशान्तात्मा, जो यः कर्ता सो संपुण्णसामण्णो स संपूर्णश्रामण्यः सन् चिरं ण जीवदि चिरं बहुतरकालं न जीवति, न तिष्ठति । क्व । अफले शुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वाद- रहितत्वेनाफले फलरहिते संसारे । किन्तु शीघ्रं मोक्षं गच्छतीति । अयमत्र भावार्थः — इत्थंभूत-

हवे मोक्षतत्त्व प्रगट करे छेः —

अन्वयार्थः — [यथार्थपदनिश्चितः] जे जीव यथातथपणे पदोना अने अर्थोना (पदार्थोना) निश्चयवाळो होवाथी [प्रशान्तात्मा] ^१प्रशांतात्मा छे अने [अयथाचारवियुक्तः] ^२अयथाचार रहित छे, [सः सम्पूर्णश्रामण्यः] ते संपूर्ण श्रामण्यवाळो जीव [अफले] अफळ ( – कर्मफळ रहित थयेला) एवा [इह] आ संसारमां [चिरं न जीवति] चिरकाळ रहेतो नथी ( – अल्प काळमां मुक्त थाय छे).

टीकाः — जे (श्रमण) त्रिलोकनी कलगी समान निर्मळ विवेकरूपी दीवीना प्रकाशवाळो होवाने लीधे यथास्थित पदार्थनिश्चय वडे उत्सुकता निवर्तावीने (टाळीने) ^३स्वरूपमंथर रहेवाथी सतत ‘उपशांतात्मा’ वर्ततो थको, स्वरूपमां एकमां ज अभिमुखपणे

१. प्रशांतात्मा = प्रशांतस्वरूप; प्रशांतमूर्ति; उपशांत; ठरी गयेलो.
२. अयथाचार = अयथातथ आचार; अयथार्थ चारित्र; अन्यथा आचरण.
३. स्वरूपमंथर = स्वरूपमां जामी गयेलो. [मंथर = सुस्त; धीमो. आ श्रमण स्वरूपमां तृप्त तृप्त होवाथी, जाणे के ते स्वरूपनी बहार नीकळवानो आळसु – सुस्त होय एम, स्वरूपप्रशांतिमां मग्न थईने रह्यो छे.]

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 519 of 544
single page version

वियुक्तो नित्यं ज्ञानी स्यात्, स खलु सम्पूर्णश्रामण्यः साक्षात् श्रमणो हेलावकीर्ण- सकलप्राक्तनकर्मफलत्वादनिष्पादितनूतनकर्मफलत्वाच्च पुनः प्राणधारणदैन्यमनास्कन्दन् द्वितीय- भावपरावर्ताभावात् शुद्धस्वभावावस्थितवृत्तिर्मोक्षतत्त्वमवबुध्यताम् ।।२७२।।

सम्मं विदिदपदत्था चत्ता उवहिं बहित्थमज्झत्थं । विसयेसु णावसत्ता जे ते सुद्ध त्ति णिद्दिट्ठा ।।२७३।।

मोक्षतत्त्वपरिणतपुरुष एवाभेदेन मोक्षस्वरूपं ज्ञातव्यमिति ।।२७२।। अथ मोक्षकारणमाख्याति — सम्मं विदिदपदत्था संशयविपर्ययानध्यवसायरहितानन्तज्ञानादिस्वभावनिजपरमात्मपदार्थप्रभृतिसमस्तवस्तु- विचारचतुरचित्तचातुर्यप्रकाशमानसातिशयपरमविवेकज्योतिषा सम्यग्विदितपदार्थाः । पुनरपि किंरूपाः। विसयेसु णावसत्ता पञ्चेन्द्रियविषयाधीनरहितत्वेन निजात्मतत्त्वभावनारूपपरमसमाधिसंजातपरमानन्दैक- चरतो (विचरतो – रमतो) होवाथी ‘अयथाचार रहित’ वर्ततो थको, नित्य ज्ञानी होय, ते खरेखर संपूर्णश्रामण्यवाळा साक्षात् श्रमणने मोक्षतत्त्व जाणवुं, कारण के पहेलांनां सकळ कर्मनां फळ तेणे लीलाथी नष्ट कर्यां होवाथी अने नूतन कर्मफळने ते निपजावतो नहि होवाथी, फरीने प्राणधारणरूप दीनताने नहि पामतो थको द्वितीय भावरूप परावर्तनना अभावने लीधे शुद्ध स्वभावमां *अवस्थित वृत्तिवाळो रहे छे. २७२.

हवे मोक्षतत्त्वनुं साधनतत्त्व प्रगट करे छेः —

अन्वयार्थः — [सम्यग्विदितपदार्थाः] सम्यक् (यथातथपणे) पदार्थोने जाणता थका [ये] जेओ [बहिस्थमध्यस्थम्] बहिरंग तथा अंतरंग [उपधिं] परिग्रहने [त्यक्त्वा] छोडीने [विषयेषु न अवसक्ताः] विषयोमां आसक्त नथी, [ते] तेमने [शुद्धाः इति निर्दिष्टाः] ‘शुद्ध’ कहेवामां आव्या छे.

*अवस्थित = स्थिर. [आ संपूर्णश्रामण्यवाळा जीवने बीजा भावरूप परावर्तन (पलटावुं) थतुं नथी,
ते सदा एक ज भावरूपे रहे छे — शुद्ध स्वभावमां स्थिर परिणतिरूपे रहे छे, तेथी ते जीव मोक्षतत्त्व ज छे.]

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 520 of 544
single page version

अनेकान्तकलितसकलज्ञातृज्ञेयतत्त्वयथावस्थितस्वरूपपाण्डित्यशौण्डाः सन्तः समस्त- बहिरङ्गान्तरङ्गसङ्गतिपरित्यागविविक्तान्तश्चकचकायमानानन्तशक्तिचैतन्यभास्वरात्मतत्त्वस्वरूपाः स्वरूपगुप्तसुषुप्तकल्पान्तस्तत्त्ववृत्तितया विषयेषु मनागप्यासक्तिमनासादयन्तः समस्तानुभाववन्तो भगवन्तः शुद्धा एवासंसारघटितविकटकर्मकवाटविघटनपटीयसाध्यवसायेन प्रकटीक्रियमाणा- वदाना मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वमवबुध्यताम् ।।२७३।।

अथ मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वं सर्वमनोरथस्थानत्वेनाभिनन्दयति — सुद्धस्स य सामण्णं भणियं सुद्धस्स दंसणं णाणं ।

सुद्धस्स य णिव्वाणं सो च्चिय सिद्धो णमो तस्स ।।२७४।। लक्षणसुखसुधारसास्वादानुभवबलेन विषयेषु मनागप्यनासक्ताः । किं कृत्वा । पूर्वं स्वस्वरूपपरिग्रहं स्वीकारं कृत्वा, चत्ता त्यक्त्वा । कम् । उवहिं उपधिं परिग्रहम् । किंविशिष्टम् । बहित्थमज्झत्थं बहिस्थं क्षेत्रवास्त्वाद्यनेकविधं मध्यस्थं मिथ्यात्वादिचतुर्दशभेदभिन्नम् । जे एवंगुणविशिष्टाः ये महात्मानः ते सुद्ध त्ति णिद्दिट्ठा ते शुद्धाः शुद्धोपयोगिनः इति निर्दिष्टाः कथिताः । अनेन व्याख्यानेन किमुक्तं भवति — इत्थंभूताः परमयोगिन एवाभेदेन मोक्षमार्ग इत्यवबोद्धव्यम् ।।२७३।। अथ शुद्धोपयोगलक्षणमोक्षमार्गं सर्वमनोरथस्थानत्वेन प्रदर्शयति — भणियं भणितम् । किम् सामण्णं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैकाग्र्यलक्षणं

टीकाः — अनेकांत वडे जणातुं जे सकळ ज्ञातृतत्त्वनुं अने ज्ञेयतत्त्वनुं यथास्थित स्वरूप तेना पांडित्यमां जेओ प्रवीण छे, अंतरंगमां चकचकाट करता अनंतशक्तिवाळा चैतन्यथी भास्वर (तेजस्वी) आत्मतत्त्वना स्वरूपने जेमणे समस्त बहिरंग तथा अंतरंग संगतिना परित्याग वडे विविक्त (भिन्न) कर्युं छे, अने (तेथी) अंतःतत्त्वनी वृत्ति ( – आत्मानी परिणति) स्वरूपगुप्त अने ^१सुषुप्त समान रहेवाने लीधे जेओ विषयोमां जरा पण आसक्ति पामता नथी, — एवा जे सकळ -महिमावंत भगवंत ‘शुद्धो’ ( – शुद्धोपयोगीओ) तेमने ज मोक्षतत्त्वनुं साधनतत्त्व जाणवुं (अर्थात् ते शुद्धोपयोगीओ ज मोक्षमार्गरूप छे), कारण के तेओ अनादि संसारथी रचायेला – बंध रहेला विकट ^२कर्मकपाटने तोडवाना – खोलवाना अति उग्र प्रयत्न वडे पराक्रम प्रगट करी रह्या छे. २७३.

हवे मोक्षतत्त्वना साधनतत्त्वने (अर्थात् शुद्धोपयोगीने) सर्व मनोरथना स्थान तरीके अभिनन्दे (प्रशंसे) छेः —

१. सुषुप्त समान = जाणे के सूई गई होय एवी ( – प्रशांत).

२. कर्मकपाट = कर्मरूपी बारणां; कर्मरूपी कमाड.