Page 330 of 513
PDF/HTML Page 361 of 544
single page version

यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषासंभावनया चैकाङ्गविकलत्वात् ।।१७३।।

येन प्रकारेण रूपादिरहितो रूपीणि द्रव्याणि तद्गुणांश्च पश्यति जानाति च, तेनैव प्रकारेण रूपादिरहितो रूपिभिः कर्मपुद्गलैः किल बध्यते; अन्यथा कथममूर्तो मूर्तं पश्यति पौद्गलं कर्म कथं बध्नाति, न कथमपीति पूर्वपक्षः ।।१७३।। अथैवममूर्तस्याप्यात्मनो नयविभागेन बन्धो भवतीति प्रत्युत्तरं ददाति ---रूवादिएहिं रहिदो अमूर्तपरमचिज्ज्योतिःपरिणतत्वेन तावदयमात्मा रूपादिरहितः । तथाविधः सन् किं करोति । पेच्छदि जाणादि मुक्तावस्थायां युगपत्परिच्छित्तिरूप- सामान्यविशेषग्राहककेवलदर्शनज्ञानोपयोगेन यद्यपि तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथापि ग्राह्यग्राहकलक्षण- संबन्धेन पश्यति जानाति । कानि कर्मतापन्नानि । रूवमादीणि दव्वाणि रूपरसगन्धस्पर्शसहितानि मूर्तद्रव्याणि । न केवलं द्रव्याणि गुणे य जधा तद्गुणांश्च यथा । अथवा यथा कश्चित्संसारी visheShano asambhav hovAne lIdhe ek ang vikaL chhe (arthAt bandhayogya be angomAnthI ek ang khAmIvALun chhe — sparshaguN vinAnun hovAthI bandhanI yogyatAvALun nathI). 173.

have AtmA amUrta hovA chhatAn tene A pramANe bandh thAy chhe evo siddhAnt nakkI kare chhe —

anvayArtha — [यथा] je rIte [रूपादिकैः रहितः] rUpAdirahit (jIv) [रूपादीनि] rUpAdikane — [द्रव्याणि गुणान् च] dravyone tathA guNone (rUpI dravyone tathA temanA guNone) — [पश्यति जानाति] dekhe chhe ane jANe chhe, [तथा] te rIte [तेन] tenI sAthe (-arUpIne rUpI sAthe) [बंधः जानीहि] bandh jAN.

TIkA — je prakAre rUpAdirahit (jIv) rUpI dravyone tathA temanA guNone dekhe chhe ane jANe chhe, te ja prakAre rUpAdirahit (jIv) rUpI karmapudgalo sAthe bandhAy chhe; kAraN

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 362 of 544
single page version

जानाति चेत्यत्रापि पर्यनुयोगस्यानिवार्यत्वात् । न चैतदत्यन्तदुर्घटत्वाद्दार्ष्टान्तिकीकृ तं, किं तु दृष्टान्तद्वारेणाबालगोपालप्रक टितम् । तथाहि — यथा बालकस्य गोपालकस्य वा पृथगवस्थितं मृद्बलीवर्दं बलीवर्दं वा पश्यतो जानतश्च न बलीवर्देन सहास्ति संबन्धः, विषय- भावावस्थितबलीवर्दनिमित्तोपयोगाधिरूढबलीवर्दाकारदर्शनज्ञानसंबन्धो बलीवर्दसंबन्धव्यवहार- साधकस्त्वस्त्येव, तथा किलात्मनो नीरूपत्वेन स्पर्शशून्यत्वान्न कर्मपुद्गलैः सहास्ति संबन्धः, एकावगाहभावावस्थितकर्मपुद्गलनिमित्तोपयोगाधिरूढरागद्वेषादिभावसंबन्धः कर्मपुद्गलबन्ध- व्यवहारसाधकस्त्वस्त्येव ।।१७४।। जीवो विशेषभेदज्ञानरहितः सन् काष्ठपाषाणाद्यचेतनजिनप्रतिमां दृष्टवा मदीयाराध्योऽयमिति मन्यते । यद्यपि तत्र सत्तावलोकदर्शनेन सह प्रतिमायास्तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथापि परिच्छेद्यपरिच्छेदक- लक्षणसंबन्धोऽस्ति । यथा वा समवसरणे प्रत्यक्षजिनेश्वरं दृष्टवा विशेषभेदज्ञानी मन्यते मदीयाराध्योऽयमिति । तत्रापि यद्यप्यवलोक नज्ञानस्य जिनेश्वरेण सह तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथाप्या- राध्याराधकसंबन्धोऽस्ति । तह बंधो तेण जाणीहि तथा बन्धं तेनैव दृष्टान्तेन जानीहि । अयमत्रार्थः — यद्यप्ययमात्मा निश्चयेनामूर्तस्तथाप्यनादिकर्मबन्धवशाद्व्यवहारेण मूर्तः सन् द्रव्यबन्धनिमित्तभूतं रागादि- विकल्परूपं भावबन्धोपयोगं करोति । तस्मिन्सति मूर्तद्रव्यकर्मणा सह यद्यपि तादात्म्यसंबन्धो नास्ति ke jo em na hoy to ahIn paN (dekhavA -jANavAnI bAbatamAn paN) e prashna anivArya chhe ke amUrta mUrtane kaI rIte dekhe chhe ane jANe chhe?

vaLI em nathI ke A vAt (arUpIno rUpI sAthe bandh thavAnI vAt) atyant durghaT chhe tethI tene dArShTAntarUp banAvI chhe ( – draShTAntathI samajAvI chhe), parantu draShTAnt dvArA AbAlagopAl saune pragaT thAy tethI draShTAnt vaDe samajAvavAmAn AvI chhe. te A pramANe jevI rIte bALane athavA gopALane pRuthak rahelA mATInA vRuShabhane athavA (sAchA) vRuShabhane dekhatAn ane jANatAn vRuShabh sAthe sambandh nathI, topaN *viShayapaNe rahelo vRuShabh jemanun nimitta chhe evAn je upayogamAn ArUDh vRuShabhAkAr darshan -gnAn temanI sAtheno sambandh vRuShabh sAthenA sambandharUp vyavahArano sAdhak jarUr chhe; tevI rIte AtmA arUpIpaNAne lIdhe sparshashUnya hovAthI tene karmapudgalo sAthe sambandh nathI, topaN ekAvagAhapaNe rahelAn karmapudgalo jemanun nimitta chhe evA je upayogamAn ArUDh rAgadveShAdibhAvo temanI sAtheno sambandh karmapudgalo sAthenA bandharUp vyavahArano sAdhak jarUr chhe.

bhAvArtha — ‘AtmA amUrtik hovA chhatAn mUrtik karmapudgalo sAthe kem bandhAy chhe?’ evA prashnano AchArya bhagavAne uttar Apyo chhe ke — AtmA amUrtik hovA chhatAn *vRuShabh arthAt baLad vRuShabhAkAr darshan -gnAnanun nimitta chhe.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 363 of 544
single page version

तथापि पूर्वोक्तदृष्टान्तेन संश्लेषसंबन्धोऽस्तीति नास्ति दोषः ।।१७४।। एवं शुद्धबुद्धैकस्वभाव- जीवकथनमुख्यत्वेन प्रथमगाथा, मूर्तिरहितजीवस्य मूर्तकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति पूर्वपक्षरूपेण mUrtik padArthone kem jANe chhe? je rIte te mUrtik padArthone jANe chhe te ja rIte mUrtik karmapudgalo sAthe bandhAy chhe.

kharekhar arUpI AtmAne rUpI padArtho sAthe kAI sambandh nahi hovA chhatAn arUpIne rUpI sAthe sambandh hovAno vyavahAr paN virodh pAmato nathI. ‘AtmA mUrtik padArthane jANe chhe’ em kahevAmAn Ave chhe tyAn paramArthe amUrtik AtmAne mUrtik padArtha sAthe kAI sambandh nathI; AtmAne to mAtra mUrtik padArthanA AkAre thatun je gnAn tenI sAthe ja sambandh chhe ane te padArthAkAr gnAn sAthenA sambandhane lIdhe ja ‘amUrtik AtmA mUrtik padArthane jANe chhe’ evo amUrtik -mUrtikanA sambandharUp vyavahAr siddha thAy chhe. evI ja rIte, ‘amuk AtmAne mUrtik karmapudgalo sAthe bandh chhe’ em kahevAmAn Ave chhe tyAn paramArthe amUrtik AtmAne mUrtik karmapudgalo sAthe kAI sambandh nathI; AtmAne to karmapudgalo jemAn nimitta chhe evA rAgadveShAdibhAvo sAthe ja sambandh (bandh) chhe ane te karmanimittak rAgadveShAdibhAvo sAthe sambandh (bandh) hovAne lIdhe ja ‘A AtmAne mUrtik karmapudgalo sAthe bandh chhe’ evo amUrtik -mUrtikanA bandharUp vyavahAr siddha thAy chhe.

joke manuShyane strI -putra -dhanAdik sAthe kharekhar kAI sambandh nathI, teo te manuShyathI taddan bhinna chhe, topaN strI -putra -dhanAdik pratye rAg karanArA manuShyane rAganun bandhan hovAthI ane te rAgamAn strI -putra -dhanAdik nimitta hovAthI ‘A manuShyane strI -putra -dhanAdikanun bandhan chhe’ em vyavahArathI jarUr kahevAmAn Ave chhe; tevI ja rIte, joke AtmAne karmapudgalo sAthe kharekhar kAI sambandh nathI, teo AtmAthI taddan bhinna chhe, topaN rAgadveShAdibhAvo karanArA AtmAne rAgadveShAdibhAvonun bandhan hovAthI ane te bhAvomAn karmapudgalo nimitta hovAthI ‘A AtmAne karmapudgalonun bandhan chhe’ em vyavahArathI jarUr kahI shakAy chhe. 174.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 364 of 544
single page version

अयमात्मा सर्व एव तावत्सविकल्पनिर्विकल्पपरिच्छेदात्मकत्वादुपयोगमयः । तत्र यो हि नाम नानाकारान् परिच्छेद्यानर्थानासाद्य मोहं वा रागं वा द्वेषं वा समुपैति स नाम तैः परप्रत्ययैरपि मोहरागद्वेषैरुपरक्तात्मस्वभावत्वान्नीलपीतरक्तोपाश्रयप्रत्ययनीलपीतरक्तत्वैरुपरक्त- स्वभावः स्फ टिकमणिरिव स्वयमेक एव तद्भावद्वितीयत्वाद्बन्धो भवति ।।१७५।। द्वितीया, तत्परिहाररूपेण तृतीया चेति गाथात्रयेण प्रथमस्थलं गतम् । अथ रागद्वेषमोहलक्षणं भावबन्ध- स्वरूपमाख्याति — उवओगमओ जीवो उपयोगमयो जीवः, अयं जीवो निश्चयनयेन विशुद्धज्ञान- दर्शनोपयोगमयस्तावत्तथाभूतोऽप्यनादिबन्धवशात्सोपाधिस्फ टिकवत् परोपाधिभावेन परिणतः सन् । किं करोति । मुज्झदि रज्जेदि वा पदुस्सेदि मुह्यति रज्यति वा प्रद्वेष्टि द्वेषं करोति । किं कृत्वा पूर्वं । पप्पा प्राप्य । कान् । विविधे विसये निर्विषयपरमात्मस्वरूपभावनाविपक्षभूतान्विविधपञ्चेन्द्रियविषयान् । जो हि पुणो यः पुनरित्थंभूतोऽस्ति जीवो हि स्फु टं, तेहिं संबंधो तैः संबद्धो भवति, तैः पूर्वोक्तराग- द्वेषमोहैः कर्तृभूतैर्मोहरागद्वेषरहितजीवस्य शुद्धपरिणामलक्षणं परमधर्ममलभमानः सन् स जीवो बद्धो भवतीति । अत्र योऽसौ रागद्वेषमोहपरिणामः स एव भावबन्ध इत्यर्थः ।।१७५।। अथ भावबन्ध-

anvayArtha — [यः हि पुनः] je [उपयोगमयः जीवः] upayogamay jIv [विविधान् विषयान्] vividh viShayo [प्राप्य] pAmIne [मुह्यति] moh kare chhe, [रज्यति] rAg kare chhe [वा] athavA [प्रद्वेष्टि] dveSh kare chhe, [सः] te jIv [तैः] temanA vaDe (-moharAgadveSh vaDe) [बन्धः] bandharUp chhe.

TIkA — pratham to A AtmA Akhoy upayogamay chhe, kAraN ke te savikalpa ane nirvikalpa pratibhAsasvarUp chhe (arthAt gnAn ane darshanasvarUp chhe). temAn je AtmA vividhAkAr pratibhAsya (vividh AkAravALA pratibhAsavAyogya) padArthone pAmIne moh, rAg athavA dveSh kare chhe, te AtmA — kALo, pILo ane rAto ¹Ashray jemanun nimitta chhe evA kALApaNA, pILApaNA ane rAtApaNA vaDe uparakta svabhAvavALA sphaTikamaNinI mAphak — par jemanun nimitta chhe evA moh, rAg ane dveSh vaDe ²uparakta AtmasvabhAvavALo hovAthI, pote ekalo ja bandh (-bandharUp) chhe, kAraN ke moharAgadveShAdibhAv tenun ³dvitIy chhe. 175. 1. Ashray = jemAn sphaTikamaNi mUkelo hoy te vastu. 2. uparakta = vikArI; malin; kaluShit. 3. dvitIy = bIju. [‘bandh to be vachche hoy, ekalo AtmA bandhasvarUp kem hoI shake?’ evA prashnano

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 365 of 544
single page version

अयमात्मा साकारनिराकारपरिच्छेदात्मकत्वात्परिच्छेद्यतामापद्यमानमर्थजातं येनैव मोहरूपेण रागरूपेण द्वेषरूपेण वा भावेन पश्यति जानाति च तेनैवोपरज्यत एव । योऽयमुपरागः स खलु स्निग्धरूक्षत्वस्थानीयो भावबन्धः । अथ पुनस्तेनैव पौद्गलिकं कर्म युक्तिं द्रव्यबन्धस्वरूपं च प्रतिपादयति — भावेण जेण भावेन परिणामेन येन जीवो जीवः कर्ता पेच्छदि जाणादि निर्विकल्पदर्शनपरिणामेन पश्यति सविकल्पज्ञानपरिणामेन जानाति । किं कर्मतापन्नं, आगदं विसये आगतं प्राप्तं किमपीष्टानिष्टं वस्तु पञ्चेन्द्रियविषये । रज्जदि तेणेव पुणो रज्यते तेनैव पुनः आदिमध्यान्तवर्जितं रागादिदोषरहितं चिज्ज्योतिःस्वरूपं निजात्मद्रव्यमरोचमानस्तथैवाजानन् सन् समस्तरागादिविकल्पपरिहारेणाभावयंश्च तेनैव पूर्वोक्तज्ञानदर्शनोपयोगेन रज्यते रागं करोति इति भावबन्धयुक्तिः । बज्झदि कम्म त्ति उवदेसो तेन भावबन्धेन नवतरद्रव्यकर्म बध्नातीति

anvayArtha — [जीवः] jIv [येन भावेन] je bhAvathI [विषये आगतं] viShayamAn Avel padArthane [पश्यति जानाति] dekhe chhe ane jANe chhe, [तेन एव] tenAthI ja [रज्यति] uparakta thAy chhe; [पुनः] vaLI tenAthI ja [कर्म बध्यते] karma bandhAy chhe; — [इति] em [उपदेशः] upadesh chhe.

TIkA — A AtmA sAkAr ane nirAkAr pratibhAsasvarUp ( – gnAn ane darshan- svarUp) hovAthI pratibhAsya (-pratibhAsavAyogya) padArtha samUhane je moharUp, rAgarUp ke dveSharUp bhAvathI dekhe chhe ane jANe chhe, tenAthI ja uparakta thAy chhe. je A uparAg (-malinatA, vikAr) chhe te kharekhar *snigdha -rUkShatvasthAnIy bhAvabandh chhe. vaLI tenAthI ja *snigdha -rUkShatvasthAnIy = snigdhatA ane rUkShatA samAn. (jem pudgalamAn vishiShTa snigdhatA -rUkShatA te bandh chhe, tem jIvamAn rAgadveSharUp vikAr te bhAvabandh chhe.)

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 366 of 544
single page version

बध्यत एव । इत्येष भावबन्धप्रत्ययो द्रव्यबन्धः ।।१७६।।

यस्तावदत्र कर्मणां स्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषैरेकत्वपरिणामः स केवलपुद्गलबन्धः । यस्तु जीवस्यौपाधिकमोहरागद्वेषपर्यायैरेकत्वपरिणामः स केवलजीवबन्धः । यः पुनः जीव- द्रव्यबन्धस्वरूपं चेत्युपदेशः ।।१७६।। एवं भावबन्धकथनमुख्यतया गाथाद्वयेन द्वितीयस्थलं गतम् । अथ पूर्वनवतरपुद्गलद्रव्यकर्मणोः परस्परबन्धो, जीवस्य तु रागादिभावेन सह बन्धो, जीवस्यैव नवतर- द्रव्यकर्मणा सह चेति त्रिविधबन्धस्वरूपं प्रज्ञापयति ---फासेहिं पोग्गलाणं बंधो स्पर्शैः पुद्गलानां बन्धः । पूर्वनवतरपुद्गलद्रव्यकर्मणोर्जीवगतरागादिभावनिमित्तेन स्वकीयस्निग्धरूक्षोपादानकारणेन च परस्पर- स्पर्शसंयोगेन योऽसौ बन्धः स पुद्गलबन्धः । जीवस्स रागमादीहिं जीवस्य रागादिभिः । निरुपराग- परमचैतन्यरूपनिजात्मतत्त्वभावनाच्युतस्य जीवस्य यद्रागादिभिः सह परिणमनं स जीवबन्ध इति । अण्णोण्णमवगाहो पोग्गलजीवप्पगो भणिदो अन्योन्यस्यावगाहः पुद्गलजीवात्मको भणितः । निर्विकार- jarUr paudgalik karma bandhAy chhe. Am A dravyabandhanun nimitta bhAvabandh chhe. 176.

have pudgalabandhanun svarUp, jIvabandhanun svarUp ane te bannenA bandhanun svarUp jaNAve chhe —

anvayArtha — [स्पर्शैः] sparsho sAthe [पुद्गलानां बन्धः] pudgalono bandh, [रागादिभिः जीवस्य] rAgAdik sAthe jIvano bandh ane [अन्योन्यम् अवगाह्ः] anyonya avagAh te [पुद्गलजीवात्मकः भणितः] pudgalajIvAtmak bandh kahevAmAn Avyo chhe.

TIkA — pratham to ahIn, karmane je snigdhatA -rUkShatArUp sparshavisheSho (-khAs sparsho) sAthe ekatvapariNAm te kevaL pudgalabandh chhe; ane jIvane je aupAdhik moh -rAg- dveSharUp paryAyo sAthe ekatvapariNAm te kevaL jIvabandh chhe; vaLI jIv ane karmapudgalane

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 367 of 544
single page version

कर्मपुद्गलयोः परस्परपरिणामनिमित्तमात्रत्वेन विशिष्टतरः परस्परमवगाहः स तदुभय- बन्धः ।।१७७।।

अयमात्मा लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वात्सप्रदेशः । अथ तेषु तस्य प्रदेशेषु कायवाङ्मनोवर्गणालम्बनः परिस्पन्दो यथा भवति तथा कर्मपुद्गलकायाः स्वयमेव परिस्पन्द- स्वसंवेदनज्ञानरहितत्वेन स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषपरिणतजीवस्य बन्धयोग्यस्निग्धरूक्षपरिणामपरिणत- पुद्गलस्य च योऽसौ परस्परावगाहलक्षणः स इत्थंभूतबन्धो जीवपुद्गलबन्ध इति त्रिविधबन्धलक्षणं ज्ञातव्यम् ।।१७७।। अथ ‘बन्धो जीवस्स रागमादीहिं’ पूर्वसूत्रे यदुक्तं तदेव रागत्वं द्रव्यबन्धस्य कारणमिति विशेषेण समर्थयति — सपदेसो सो अप्पा स प्रसिद्धात्मा लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेश- त्वात्तावत्सप्रदेशः । तेसु पदेसेसु पोग्गला काया तेषु प्रदेशेषु कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलकायाः कर्तारः पविसंति प्रविशन्ति । कथम् । जहाजोग्गं मनोवचनकायवर्गणालम्बनवीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितात्मप्रदेशपरिस्पन्द- je paraspar pariNAmanA nimittamAtrapaNe vishiShTatar paraspar avagAh te ubhayabandh chhe [arthAt jIv ane karmapudgal ekabIjAne pariNAmamAn nimittamAtra thAy evo (khAs prakArano) je temano ekakShetrAvagAhasambandh te pudgalajIvAtmak bandh chhe]. 177.

anvayArtha — [सः आत्मा] te AtmA [सप्रदेशः] sapradesh chhe; [तेषु प्रदेशेषु] e pradeshomAn [पुद्गलाः कायाः] pudgalasamuho [प्रविशन्ति] praveshe chhe, [यथायोग्यं तिष्ठन्ति] yathAyogya rahe chhe, [यान्ति] jAy chhe [च] ane [बध्यन्ते] bandhAy chhe.

TIkA — A AtmA lokAkAshatulya asankhya pradeshavALo hovAthI sapradesh chhe. tenA e pradeshomAn kAyavargaNA, vachanavargaNA ane manovargaNAnA AlambanavALo parispand (kamp)

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 368 of 544
single page version

वन्तः प्रविशन्त्यपि तिष्ठन्त्यपि गच्छन्त्यपि च । अस्ति चेज्जीवस्य मोहरागद्वेषरूपो भावो बध्यन्तेऽपि च । ततोऽवधार्यते द्रव्यबन्धस्य भावबन्धो हेतुः ।।१७८।।

यतो रागपरिणत एवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा बध्यते, न वैराग्यपरिणतः; अभिनवेन लक्षणयोगानुसारेण यथायोग्यम् । न केवलं प्रविशन्ति चिट्ठंति हि प्रवेशानन्तरं स्वकीयस्थितिकालपर्यन्तं तिष्ठन्ति हि स्फु टम् । न केवलं तिष्ठन्ति जंति स्वकीयोदयकालं प्राप्य फलं दत्वा गच्छन्ति, बज्झंति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपमोक्षप्रतिपक्षभूतबन्धस्य कारणं रागादिकं लब्ध्वा पुनरपि द्रव्यबन्ध- रूपेण बध्यन्ते च । अत एतदायातं रागादिपरिणाम एव द्रव्यबन्धकारणमिति । अथवा द्वितीय- व्याख्यानम् — प्रविशन्ति प्रदेशबन्धास्तिष्ठन्ति स्थितिबन्धाः फलं दत्वा गच्छन्त्यनुभागबन्धा बध्यन्ते प्रकृ तिबन्धा इति ।।१७८।। एवं त्रिविधबन्धमुख्यतया सूत्रद्वयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथ द्रव्य- बन्धकारणत्वान्निश्चयेन रागादिविकल्परूपो भावबन्ध एव बन्ध इति प्रज्ञापयति — रत्तो बंधदि कम्मं रक्तो je prakAre thAy chhe, te prakAre karmapudgalanA samUho svayamev parispandavALA vartatA thakA praveshe paN chhe, rahe paN chhe ane jAy paN chhe; ane jo jIvane moh -rAg -dveSharUp bhAv hoy to bandhAy paN chhe. mATe nakkI thAy chhe ke dravyabandhano hetu bhAvabandh chhe. 178.

have, rAgapariNAmamAtra evo je bhAvabandh te dravyabandhano hetu hovAthI te ja nishchayabandh chhe em siddha kare chhe —

— A jIv kerA bandhano sankShep nishchay jANaje.179.

anvayArtha — [रक्तः] rAgI AtmA [कर्म बध्नाति] karma bAndhe chhe, [रागरहितात्मा] rAg rahit AtmA [कर्मभिः मुच्यते] karmathI mukAy chhe; — [एषः] A, [जीवानां] jIvonA [बन्धसमासः] bandhano sankShep [निश्चयतः] nishchayathI [जानीहि] jAN.

TIkA — rAgapariNat jIv ja navA dravyakarmathI bandhAy chhe, vairAgyapariNat bandhAto pra. 43

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 369 of 544
single page version

द्रव्यकर्मणा रागपरिणतो न मुच्यते, वैराग्यपरिणत एव; बध्यत एव संस्पृशतैवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा चिरसञ्चितेन पुराणेन च न मुच्यते रागपरिणतः; मुच्यत एव संस्पृशतैवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा चिरसञ्चितेन पुराणेन च वैराग्यपरिणतो न बध्यते; ततोऽवधार्यते द्रव्यबन्धस्य साधकतमत्वाद्रागपरिणाम एव निश्चयेन बन्धः ।।१७९।।

बध्नाति कर्म । रक्त एव कर्म बध्नाति, न च वैराग्यपरिणतः । मुच्चदि कम्मेहिं रागरहिदप्पा मुच्यते कर्मभ्यां रागरहितात्मा । मुच्यत एव शुभाशुभकर्मभ्यां रागरहितात्मा, न च बध्यते । एसो बंधसमासो एष प्रत्यक्षीभूतो बन्धसंक्षेपः । जीवाणं जीवानां सम्बन्धी । जाण णिच्छयदो जानीहि त्वं हे शिष्य, निश्चयतो निश्चयनयाभिप्रायेणेति । एवं रागपरिणाम एव बन्धकारणं ज्ञात्वा समस्तरागादिविकल्पजालत्यागेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्त्वे निरन्तरं भावना कर्तव्येति ।।१७९।। अथ जीवपरिणामस्य nathI; rAgapariNat jIv navA dravyakarmathI mukAto nathI, vairAgyapariNat ja mukAy chhe; rAg- pariNat jIv sansparsha karatA (-sambandhamAn AvatA) evA navA dravyakarmathI ane chirasanchit (lAmbA kALathI sanchay pAmelA) evA jUnA dravyakarmathI bandhAy ja chhe, mukAto nathI; vairAgyapariNat jIv sansparsha karatA (-sambandhamAn AvatA) evA navA dravyakarmathI ane chirasanchit evA jUnA dravyakarmathI mukAy ja chhe, bandhAto nathI; mATe nakkI thAy chhe ke dravyabandhano sAdhakatam (-utkRuShTa hetu) hovAthI rAgapariNAm ja nishchayathI bandh chhe. 179.

have pariNAmanun dravyabandhanA sAdhakatam rAgathI vishiShTapaNun savisheSh pragaT kare chhe (arthAt pariNAm dravyabandhanA utkRuShTa hetubhUt rAgathI visheShatAvALo hoy chhe em bhedo sahit pragaT kare chhe) —

anvayArtha — [परिणामात् बन्धः] pariNAmathI bandh chhe, [परिणामः रागद्वेषमोहयुतः] (je) pariNAm rAg -dveSh -mohayukta chhe. [मोहप्रद्वेषौ अशुभौ] (temAn) moh ane dveSh ashubh

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 370 of 544
single page version

द्रव्यबन्धोऽस्ति तावद्विशिष्टपरिणामात् । विशिष्टत्वं तु परिणामस्य रागद्वेषमोहमय- त्वेन । तच्च शुभाशुभत्वेन द्वैतानुवर्ति । तत्र मोहद्वेषमयत्वेनाशुभत्वं, रागमयत्वेन तु शुभत्वं चाशुभत्वं च । विशुद्धिसंक्लेशाङ्गत्वेन रागस्य द्वैविध्यात् भवति ।।१८०।।

अथ विशिष्टपरिणामविशेषमविशिष्टपरिणामं च कारणे कार्यमुपचर्य कार्यत्वेन निर्दिशति —

द्रव्यबन्धसाधकं रागाद्युपाधिजनितभेदं दर्शयति — परिणामादो बंधो परिणामात्सकाशाद्बन्धो भवति । स च परिणामः किंविशिष्टः । परिणामो रागदोसमोहजुदो वीतरागपरमात्मनो विलक्षणत्वेन परिणामो रागद्वेष- मोहोपाधित्रयेण संयुक्तः । असुहो मोहपदोसो अशुभौ मोहप्रद्वेषौ । परोपाधिजनितपरिणामत्रयमध्ये मोह- प्रद्वेषद्वयमशुभम् । सुहो व असुहो हवदि रागो शुभोऽशुभो वा भवति रागः । पञ्चपरमेष्ठयादिभक्तिरूपः शुभराग उच्यते, विषयकषायरूपश्चाशुभ इति । अयं परिणामः सर्वोऽपि सोपाधित्वात् बन्धहेतुरिति ज्ञात्वाबन्धे शुभाशुभसमस्तरागद्वेषविनाशार्थं समस्तरागाद्युपाधिरहिते सहजानन्दैकलक्षणसुखामृतस्वभावे निजात्मद्रव्ये भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१८०।। अथ द्रव्यरूपपुण्यपापबन्धकारणत्वाच्छुभाशुभपरिणामयोः पुण्यपापसंज्ञां शुभाशुभरहितशुद्धोपयोगपरिणामस्य मोक्षकारणत्वं च कथयति — सुहपरिणामो पुण्णं chhe, [रागः] rAg [शुभः वा अशुभः] shubh athavA ashubh [भवति] hoy chhe.

TIkA — pratham to dravyabandh vishiShTa pariNAmathI hoy chhe. pariNAmanun vishiShTapaNun rAg -dveSh -mohamayapaNAne lIdhe chhe. te shubh ane ashubhapaNAne lIdhe dvaitane anusare chhe. tyAn, ¹moh -dveShamayapaNA vaDe ashubhapaNun hoy chhe, ane rAgamayapaNA vaDe shubhapaNun tem ja ashubhapaNun hoy chhe kAraN ke rAg ²vishuddhi tem ja sankleshavALo hovAthI dvividh hoy chhe. 180.

have vishiShTa pariNAmanA bhedane tathA avishiShTa pariNAmane, kAraNamAn kAryano upachAr karIne kAryapaNe darshAve chhe —

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 371 of 544
single page version

द्विविधस्तावत्परिणामः, परद्रव्यप्रवृत्तः स्वद्रव्यप्रवृत्तश्च । तत्र परद्रव्यप्रवृत्तः परोप- रक्तत्वाद्विशिष्टपरिणामः, स्वद्रव्यप्रवृत्तस्तु परानुपरक्तत्वादविशिष्टपरिणामः । तत्रोक्तौ द्वौ विशिष्टपरिणामस्य विशेषौ, शुभपरिणामोऽशुभपरिणामश्च । तत्र पुण्यपुद्गलबन्धकारणात्वात् शुभपरिणामः पुण्यं, पापपुद्गलबन्धकारणत्वादशुभपरिणामः पापम् । अविशिष्टपरिणामस्य तु शुद्धत्वेनैकत्वान्नास्ति विशेषः । स काले संसारदुःखहेतुकर्मपुद्गलक्षयकारणत्वात्संसार- दुःखहेतुकर्मपुद्गलक्षयात्मको मोक्ष एव ।।१८१।। द्रव्यपुण्यबन्धकारणत्वाच्छुभपरिणामः पुण्यं भण्यते । असुहो पावं ति भणिदं द्रव्यपापबन्धकारणत्वाद- शुभपरिणामः पापं भण्यते । केषु विषयेषु योऽसौ शुभाशुभपरिणामः । अण्णेसु निजशुद्धात्मनः सकाशादन्येषु शुभाशुभबहिर्द्रव्येषु । परिणामो णण्णगदो परिणामो नान्यगतोऽनन्यगतः स्वस्वरूपस्थ इत्यर्थंः । स इत्थंभूतः शुद्धपयोगलक्षणः परिणामः दुक्खक्खयकारणं दुःखक्षयकारणं दुःखक्षयाभिधान- मोक्षस्य कारणं भणिदो भणितः । क्व भणितः । समये परमागमे लब्धिकाले वा । किंच, मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्येनाशुभपरिणामो भवतीति पूर्वं भणितमास्ते, अविरत- देशविरतप्रमत्तसंयतसंज्ञगुणस्थानत्रये तारतम्येन शुभपरिणामश्च भणितः, अप्रमत्तादिक्षीणकषायान्तगुण- स्थानेषु तारतम्येन शुद्धोपयोगोऽपि भणितः । नयविवक्षायां मिथ्यादृष्टयादिक्षीणक षायान्तगुणस्थानेषु

anvayArtha — [अन्येषु] par pratye [शुभपरिणामः] shubh pariNAm [पुण्यम्] puNya chhe ane [अशुभः] (par pratye) ashubh pariNAm [पापम्] pAp chhe [इति भणितम्] em kahyun chhe; [अनन्यगतः परिणामः] par pratye nahi pravartato evo pariNAm [समये] samaye [दुःखक्षयकारणम्] dukhakShayanun kAraN chhe.

TIkA — pratham to pariNAm dvividh chhe — paradravyapravRutta (paradravya pratye pravartato) ane svadravyapravRutta. temAn paradravyapravRutta pariNAm par vaDe uparakta (-paranA nimitte vikArI) hovAthI vishiShTa pariNAm chhe ane svadravyapravRutta pariNAm par vaDe uparakta nahi hovAthI avishiShTa pariNAm chhe. tyAn vishiShTa pariNAmanA pUrvokta be bhed chhe shubh pariNAm ane ashubh pariNAm. temAn, puNyarUp pudgalanA bandhanun kAraN hovAthI shubh pariNAm puNya chhe ane pAparUp pudgalanA bandhanun kAraN hovAthI ashubh pariNAm pAp chhe. avishiShTa pariNAm to shuddha hovAthI ek chhe tethI tenA bhed nathI. te (avishiShTa pariNAm), kALe sansAradukhanA hetubhUt karmapudgalanA kShayanun kAraN hovAthI, sansAr -dukhanA hetubhUt karmapudgalanA kShayasvarUp mokSha ja chhe.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 372 of 544
single page version

bhAvArtha — par pratye pravartato evo shubh pariNAm te puNyanun kAraN chhe ane ashubh pariNAm te pApanun kAraN chhe tethI, kAraNamAn kAryano upachAr karIe to, shubh pariNAm te puNya chhe ane ashubh pariNAm te pAp chhe. svAtmadravyamAn pravartato evo shuddha pariNAm te mokShanun kAraN chhe tethI, kAraNamAn kAryano upachAr karIe to, shuddha pariNAm te mokSha chhe. 181.

have jIvane svadravyamAn pravRutti ane paradravyathI nivRuttinI siddhine mATe svaparano vibhAg darshAve chhe —

anvayArtha — [अथ] have [स्थावराः च त्रसाः] sthAvar ane tras evA je [पृथिवीप्रमुखाः] pRithvIAdik [जीवनिकायाः] jIvanikAyo [भणिताः] kahevAmAn AvyA chhe, [ते] te [जीवात् अन्ये] jIvathI anya chhe [च] ane [जीवः अपि] jIv paN [तेभ्यः अन्यः] temanAthI anya chhe.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 373 of 544
single page version

य एते पृथिवीप्रभृतयः षड्जीवनिकायास्त्रसस्थावरभेदेनाभ्युपगम्यन्ते ते खल्व- चेतनत्वादन्ये जीवात्, जीवोऽपि च चेतनत्वादन्यस्तेभ्यः । अत्र षड्जीवनिकाया आत्मनः परद्रव्यमेक एवात्मा स्वद्रव्यम् ।।१८२।।

बन्ध इति कथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थस्थलं गतम् । अथ जीवस्य स्वद्रव्यप्रवृत्तिपरद्रव्य- निवृत्तिनिमित्तं षड्जीवनिकायैः सह भेदविज्ञानं दर्शयति --भणिदा पुढविप्पमुहा भणिताः परमागमे कथिताः पृथिवीप्रमुखाः । ते के । जीवणिकाया जीवसमूहाः । अध अथ । कथंभूताः । थावरा य तसा स्थावराश्च त्रसाः । ते च किंविशिष्टाः । अण्णा ते अन्ये भिन्नास्ते । कस्मात् । जीवादो शुद्धबुद्धैकजीवस्वभावात् । जीवो वि य तेहिंदो अण्णो जीवोऽपि च तेभ्योऽन्य इति । तथाहि – टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक स्वभावपरमात्म- तत्त्वभावनारहितेन जीवेन यदुपार्जितं त्रसस्थावरनामकर्म तदुदयजनितत्वादचेतनत्वाच्च त्रसस्थावर- जीवनिकायाः शुद्धचैतन्यस्वभावजीवाद्भिन्नाः । जीवोऽपि च तेभ्यो विलक्षणत्वाद्भिन्न इति । अत्रैवं भेदविज्ञाने जाते सति मोक्षार्थी जीवः स्वद्रव्ये प्रवृत्तिं परद्रव्ये निवृत्तिं च करोतीति भावार्थः ।।१८२।।

TIkA — je A pRithvI vagere ShaT jIvanikAyo tras ane sthAvar evA bhedapUrvak mAnavAmAn Ave chhe, te kharekhar achetanapaNAne lIdhe jIvathI anya chhe ane jIv paN chetanapaNAne lIdhe temanAthI anya chhe. ahIn (em kahyun ke), ShaT jIvanikAy AtmAne paradravya chhe, AtmA ek ja svadravya chhe. 182.

have jIvane svadravyamAn pravRuttinun nimitta svaparanA vibhAganun gnAn chhe ane paradravyamAn pravRuttinun nimitta sva -paranA vibhAganun agnAn chhe em nakkI kare chhe —

anvayArtha — [यः] je [एवं] e rIte [स्वभावम् आसाद्य] svabhAvane pAmIne (jIvapudgalanA svabhAvane nakkI karIne) [परम् आत्मानं] parane ane svane [न एव जानाति] jANato nathI, [मोहात्] te mohathI ‘[अहम्] A hun chhun, [इदं मम] A mArun chhe’ [इति] em [अध्यवसानं] adhyavasAn [कुरुते] kare chhe.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 374 of 544
single page version

यो हि नाम नैवं प्रतिनियतचेतनाचेतनत्वस्वभावेन जीवपुद्गलयोः स्वपरविभागं पश्यति स एवाहमिदं ममेदमित्यात्मात्मीयत्वेन परद्रव्यमध्यवस्यति मोहान्नान्यः । अतो जीवस्य परद्रव्य- प्रवृत्तिनिमित्तं स्वपरपरिच्छेदाभावमात्रमेव, सामर्थ्यात्स्वद्रव्यप्रवृत्तिनिमित्तं तदभावः ।।१८३।।

अथैतदेव भेदविज्ञानं प्रकारान्तरेण द्रढयति – जो णवि जाणदि एवं यः कर्ता नैव जानात्येवं पूर्वोक्तप्रकारेण । कम् । परं षड्जीवनिकायादिपरद्रव्यं, अप्पाणं निर्दोषिपरमात्मद्रव्यरूपं निजात्मानम् । किं कृत्वा । सहावमासेज्ज शुद्धोपयोगलक्षणनिजशुद्धस्वभावमाश्रित्य । कीरदि अज्झवसाणं स पुरुषः करोत्यध्यवसानं परिणामम् । केन रूपेण । अहं ममेदं ति अहं ममेदमिति । ममकाराहंकारादिरहित- परमात्मभावनाच्युतो भूत्वा परद्रव्यं रागादिकमहमिति देहादिकं ममेतिरूपेण । कस्मात् । मोहादो मोहाधीनत्वादिति । ततः स्थितमेतत्स्वपरभेदविज्ञानबलेन स्वसंवेदनज्ञानी जीवः स्वद्रव्ये रतिं परद्रव्ये

TIkA — je AtmA e rIte jIv ane pudgalanA (potapotAnA) nishchit chetanatva ane achetanatvarUp svabhAv vaDe sva -parano vibhAg dekhato nathI, te ja AtmA ‘A hun chhun, A mArun chhe’ em mohathI paradravyamAn potApaNAnun adhyavasAn kare chhe, bIjo nahi. AthI (em nakkI thayun ke) jIvane paradravyamAn pravRuttinun nimitta svaparanA gnAnano abhAvamAtra ja chhe ane (kahyA vinA paN) sAmarthyathI (em nakkI thayun ke) svadravyamAn pravRuttinun nimitta *teno abhAv chhe.

bhAvArtha — jene svaparanun bhedavignAn nathI te ja paradravyamAn ahankAr mamakAr kare chhe, bhedavignAnI nahi. mATe paradravyamAn pravRuttinun kAraN bhedavignAnano abhAv ja chhe ane svadravyamAn pravRuttinun kAraN bhedavignAn ja chhe. 183.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 375 of 544
single page version

आत्मा हि तावत्स्वं भावं करोति, तस्य स्वधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्ति- सम्भवेनावश्यमेव कार्यत्वात् । स तं च स्वतन्त्रः कुर्वाणस्तस्य कर्तावश्यं स्यात्, क्रियमाण- श्चात्मना स्वो भावस्तेनाप्यत्वात्तस्य कर्मावश्यं स्यात् । एवमात्मनः स्वपरिणामः कर्म । न त्वात्मा पुद्गलस्य भावान् करोति, तेषां परधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्त्यसम्भवेना- कार्यत्वात् । स तानकुर्वाणो न तेषां कर्ता स्यात्, अक्रियमाणाश्चात्मना ते न तस्य कर्म स्युः । एवमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म ।।१८४।।

निवृत्तिं करोतीति ।।१८३।। एवं भेदभावनाकथनमुख्यतया सूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथात्मनो निश्चयेन रागादिस्वपरिणाम एव कर्म, न च द्रव्यकर्मेति प्ररूपयति — कुव्वं सभावं कुर्वन्स्वभावम् । अत्र स्वभावशब्देन यद्यपि शुद्धनिश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो भण्यते, तथापि कर्मबन्धप्रस्तावे रागादि- परिणामोऽप्यशुद्धनिश्चयेन स्वभावो भण्यते । तं स्वभावं कुर्वन् । स कः । आदा आत्मा । हवदि हि कत्ता कर्ता भवति हि स्फु टम् । कस्य । सगस्स भावस्स स्वकीयचिद्रूपस्वभावस्य रागादिपरिणामस्य । तदेव तस्य

anvayArtha — [स्वभावं कुर्वन्] potAnA bhAvane karato thako [आत्मा] AtmA [हि] kharekhar [स्वकस्य भावस्य] potAnA bhAvano [कर्ता भवति] kartA chhe; [तु] parantu [पुद्गलद्रव्यमयानां सर्वभावानां] pudgaladravyamay sarva bhAvono [कर्ता न] kartA nathI.

TIkA — pratham to AtmA kharekhar sva bhAvane kare chhe kAraN ke te (bhAv) teno sva dharma hovAthI AtmAne te -rUpe thavAnI (pariNamavAnI) shaktino sambhav hovAne lIdhe te (bhAv) avashyamev AtmAnun kArya chhe. (Am) te (AtmA) tene (-sva bhAvane) svatantrapaNe karato thako teno kartA avashya chhe ane sva bhAv AtmA vaDe karAto thako AtmA vaDe prApya hovAthI AtmAnun karma avashya chhe. A rIte sva pariNAm AtmAnun karma chhe.

parantu, AtmA pudgalanA bhAvone karato nathI kAraN ke teo paranA dharmo hovAthI AtmAne te -rUpe thavAnI shaktino asambhav hovAne lIdhe teo AtmAnun kArya nathI. (Am) te (AtmA) temane nahi karato thako temano kartA nathI ane teo AtmA vaDe nahi karAtA thakA teo tenun karma nathI. A rIte pudgalapariNAm AtmAnun karma nathI. 184.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 376 of 544
single page version

न खल्वात्मनः पुद्गलपरिणामः कर्म, परद्रव्योपादानहानशून्यत्वात् । यो हि यस्य परिणमयिता दृष्टः स न तदुपादानहानशून्यो दृष्टः, यथाग्निरयःपिण्डस्य । आत्मा तु तुल्यक्षेत्रवर्तित्वेऽपि परद्रव्योपादानहानशून्य एव । ततो न स पुद्गलानां कर्मभावेन परिणमयिता स्यात् ।।१८५।।

anvayArtha — [जीवः] jIv [सर्वकालेषु] sarva kALe [पुद्गलमध्ये वर्तमानः अपि] pudgalanI madhyamAn raheto hovA chhatAn paN [पुद्गलानि कर्माणि] paudgalik karmone [हि] kharekhar [गृह्णाति न एव] grahato nathI, [मुञ्चति न] chhoDato nathI, [करोति न] karato nathI.

TIkA — kharekhar pudgalapariNAm AtmAnun karma nathI, kAraN ke te paradravyanAn grahaNatyAg vinAno chhe; je jeno pariNamAvanAr jovAmAn Ave chhe, te — jem agni lokhanDanA goLAnAn grahaNatyAg vinAno chhe tem — tenAn grahaNatyAg vinAno jovAmAn Avato nathI. AtmA to tulya kShetre vartato hovA chhatAn paN ( – paradravya sAthe ekakShetrAvagAhI hovA chhatAn paN) paradravyanAn grahaNatyAg vinAno ja chhe. tethI te pudgalone karmabhAve pariNamAvanAr nathI. 185.

tyAre (jo AtmA pudgalone karmapaNe pariNamAvato nathI to pachhI) AtmA kaI rIte pudgalakarmo vaDe grahAy chhe ane mukAy chhe tenun have nirUpaN kare chhe —

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 377 of 544
single page version

सोऽयमात्मा परद्रव्योपादानहानशून्योऽपि साम्प्रतं संसारावस्थायां निमित्तमात्रीकृत- परद्रव्यपरिणामस्य स्वपरिणाममात्रस्य द्रव्यत्वभूतत्वात्केवलस्य कलयन् कर्तृत्वं, तदेव तस्य स्वपरिणामं निमित्तमात्रीकृत्योपात्तकर्मपरिणामाभिः पुद्गलधूलीभिर्विशिष्टावगाहरूपेणोपादीयते कदाचिन्मुच्यते च ।।१८६।। परभावं न गृह्णाति न मुञ्चति न च करोत्युपादानरूपेण लोहपिण्डो वाग्निं तथायमात्मा न च गृह्णाति न च मुञ्चति न च करोत्युपादानरूपेण पुद्गलकर्माणीति । किं कुर्वन्नपि । पोग्गलमज्झे वट्टण्णवि सव्वकालेसु क्षीरनीरन्यायेन पुद्गलमध्ये वर्त्तमानोऽपि सर्वकालेषु । अनेन कि मुक्तं भवति । यथा सिद्धो भगवान् पुद्गलमध्ये वर्त्तमानोऽपि परद्रव्यग्रहणमोचनकरणरहितस्तथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण संसारी जीवोऽपीति भावार्थः ।।१८५।। अथ यद्ययमात्मा पुद्गलकर्म न करोति न च मुञ्चति तर्हि बन्धः कथं, तर्हि मोक्षोऽपि कथमिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति --स इदाणिं कत्ता सं स इदानीं कर्ता सन् । स पूर्वोक्तलक्षण आत्मा, इदानीं कोऽर्थः एवं पूर्वोक्त नयविभागेन, कर्ता सन् । कस्य । सगपरिणामस्स निर्विकारनित्या-

anvayArtha — [सः] te [इदानीं] hamaNAn (sansArAvasthAmAn) [द्रव्यजातस्य] dravyathI (AtmadravyathI) utpanna thatA [स्वकपरिणामस्य] (ashuddha) svapariNAmano [कर्ता सन्] kartA thato thako [कर्मधूलिभिः] karmaraj vaDe [आदीयते] grahAy chhe ane [कदाचित् विमुच्यते] kadAchit mukAy chhe.

TIkA — te A AtmA paradravyanAn grahaNatyAg vinAno hovA chhatAn paN hamaNAn sansAr -avasthAmAn, paradravyapariNAmane nimittamAtra karatA evA kevaL svapariNAmamAtranun — te svapariNAm dravyatvabhUt hovAthI — kartApaNun anubhavato thako, tenA e ja svapariNAmane nimittamAtra karIne karmapariNAmane pAmatI evI pudgalaraj vaDe vishiShTa avagAharUpe grahAy chhe ane kadAchit mukAy chhe.

bhAvArtha — hamaNAn sansAradashAmAn jIv paudgalik karmapariNAmane nimittamAtra karIne potAnA ashuddha pariNAmano ja kartA thAy chhe (kAraN ke te ashuddha pariNAm svadravyathI utpanna thAy chhe), paradravyano kartA thato nathI. Am jIv potAnA ashuddha pariNAmano kartA thatAn, jIvanA te ja ashuddha pariNAmane nimittamAtra karIne karmarUpe pariNamatI pudgalaraj khAs avagAharUpe jIvane *grahe chhe ane kyArek (sthiti anusAr rahIne athavA jIvanA shuddha pariNAmane nimittamAtra karIne) chhoDe chhe. 186. *karmapariNat pudgalonun jIv sAthe khAs avagAharUpe rahevun tene ja ahIn karmapudgalo vaDe jIvanun ‘grahAvun’ kahyun chhe.

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 378 of 544
single page version

अस्ति खल्वात्मनः शुभाशुभपरिणामकाले स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यकर्मपुद्गलपरिणामः, नवघनाम्बुनो भूमिसंयोगपरिणामकाले समुपात्तवैचित्र्यान्यपुद्गलपरिणामवत् । तथाहि — यथा यदा नवघनाम्बु भूमिसंयोगेन परिणमति तदान्ये पुद्गलाः स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यैः नन्दैकलक्षणपरमसुखामृतव्यक्तिरूपकार्यसमयसारसाधकनिश्चयरत्नत्रयात्मककारणसमयसारविलक्षणस्य मिथ्यात्वरागादिविभावरूपस्य स्वकीयपरिणामस्य । पुनरपि किंविशिष्टस्य । दव्वजादस्स स्वकीयात्म- द्रव्योपादानकारणजातस्य । आदीयदे कदाई कम्मधूलीहिं आदीयते बध्यते । काभिः । कर्मधूलीभिः कर्तृ- भूताभिः कदाचित्पूर्वोक्तविभावपरिणामकाले । न केवलमादीयते, विमुच्चदे विशेषेण मुच्यते त्यज्यते ताभिः कर्मधूलीभिः कदाचित्पूर्वोक्तकारणसमयसारपरिणतिकाले । एतावता किमुक्तं भवति । अशुद्ध- परिणामेन बध्यते शुद्धपरिणामेन मुच्यत इति ।।१८६।। अथ यथा द्रव्यकर्माणि निश्चयेन स्वयमेवोत्पद्यन्ते तथा ज्ञानावरणादिविचित्रभेदरूपेणापि स्वयमेव परिणमन्तीति कथयति ---परिणमदि जदा अप्पा परिणमति यदात्मा । समस्तशुभाशुभपरद्रव्यविषये परमोपेक्षालक्षणं शुद्धोपयोगपरिणामं मुक्त्वा यदायमात्मा परिणमति । क्व । सुहम्हि असुहम्हि शुभेऽशुभे वा परिणामे । कथंभूतः सन् । रागदोसजुदो

have pudgalakarmonA vaichitryane ( – gnAnAvaraN, darshanAvaraN ityAdi anekaprakAratAne) koN kare chhe tenun nirUpaN kare chhe —

anvayArtha — [यदा] jyAre [आत्मा] AtmA [रागद्वेषयुतः] rAgadveShayukta thayo thako [शुभे अशुभे] shubh ane ashubhamAn [परिणमति] pariName chhe, tyAre [कर्मरजः] karmaraj [ज्ञानावरणादिभावैः] gnAnAvaraNAdibhAve [तं] tenAmAn [प्रविशति] praveshe chhe.

TIkA — jem navA meghajaLanA bhUmisanyogarUp pariNAmanA kALe svayamev vaichitryane pAmelA anyapudgalapariNAm (anya pudgalanA pariNAm) hoy chhe, tem AtmAnA shubhAshubh pariNAmanA kALe svayamev vaichitryane pAmelA karmapudgalapariNAm (karmapudgalanA pariNAm) kharekhar hoy chhe. te A pramANe jem jyAre navun meghajaL bhUmisanyogarUpe

Page 348 of 513
PDF/HTML Page 379 of 544
single page version

शाद्वलशिलीन्ध्रशक्रगोपादिभावैः परिणमन्ते, तथा यदायमात्मा रागद्वेषवशीकृतः शुभाशुभ- भावेन परिणमति तदा अन्ये योगद्वारेण प्रविशन्तः कर्मपुद्गलाः स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यै- र्ज्ञानावरणादिभावैः परिणमन्ते । अतः स्वभावकृतं कर्मणां वैचित्र्यं, न पुनरात्मकृतम् ।।१८७।।

AthI (em nakkI thayun ke) karmonun vaichitrya ⁴svabhAvakRut chhe, parantu AtmakRut nathI. 187.

anvayArtha — [सप्रदेशः] sapradesh evo [सः आत्मा] te AtmA [समये] samaye [मोहरागद्वेषैः] moh -rAg -dveSh vaDe [कषायितः] kaShAyit thavAthI [कर्मरजोभिः श्लिष्टः] karmaraj vaDe shliShTa thayo thako (arthAt jene karmaraj vaLagI chhe evo thayo thako) [बन्धः इति प्ररूपितः] ‘bandh’ kahevAmAn Avyo chhe. 1. shAdval = lIlun medAn 2. shilIndhra = Top; bilADIno Top. 3. indragop = chomAsAmAn thatun ek jIvaDun 4. svabhAvakRut = karmonA potAnA svabhAvathI karAyelun

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 380 of 544
single page version

यथात्र सप्रदेशत्वे सति लोध्रादिभिः कषायितत्वात् मञ्जिष्ठरङ्गादिभिरुपश्लिष्टमेकं रक्तं दृष्टं वासः, तथात्मापि सप्रदेशत्वे सति काले मोहरागद्वेषैः कषायितत्वात् कर्मरजोभि- रुपश्लिष्ट एको बन्धो दृष्टव्यः, शुद्धद्रव्यविषयत्वान्निश्चयस्य ।।१८८।।

अणुभागो अनुभागः फलदानशक्तिविशेषः भवतीति क्रियाध्याहारः । कथम्भूतो भवति । तिव्वो तीव्रः प्रकृष्टः परमामृतसमानः । कासां संबन्धी । सुहपयडीणं सद्वेद्यादिशुभप्रकृतीनाम् । कया कारण- भूतया । विसोही तीव्रधर्मानुरागरूपविशुद्धया । असुहाण संकिलेसम्मि असद्वेद्याद्यशुभप्रकृतीनां तु मिथ्या- त्वादिरूपतीव्रसंक्लेशे सति तीव्रो हालाहलविषसदृशो भवति । विवरीदो दु जहण्णो विपरीतस्तु जघन्यो गुडनिम्बरूपो भवति । जघन्यविशुद्धया जघन्यसंक्लेशेन च मध्यमविशुद्धया मध्यमसंक्लेशेन तु शुभा- शुभप्रकृतीनां खण्डशर्करारूपः काञ्जीरविषरूपश्चेति । एवंविधो जघन्यमध्यमोत्कृष्टरूपोऽनुभागः कासां संबन्धी भवति । सव्वपयडीणं मूलोत्तरप्रकृतिरहितनिजपरमानन्दैकस्वभावलक्षणसर्वप्रकारोपादेयभूतपरमात्म- द्रव्याद्भिन्नानां हेयभूतानां सर्वमूलोत्तरकर्मप्रकृतीनामिति कर्मशक्तिस्वरूपं ज्ञातव्यम् ।।“ “ “ “ “

नयेन बन्धकारणभूतरागादिपरिणतात्मैव बन्धो भण्यत इत्यावेदयति — सपदेसो लोकाकाशप्रमितासंख्येय- प्रदेशत्वात्सप्रदेशस्तावद्भवति सो अप्पा स पूर्वोक्तलक्षण आत्मा । पुनरपि किंविशिष्टः । कसायिदो

TIkA — jem jagatamAn vastra sapradesh hotAn lodhar vagere vaDe kaShAyit thavAthI majITh vagerenA rang vaDe shliShTa thayun thakun ekalun ja rangit jovAmAn Ave chhe, tem AtmA paN sapradesh hotAn kALe moh -rAg -dveSh vaDe *kaShAyit thavAthI karmaraj vaDe shliShTa thayo thako ekalo ja bandh chhe em dekhavun (-mAnavun), kAraN ke nishchayano viShay shuddha dravya chhe. 188.