Page 350 of 513
PDF/HTML Page 381 of 544
single page version

रागपरिणाम एवात्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतम् । रागपरिणामस्यैवात्मा कर्ता, तस्यैवोपादाता हाता चेत्येष शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको निश्चयनयः । यस्तु पुद्गलपरिणाम आत्मनः कर्म, स एव पुण्यपापद्वैतं, पुद्गलपरिणामस्यात्मा कर्ता, तस्योपादाता हाता चेति सोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको व्यवहारनयः । उभावप्येतौ स्तः, शुद्धाशुद्धत्वेनोभयथा द्रव्यस्य प्रतीयमानत्वात् । किन्त्वत्र निश्चयनयः साधकतमत्वादुपात्तः, साध्यस्य हि शुद्धत्वेन द्रव्यस्य कषायितः परिणतो रञ्जितः । कैः । मोहरागदोसेहिं निर्मोहस्वशुद्धात्मतत्त्वभावनाप्रतिबन्धिभिर्मोह- रागद्वैषैः । पुनश्च किंरूपः । कम्मरजेहिं सिलिट्ठो कर्मरजोभिः श्लिष्टः कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलरजोभिः संश्लिष्टो बद्धः । बंधो त्ति परूविदो अभेदेनात्मैव बन्ध इति प्ररूपितः। क्व । समये परमागमे । अत्रेदं भणितं भवति – यथा वस्त्रं लोध्रादिद्रव्यैः कषायितं रञ्जितं सन्मञ्जीष्ठादिरङ्गद्रव्येण रञ्जितं सदभेदेन रक्तमित्युच्यते तथा वस्त्रस्थानीय आत्मा लोध्रादिद्रव्यस्थानीयमोहरागद्वेषैः कषायितो रञ्जितः परिणतो मञ्जीष्ठस्थानीयकर्मपुद्गलैः संश्लिष्टः संबद्धः सन् भेदेऽप्यभेदोपचारलक्षणेनासद्भूतव्यवहारेण बन्ध इत्यभिधीयते । कस्मात् । अशुद्धद्रव्यनिरूपणार्थविषयत्वादसद्भूतव्यवहारनयस्येति ।।१८८।। अथ निश्चयव्यवहारयोरविरोधं दर्शयति — एसो बंधसमासो एष बन्धसमासः । एष बहुधा पूर्वोक्त- प्रकारो रागादिपरिणतिरूपो बन्धसंक्षेपः । केषां संबन्धी । जीवाणं जीवानाम् । णिच्छयेण णिद्दिट्ठो निश्चयनयेन निर्दिष्टः कथितः । कैः कर्तृभूतैः । अरहंतेहिं अर्हद्भिः निर्दोषिपरमात्मभिः । केषाम् ।

anvayArtha — [एषः] A (pUrvokta rIte), [जीवानां] jIvonA [बन्धसमासः] bandhano sankShep [निश्चयेन] nishchayathI [अर्हद्भिः] arhantadevoe [यतीनां] yatione [निर्दिष्टः] kahyo chhe; [व्यवहारः] vyavahAr [अन्यथा] anya rIte [भणितः] kahyo chhe.

TIkA — rAgapariNAm ja AtmAnun karma chhe, te ja puNyapAparUp dvait chhe, rAgapariNAmano ja AtmA kartA chhe, teno ja grahanAr ane chhoDanAr chhe; — A, *shuddhadravyanA nirUpaNasvarUp nishchayanay chhe. ane, pudgalapariNAm AtmAnun karma chhe, te ja puNyapAparUp dvait chhe, pudgalapariNAmano AtmA kartA chhe, teno grahanAr ane chhoDanAr chhe; — Avo je nay te *ashuddhadravyanA nirUpaNasvarUp vyavahAranay chhe. banne A (nayo) chhe; kAraN ke shuddhapaNe tathA ashuddhapaNe banne prakAre dravya pratIt karAy chhe. parantu ahIn nishchayanay sAdhakatam

*nishchayanay kevaL svadravyanA pariNAmane darshAvato hovAthI tene shuddhadravyanun kathan karanAr kahyo chhe
ane vyavahAranay paradravyanA pariNAmane AtmapariNAm darshAvato hovAthI tene ashuddhadravyanun kathan
karanAr kahyo chhe. ahIn shuddhadravyanun kathan ek dravyAshrit pariNAmanI apekShAe jANavun ane
ashuddhadravyanun kathan ek dravyanA pariNAm anya dravyamAn AropavAnI apekShAe jANavun.

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 382 of 544
single page version

शुद्धत्वद्योतकत्वान्निश्चयनय एव साधकतमो, न पुनरशुद्धत्वद्योतको व्यवहारनयः ।।१८९।।

ण चयदि जो दु ममत्तिं अहं ममेदं ति देहदविणेसु ।

सो सामण्णं चत्ता पडिवण्णो होदि उम्मग्गं ।।१९०।। जदीणं जितेन्द्रियत्वेन शुद्धात्मस्वरूपे यत्नपराणां गणधरदेवादियतीनाम् । ववहारो द्रव्यकर्मरूपव्यहारबन्धः अण्णहा भणिदो निश्चयनयापेक्षयान्यथा व्यवहारनयेनेति भणितः । किंच रागादीनेवात्मा करोति तानेव भुङ्क्ते चेति निश्चयनयलक्षणमिदम् । अयं तु निश्चयनयो द्रव्यकर्मबन्धप्रतिपादकासद्भूतव्यवहार- नयापेक्षया शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मको विवक्षितनिश्चयनयस्तथैवाशुद्धनिश्चयश्च भण्यते । द्रव्यकर्माण्यात्मा (utkRuShTa sAdhak) hovAthI *

uttara — ‘rAgapariNAmano karanAr paN AtmA ja chhe ane vItarAgapariNAmano karanAr paN AtmA ja chhe, agnAnadashA paN AtmA svatantrapaNe kare chhe ane gnAnadashA paN AtmA svatantrapaNe kare chhe’ — AvA yathArtha gnAnanI andar dravyasAmAnyanun gnAn garbhitapaNe samAI ja jAy chhe. jo visheShonun barAbar yathArtha gnAn hoy to e visheSho jenA vinA hotA nathI evA sAmAnyanun gnAn hovun ja joIe. dravyasAmAnyanA gnAn vinA paryAyonun yathArtha gnAn hoI shake ja nahi. mATe uparokta nishchayanayamAn dravyasAmAnyanun gnAn garbhitapaNe samAI ja jAy chhe. je jIv bandhamArgarUp paryAyamAn tem ja mokShamArgarUp paryAyamAn AtmA ekalo ja chhe em yathArthapaNe (dravyasAmAnyanI apekShA sahit) jANe chhe, te jIv paradravya vaDe sampRukta thato nathI ane dravyasAmAnyanI andar paryAyone DubADI daIne suvishuddha hoy chhe. A rIte paryAyonA yathArtha gnAnamAn dravyasAmAnyanun gnAn apekShit hovAthI ane dravya -paryAyonA yathArtha gnAnamAn dravyasAmAnyanA AlambanarUp abhiprAy apekShit hovAthI uparokta nishchayanayane upAdey kahyo chhe. [visheSh mATe 126mI gAthAnI TIkA juo.]

*nishchayanay upAdey chhe ane vyavahAranay hey chhe.
prashna — dravyasAmAnyanun Alamban ja upAdey hovA chhatAn, ahIn rAgapariNAmanA grahaNatyAgarUp

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 383 of 544
single page version

यो हि नाम शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकनिश्चयनयनिरपेक्षोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मक- व्यवहारनयोपजनितमोहः सन् अहमिदं ममेदमित्यात्मात्मीयत्वेन देहद्रविणादौ परद्रव्ये ममत्वं न जहाति स खलु शुद्धात्मपरिणतिरूपं श्रामण्याख्यं मार्गं दूरादपहायाशुद्धात्मपरिणति- रूपमुन्मार्गमेव प्रतिपद्यते । अतोऽवधार्यते अशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव ।।१९०।। करोति भुङ्क्ते चेत्यशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकासद्भूतव्यवहारनयो भण्यते । इदं नयद्वयं तावदस्ति । किंत्वत्र निश्चयनय उपादेयः, न चासद्भूतव्यवहारः । ननु रागादीनात्मा करोति भुङ्क्ते चेत्येवंलक्षणो निश्चयनयो व्याख्यातः स कथमुपादेयो भवति । परिहारमाह --रागदीनेवात्मा करोति, न च द्रव्यकर्म, रागादय एव बन्धकारणमिति यदा जानाति जीवस्तदा रागद्वेषादिविकल्पजालत्यागेन रागादिविनाशार्थं निज- शुद्धात्मानं भावयति । ततश्च रागादिविनाशो भवति । रागादिविनाशे चात्मा शुद्धो भवति । ततः परंपरया शुद्धात्मसाधकत्वादयमशुद्धनयोऽप्युपचारेण शुद्धनयो भण्यते, निश्चयनयो भण्यते, तथैवोपादेयो भण्यते इत्यभिप्रायः ।।१८९।। एवमात्मा स्वपरिणामानामेव कर्ता, न च द्रव्यकर्मणामिति कथन- मुख्यतया गाथासप्तकेन षष्ठस्थलं गतम् । इति ‘अरसमरूवं’ इत्यादिगाथात्रयेण पूर्वं शुद्धात्मव्याख्याने कृते सति शिष्येण यदुक्तममूर्तस्यात्मनो मूर्तकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति तत्परिहारार्थं नय- विभागेन बन्धसमर्थनमुख्यतयैकोनविंशतिगाथाभिः स्थलषट्केन तृतीयविशेषान्तराघिकारः समाप्तः । अतः परं द्वादशगाथापर्यन्तं चतुर्भिः स्थलैः शुद्धात्मानुभूतिलक्षणविशेषभेदभावनारूपचूलिकाव्याख्यानं

anvayArtha — [यः तु] je [देहद्रविणेषु] deh -dhanAdikamAn [अहं मम इदम्] ‘hun A chhun ane A mArun chhe’ [इति ममतां] evI mamatA [न त्यजति] chhoDato nathI, [सः] te [श्रामण्यं त्यक्त्वा] shrAmaNyane chhoDIne [उन्मार्गम् प्रतिपन्नः भवति] unmArgano Ashray kare chhe.

TIkA — je AtmA shuddhadravyanA nirUpaNasvarUp ¹nishchayanayathI nirapekSha rahIne ashuddhadravyanA nirUpaNasvarUp vyavahAranayathI jene moh Upajyo chhe evo vartato thako ‘hun A chhun ane A mArun chhe’ em ²AtmIyapaNe deh -dhanAdik paradravyamAn mamatva chhoDato nathI, te AtmA kharekhar shuddhAtmapariNatirUp je shrAmaNya nAmano mArga tene dUrathI chhoDIne ashuddhAtmapariNatirUp unmArgano ja Ashray kare chhe. AthI nakkI thAy chhe ke ashuddhanayathI ashuddha AtmAnI prApti ja thAy chhe. 190.

1. nishchayanayathI nirapekSha = nishchayanay pratye upekShAvALo; nishchayanay pratye bedarakAr; nishchayanayane nahi gaNato.
2. AtmIyapaNe = potApaNe. [agnAnI jIv deh, dhan vagere paradravyane potAnun mAnIne temAn mamatva kare

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 384 of 544
single page version

अथ शुद्धनयात् शुद्धात्मलाभ एवेत्यवधारयति — णाहं होमि परेसिं ण मे परे संति णाणमहमेक्को ।

यो हि नाम स्वविषयमात्रप्रवृत्ताशुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकव्यवहारनयाविरोधमध्यस्थः, शुद्धद्रव्यनिरूपणात्मकनिश्चयनयापहस्तितमोहः सन्, नाहं परेषामस्मि, न परे मे सन्तीति स्वपरयोः परस्परस्वस्वामिसम्बन्धमुद्धूय, शुद्धज्ञानमेवैकमहमित्यनात्मानमुत्सृज्यात्मानमेवात्म- करोति । तत्र शुद्धात्मभावनाप्रधानत्वेन ‘ण चयदि जो दु ममत्तिं’ इत्यादिपाठक्रमेण प्रथमस्थले गाथा चतुष्टयम् । तदनन्तरं शुद्धात्मोपलम्भभावनाफलेन दर्शनमोहग्रन्थिविनाशस्तथैव चारित्रमोहग्रन्थिविनाशः क्रमेण तदुभयविनाशो भवतीति कथनमुख्यत्वेन ‘जो एवं जाणित्ता’ इत्यादि द्वितीयस्थले गाथात्रयम् । ततः परं केवलिध्यानोपचारकथनरूपेण ‘णिहदघणघादिकम्मो’ इत्यादि तृतीयस्थले गाथाद्वयम् । तदनन्तरं दर्शनाधिकारोपसंहारप्रधानत्वेन ‘एवं जिणा जिणिंदा’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथाद्वयम् । ततः परं ‘दंसणसंसुद्धाणं’ इत्यादि नमस्कारगाथा चेति द्वादशगाथाभिश्चतुर्थस्थले विशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । अथाशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव भवतीत्युपदिशति — ण चयदि जो दु ममत्तिं न त्यजति यस्तु ममताम् । ममकाराहंकारादिसमस्तविभावरहितसकलविमलकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वरूप- निजात्मपदार्थनिश्चलानुभूतिलक्षणनिश्चयनयरहितत्वेन व्यवहारमोहितहृदयः सन् ममतां ममत्वभावं न

have shuddhanayathI shuddha AtmAnI prApti ja thAy chhe em nakkI kare chhe —

— je em dhyAve, dhyAnakALe teh shuddhAtmA bane.191.

anvayArtha — ‘[अहं परेषां न भवामि] hun parano nathI, [परे मे न सन्ति] par mArAn nathI, [ज्ञानम् अहम् एकः] hun ek gnAn chhun’ [इति यः ध्यायति] em je dhyAve chhe, [सः ध्याता] te dhyAtA [ध्याने] dhyAnakALe [आत्मा भवति] AtmA arthAt shuddhAtmA thAy chhe.

TIkA — je AtmA, mAtra potAnA viShayamAn pravartatA ashuddhadravyanirUpaNAtmak (ashuddha dravyanA nirUpaNasvarUp) vyavahAranayamAn avirodhapaNe madhyastha rahIne, shuddhadravyanA nirUpaNasvarUp nishchayanay vaDe jeNe mohane dUr karyo chhe evo vartato thako, ‘hun parano nathI, par mArAn nathI’ em sva -paranA paraspar *sva -svAmisambandhane khankherI nAkhIne, ‘shuddha gnAn ja pra. 45

*mAlikIno padArtha ane mAlik vachchenA sambandhane svasvAmisambandh kahevAmAn Ave chhe.

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 385 of 544
single page version

त्वेनोपादाय परद्रव्यव्यावृत्तत्वादात्मन्येवैकस्मिन्नग्रे चिन्तां निरुणद्धि, स खल्वेकाग्रचिन्ता- निरोधक स्तस्मिन्नेकाग्रचिन्तानिरोधसमये शुद्धात्मा स्यात् । अतोऽवधार्यते शुद्धनयादेव शुद्धात्म- लाभः ।।१९१।।

त्यजति यः । केन रूपेण । अहं ममेदं ति अहं ममेदमिति । केषु विषयेषु । देहदविणेसु देहद्रव्येषु, देहे देहोऽहमिति, परद्रव्येषु ममेदमिति । सो सामण्णं चत्ता पडिवण्णो होदि उम्मग्गं स श्रामण्यं त्यक्त्वा प्रतिपन्नो भवत्युन्मार्गम् । स पुरुषो जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखशत्रुमित्रनिन्दाप्रशंसादिपरम- माध्यस्थ्यलक्षणं श्रामण्यं यतित्वं चारित्रं दूरादपहाय तत्प्रतिपक्षभूतमुन्मार्गं मिथ्यामार्गं प्रतिपन्नो भवति । उन्मार्गाच्च संसारं परिभ्रमति । ततः स्थितं अशुद्धनयादशुद्धात्मलाभ एव ।।१९०।। अथ शुद्ध----- नयाच्छुद्धात्मलाभो भवतीति निश्चिनोति — णाहं होमि परेसिं, ण मे परे संति नाहं भवामि परेषाम्, न मे परे सन्तीति समस्तचेतनाचेतनपरद्रव्येषु स्वस्वामिसम्बन्धं मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च

have, dhruvapaNAne lIdhe shuddha AtmA ja upalabdha karavAyogya chhe em upadeshe chhe —

anvayArtha — [अहम्] hun [आत्मकं] AtmAne [एवं] e rIte [ज्ञानात्मानं] gnAnAtmak, [दर्शनभूतम्] darshanabhUt, [अतीन्द्रियमहार्थं] atIndriy mahA padArtha, [ध्रुवम्] dhruv, [अचलम्] achaL, [अनालम्बं] nirAlamb ane [शुद्धं] shuddha [मन्ये] mAnun chhun.

1. vyAvRuttapaNun = bhinnapaNun 2.agra = viShay; dhyey; Alamban.

3. ekAgrachintAnirodh = ek ja viShayamAn — dhyeyamAn — vichArane rokavA te. (ekAgrachintAnirodh te dhyAn chhe.)

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 386 of 544
single page version

आत्मनो हि शुद्ध आत्मैव सदहेतुकत्वेनानाद्यनन्तत्वात् स्वतःसिद्धत्वाच्च ध्रुवो, न किञ्चनाप्यन्यत् । शुद्धत्वं चात्मनः परद्रव्यविभागेन स्वधर्माविभागेन चैकत्वात् । तच्च ज्ञानात्मक- त्वाद्दर्शनभूतत्वादतीन्द्रियमहार्थत्वादचलत्वादनालम्बत्वाच्च । तत्र ज्ञानमेवात्मनि बिभ्रतः स्वयं दर्शनभूतस्य चातन्मयपरद्रव्यविभागेन स्वधर्माविभागेन चास्त्येकत्वम् । तथा प्रतिनियतस्पर्शरस- गन्धवर्णगुणशब्दपर्यायग्राहीण्यनेकानीन्द्रियाण्यतिक्रम्य सर्वस्पर्शरसगन्धवर्णगुणशब्दपर्यायग्राहक- स्यैकस्य सतो महतोऽर्थस्येन्द्रियात्मकपरद्रव्यविभागेन स्पर्शादिग्रहणात्मकस्वधर्माविभागेन स्वात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयनयबलेन पूर्वमपहाय निराकृत्य । पश्चात् किं करोति । णाणमहमेक्को ज्ञानमहमेकः, सकलविमलकेवलज्ञानमेवाहं भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेनैकश्च । इदि जो झायदि इत्यनेन प्रकारेण योऽसौ ध्यायति चिन्तयति भावयति । क्क । झाणे निजशुद्धात्मध्याने स्थितः सो अप्पाणं हवदि झादा स आत्मानं भवति ध्याता । स चिदानन्दैकस्वभावपरमात्मानं ध्याता भवतीति । ततश्च परमात्मध्यानात्तादृशमेव परमात्मानं लभते । तदपि कस्मात् । उपादानकारणसद्दशं कार्यमिति वचनात् । ततो ज्ञायते शुद्धनयाच्छुद्धात्मलाभ इति ।।१९१।। अथ ध्रुवत्वाच्छुद्धात्मानमेव भावयेऽहमिति विचारयति — ‘मण्णे’ इत्यादिपदखण्डनारूपेण व्याख्यानं क्रियते — मण्णे मन्ये ध्यायामि सर्वप्रकारो-

TIkA — shuddha AtmA ¹sat ane ²ahetuk hovAne lIdhe anAdi -anant ane svatasiddha chhe tethI AtmAne shuddha AtmA ja dhruv chhe, (tene) bIjun kAI paN dhruv nathI. AtmA shuddha eTalA mATe chhe ke tene paradravyathI vibhAg ane svadharmathI avibhAg hovAne lIdhe ekapaNun chhe. te ekapaNun AtmAnA (1) gnAnAtmakapaNAne lIdhe, (2) darshanabhUtapaNAne lIdhe, (3) atIndriy mahA padArthapaNAne lIdhe, (4) achaLapaNAne lIdhe ane (5) nirAlambapaNAne lIdhe chhe.

tyAn, (1 – 2) je gnAnane ja potAmAn dhAraN karI rAkhe chhe ane je pote darshanabhUt chhe evA AtmAne ³atanmay paradravyathI vibhAg chhe ane svadharmathI avibhAg chhe tethI tene ekapaNun chhe; (3) vaLI je ⁴pratinishchit sparsha -ras -gandh -varNarUp guNo ane shabdarUp paryAyane grahaN karanArI anek indriyone ⁵atikramIne, sarva sparsha -ras -gandh -varNarUp guNo ane shabdarUp paryAyane grahaN karanAro ek sat mahA padArtha chhe evA AtmAne indriyAtmak paradravyathI vibhAg chhe ane sparshAdinA ⁶grahaNasvarUp svadharmathI avibhAg chhe tethI tene

1. sat = hayAt; hayAtIvALo; astitvavALo.

2. ahetuk = jenun koI kAraN nathI evo; akAraN.
3. atanmay = gnAnadarshanamay nahi evun
4. pratinishchit = pratiniyat. [darek indriy potapotAnA niyat viShayane grahe chhe; jem ke chakShu varNane grahe chhe.]

5. atikramIne = oLangI jaIne; chhoDIne. 6. grahaNasvarUp = gnAnasvarUp

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 387 of 544
single page version

चास्त्येकत्वम् । तथा क्षणक्षयप्रवृत्तपरिच्छेद्यपर्यायग्रहणमोक्षणाभावेनाचलस्य परिच्छेद्यपर्यायात्मक- परद्रव्यविभागेन तत्प्रत्ययपरिच्छेदात्मक स्वधर्माविभागेन चास्त्येक त्वम् । तथा नित्यप्रवृत्तपरिच्छेद्य- द्रव्यालम्बनाभावेनानालम्बस्य परिच्छेद्यपरद्रव्यविभागेन तत्प्रत्ययपरिच्छेदात्मकस्वधर्माविभागेन चास्त्येकत्वम् । एवं शुद्ध आत्मा, चिन्मात्रशुद्धनयस्य तावन्मात्रनिरूपणात्मकत्वात् । अयमेक एव च ध्रुवत्वादुपलब्धव्यः । किमन्यैरध्वनीनाङ्गसङ्गच्छमानानेकमार्गपादपच्छायास्थानीयैरध्रुवैः ।।१९२।। पादेयत्वेन भावये । स कः । अहं अहं कर्ता । कं कर्मतापन्नम् । अप्पगं सहजपरमाह्ना----- दैकलक्षणनिजात्मानम् । किंविशिष्टम् । सुद्धं रागादिसमस्तविभावरहितम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । धुवं टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेन ध्रुवमविनश्वरम् । पुनरपि कथंभूतम् । एवं णाणप्पाणं दंसणभूदं एवं बहुविधपूर्वोक्तप्रकारेणाखण्डैकज्ञानदर्शनात्मकम् । पुनश्च किंरूपम् । अदिंदियं अतीन्द्रियं, मूर्तविनश्वरा- नेकेन्द्रियरहितत्वेनामूर्ताविनश्वरेकातीन्द्रियस्वभावम् । पुनश्च कीद्रशम् । महत्थं मोक्षलक्षणमहापुरुषार्थ- साधकत्वान्महार्थम् । पुनरपि किंस्वभावम् । अचलं अतिचपलचञ्चलमनोवाक्कायव्यापाररहितत्वेन स्वस्वरूपे निश्चलं स्थिरम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । अणालंबं स्वाधीनद्रव्यत्वेन सालम्बनं भरितावस्थमपि समस्तपराधीनपरद्रव्यालम्बनरहितत्वेन निरालम्बनमित्यर्थः ।।१९२।। अथात्मनः पृथग्भूतं देहादिकम-अथात्मनः पृथग्भूतं देहादिकम-

A rIte AtmA shuddha chhe kAraN ke chinmAtra shuddhanay mAtra teTalA ja nirUpaNasvarUp chhe (arthAt chaitanyamAtra shuddhanay AtmAne mAtra shuddha ja nirUpe chhe). ane A ek ja (shuddha AtmA ek ja) dhruvapaNAne lIdhe upalabdha karavAyogya chhe. (raste chAlatA) musApharanA ang sAthe sansargamAn AvatI mArganAn vRukShonI anek chhAyA samAn anya je adhruv ( – bIjA je adhruv padArtho) temanAthI shun prayojan chhe?

bhAvArtha — AtmA (1) gnAnAtmak, (2) darshanarUp, (3) indriyo vinA sarvane jANanAro mahA padArtha, (4) gney paraparyAyone grahato -mUkato nahi hovAthI achaL ane (5) gney paradravyonun Alamban nahi leto hovAthI nirAlamb chhe; tethI te ek chhe. A rIte ek hovAthI te shuddha chhe. Avo shuddha AtmA dhruv hovAne lIdhe te ja ek upalabdha karavAyogya chhe. 192.

*gney paryAyo jemanun nimitta chhe evun je gnAn te -svarUp svadharmathI (gnAnasvarUp nij dharmathI) AtmAne
abhinnapaNun chhe.

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 388 of 544
single page version

देहा वा दविणा वा सुहदुक्खा वाध सत्तुमित्तजणा । जीवस्स ण संति धुवा धुवोवओगप्पगो अप्पा ।।१९३।।

आत्मनो हि परद्रव्याविभागेन परद्रव्योपरज्यमानस्वधर्मविभागेन चाशुद्धत्वनिबन्धनं न किञ्चनाप्यन्यदसद्धेतुमत्त्वेनाद्यन्तवत्त्वात्परतः सिद्धत्वाच्च ध्रुवमस्ति । ध्रुव उपयोगात्मा शुद्ध आत्मैव । अतोऽध्रुवं शरीरादिकमुपलभ्यमानमपि नोपलभे, शुद्धात्मानमुपलभे ध्रुवम् ।।१९३।। ध्रुवत्वान्न भावनीयमित्याख्याति — ण संति धुवा ध्रुवा अविनश्वरा नित्या न सन्ति । कस्य । जीवस्स जीवस्य । के ते । देहा वा दविणा वा देहा वा द्रव्याणि वा, सर्वप्रकारशुचिभूताद्देहरहितात्परमात्मनो

have, adhruvapaNAne lIdhe AtmA sivAy bIjun kAI upalabdha karavAyogya nathI em upadeshe chhe —

anvayArtha — [देहाः वा] sharIro, [द्रविणानि वा] dhan, [सुखदुःखे] sukhadukh [वा अथ] athavA [शत्रुमित्रजनाः] shatrumitrajano — e kAI [जीवस्य] jIvane [ध्रुवाः न सन्ति] dhruv nathI, [ध्रुवः] dhruv to [उपयोगात्मकः आत्मा] upayogAtmak AtmA chhe.

TIkA — AtmAne, je paradravyathI abhinna hovAne lIdhe ane paradravya vaDe ¹uparakta thatA svadharmathI bhinna hovAne lIdhe ashuddhapaNAnun kAraN chhe evun (AtmA sivAyanun) bIjun kAI paN dhruv nathI, kAraN ke te ²asat ane ³hetuvALun hovAne lIdhe AdiantavALun ane paratasiddha chhe; dhruv to upayogAtmak shuddha AtmA ja chhe. Am hovAthI hun adhruv evAn sharIrAdikane — teo upalabdha thatAn hovA chhatAn paN — upalabdha karato nathI, dhruv evA shuddha AtmAne upalabdha karun chhun. 193.

1. uparakta = malin; vikArI. [paradravyanA nimitte AtmAno svadharma uparakta thAy chhe.]
2. asat = hayAt na hoy evun; astitva vinAnun (arthAt anitya). [deh -dhanAdik pudgalaparyAyo hovAne lIdhe asat chhe tethI Adi -antavALAn chhe.]

3. hetuvALun = sahetuk; jenI utpattimAn kaI paN nimitta hoy evun. [deh -dhanAdikanI utpattimAn kaI paN nimitta hoy chhe tethI teo paratasiddha (parathI siddha) chhe, svatasiddha nathI.]

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 389 of 544
single page version

अमुना यथोदितेन विधिना शुद्धात्मानं ध्रुवमधिगच्छतस्तस्मिन्नेव प्रवृत्तेः शुद्धात्मत्वं स्यात्; ततोऽनन्तशक्तिचिन्मात्रस्य परमस्यात्मन एकाग्रसञ्चेतनलक्षणं ध्यानं स्यात्; ततः विलक्षणा औदारिकादिपञ्चदेहास्तथैव च पञ्चेन्द्रियभोगोपभोगसाधकानि परद्रव्याणि च । न केवलं देहादयो ध्रुवा न भवन्ति, सुहदुक्खा वा निर्विकारपरमानन्दैकलक्षणस्वात्मोत्थसुखामृतविलक्षणानि सांसारिकसुखदुःखानि वा । अध अहो भव्याः सत्तुमित्तजणा शत्रुमित्रादिभावरहितादात्मनो भिन्नाः शत्रु- मित्रादिजनाश्च । यद्येतत् सर्वमध्रुवं तर्हि किं ध्रुवमिति चेत् । धुवो ध्रुवः शाश्वतः । स कः । अप्पा निजात्मा । किंविशिष्टः । उवओगप्पगो त्रैलोक्योदरविवरवर्तित्रिकालविषयसमस्तद्रव्यगुणपर्याययुगपत्- परिच्छित्तिसमर्थकेवलज्ञानदर्शनोपयोगात्मक इति । एवमध्रुवत्वं ज्ञात्वा ध्रुवस्वभावे स्वात्मनि भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१९३।। एवमशुद्धनयादशुद्धात्मलाभो भवतीति कथनेन प्रथमगाथा । शुद्धनयाच्छुद्धात्मलाभो भवतीति कथनेन द्वितीया । ध्रुवत्वादात्मैव भावनीय इति प्रतिपादनेन तृतीया । आत्मानोऽन्यदध्रुवं न भावनीयमिति कथनेन चतुर्थी चेति शुद्धात्मव्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथैवं पूर्वोक्तप्रकारेण शुद्धात्मोपलम्भे सति किं फलं भवतीति प्रश्ने प्रत्युत्तरमाह — झादि ध्यायति जो यः कर्ता । कम् । अप्पगं निजात्मानम् । कथंभूतम् । परं

– A jANI, shuddhAtmA banI, dhyAve param nij Atmane, sAkAr aN -AkAr ho, te mohagranthi kShay kare.194.

anvayArtha — [यः] je [एवं ज्ञात्वा] Am jANIne [विशुद्धात्मा] vishuddhAtmA thayo thako [परमात्मानं] param AtmAne [ध्यायति] dhyAve chhe, [सः] te [साकारः अनाकारः] sAkAr ho ke anAkAr ho — [मोहदुर्ग्रन्थिं] mohadurgranthine [क्षपयति] kShay kare chhe.

TIkA — A yathokta vidhi vaDe shuddhAtmAne je dhruv jANe chhe, tene temAn ja pravRutti dvArA shuddhAtmatva hoy chhe; tethI (arthAt te shuddhAtmatvanI prAptine lIdhe) anantashaktivALA ¹chinmAtra param AtmAnun ²ekAgrasanchetanalakShaN dhyAn hoy chhe; ane tethI (arthAt te

1. chinmAtra = chaitanyamAtra. [param AtmA kevaL chaitanyamAtra chhe ke je chaitanya anant shaktivALun chhe.]
2. ek agranun (viShayanun, dhyeyanun) sanchetan arthAt anubhavan te dhyAnanun lakShaN chhe.

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 390 of 544
single page version

साकारोपयुक्तस्यानाकारोपयुक्तस्य वाविशेषेणैकाग्रसंचेतनप्रसिद्धेरासंसारबद्धदृढतरमोहदुर्ग्रन्थेरुद्- ग्रथनं स्यात् । अतः शुद्धात्मोपलम्भस्य मोहग्रन्थिभेदः फलम् ।।१९४।।

जो णिहदमोहगंठी रागपदोसे खवीय सामण्णे । होज्जं समसुहदुक्खो सो सोक्खं अक्खयं लहदि ।।१९५।।

परमानन्तज्ञानादिगुणाधारत्वात्परमुत्कृष्टम् । किं कृत्वा पूर्वम् । एवं जाणित्ता एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्वात्मो- पलम्भलक्षणस्वसंवेदनज्ञानेन ज्ञात्वा । कथंभूतः सन् ध्यायति । विसुद्धप्पा ख्यातिपूजालाभादिसमस्त- मनोरथजालरहितत्वेन विशुद्धात्मा सन् । पुनरपि कथंभूतः सागारोऽणागारो सागारोऽनागारः । अथवा साकारानाकारः । सहाकारेण विकल्पेन वर्तते साकारो ज्ञानोपयोगः, अनाकारो निर्विकल्पो दर्शनोपयोग- स्ताभ्यां युक्तः साकारानाकारः । अथवा साकारः सविकल्पो गृहस्थः, अनाकारो निर्विकल्पस्तपोधनः । अथवा सहाकारेण लिङ्गेन चिह्नेन वर्तते साकारो यतिः, अनाकारश्चिह्नरहितो गृहस्थः । खवेदि सो मोहदुग्गंठिं य एवंगुणविशिष्टः क्षपयति स मोहदुर्ग्रन्थिम् । मोह एव दुर्ग्रन्थिः मोहदुर्ग्रन्थिः शुद्धात्मरुचि- प्रतिबन्धको दर्शनमोहस्तम् । ततः स्थितमेतत् --आत्मोपलम्भस्य मोहग्रन्थिविनाश एव फलम् ।।१९४।।

AthI (em kahyun ke) mohagranthibhed (darshanamoharUpI gAnThanun bhedAvun – tUTavun) te shuddhAtmAnI upalabdhinun phaL chhe. 194.

have, mohagranthi bhedAvAthI shun thAy chhe te kahe chhe —

anvayArtha — [यः] je [निहतमोहग्रन्थि] mohagranthine naShTa karI, [रागप्रद्वेषौ क्षपयित्वा] rAg -dveShano kShay karI, [समसुखदुःखः] ⁴samasukhadukh thayo thako [श्रामण्ये भवेत्] shrAmaNyamAn

1. sAkAr = savikalpa 2. anAkAr = nirvikalpa
3. ekAgrasanchetan = ek viShayanun anubhavan. [ekAgra = ek jeno viShay hoy evun.]
4. samasukhadukh = jene sukh ane dukh samAn chhe evo.

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 391 of 544
single page version

मोहग्रन्थिक्षपणाद्धि तन्मूलरागद्वेषक्षपणं; ततः समसुखदुःखस्य परममाध्यस्थलक्षणे श्रामण्ये भवनं; ततोऽनाकुलत्वलक्षणाक्षयसौख्यलाभः । अतो मोहग्रन्थिभेदादक्षयसौख्यं फलम् ।।१९५।।

अथैकाग्रसञ्चेतनलक्षणं ध्यानमशुद्धत्वमात्मनो नावहतीति निश्चिनोति —

अथ दर्शनमोहग्रन्थिभेदात्किं भवतीति प्रश्ने समाधानं ददाति — जो णिहदमोहगंठी यः पूर्वसूत्रोक्त- प्रकारेण निहतदर्शनमोहग्रन्थिर्भूत्वा रागपदोसे खवीय निजशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- प्रतिबन्धकौ चरित्रमोहसंज्ञौ रागद्वेषौ क्षपयित्वा । क्व । सामण्णे स्वस्वभावलक्षणे श्रामण्ये । पुनरपि किं कृत्वा । होज्जं भूत्वा । किंविशिष्टः । समसुहदुक्खो निजशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नरागादिविकल्पोपाधि- रहितपरमसुखामृतानुभवेन सांसारिकसुखदुःखोत्पन्नहर्षविषादरहितत्वात्समसुखदुःखः । सो सोक्खं अक्खयं लहदि स एवंगुणविशिष्टो भेदज्ञानी सौख्यमक्षयं लभते । ततो ज्ञायते दर्शनमोहक्षयाच्चारित्रमोहसंज्ञ- रागद्वेषविनाशस्ततश्च सुखदुःखादिमाध्यस्थ्यलक्षणश्रामण्यययययेऽवस्थानं तेनाक्षयसुखलाभो भवतीति ।।१९५।। अथ निजशुद्धात्मैकाग्ग्ग्ग्ग्र्र्र्र्रयलक्षणध्यानमात्मनोऽत्यन्तविशुद्धिं करोतीत्यावेदयति — जो खविदमोहकलुसो यः क्षपितमोहकलुषः, मोहो दर्शनमोहः कलुषश्चारित्रमोहः, पूर्वसूत्रद्वयकथितक्रमेण क्षपितमोहकलुषौ येन (munipaNAmAn) pariName chhe, [सः] te [अक्षयं सौख्यं] akShay saukhyane [लभते] prApta kare chhe.

TIkA — mohagranthino kShay karavAthI, mohagranthi jenun mUL chhe evA rAgadveShanun ¹kShapaN thAy chhe; tethI (arthAt rAgadveShanun kShapaN thavAthI), samasukhadukh evA te jIvane param madhyasthatA jenun lakShaN chhe evA shrAmaNyamAn bhavan – pariNaman thAy chhe; ane tethI (arthAt shrAmaNyamAn pariNamavAthI) anAkuLatA jenun lakShaN chhe evA akShay saukhyanI prApti thAy chhe.

AthI (em kahyun ke) moharUpI granthinA bhedathI akShay saukhyarUp phaL hoy chhe. 195. have, ²ekAgra sanchetan jenun lakShaN chhe evun dhyAn AtmAne ashuddhatA lAvatun nathI em nakkI kare chhe —

1. kShapaN = kShay karavun te
2. ekAgra = jeno ek ja viShay (Alamban) hoy evun.

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 392 of 544
single page version

आत्मनो हि परिक्षपितमोहकलुषस्य तन्मूलपरद्रव्यप्रवृत्त्यभावाद्विषयविरक्तत्वं स्यात्; ततोऽधिकरणभूतद्रव्यान्तराभावादुदधिमध्यप्रवृत्तैकपोतपतत्रिण इव अनन्यशरणस्य मनसो निरोधः स्यात्; ततस्तन्मूलचञ्चलत्वविलयादनन्तसहजचैतन्यात्मनि स्वभावे समवस्थानं स्यात् । तत्तु स्वरूपप्रवृत्तानाकुलैकाग्रसञ्चेतनत्वात् ध्यानमित्युपगीयते । अतः स्वभावावस्थानरूपत्वेन ध्यानमात्मनोऽनन्यत्वात् नाशुद्धत्वायेति ।।१९६।। स भवति क्षपितमोहकलुषः । पुनरपि किंविशिष्टः । विसयविरत्तो मोहकलुषरहितस्वात्मसंवित्तिसमुत्पन्न- सुखसुधारसास्वादबलेन कलुषमोहोदयजनितविषयसुखाकाङ्क्षारहितत्वाद्विषयविरक्तः । पुनरपि कथंभूतः । समवट्ठिदो सम्यगवस्थितः । क्व । सहावे निजपरमात्मद्रव्यस्वभावे । किं कृत्वा पूर्वम् । मणो णिरुंभित्ता विषयकषायोत्पन्नविकल्पजालरूपं मनो निरुध्य निश्चलं कृत्वा । सो अप्पाणं हवदि झादा स एवंगुणयुक्तः पुरुषः स्वात्मानं भवति ध्याता । तेनैव शुद्धात्मध्यानेनात्यन्तिकीं मुक्तिलक्षणां शुद्धिं लभत

anvayArtha — [यः] je [क्षपितमोहकलुषः] mohamaLano kShay karI, [विषयविरक्तः] viShayathI virakta thaI, [मनः निरुध्य] manano nirodh karI, [स्वभावे समवस्थितः] svabhAvamAn samavasthit chhe, [सः आत्मा] te AtmA [ननु ध्याता भवति] dhyAnAr chhe.

TIkA — mohamaLano jeNe kShay karyo chhe evA AtmAne, mohamaL jenun mUL chhe evI ¹paradravyapravRuttino abhAv thavAthI viShayaviraktatA thAy chhe; tethI (arthAt viShayaviraktatA thavAthI), samudranA madhyamAn rahelA ek vahANanA pankhInI mAphak, adhikaraNabhUt dravyAntarono abhAv thavAne lIdhe jene anya koI sharaN rahyun nathI evA manano nirodh thAy chhe (arthAt jem samudranA madhyamAn rahelA koI ekAkI vahANanA upar beThelA pankhIne te vahAN sivAy anya koI vahANono, vRukShono ke bhUmi vagereno AdhAr nahi rahevAne lIdhe bIjun koI sharaN nahi rahevAthI te pankhI UDatun aTakI jAy chhe, tem viShayaviraktatA thavAthI manane Atmadravya sivAy koI anya dravyono AdhAr nahi rahevAne lIdhe bIjun kAI sharaN nahi rahevAthI man nirodh pAme chhe); ane tethI (arthAt manano nirodh thavAthI), man jenun mUL chhe evI chanchaLatAno vilay thavAne lIdhe anant -sahaj- chaitanyAtmak svabhAvamAn ²samavasthAn thAy chhe. te svabhAvasamavasthAn to svarUpamAn pravartatun, anAkuL, ekAgra sanchetan hovAthI tene ‘dhyAn’ kahevAmAn Ave chhe.

AthI (em nakkI thayun ke) dhyAn svabhAvasamavasthAnarUp hovAne lIdhe AtmAthI ananya hovAthI ashuddhatAnun kAraN thatun nathI. 196. pra. 46

1. paradravyapravRutti = paradravyamAn pravartavun te. 2. samavasthAn = sthirapaNe – draDhapaNe rahevun te; draDhapaNe Takavun te.

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 393 of 544
single page version

अथोपलब्धशुद्धात्मा सकलज्ञानी किं ध्यायतीति प्रश्नमासूत्रयति —

लोको हि मोहसद्भावे ज्ञानशक्तिप्रतिबन्धकसद्भावे च सतृष्णत्वादप्रत्यक्षार्थत्वा- इति । ततः स्थितं शुद्धात्मध्यानाज्जीवो विशुद्धो भवतीति । किंच ध्यानेन किलात्मा शुद्धो जातः तत्र विषये चतुर्विधव्याख्यानं क्रियते । तथाहि — ध्यानं ध्यानसन्तानस्तथैव ध्यानचिन्ता ध्यानान्वय- सूचनमिति । तत्रैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम् । तच्च शुद्धाशुद्धरूपेण द्विधा । अथ ध्यानसन्तानः कथ्यते — यत्रान्तर्मुहूर्तपर्यन्तं ध्यानं, तदनन्तरमन्तर्मुहूर्तपर्यन्तं तत्त्वचिन्ता, पुनरप्यन्तर्मुहूर्तपर्यन्तं ध्यानं, पुनरपि तत्त्वचिन्तेति प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानवदन्तर्मुहूर्तेऽन्तर्मुहूर्ते गते सति परावर्तनमस्ति स ध्यानसन्तानो भण्यते । स च धर्म्यध्यानसंबन्धी । शुक्लध्यानं पुनरुपशमश्रेणिक्षपकश्रेण्यारोहणे भवति । तत्र चाल्पकालत्वात्परावर्तनरूपध्यानसन्तानो न घटते । इदानीं ध्यानचिन्ता कथ्यते – यत्र ध्यानसन्तान- वद्धयानपरावर्तो नास्ति, ध्यानसंबन्धिनी चिन्तास्ति, तत्र यद्यपि क्वापि काले ध्यानं करोति तथापि सा ध्यानचिन्ता भण्यते । अथ ध्यानान्वयसूचनं कथ्यते — यत्र ध्यानसामग्रीभूता द्वादशानुप्रेक्षा अन्यद्वा ध्यानसंबन्धि संवेगवैराग्यवचनं व्याख्यानं वा तत् ध्यानान्वयसूचनमिति । अन्यथा वा चतुर्विधं ध्यानव्याख्यानं – ध्याता ध्यानं फलं ध्येयमिति । अथवार्तरौद्रधर्म्यशुक्लविभेदेन चतुर्विधं ध्यानव्याख्यानं

have jemaNe shuddha AtmAne upalabdha karyo chhe evA sakaLagnAnI (sarvagna) shun dhyAve chhe evo prashna sUtra dvArA kare chhe —

anvayArtha — [निहतघनघातिकर्मा] jemaNe ghanaghAtikarmano nAsh karyo chhe, [प्रत्यक्षं सर्वभावतत्त्वज्ञः] je sarva padArthonA svarUpane pratyakSha jANe chhe ane [ज्ञेयान्तगतः] je gneyanA pArane pAmelA chhe [असन्देहः श्रमणः] evA sandeh rahit shramaN [कम् अर्थं] kayA padArthane [ध्यायति] dhyAve chhe?

TIkA — lokane (1) mohano sadbhAv hovAne lIdhe tem ja (2) gnAnashaktinA

*pratibandhakano sadbhAv hovAne lIdhe, (1) te tRuShNA sahit chhe tem ja (2) tene padArtho

*gnAnAvaraNIy karma gnAnashaktinun pratibandhak arthAt gnAn rokAvAmAn nimittabhUt chhe.

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 394 of 544
single page version

नवच्छिन्नविषयत्वाभ्यां चाभिलषितं जिज्ञासितं सन्दिग्धं चार्थं ध्यायन् दृष्टः, भगवान् सर्वज्ञस्तु निहतघनघातिकर्मतया मोहाभावे ज्ञानशक्तिप्रतिबन्धकाभावे च निरस्ततृष्णत्वात्प्रत्यक्षसर्वभाव- तत्त्वज्ञेयान्तगतत्वाभ्यां च नाभिलषति, न जिज्ञासति, न सन्दिह्यति च; कुतोऽभिलषितो जिज्ञासितः सन्दिग्धश्चार्थः । एवं सति किं ध्यायति ।।१९७।। तदन्यत्र कथितमास्ते ।।१९६।। एवमात्मपरिज्ञानाद्दर्शनमोहक्षपणं भवतीति कथनरूपेण प्रथमगाथा, दर्शनमोहक्षयाच्चारित्रमोहक्षपणं भवतीति कथनेन द्वितीया, तदुभयक्षयेण मोक्षो भवतीति प्रतिपादनेन तृतीया चेत्यात्मोपलम्भफलकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथोपलब्धशुद्धात्मतत्त्वसकलज्ञानी किं ध्यायतीति प्रश्नमाक्षेपद्वारेण पूर्वपक्षं वा करोति — णिहदघणघादिकम्मो पूर्वसूत्रोदितनिश्चलनिज- परमात्मतत्त्वपरिणतिरूपशुद्धध्यानेन निहतघनघातिकर्मा । पच्चक्खं सव्वभावतच्चण्हू प्रत्यक्षं यथा भवति तथा सर्वभावतत्त्वज्ञः सर्वपदार्थपरिज्ञातस्वरूपः । णेयंतगदो ज्ञेयान्तगतः ज्ञेयभूतपदार्थानां परिच्छित्तिरूपेण पारंगतः। एवंविशेषणत्रयविशिष्टः समणो जीवितमरणादिसमभावपरिणतात्मस्वरूपः श्रमणो महाश्रमणः

bhAvArtha — lokane (jagatanA sAmAnya jIvasamudAyane) mohakarmano sadbhAv hovAthI te tRuShNA sahit chhe tethI tene iShTa padArthanI abhilAShA hoy chhe; vaLI tene gnAnAvaraNIyakarmano sadbhAv hovAthI te ghaNA padArthone to jANato ja nathI tathA je padArthane jANe chhe tene paN pRuthakkaraNapUrvak — sUkShmatAthI — spaShTatAthI jANato nathI tethI tene nahi jANelA padArthane jANavA mATe jignAsA tathA aspaShTapaNe jANelA padArthane viShe sandeh hoy chhe. Am hovAthI tene abhilaShit, jignAsit ane sandigdha padArthanun dhyAn sambhave chhe. parantu sarvagna bhagavAnane to mohakarmano abhAv hovAthI teo tRuShNA rahit chhe tethI temane abhilAShA nathI; vaLI temane gnAnAvaraNIyakarmano abhAv hovAthI teo sarva padArthone jANe chhe tathA pratyek padArthane atyant spaShTatAthI — paripUrNapaNe jANe chhe tethI temane jignAsA ke sandeh nathI. A rIte temane koI padArtha pratye abhilAShA, jignAsA ke sandeh hoto nathI, to pachhI temane kayA padArthanun dhyAn hoy chhe? 197.

1. avachchhedapUrvak = pRuthakkaraN karIne; sUkShmatAthI; visheShatAthI; spaShTatAthI.
2. abhilaShit = jenI abhilAShA hoy te
3. jignAsit = jenI jignAsA (jANavAnI ichchhA) hoy te 4. sandigdha = jenA viShe sandeh hoy te

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 395 of 544
single page version

अयमात्मा यदैव सहजसौख्यज्ञानबाधायतनानामसार्वदिक्कासकलपुरुषसौख्यज्ञाना- सर्वज्ञः झादि कमट्ठं ध्यायति कमर्थमिति प्रश्नः । अथवा कमर्थं ध्यायति, न कमपीत्याक्षेपः । कथंभूतः सन् । असंदेहो असन्देहः संशयादिरहित इति । अयमत्रार्थः – यथा कोऽपि देवदत्तो विषयसुखनिमित्तं विद्याराधनाध्यानं करोति, यदा विद्या सिद्धा भवति तत्फलभूतं विषयसुखं च सिद्धं भवति तदाराधनाध्यानं न करोति, तथायं भगवानपि केवलज्ञानविद्यानिमित्तं तत्फलभूतानन्तसुखनिमित्तं च पूर्वं छद्मस्थावस्थायां शुद्धात्मभावनारूपं ध्यानं कृतवान्, इदानीं तद्धयानेन केवलज्ञानविद्या सिद्धा तत्फलभूतमनन्तसुखं च सिद्धम्; किमर्थं ध्यानं करोतीति प्रश्नः आक्षेपो वा; द्वितीयं च कारणं – परोक्षेऽर्थे ध्यानं भवति, भगवतः सर्वं प्रत्यक्षं, कथं ध्यानमिति पूर्वपक्षद्वारेण गाथा गता ।।१९७।। अथात्र पूर्वपक्षे परिहारं ददाति — झादि ध्यायति एकाकारसमरसीभावेन परिणमत्यनुभवति । स कः

have, jeNe shuddha AtmAne upalabdha karyo chhe te sakaLagnAnI (sarvagna AtmA) Ane (param saukhyane) dhyAve chhe em sUtra dvArA (pUrvanI gAthAnA prashnano) uttar kahe chhe — bAdhA rahit, sakalAtmamAn sampUrNasukhagnAnADhya je, indriy -atIt anindri te dhyAve param Anandane.198.

anvayArtha — [अनक्षः] anindriy ane [अक्षातीतः भूतः] indriyAtIt thayelo AtmA [सर्वाबाधवियुक्तः] sarva bAdhA rahit ane [समन्तसर्वाक्षसौख्यज्ञानाढयः] AkhA AtmAmAn samant (sarva prakAranAn, paripUrNa) saukhya tem ja gnAnathI samRuddha vartato thako [परं सौख्यं] param saukhyane [ध्यायति] dhyAve chhe.

TIkA — jyAre A AtmA, je sahaj sukh ane gnAnane bAdhAnAn ¹Ayatano chhe (evI) tathA je ²asakal AtmAmAn ³asarva prakAranAn sukh ane gnAnanAn Ayatano chhe evI

1. Ayatan = raheThAN; sthAn.
2. asakal AtmAmAn = AtmAnA sarva pradeshomAn nahi paN thoDA ja pradeshomAn
3. asarva prakAranAn = badhA prakAranAn nahi paN amuk ja prakAranAn; apUrNa. [A apUrNa sukh paramArthe sukhAbhAs hovA chhatAn tene ‘sukh’ kahevAnI apAramArthik rUDhi chhe.]

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 396 of 544
single page version

यतनानां चाक्षाणामभावात्स्वयमनक्षत्वेन वर्तते तदैव परेषामक्षातीतो भवन् निराबाध- सहजसौख्यज्ञानत्वात् सर्वाबाधवियुक्तः, सार्वदिक्कसकलपुरुषसौख्यज्ञानपूर्णत्वात्समन्तसर्वाक्ष- सौख्यज्ञानाढयश्च भवति । एवंभूतश्च सर्वाभिलाषजिज्ञासासन्देहासम्भवेऽप्यपूर्वमनाकुलत्वलक्षणं परमसौख्यं ध्यायति । अनाकुलत्वसङ्गतैकाग्रसञ्चेतनमात्रेणावतिष्ठत इति यावत् । ईदृश- मवस्थानं च सहजज्ञानानन्दस्वभावस्य सिद्धत्वस्य सिद्धिरेव ।।१९८।। कर्ता । भगवान् । किं ध्यायति । सोक्खं सौख्यम् । किंविशिष्टम् । परं उत्कृष्टं, सर्वात्मप्रदेशाह्लादक- परमानन्तसुखम् । कस्मिन्प्रस्तावे । यस्मिन्नेव क्षणे भूदो भूतः संजातः । किंविशिष्टः । अक्खातीदो अक्षातीतः इन्द्रियरहितः । न केवलं स्वयमतीन्द्रियो जातः परेषां च अणक्खो अनक्षः इन्द्रियविषयो न भवतीत्यर्थः । पुनरपि किंविशिष्टः । सव्वाबाधविजुत्तो प्राकृतलक्षणबलेन बाधाशब्दस्य ह्र्र्र्र्रस्वत्वं सर्वाबाधा- वियुक्त : । आसमन्ताद्बाधाः पीडा आबाधाः सर्वाश्च ता आबाधाश्च सर्वाबाधास्ताभिर्वियुक्तो रहितः सर्वाबाधावियुक्त : । पुनश्च किंरूपः । समंतसव्वक्खसोक्खणाणड्ढो समन्ततः सामस्त्येन स्पर्शनादि- सर्वाक्षसौख्यज्ञानाढयः । समन्ततः सर्वात्मप्रदेशैर्वा स्पर्शनादिसर्वेन्द्रियाणां सम्बन्धित्वेन ये ज्ञानसौख्ये द्वे ताभ्यामाढयः परिपूर्णः इत्यर्थः । तद्यथा — अयं भगवानेकदेशोद्भवसांसारिकज्ञानसुखकारणभूतानि सर्वात्मप्रदेशोद्भवस्वाभाविकातीन्द्रियज्ञानसुखविनाशकानि च यानीन्द्रियाणि निश्चयरत्नत्रयात्मक कारण-

bhAvArtha — 197mI gAthAmAn prashna upasthit karavAmAn Avyo hato ke sarvagna bhagavAnane koI padArtha pratye abhilAShA, jignAsA ke sandeh nathI to pachhI teo kayA padArthane dhyAve chhe? A gAthAmAn teno uttar A pramANe ApavAmAn Avyo chhe ek agranun – viShayanun samvedan te dhyAn chhe. sarva Atmapradeshe paripUrNa Anand ane gnAnathI bharelA sarvagna bhagavAn paramAnandathI abhinna evA nijAtmArUpI ek viShayanun samvedan karatA hovAthI temane paramAnandanun dhyAn chhe arthAt teo param saukhyane dhyAve chhe. 198.

1. nirAbAdh = bAdhA vinAnun; vighna rahit.

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 397 of 544
single page version

एवं जिणा जिणिंदा सिद्धा मग्गं समुट्ठिदा समणा । जादा णमोत्थु तेसिं तस्स य णिव्वाणमग्गस्स ।।१९९।।

यतः सर्व एव सामान्यचरमशरीरास्तीर्थकराः अचरमशरीरा मुमुक्षवश्चामुनैव यथोदि- तेन शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिलक्षणेन विधिना प्रवृत्तमोक्षस्य मार्गमधिगम्य सिद्धा बभूवुः, न पुनरन्यथापि । ततोऽवधार्यते केवलमयमेक एव मोक्षस्य मार्गो, न द्वितीय इति । अलं च समयसारबलेनातिक्रामति विनाशयति यदा तस्मिन्नेव क्षणे समस्तबाधारहितः सन्नतीन्द्रियमनन्त- मात्मोत्थसुखं ध्यायत्यनुभवति परिणमति । ततो ज्ञायते केवलिनामन्यच्चिन्तानिरोधलक्षणं ध्यानं नास्ति, किंत्विदमेव परमसुखानुभवनं वा ध्यानकार्यभूतां कर्मनिर्जरां दृष्टवा ध्यानशब्देनोपचर्यते । यत्पुनः सयोगिकेवलिनस्तृतीयशुक्लध्यानमयोगिकेवलिनश्चतुर्थशुक्लध्यानं भवतीत्युक्तं तदुपचारेण ज्ञातव्यमिति सूत्राभिप्रायः ।।१९८।। एवं केवली किं ध्यायतीति प्रश्नमुख्यत्वेन प्रथमगाथा । परमसुखं ध्यायत्यनुभवतीति परिहारमुख्यत्वेन द्वितीया चेति ध्यानविषयपूर्वपक्षपरिहारद्वारेण तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथायमेव निजशुद्धात्मोपलब्धिलक्षणमोक्षमार्गो, नान्य इति विशेषेण समर्थयति — जादा जाता उत्पन्नाः । कथंभूताः। सिद्धा सिद्धाः सिद्धपरमेष्ठिनो मुक्तात्मान इत्यर्थः । के कर्तारः । जिणा जिनाः अनागारकेवलिनः । जिणिंदा न केवलं जिना जिनेन्द्राश्च तीर्थकरपरमदेवाः । कथंभूताः सन्तः एते सिद्धा

have ‘A ja (pUrve kahyo te ja), shuddha AtmAnI upalabdhi jenun lakShaN chhe evo mokShano mArga chhe’ em nakkI kare chhe —

anvayArtha — [जिनाः जिनेन्द्राः श्रमणाः] jino, jinendro ane shramaNo (arthAt sAmAnya kevaLIo, tIrthankaro ane munio) [एवं] A rIte (pUrve kahelI rIte ja) [मार्गं समुत्थिताः] mArgamAn ArUDh thayA thakA [सिद्धाः जाताः] siddha thayA. [नमः अस्तु] namaskAr ho [तेभ्यः] temane [च] ane [तस्मै निर्वाणमार्गाय] te nirvANamArgane.

TIkA — badhAy sAmAnya charamasharIrIo, tIrthankaro ane acharamasharIrI mumukShuo A ja yathokta shuddhAtmatattvapravRuttilakShaN (shuddhAtmatattvamAn pravRutti jenun lakShaN chhe evI) vidhi vaDe pravartatA mokShanA mArgane prApta karIne siddho thayA, parantu em nathI ke bIjI rIte paN

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 398 of 544
single page version

प्रपञ्चेन । तेषां शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तानां सिद्धानां तस्य शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिरूपस्य मोक्षमार्गस्य च प्रत्यस्तमितभाव्यभावकविभागत्वेन नोआगमभावनमस्कारोऽस्तु । अवधारितो मोक्षमार्गः, कृत्यमनुष्ठीयते ।।१९९।।

अथोपसम्पद्ये साम्यमिति पूर्वप्रतिज्ञां निर्वहन् मोक्षमार्गभूतां स्वयमपि शुद्धात्म- प्रवृत्तिमासूत्रयति —

जाताः मग्गं समुट्ठिदा निजपरमात्मतत्त्वानुभूतिलक्षणमार्गं मोक्षमार्गं समुत्थिता आश्रिताः । केन । एवं पूर्वं बहुधा व्याख्यातक्रमेण । न केवलं जिना जिनेन्द्रा अनेन मार्गेण सिद्धा जाताः, समणा सुखदुःखादि- समताभावनापरिणतात्मतत्त्वलक्षणाः शेषा अचरमदेहश्रमणाश्च । अचरमदेहानां कथं सिद्धत्वमिति चेत् । ‘‘तवसिद्धे णयसिद्धे संजमसिद्धे चरित्तसिद्धे य । णाणम्मि दंसणम्मि य सिद्धे सिरसा णमंसामि ।।’’’’’’ इति गाथाकथितक्रमेणैकदेशेन । णमोत्थु तेसिं नमोऽस्तु तेभ्यः । अनन्तज्ञानादिसिद्धगुणस्मरणरूपो भावनमस्कारोऽस्तु, तस्स य णिव्वाणमग्गस्स तस्मै निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणनिश्चयरत्नत्रयात्मक -

mokShamArgane, jemAnthI *bhAvya ane bhAvakano vibhAg asta thaI gayo chhe evo noAgamabhAvanamaskAr ho. mokShamArga avadhArit karyo chhe, kRutya karAy chhe (arthAt mokShamArga nakkI karyo chhe ane te mokShamArgamAn pravartan karI rahyA chhIe). 199.

have, ‘sAmyane prApta karun chhun’ evI (pAnchamI gAthAmAn karelI) pUrva pratignAnun nirvahaN karatA thakA (AchAryabhagavAn) pote paN mokShamArgabhUt shuddhAtmapravRutti kare chhe —

anvayArtha — [तस्मात्] tethI (arthAt shuddhAtmAmAn pravRutti vaDe ja mokSha thato hovAthI) [तथा] e rIte [आत्मानं] AtmAne [स्वभावेन ज्ञायकं] svabhAvathI gnAyak [ज्ञात्वा] jANIne [निर्ममत्वे उपस्थितः] hun nirmamatvamAn sthit rahyo thako [ममतां परिवर्जयामि] mamatAno parityAg karun chhun.

*bhAvya ane bhAvakanA artha mATe 8mA pAnAnun padaTippaN juo.

Page 368 of 513
PDF/HTML Page 399 of 544
single page version

अहमेष मोक्षाधिकारी ज्ञायकस्वभावात्मतत्त्वपरिज्ञानपुरस्सरममत्वनिर्ममत्वहानोपादान- विधानेन कृत्यान्तरस्याभावात्सर्वारम्भेण शुद्धात्मनि प्रवर्ते । तथाहि — अहं हि तावत् ज्ञायक एव स्वभावेन; केवलज्ञायकस्य च सतो मम विश्वेनापि सहजज्ञेयज्ञायकलक्षण एव सम्बन्धः, न पुनरन्ये स्वस्वामिलक्षणादयः सम्बन्धाः । ततो मम न क्वचनापि ममत्वं, सर्वत्र निर्ममत्वमेव । अथैकस्य ज्ञायकभावस्य समस्तज्ञेयभावस्वभावत्वात् प्रोत्कीर्णलिखितनिखात- कीलितमज्जितसमावर्तितप्रतिबिम्बितवत्तत्र क्रमप्रवृत्तानन्तभूतभवद्भाविविचित्रपर्यायप्राग्भारमगाध- स्वभावं गम्भीरं समस्तमपि द्रव्यजातमेकक्षण एव प्रत्यक्षयन्तं ज्ञेयज्ञायकलक्षणसम्बन्धस्या- निर्वाणमार्गाय च । ततोऽवधार्यते अयमेव मोक्षमार्गो, नान्य इति ।।१९९।। अथ ‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ इत्यादि पूर्वप्रतिज्ञां निर्वाहयन् स्वयमपि मोक्षमार्गपरिणतिं स्वीकरोतीति प्रतिपादयति — तम्हा यस्मात्पूर्वोक्त शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षमार्गेण जिना जिनेन्द्राः श्रमणाश्च सिद्धा जातास्तस्मादहमपि तह तथैव तेनैव प्रकारेण जाणित्ता ज्ञात्वा । कम् । अप्पाणं निजपरमात्मानम् । किंविशिष्टम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावम् । केन कृत्वा ज्ञात्वा । सभावेण समस्त- रागादिविभावरहितशुद्धबुद्धैकस्वभावेन । पश्चात् किं करोमि । परिवज्जामि परि समन्ताद्वर्जयामि । काम् । ममत्तिं समस्तसचेतनाचेतनमिश्रपरद्रव्यसंबन्धिनीं ममताम् । कथंभूतः सन् । उवट्ठिदो उपस्थितः परिणतः । क्व । णिम्ममत्तम्हि समस्तपरद्रव्यममकाराहंकाररहितत्वेन निर्ममत्वलक्षणे परमसाम्याभिधाने वीतराग- चारित्रे तत्परिणतनिजशुद्धात्मस्वभावे वा । तथाहि – अहं तावत्केवलज्ञानदर्शनस्वभावत्वेन ज्ञायकैक- टङ्कोत्कीर्णस्वभावः । तथाभूतस्य सतो मम न केवलं स्वस्वाम्यादयः परद्रव्यसंबन्धा न सन्ति, निश्चयेन

TIkA — hun A mokShAdhikArI, gnAyakasvabhAvI AtmatattvanA parignAnapUrvak mamatvanA tyAgarUp ane nirmamatvanA grahaNarUp vidhi vaDe sarva ArambhathI (udyamathI) shuddhAtmAmAn pravartun chhun, kAraN ke anya kRutyano abhAv chhe (arthAt bIjun kAI karavAyogya nathI). te A pramANe (arthAt hun A pramANe shuddhAtmAmAn pravartun chhun) — pratham to hun svabhAvathI gnAyak ja chhun; kevaL gnAyak hovAthI mAre vishvanI (samasta padArthonI) sAthe paN sahaj gneyagnAyakalakShaN sambandh ja chhe, parantu bIjA svasvAmilakShaNAdi sambandho nathI; tethI mAre koI pratye mamatva nathI, sarvatra nirmamatva ja chhe. have, ek gnAyakabhAvano sarva gneyone jANavAno svabhAv hovAthI, krame pravartatA, anant, bhUt -vartamAn -bhAvI vichitra paryAyasamUhavALAn, *agAdhasvabhAv ane gambhIr evAn samasta dravyamAtrane — jANe ke te dravyo gnAyakamAn kotarAI gayA hoy, chItarAI gayA hoy, daTAI gayA hoy, khoDAI gayA hoy, DUbI gayA hoy, samAI gayA hoy, pratibimbit thayAn hoy em — ek kShaNamAn ja je (shuddha

*agAdh jemano svabhAv chhe ane jeo gambhIr chhe evAn samasta dravyone bhUt, vartamAn tem ja
bhAvI kALanA, krame thatA, anek prakAranA, anant paryAyo sahit ek samayamAn ja pratyakSha jANavAno
AtmAno svabhAv chhe.

Page 369 of 513
PDF/HTML Page 400 of 544
single page version

निवार्यत्वेनाशक्यविवेचनत्वादुपात्तवैश्वरूप्यमपि सहजानन्तशक्तिज्ञायकस्वभावेनैक्यरूप्यमनुज्झन्त- मासंसारमनयैव स्थित्या स्थितं मोहेनान्यथाध्यवस्यमानं शुद्धात्मानमेष मोहमुत्खाय यथास्थित- मेवातिनिःप्रकम्पः सम्प्रतिपद्ये । स्वयमेव भवतु चास्यैवं दर्शनविशुद्धिमूलया सम्यग्ज्ञानोपयुक्त- तयात्यन्तमव्याबाधरतत्वात्साधोरपि साक्षात्सिद्धभूतस्य स्वात्मनस्तथाभूतानां परमात्मनां च नित्यमेव तदेकपरायणत्वलक्षणो भावनमस्कारः ।।२००।। ज्ञेयज्ञायकसंबन्धो नास्ति । ततः कारणात्समस्तपरद्रव्यममत्वरहितो भूत्वा परमसाम्यलक्षणे निज- शुद्धात्मनि तिष्ठामीति । किंच ‘उवसंपयामि सम्मं’ इत्यादिस्वकीयप्रतिज्ञां निर्वाहयन्स्वयमपि मोक्षमार्ग- परिणतिं स्वीकरोत्येवं यदुक्तं गाथापातनिकाप्रारम्भे तेन किमुक्तं भवति – ये तां प्रतिज्ञां गृहीत्वा सिद्धिं गतास्तैरेव सा प्रतिज्ञा वस्तुवृत्त्या समाप्तिं नीता । कुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पुनर्ज्ञानदर्शनाधिकारद्वयरूप- ग्रन्थसमाप्तिरूपेण समाप्तिं नीता, शिवकुमारमहाराजेन तु तद्ग्रन्थश्रवणेन च । कस्मादिति चेत् । ये मोक्षं गतास्तेषां सा प्रतिज्ञा परिपूर्णा जाता, न चैतेषाम् । कस्मात् । चरमदेहत्वाभावादिति ।।२००।। एवं ज्ञानदर्शनाधिकारसमाप्तिरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् ।

एवं निजशुद्धात्मभावनारूपमोक्षमार्गेण ये सिद्धिं गता ये च तदाराधकास्तेषां दर्शनाधि- कारापेक्षयावसानमङ्गलार्थं ग्रन्थात्पेक्षया मध्यमङ्गलार्थं च तत्पदाभिलाषी भूत्वा नमस्कारं करोति —

A rIte darshanavishuddhi jenun mUL chhe evun je samyaggnAnamAn upayuktapaNun tene lIdhe atyant ²avyAbAdh lInatA hovAthI sAdhu hovA chhatAn paN sAkShAt siddhabhUt evA A nij AtmAne tem ja tathAbhUt (siddhabhUt) paramAtmAone, ³temAn ja ek parAyaNapaNun jenun lakShaN chhe evo bhAvanamaskAr sadAy ⁴svayamev ho. 200. pra. 47

1. gneyagnAyakasvarUp sambandh TALI shakAy evo nahi hovAne lIdhe gneyo gnAyakamAn na jaNAy em karavun ashakya chhe tethI AtmA jANe ke samastadravyarUpatAne pAme chhe.

2. avyAbAdh = bAdhA vinAnI; vighna vinAnI.
3. temAn = namaskAr karavA yogya padArthamAn; bhAvyamAn. [mAtra bhAvyamAn ja parAyaN -ekAgra -lIn thavun te bhAvanamaskAranun lakShaN chhe.]

4. svayamev = enI meLe ja. [AchAryabhagavAn shuddhAtmAmAn lIn thAy chhe tethI enI meLe ja bhAvanamaskAr thaI jAy chhe.]