Page 430 of 513
PDF/HTML Page 461 of 544
single page version

अथ श्रामण्यापरनाम्नो मोक्षमार्गस्यैकाग्र्यलक्षणस्य प्रज्ञापनम् । तत्र तन्मूलसाधनभूते प्रथममागम एव व्यापारयति —

श्रमणो हि तावदैकाग्र्यगत एव भवति । ऐकाग्र्यं| तु निश्चितार्थस्यैव भवति । अर्थनिश्चयस्त्वागमादेव भवति । तत आगम एव व्यापारः प्रधानतरः, न चान्या गतिरस्ति । यतो न खल्वागममन्तरेणार्था निश्चेतुं शक्यन्ते, तस्यैव हि त्रिसमयप्रवृत्तत्रिलक्षणसकलपदार्थ- सार्थयाथात्म्यावगमसुस्थितान्तरङ्गगम्भीरत्वात् । न चार्थनिश्चयमन्तरेणैकाग्र्यं सिद्धयेत्, निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गोपसंहारमुख्यत्वेन ‘मुज्झदि वा’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथाद्वयम् । एवं स्थलचतुष्टयेन तृतीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथैकाग्र्यगतः श्रमणो भवति

have shrAmaNya jenun bIjun nAm chhe evA ekAgratAlakShaNavALA mokShamArganun pragnApan chhe. temAn pratham, tenA ( – mokShamArganA) mULasAdhanabhUt AgamamAn ja vyApAr ( – pravRutti) karAve chhe —

anvayArtha — [श्रमणः] shramaN [ऐकाग्र्यतः] ekAgratAne prApta hoy chhe; [ऐकाग्र्यं|] ekAgratA [अर्थेषु निश्चितस्य] padArthonA nishchayavantane hoy chhe; [निश्चितिः] (padArthono) nishchay [आगमतः] Agam dvArA thAy chhe; [ततः] tethI [आगमचेष्टा] AgamamAn vyApAr [ज्येष्ठा] mukhya chhe.

TIkA — pratham to, shramaN kharekhar ekAgratAne prApta ja hoy chhe; ekAgratA padArthonA nishchayavantane ja hoy chhe; ane padArthono nishchay Agam dvArA ja thAy chhe; tethI AgamamAn ja vyApAr pradhAnatar ( – visheSh pradhAn) chhe; bIjI gati ( – bIjo koI rasto) nathI. tenun kAraN A pramANe chhe

kharekhar Agam vinA padArthono nishchay karI shakAto nathI; kAraN ke Agam ja, jene traNe kALe (utpAd -vyay -dhrauvyarUp) traN lakShaNo pravarte chhe evA sakaLapadArthasArthanA yathAtath gnAn vaDe susthit antarangathI gambhIr chhe (arthAt Agamanun ja antarang sarva

Page 431 of 513
PDF/HTML Page 462 of 544
single page version

यतोऽनिश्चितार्थस्य कदाचिन्निश्चिकीर्षाकुलितचेतसः समन्ततो दोलायमानस्यात्यन्ततरलतया, कदाचिच्चिकीर्षाज्वरपरवशस्य विश्वं स्वयं सिसृक्षोर्विश्वव्यापारपरिणतस्य प्रतिक्षणविजृम्भ- माणक्षोभतया, कदाचिद्बुभुक्षाभावितस्य विश्वं स्वयं भोग्यतयोपादाय रागद्वेषदोषकल्माषित- चित्तवृत्तेरिष्टानिष्टविभागेन प्रवर्तितद्वैतस्य प्रतिवस्तुपरिणममानस्यात्यन्तविसंष्ठुलतया, कृत- निश्चयनिःक्रियनिर्भोगं युगपदापीतविश्वमप्यविश्वतयैकं भगवन्तमात्मानमपश्यतः सन्ततं वैयग्रयमेव स्यात् । न चैकाग्र्यमन्तरेण श्रामण्यं सिद्धयेत्, यतोऽनैकाग्र्यस्यानेकमेवेदमिति पश्यतस्तथाप्रत्ययाभिनिविष्टस्यानेकमेवेदमिति जानतस्तथानुभूतिभावितस्यानेकमेवेदमिति प्रत्यर्थविकल्पव्यावृत्तचेतसा सन्ततं प्रवर्तमानस्य तथावृत्तिदुःस्थितस्य चैकात्मप्रतीत्यनुभूति- तच्चैकाग्र्यमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयतियमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयति — एयग्गगदो समणो ऐकाग्रयगतः श्रमणो भवति अत्रायमर्थः — जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तद्रव्यगुणपर्यायैकसमयपरिच्छित्तिसमर्थसकलविमलकेवल- ज्ञानलक्षणनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपमैकाग्र्यं भण्यते तत्र गतस्तन्मयत्वेन परिणतः padArthonA samUhanA yathArtha gnAn vaDe susthit chhe mATe Agam ja samasta padArthonA yathArtha gnAnathI gambhIr chhe).

vaLI padArthonA nishchay vinA ekAgratA siddha thatI nathI; kAraN ke, jene padArthono nishchay nathI te (1) kadAchit nishchay karavAnI ichchhAthI AkuLatA pAmatA chittane lIdhe sarvata dolAyamAn ( – DAmADoL) thavAthI atyant taralatA pAme chhe, (2) kadAchit karavAnI ichchhArUp jvar vaDe paravash thayo thako vishvane ( – samasta padArthone) svayam sarjavAne ichchhato thako vishvavyApArarUpe ( – samasta padArthonI pravRuttirUpe) pariNamato hovAthI pratikShaN kShobhanI pragaTatA pAme chhe, ane (3) kadAchit bhogavavAnI ichchhAthI bhAvit thayo thako vishvane svayam bhogyapaNe grahaN karIne, rAgadveSharUp doShathI kaluShit chittavRuttine lIdhe (vastuomAn) iShTa- aniShTa vibhAg vaDe dvait pravartAvato thako pratyek vasturUpe pariNamato hovAthI atyant asthiratA pAme chhe, tethI ( – pUrvokta traN kAraNone lIdhe) te anishchayI jIv (1) kRutanishchay (nishchayavant), (2) niShkriy ane (3) nirbhog evA bhagavAn AtmAne — ke je yugapad vishvane pI jato hovA chhatAn vishvapaNe nahi thavAthI ek chhe tene — nahi dekhato hovAne lIdhe tene satat vyagratA ja hoy chhe ( – ekAgratA hotI nathI).

vaLI ekAgratA vinA shrAmaNya siddha thatun nathI; kAraN ke, jene ekAgratA nathI te jIv (1) ‘A anek ja chhe’ em dekhato ( – shraddhato) thako te prakAranI pratItimAn ¹abhiniviShTa hoy chhe, (2) ‘A anek ja chhe’ em jANato thako te prakAranI anubhUtithI bhAvit hoy chhe, ane (3) ‘A anek ja chhe’ em darek padArthanA vikalpathI khanDit ( – chhinnabhinna) chitta sahit satat pravartato thako te prakAranI ²vRuttithI dusthit hoy chhe, 1. abhiniviShTa = AgrahI; draDh; machelo. 2. vRutti = vartan; vartavun te; chAritra.

Page 432 of 513
PDF/HTML Page 463 of 544
single page version

वृत्तिस्वरूपसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रपरिणतिप्रवृत्तद्रशिज्ञप्तिवृत्तिरूपात्मतत्त्वैकाग्र्याभावात् शुद्धात्म- तत्त्वप्रवृत्तिरूपं श्रामण्यमेव न स्यात् । अतः सर्वथा मोक्षमार्गापरनाम्नः श्रामण्यस्य सिद्धये भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञे प्रकटानेकान्तकेतने शब्दब्रह्मणि निष्णातेन मुमुक्षुणा भवितव्यम् ।।२३२।।

अथागमहीनस्य मोक्षाख्यं कर्मक्षपणं न सम्भवतीति प्रतिपादयति — श्रमणो भवति । एयग्गं णिच्छिदस्स ऐकाग्ग्ग्ग्ग्ाा ाा ा

टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतिष्वर्थेषु । णिच्छित्ती आगमदो सा च पदार्थनिश्चित्तिरागमतो भवति । तथाहि — जीवभेदकर्मभेदप्रतिपादकागमाभ्यासाद्भभवति, न केवल- मागमाभ्यासात्तथैवागमपदसारभूताच्चिदानन्दैकपरमात्मतत्त्वप्रकाशकादध्यात्माभिधानात्परमागमाच्च पदार्थ- परिच्छित्तिर्भवति । आगमचेट्ठा तदो जेट्ठा ततः कारणादेवमुक्तलक्षणागमे परमागमे च चेष्टा प्रवृत्तिः ज्येष्ठा श्रेष्ठा प्रशस्येत्यर्थः ।।२३२।। अथागमपरिज्ञानहीनस्य कर्मक्षपणं न भवतीति प्ररूपयति — आगमहीणो tethI tene ek AtmAnI pratIti -anubhUti -vRuttisvarUp samyagdarshan -gnAn -chAritrapariNatie pravartatI je ¹drashi -gnapti -vRuttirUp AtmatattvamAn ekAgratA teno abhAv hovAthI shuddhAtma- tattvapravRuttirUp shrAmaNya ja (shuddhAtmatattvamAn pravRuttirUp munipaNun ja) hotun nathI.

AthI (em kahyun ke) mokShamArga jenun bIjun nAm chhe evA shrAmaNyanI sarva prakAre siddhi karavA mATe mumukShue bhagavAn arhant sarvagnathI upagna ( – svayam jANIne kahevAyelA) shabdabrahmamAn — ke jenun anekAntarUpI ²ketan pragaT chhe temAn — niShNAt thavun.

bhAvArtha — Agam vinA padArthono nishchay thato nathI; padArthonA nishchay vinA ashraddhAjanit taralatA, parakartRutvAbhilAShAjanit kShobh ane parabhokatRutvAbhilAShAjanit asthiratAne lIdhe ekAgratA thatI nathI; ane ekAgratA vinA ek AtmAnAn shraddhAn -gnAn- vartanarUpe pravartatI shuddhAtmapravRutti nahi thavAthI munipaNun thatun nathI. mATe mokShArthInun pradhAn kartavya ³shabdabrahmarUp AgamamAn pravINatA prApta karavI te chhe. 232.

have, AgamahInane mokShAkhya (‘mokSha’ nAmathI kahevAto) karmakShay thato nathI em pratipAdan kare chhe — 1. drashi = darshan 2. ketan = chihna; lakShaN; dhvaj. 3. shabdabrahma = paramabrahmarUp vAchyanun vAchak dravyashrut. [A gAthAomAn sarvagnopagna samasta dravyashrutane

Page 433 of 513
PDF/HTML Page 464 of 544
single page version

न खल्वागममन्तरेण परात्मज्ञानं परमात्मज्ञानं वा स्यात्; न च परात्मज्ञानशून्यस्य परमात्मज्ञानशून्यस्य वा मोहादिद्रव्यभावकर्मणां ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां वा क्षपणं स्यात् । तथाहि — न तावन्निरागमस्य निरवधिभवापगाप्रवाहवाहिमहामोहमलमलीमसस्यास्य जगतः समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि आगमहीनः श्रमणो नैवात्मानं परं वा विजानाति; अविजाणंतो अत्थे अविजानन्नर्थान्परमात्मादिपदार्थान् खवेदि कम्माणि किध भिक्खू क्षपयति कर्माणि कथं भिक्षुः, न कथमपि इति । इतो विस्तरः — ‘‘गुणजीवा पज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणाओ य । उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिदा ।।’’ इति गाथाकथिताद्यागममजानन्, तथैव ‘‘भिण्णउ जेण ण जाणियउ णियदेहहं परमत्थु । सो अंधउ अवरहं अंधयहं कि म दरिसावइ पंथु।।’’ इति दोहकसूत्रकथिताद्यागमपदसारभूतम-

anvayArtha — [आगमहीनः] AgamahIn [श्रमणः] shramaN [आत्मानं] AtmAne (potAne) ane [परं] parane [न एव विजानाति] jANato nathI ja; [अर्थान् अविजानन्] padArthone nahi jANato [भिक्षुः] bhikShu [कर्माणि] karmone [कथं] kaI rIte [क्षपयति] kShay kare?

TIkA — kharekhar Agam vinA ¹parAtmagnAn ke ²paramAtmagnAn thatun nathI; ane parAtmagnAnashUnyane ke paramAtmagnAnashUnyane mohAdidravyabhAvakarmono ke ³gnaptiparivartanarUp karmono kShay thato nathI. te A pramANe —

pratham to, AgamahIn evun A jagat — ke je niravadhi (anAdi) bhavasaritAnA pravAhane vahevaDAvanArA mahAmohamaLathI malin chhe te — dhatUro pIdhelA manuShyanI mAphak 1. parAtmagnAn = paranun ane AtmAnun gnAn; paranun ane potAnun gnAn; sva -paranun bhedagnAn. 2. paramAtmagnAn = paramAtmAnun gnAn; ‘hun sakaL lokAlokane jANanArA gnAnasvabhAvavALo param AtmA

chhun’ evun gnAn. 3. gnaptiparivartan = gnaptinun palaTAvun te; jANanakriyAno palaTo. (gnAnanun ek gneyathI bIjA gneyamAn

palaTAvun te gnaptiparivartanarUp karma chhe.) pra. 55

Page 434 of 513
PDF/HTML Page 465 of 544
single page version

पीतोन्मत्तकस्येवावकीर्णविवेकस्याविविक्तेन ज्ञानज्योतिषा निरूपयतोऽप्यात्मात्मप्रदेशनिश्चित शरीरादिद्रव्येषूपयोगमिश्रितमोहरागद्वेषादिभावेषु च स्वपरनिश्चायकागमोपदेशपूर्वकस्वानुभवा- भावादयं परोऽयमात्मेति ज्ञानं सिद्धयेत्; तथाच त्रिसमयपरिपाटीप्रकटितविचित्रपर्याय- प्राग्भारागाधगम्भीरस्वभावं विश्वमेव ज्ञेयीकृत्य प्रतपतः परमात्मनिश्चायकागमोपदेशपूर्वक- स्वानुभवाभावात् ज्ञानस्वभावस्यैकस्य परमात्मनो ज्ञानमपि न सिद्धयेत् । परात्म- परमात्मज्ञानशून्यस्य तु द्रव्यकर्मारब्धैः शरीरादिभिस्तत्प्रत्ययैर्मोहरागद्वेषादिभावैश्च सहैक्य- माकलयतो वध्यघातकविभागाभावान्मोहादिद्रव्यभावकर्मणां क्षपणं न सिद्धयेत्; तथाच ध्यात्मशास्त्रं चाजानन् पुरुषो रागादिदोषरहिताव्याबाधसुखादिगुणस्वरूपनिजात्मद्रव्यस्य भावकर्म- शब्दाभिधेयै रागादिनानाविकल्पजालैर्निश्चयेन कर्मभिः सह भेदं न जानाति, तथैव कर्मारिविध्वंसक- vivekanA nAshane prApta hovAthI ¹avivikta gnAnajyoti vaDe joke jue chhe topaN, tene ²svaparanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavanA abhAvane lIdhe, AtmAmAn ane Atmapradeshasthit sharIrAdidravyomAn tem ja upayogamishrit moharAgadveShAdibhAvomAn ‘A par chhe ane A AtmA ( – sva) chhe’ evun gnAn siddha thatun nathI; tem ja tene ³paramAtmanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavanA abhAvane lIdhe, jene trikALaparipATImAn vichitra paryAyono samUh pragaT thAy chhe evA agAdhagambhIrasvabhAvI vishvane gneyarUp karIne ⁴pratapatA gnAnasvabhAvI ek paramAtmAnun gnAn paN siddha thatun nathI.

ane (e rIte) je (1) parAtmagnAnathI tem ja (2) paramAtmagnAnathI shUnya chhe tene, (1) dravyakarmathI thatAn sharIrAdi sAthe tathA ⁵tatpratyayI moharAgadveShAdibhAvo sAthe ekatA anubhavavAne lIdhe ⁶vadhyaghAtakanA vibhAgano abhAv hovAthI mohAdidravyabhAvakarmono kShay siddha thato nathI, tem ja (2) ⁷gneyaniShThapaNe pratyek vastunA utpAd -vinAsharUpe pariNamatI 1. avivikta = avivekavALI; vivekashUnya; bhed vinAnI; abhinna; bheLaseL. 2. svaparanishchAyak = svaparano nishchay karAvanAr. (Agamopadesh svaparano nishchay karAvanAr chhe arthAt

svaparano nishchay karavAmAn nimittabhUt chhe.) 3. paramAtmanishchAyak = paramAtmAno nishchay karAvanAr (arthAt gnAnasvabhAvI paramAtmAno nirNay karavAmAn

nimittabhUt) 4. pratapavun = tapavun; pratApavant vartavun. (gnAnasvabhAvI paramAtmA vishvane gneyarUp karIne tape chhe — pratApavant

varte chhe.) 5. tatpratyayI = tatsambandhI; te sambandhI; te jenun nimitta chhe evA. 6. vadhyaghAtak = haNAvAyogya ane haNanAr. [AtmA vadhya chhe ane mohAdibhAvakarmo ghAtak chhe.

mohAdidravyakarmo paN AtmAnA ghAtamAn nimittabhUt hovAthI ghAtak kahevAy chhe.] 7. gneyaniShTha = gneyomAn niShThAvALun; gneyaparAyaN; gneyasanmukh. [anAdi sansArathI gnapti gneyaniShTha hovAthI te

Page 435 of 513
PDF/HTML Page 466 of 544
single page version

ज्ञेयनिष्ठतया प्रतिवस्तु पातोत्पातपरिणतत्वेन ज्ञप्तेरासंसारात्परिवर्तमानायाः परमात्मनिष्ठत्व- मन्तरेणानिवार्यपरिवर्ततया ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां क्षपणमपि न सिद्धयेत् । अतः कर्म- क्षपणार्थिभिः सर्वथागमः पर्युपास्यः ।।२३३।।

स्वकीयपरमात्मतत्त्वस्य ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मभिरपि सह पृथक्त्वं न वेत्ति, तथाचाशरीरलक्षणशुद्धात्म- पदार्थस्य शरीरादिनोकर्मभिः सहान्यत्वं न जानाति । इत्थंभूतभेदज्ञानाभावाद्देहस्थमपि निजशुद्धात्मानं न रोचते, समस्तरागादिपरिहारेण न च भावयति । ततश्च कथं कर्मक्षयो भवति, न कथमपीति । ततः कारणान्मोक्षार्थिना परमागमाभ्यास एव कर्तव्य इति तात्पर्यार्थः ।।२३३।। अथ मोक्षमार्गार्थिनामागम hovAne lIdhe anAdi sansArathI parivartan pAmatI je gnapti tenun parivartan paramAtmaniShThatA sivAy anivArya hovAthI, gnaptiparivartanarUp karmono kShay paN siddha thato nathI. mATe karmakShayanA arthIoe sarva prakAre AgamanI paryupAsanA karavI yogya chhe.

bhAvArtha — AgamanI paryupAsanA rahit jagatane AgamopadeshapUrvak svAnubhav nahi thato hovAthI tene ‘A amUrtik AtmA te hun chhun ane A samAnakShetrAvagAhI sharIrAdik te par chhe’ em, tathA ‘A upayog te hun chhun ane A upayogamishrit moh- rAgadveShAdibhAvo te par chhe’ em sva -paranun bhedagnAn thatun nathI; tem ja tene AgamopadeshapUrvak svAnubhav nahi thato hovAthI ‘hun gnAnasvabhAvI ek paramAtmA chhun’ evun paramAtmagnAn paN thatun nathI.

e rIte jene (1) svaparagnAn tem ja (2) paramAtmagnAn nathI tene, (1) haNAvA- yogya evA svanun ane haNanAr evAn mohAdidravyabhAvakarmarUp paranun bhedagnAn nahi hovAthI mohAdidravyabhAvakarmono kShay thato nathI, tem ja (2) paramAtmaniShThatAnA abhAvane lIdhe gnaptinun parivartan nahi TaLatun hovAthI gnaptiparivartanarUp karmono paN kShay thato nathI.

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 467 of 544
single page version

इह तावद्भगवन्तः सिद्धा एव शुद्धज्ञानमयत्वात्सर्वतश्चक्षुषः, शेषाणि तु सर्वाण्यपि भूतानि मूर्तद्रव्यावसक्तद्रष्टित्वादिन्द्रियचक्षूंषि । देवास्तु सूक्ष्मत्वविशिष्टमूर्तद्रव्यग्राहित्वाद- वधिचक्षुषः, अथ च तेऽपि रूपिद्रव्यमात्रद्रष्टत्वेनेन्द्रियचक्षुर्भ्योऽविशिष्यमाणा इन्द्रियचक्षुष एव । एवममीषु समस्तेष्वपि संसारिषु मोहोपहततया ज्ञेयनिष्ठेषु सत्सु ज्ञाननिष्ठत्वमूल- शुद्धात्मतत्त्वसंवेदनसाध्यं सर्वतश्चक्षुस्त्वं न सिद्धयेत् । अथ तत्सिद्धये भगवन्तः श्रमणा आगमचक्षुषो भवन्ति । तेन ज्ञेयज्ञानयोरन्योन्यसंवलनेनाशक्यविवेचनत्वे सत्यपि स्वपर- एव द्रष्टिरित्याख्याति — आगमचक्खू शुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकपरमागमचक्षुषो भवन्ति । के ते । साहू निश्चयरत्नत्रयाधारेण निजशुद्धात्मसाधकाः साधवः । इंदियचक्खूणि निश्चयेनातीन्द्रियामूर्तकेवलज्ञानादि- गुणस्वरूपाण्यपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादिन्द्रियाधीनत्वेनेन्द्रियचक्षूंषि भवन्ति । कानि कर्तॄणि । सव्वभूदाणि सर्वभूतानि सर्वसंसारिजीवा इत्यर्थः । देवा य ओहिचक्खू देवा अपि च सूक्ष्ममूर्त- पुद्गलद्रव्यविषयावधिचक्षुषः । सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू सिद्धाः पुनः शुद्धबुद्धैकस्वभावजीवलोकाकाश- प्रमितशुद्धासंख्येयसर्वप्रदेशचक्षुष इति । अनेन किमुक्तं भवति । सर्वशुद्धात्मप्रदेशे लोचनोत्पत्तिनिमित्तं

anvayArtha — [साधुः] sAdhu [आगमचक्षुः] AgamachakShu ( – AgamarUp chakShuvALA) chhe, [सर्वभूतानि] sarva bhUto ( – prANIo) [इन्द्रियचक्षूंषि] indriyachakShu chhe, [देवाः च] devo [अवधिचक्षुषः] avadhichakShu chhe [पुनः] ane [सिद्धाः] siddho [सर्वतःचक्षुषः] sarvatachakShu ( – sarva taraphathI chakShuvALA arthAt sarva Atmapradeshe chakShuvALA) chhe.

TIkA — pratham to, A lokamAn bhagavant siddho ja shuddhagnAnamay hovAthI sarvatachakShu chhe ane bAkInAn badhay bhUto (-jIvo), mUrta dravyomAn ja temanI draShTi lAgatI hovAthI, indriyachakShu chhe. devo sUkShmatvavALAn mUrta dravyone grahaN karatA hovAthI avadhichakShu chhe; athavA teo paN, mAtra rUpI dravyone dekhatA hovAthI temane indriyachakShuvALAnothI judA na pADavAmAn Ave to, indriyachakShu ja chhe. e rIte A badhAy sansArIo moh vaDe +upahat hovAne lIdhe gneyaniShTha hovAthI, gnAnaniShThapaNAnun mUL je shuddhAtmatattvanun samvedan tenAthI sAdhya ( – sadhAtun) evun sarvatachakShupaNun temane siddha thatun nathI.

have, tenI (sarvatachakShupaNAnI) siddhine mATe bhagavant shramaNo AgamachakShu hoy chhe. teo te AgamarUp chakShu vaDe, joke gney ane gnAnanun anyonya milan hovAne lIdhe temane bhinna karavAn ashakya chhe (arthAt gneyo gnAnamAn na jaNAy em karavun ashakya chhe) topaN, +upahat = haNAyelA; IjA pAmelA; ashuddha; malin; bhraShTa.

Page 437 of 513
PDF/HTML Page 468 of 544
single page version

विभागमारचय्य निर्भिन्नमहामोहाः सन्तः परमात्मानमवाप्य सततं ज्ञाननिष्ठा एवावतिष्ठन्ते । अतः सर्वमप्यागमचक्षुषैव मुमुक्षूणां द्रष्टव्यम् ।।२३४।।

आगमेन तावत्सर्वाण्यपि द्रव्याणि प्रमीयन्ते, विस्पष्टतर्कणस्य सर्वद्रव्याणाम- विरुद्धत्वात् । विचित्रगुणपर्यायविशिष्टानि च प्रतीयन्ते, सहक्रमप्रवृत्तानेकधर्मव्यापका- परमागमोपदेशादुत्पन्नं निर्विकारं मोक्षार्थिभिः स्वसंवेदनज्ञानमेव भावनीयमिति ।।२३४।। अथागम- लोचनेन सर्वं द्रश्यत इति प्रज्ञापयति — सव्वे आगमसिद्धा सर्वेऽप्यागमसिद्धा आगमेन ज्ञाताः । के ते । अत्था विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयोऽर्थाः । कथं सिद्धाः । गुणपज्जएहिं svaparano vibhAg karIne, mahAmohane jemaNe bhedI nAkhyo chhe evA vartatA thakA, paramAtmAne pAmIne, satat gnAnaniShTha ja rahe chhe.

anvayArtha — [सर्वे अर्थाः] badhA padArtho [चित्रैः गुणपर्यायैः] vichitra (anek prakAranA) guNaparyAyo sahit [आगमसिद्धाः] Agamasiddha chhe. [तान् अपि] te sarvane [ते श्रमणाः] e shramaNo [आगमेन हि द्रष्टवा] Agam vaDe kharekhar dekhIne [जानन्ति] jANe chhe.

TIkA — pratham to, Agam vaDe badhay dravyo pramey thAy chhe (arthAt jaNAy chhe), kAraN ke sarva dravyo vispaShTa tarkaNAthI aviruddha chhe ( – badhAn dravyo AgamAnusAr je visheSh spaShTa tarka tenI sAthe meLavALAn chhe arthAt teo AgamAnusAr vispaShTa vichArathI jaNAy evAn chhe). vaLI Agam vaDe te dravyo vichitra guNaparyAyovALAn pratIt thAy chhe, kAraN ke Agam sahapravRutta ane kramapravRutta anek dharmomAn vyApak ( – anek dharmone kahenAr)

Page 438 of 513
PDF/HTML Page 469 of 544
single page version

नेकान्तमयत्वेनैवागमस्यप्रमाणत्वोपपत्तेः । अतः सर्वेऽर्था आगमसिद्धा एव भवन्ति । अथ ते श्रमणानां ज्ञेयत्वमापद्यन्ते स्वयमेव, विचित्रगुणपर्यायविशिष्टसर्वद्रव्यव्यापकानेकान्तात्मक- श्रुतज्ञानोपयोगीभूय विपरिणमनात् । अतो न किञ्चिदप्यागमचक्षुषामद्रश्यं स्यात् ।।२३५।।

चित्तेहिं विचित्रगुणपर्यायैः सह । जाणंति जानन्ति । कान् । ते वि तान् पूर्वोक्तार्थगुणपर्यायान् । किं कृत्वा पूर्वम् । पेच्छित्ता द्रष्टवा ज्ञात्वा । केन । आगमेण हि आगमेनैव । अयमत्रार्थः — पूर्वमागमं पठित्वा पश्चाज्जानन्ति । ते समणा ते श्रमणा भवन्तीति । अत्रेदं भणितं भवति — सर्वे द्रव्यगुणपर्यायाः परमागमेन ज्ञायन्ते । कस्मात् । आगमस्य परोक्षरूपेण केवलज्ञानसमानत्वात् । पश्चादागमाधारेण स्वसंवेदनज्ञाने जाते स्वसंवेदनज्ञानबलेन केवलज्ञाने च जाते प्रत्यक्षा अपि भवन्ति । ततःकारणादागमचक्षुषा परंपरया सर्वं द्रश्यं भवतीति ।।२३५।। एवमागमाभ्यासकथनरूपेण प्रथमस्थले सूत्रचतुष्टयं गतम् । अथागमपरिज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानतदुभयपूर्वकसंयतत्वत्रयस्य मोक्षमार्गत्वं नियमयति — आगमपुव्वा दिट्ठी ण भवदि जस्सेह ¹

siddha thAy chhe). AthI badhA padArtho Agamasiddha ja chhe. ane teo shramaNone svayamev gneyabhUt thAy chhe, kAraN ke shramaNo vichitra guNaparyAyovALAn sarva dravyomAn vyApak ( – sarva dravyone jANanAr) ²anekAntAtmak shrutagnAnopayogarUp thaIne pariName chhe.

AthI (em kahyun ke) AgamachakShuone ( – AgamarUp chakShuvALAone) kAi paN adrashya nathI. 235.

have, AgamagnAn, tatpUrvak tattvArthashraddhAn ane tadubhayapUrvak sanyatatvanA yugapadapaNAne mokShamArgapaNun hovAno niyam kare chhe [arthAt (1) AgamagnAn, (2) te -pUrvak tattvArthashraddhAn ane (3) te banne -pUrvak sanyatapaNun — e traNenun sAthe hovun te ja mokShamArga chhe evo niyam siddha kare chhe] —

krame pravartatA je anek dharmo temAn vyApanArA (arthAt temane kahenArA) anek dharmo dravyashrutamAn chhe.] 2. shrutagnAnopayog anekAntAtmak chhe. sarva dravyonA je anek dharmo temAn vyApanArA (arthAt temane

Page 439 of 513
PDF/HTML Page 470 of 544
single page version

इह हि सर्वस्यापि स्यात्कारकेतनागमपूर्विकया तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणया द्रष्टया शून्यस्य स्वपरविभागाभावात् कायकषायैः सहैक्यमध्यवसतोऽनिरुद्धविषयाभिलाषतया षड्जीवनिकाय- घातिनो भूत्वा सर्वतोऽपि कृतप्रवृत्तेः सर्वतो निवृत्त्यभावात्तथा परमात्मज्ञानाभावाद् ज्ञेयचक्र- क्रमाक्रमणनिरर्गलज्ञप्तितया ज्ञानरूपात्मतत्त्वैकाग्र्यप्रवृत्त्यभावाच्च संयम एव न तावत् सिद्धयेत् । आगमपूर्विका द्रष्टिः सम्यक्त्वं नास्ति यस्येह लोके संजमो तस्स णत्थि संयमस्तस्य नास्ति इदि भणदि इत्येवं भणति कथयति । किं कर्तृ । सुत्तं सूत्रमागमः । असंजदो होदि किध समणो असंयतः सन् श्रमणस्तपोधनः कथं भवति, न कथमपीति । तथाहि — यदि निर्दोषिनिजपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपं सम्यक्त्वं नास्ति तर्हि परमागमबलेन विशदैकज्ञानरूपमात्मानं जानन्नपि सम्यग्द्रष्टिर्न भवति, ज्ञानी च न भवति, तद्द्वयाभावे सति पञ्चेन्द्रियविषयाभिलाषषड्जीववधव्यावृत्तोऽपि संयतो न भवति । ततः

anvayArtha — [इह] A lokamAn [यस्य] jene [आगमपूर्वा द्रष्टिः] AgamapUrvak draShTi (-darshan) [न भवति] nathI [तस्य] tene [संयमः] sanyam [न अस्ति] nathI [इति] em [सूत्रं भणति] sUtra kahe chhe; ane [असंयतः] asanyat te [श्रमणः] shramaN [कथं भवति] kaI rIte hoy?

TIkA — A lokamAn kharekhar, syAtkAr jenun chihna chhe evA AgamapUrvak ¹tattvArthashraddhAnalakShaNavALI draShTithI je shUnya chhe te badhAyane sanyam ja pratham to siddha thato nathI, kAraN ke (1) svaparanA vibhAganA abhAvane lIdhe kAyA ane kaShAyo sAthe ekatAno adhyavasAy karatA evA te jIvo, (potAne) ²viShayonI abhilAShAno nirodh nahi thayo hovAne lIdhe chha jIvanikAyanA ghAtI thaIne sarvata (badhIye taraphathI) pravRutti karatA hovAthI, temane sarvata nivRuttino abhAv chhe (arthAt ekke taraphathI — jarAy nivRutti nathI), tem ja (2) temane paramAtmagnAnanA abhAvane lIdhe gneyasamUhane krame jANatI ³nirargaLagnapti 1. tattvArthashraddhAnalakShaNavALI = tattvArthanun shraddhAn jenun lakShaN chhe evI. [samyagdarshananun lakShaN tattvArthashraddhAn

chhe. te AgamapUrvak hoy chhe. Agamanun chihna ‘syAt’kAr chhe.] 2. je jIvone svaparanun bhedagnAn nathI temane bhale kadAchit pAnch indriyonAn viShayono sanyog na dekhAto

hoy, chha jIvanikAyanI dravyahinsA na dekhAtI hoy ane e rIte sanyogathI nivRutti dekhAtI hoy, topaN kAyA ane kaShAyo sAthe ekatA mAnanArA te jIvone kharekhar pAnch indriyonA viShayonI abhilAShAno nirodh nathI, hinsAno jarAy abhAv nathI ane e rIte parabhAvathI bilakul nivRutti nathI. 3. nirargaL = ankush vinAnI; sanyam vinAnI; nirankush; svachchhandI.

Page 440 of 513
PDF/HTML Page 471 of 544
single page version

असिद्धसंयमस्य तु सुनिश्चितैकाग्र्यगतत्वरूपं मोक्षमार्गापरनाम श्रामण्यमेव न सिद्धयेत् । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यस्यैव मोक्षमार्गत्वं नियम्येत ।।२३६।।

स्थितमेतत् – परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वत्रयमेव मुक्तिकारणमिति ।।२३६।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्याभावे मोक्षो नास्तीति व्यवस्थापयति — ण हि आगमेण सिज्झदि आगमजनित- परमात्मज्ञानेन न सिद्धयति, सद्दहणं जदि वि णत्थि अत्थेसु श्रद्धानं यदि च नास्ति परमात्मादिपदार्थेषु । सद्दहमाणो अत्थे श्रद्दधानो वा चिदानन्दैकस्वभावनिजपरमात्मादिपदार्थान्, असंजदो वा ण णिव्वादि विषय- कषायाधीनत्वेनासंयतो वा न निर्वाति, निर्वाणं न लभत इति । तथाहि – यथा प्रदीपसहितपुरुषस्य कूपपतनप्रस्तावे कूपपतनान्निवर्तनं मम हितमिति निश्चयरूपं श्रद्धानं यदि नास्ति तदा तस्य प्रदीपः किं करोति, न किमपि । तथा जीवस्यापि परमागमाधारेण सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानरूपं hovAthI gnAnarUp AtmatattvamAn ekAgratAnI pravRuttino abhAv chhe. (A rIte temane sanyam siddha thato nathI.) ane (-e rIte) jemane sanyam siddha nathI temane +sunishchit aikAgrya- pariNatapaNArUp shrAmaNya ja — ke jenun bIjun nAm mokShamArga chhe te ja — siddha thatun nathI.

AthI AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA yugapadapaNAne ja mokShamArgapaNun hovAno niyam thAy chhe. 236.

have, AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA ayugapadapaNAne mokShamArgapaNun ghaTatun nathI em siddha kare chhe —

anvayArtha — [आगमेन] AgamathI, [यदि अपि] jo [अर्थेषु श्रद्धानं नास्ति] padArthonun shraddhAn na hoy to, [न हि सिद्धयति] siddhi (mukti) thatI nathI; [अर्थान् श्रद्दधानः] padArthone shraddhanAro paN, [असंयतः वा] jo asanyat hoy to, [न निर्वाति] nirvAN pAmato nathI. +sunishchit = draDh. (draDhapaNe ekAgratAmAn pariNamavun te shrAmaNya chhe.)

Page 441 of 513
PDF/HTML Page 472 of 544
single page version

श्रद्धानशून्येनागमजनितेन ज्ञानेन, तदविनाभाविना श्रद्धानेन च संयमशून्येन, न तावत्सिद्धयति । तथाहि — आगमबलेन सक लपदार्थान् विस्पष्टं तर्कयन्नपि, यदि सक ल- पदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं न तथा प्रत्येति, तदा यथोदितात्मनः श्रद्धान- शून्यतया यथोदितमात्मानमननुभवन् कथं नाम ज्ञेयनिमग्नो ज्ञानविमूढो ज्ञानी स्यात् । अज्ञानिनश्च ज्ञेयद्योतको भवन्नप्यागमः किं कुर्यात् । ततः श्रद्धानशून्यादागमान्नास्ति सिद्धिः । किञ्च, सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं श्रद्दधानोऽप्यनुभवन्नपि, यदि स्वस्मिन्नेव संयम्य न वर्तयति, तदानादिमोहरागद्वेषवासनोपजनितपरद्रव्यचङ्क्रमणस्वैरिण्या- श्चिद्वृत्तेः स्वस्मिन्नेव स्थानान्निर्वासननिःकम्पैकतत्त्वमूर्च्छितचिद्वृत्त्यभावात्कथं नाम संयतः स्यात् । स्वात्मानं जानतोऽपि ममात्मैवोपादेय इति निश्चयरूपं यदि श्रद्धानं नास्ति तदा तस्य प्रदीपस्थानीय आगमः किं करोति, न किमपि । यथा वा स एव प्रदीपसहितपुरुषः स्वकीयपौरुषबलेन कूपपतनाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं प्रदीपो द्रष्टिर्वा किं करोति, न किमपि । तथायं जीवः

TIkA — Agamajanit gnAnathI, jo te shraddhAnashUnya hoy to, siddhi thatI nathI; tathA tenA vinA ( – AgamagnAn vinA) je hotun nathI evA shraddhAnathI paN, jo te (shraddhAn) sanyamashUnya hoy to, siddhi thatI nathI. te A pramANe

AgamabaLe sakaL padArthonI vispaShTa *tarkaNA karato hovA chhatAn paN, jo jIv sakaL padArthonA gneyAkAro sAthe +milit thatun vishad ek gnAn jeno AkAr chhe evA AtmAne te prakAre pratIt karato nathI, to yathokta AtmAnA shraddhAnathI shUnya hovAne lIdhe je yathokta AtmAne anubhavato nathI evo te gneyanimagna gnAnavimUDh jIv kai rIte gnAnI hoy? (na ja hoy, agnAnI ja hoy.) ane agnAnIne, gneyadyotak hovA chhatAn paN, Agam shun kare? ( – Agam gneyonun prakAshak hovA chhatAn paN agnAnIne te shun kare?) mATe shraddhAnashUnya AgamathI siddhi thatI nathI.

vaLI, sakaL padArthonA gneyAkAro sAthe milit thatun vishad ek gnAn jeno AkAr chhe evA AtmAne shraddhato hovA chhatAn paN, anubhavato hovA chhatAn paN, jo jIv potAmAn ja sanyamit (-ankushit) thaIne raheto nathI, to anAdi moharAgadveShanI vAsanAthI janit je paradravyamAn bhramaN tene lIdhe je svairiNI ( – vyabhichAriNI, svachchhandI) chhe evI chidvRutti ( – chaitanyanI pariNati) potAmAn ja rahelI hovAthI, vAsanArahit niShkamp ek tattvamAn lIn chidvRuttino abhAv hovAthI, te kaI rIte sanyat hoy? (na ja hoy, asanyat ja hoy.) *tarkaNA = vichAraNA; yukti vagerenA AshrayavALun gnAn. +milit thatun = mishrit thatun; sambandh pAmatun arthAt temane jANatun. [samasta padArthonA gneyAkAro jemAn

pratibimbit thAy chhe arthAt temane je jANe chhe evun spaShTa ek gnAn ja AtmAnun rUp chhe.] pra. 56

Page 442 of 513
PDF/HTML Page 473 of 544
single page version

असंयतस्य च यथोदितात्मतत्त्वप्रतीतिरूपं श्रद्धानं यथोदितात्मतत्त्वानुभूतिरूपं ज्ञानं वा किं कुर्यात् । ततः संयमशून्यात् श्रद्धानात् ज्ञानाद्वा नास्ति सिद्धिः । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानामयौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटेतैव ।।२३७।।

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽप्यात्मज्ञानस्य मोक्षमार्गसाधकतमत्वं द्योतयति —

श्रद्धानज्ञानसहितोऽपि पौरुषस्थानीयचारित्रबलेन रागादिविकल्परूपादसंयमाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं ज्ञानं वा किं कुर्यात्, न किमपीति । अतः एतदायाति – परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां मध्ये द्वयेनैकेन वा निर्वाणं नास्ति, किंतु त्रयेणेति ।।२३७।। एवं भेदाभेदरत्नत्रयात्मकमोक्षमार्ग- स्थापनमुख्यत्वेन द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । किंच बहिरात्मावस्थान्तरात्मावस्थापरमात्मावस्था- मोक्षावस्थात्रयं तिष्ठति । अवस्थात्रयेऽनुगताकारं द्रव्यं तिष्ठति । एवं परस्परसापेक्षद्रव्यपर्यायात्मको जीवपदार्थः। तत्र मोक्षकारणं चिन्त्यते । मिथ्यात्वरागादिरूपा बहिरात्मावस्था तावदशुद्धा, मुक्तिकारणं ane asanyatane, yathokta AtmatattvanI pratItirUp shraddhAn ke yathokta AtmatattvanI anubhUtirUp gnAn shun kare? mATe sanyamashUnya shraddhAnathI ke gnAnathI siddhi thatI nathI.

AthI AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA ayugapadapaNAne mokShamArgapaNun ghaTatun nathI ja. 237.

have, AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanun yugapadapaNun hovA chhatAn paN, AtmagnAn mokShamArganun sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) chhe em samajAve chhe —

anvayArtha — [यत् कर्म] je karma [अज्ञानी] agnAnI [भवशतसहस्रकोटिभिः] lakSha koTi bhavo vaDe [क्षपयति] khapAve chhe, [तत्] te karma [ज्ञानी] gnAnI [त्रिभिः गुप्तः] traN prakAre (man -vachan -kAyAthI) gupta hovAne lIdhe [उच्छवासमात्रेण] uchchhvAsamAtrathI [क्षपयति] khapAve chhe.

Page 443 of 513
PDF/HTML Page 474 of 544
single page version

यदज्ञानी कर्म क्रमपरिपाटया बालतपोवैचित्र्योपक्रमेण च पच्यमानमुपात्तरागद्वेषतया सुखदुःखादिविकारभावपरिणतः पुनरारोपितसन्तानं भवशतसहस्रकोटीभिः कथञ्चन निस्तरति, तदेव ज्ञानी स्यात्कारकेतनागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यातिशयप्रसादासादितशुद्ध- ज्ञानमयात्मतत्त्वानुभूतिलक्षणज्ञानित्वसद्भावात्कायवाङ्मनःकर्मोपरमप्रवृत्तत्रिगुप्तत्वात् प्रचण्डोप- न भवति । मोक्षावस्था शुद्धा फलभूता, सा चाग्रे तिष्ठति । एताभ्यां द्वाभ्यां भिन्ना यान्तरात्मावस्था सा मिथ्यात्वरागादिरहितत्वेन शुद्धा । यथा सूक्ष्मनिगोतज्ञाने शेषावरणे सत्यपि क्षयोपशमज्ञानावरणं नास्ति तथात्रापि केवलज्ञानावरणे सत्यप्येकदेशक्षयोपशमज्ञानापेक्षया नास्त्यावरणम् । यावतांशेन निरावरणा रागादिरहितत्वेन शुद्धा च तावतांशेन मोक्षकारणं भवति । तत्र शुद्धपारिणामिकभावरूपं परमात्मद्रव्यं ध्येयं भवति, तच्च तस्मादन्तरात्मध्यानावस्थाविशेषात्कथंचिद्भिन्नम् । यदैकान्तेनाभिन्नं भवति तदा मोक्षेऽपि ध्यानं प्राप्नोति, अथवास्य ध्यानपर्यायस्य विनाशे सति तस्य पारिणामिक- भावस्यापि विनाशः प्राप्नोति । एवं बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मकथनरूपेण मोक्षमार्गो ज्ञातव्यः । अथ परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां मेलापकेऽपि, यदभेदरत्नत्रयात्मकं निर्विकल्प- समाधिलक्षणमात्मज्ञानं, निश्चयेन तदेव मुक्तिकारणमिति प्रतिपादयति — जं अण्णाणी कम्मं खवेदि निर्विकल्पसमाधिरूपनिश्चयरत्नत्रयात्मकविशिष्टभेदज्ञानाभावादज्ञानी जीवो यत्कर्म क्षपयति । काभिः करणभूताभिः । भवसयसहस्सकोडीहिं भवशतसहस्रकोटिभिः । तं णाणी तिहिं गुत्तो तत्कर्म ज्ञानी जीवस्त्रि- गुप्तिगुप्तः सन् खवेदि उस्सासमेत्तेण क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेणेति । तद्यथा — बहिर्विषये परमागमाभ्यासबलेन यत्सम्यक्परिज्ञानं तथैव श्रद्धानं व्रताद्यनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं सिद्धजीवविषये सम्यक्- परिज्ञानं श्रद्धानं तद्गुणस्मरणानुकूलमनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं विशदाखण्डैकज्ञानाकारे स्वशुद्धात्मनि परिच्छित्तिरूपं सविकल्पज्ञानं स्वशुद्धात्मोपादेयभूतरुचिविकल्परूपं सम्यग्दर्शनं तत्रैवात्मनि रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपं सविकल्पचारित्रमिति त्रयम् । तत्त्रयप्रसादेनोत्पन्नं यन्निर्विकल्पसमाधिरूपं निश्चयरत्नत्रयलक्षणं विशिष्टस्वसंवेदनज्ञानं तदभावादज्ञानी जीवो बहुभवकोटिभिर्यत्कर्म क्षपयति,

TIkA — je karma, (agnAnIne) kramaparipATIthI tathA anek prakAranA bALataparUp udyamathI pAkatun thakun, rAgadveSh grahaN karyA hovAne lIdhe sukhadukhAdi vikArabhAve pariNamato hovAthI pharIne santAn Aropatun jAy evI rIte, lakSha koTi bhavo vaDe, game tem karIne ( – mahA mushkelIthI), agnAnI oLangI jAy chhe, te ja karma, (gnAnIne) syAtkAraketan AgamagnAn, tattvArthashraddhAn ne sanyatatvanA yugapadapaNAnA atishay prasAdathI prApta karelI shuddhagnAnamay AtmatattvanI anubhUti jenun lakShaN chhe evA gnAnIpaNAnA sadbhAvane lIdhe kAy -vachan -mananAn karmonA *uparam vaDe triguptapaNun pravartatun hovAthI prachanD udyam vaDe pAkatun thakun, rAgadveSh chhoDyA hovAne lIdhe samasta sukhadukhAdi vikAro atyant nirasta thayA hovAthI pharIne santAn na *uparam = virAm; aTakI javun te. [gnAnIne gnAnIpaNAne lIdhe kAy -vachan -man sambandhI kAryo aTakI javAthI triguptapaNun pravarte chhe.]

Page 444 of 513
PDF/HTML Page 475 of 544
single page version

क्रमपच्यमानमपहस्तितरागद्वेषतया दूरनिरस्तसमस्तसुखदुःखादिविकारः पुनरनारोपितसन्तान- मुच्छ्वासमात्रेणैव लीलयैव पातयति । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्येऽप्यात्म- ज्ञानमेव मोक्षमार्गसाधकतममनुमन्तव्यम् ।।२३८।।

अथात्मज्ञानशून्यस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यमप्यकि ञ्चित्क र- मित्यनुशास्ति —

तत्कर्म ज्ञानी जीवः पूर्वोक्तज्ञानगुणसद्भावात् त्रिगुप्तिगुप्तः सन्नुच्छ्वासमात्रेण लीलयैव क्षपयतीति । ततो ज्ञायते परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां सद्भावेऽप्यभेदरत्नत्रयरूपस्य स्व- संवेदनज्ञानस्यैव प्रधानत्वमिति ।।२३८।। अथ पूर्वसूत्रोक्तात्मज्ञानरहितस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- Aropatun jAy evI rIte, uchchhvAsamAtra vaDe ja, lIlAthI ja, gnAnI naShTa kare chhe.

AthI, AgamagnAn, tattvArthashraddhAn ne sanyatatvanun yugapadapaNun hovA chhatAn paN Atma- gnAn ja mokShamArganun sAdhakatam sammat karavun.

bhAvArtha — agnAnIne kramAnusAr tathA bALataparUp udyamathI karma pAke chhe ane gnAnIne to *gnAnIpaNAne lIdhe vartatA triguptapaNArUp prachanD udyamathI karma pAke chhe; tethI je karma agnAnI anek +shat -sahasra -koTi bhavo vaDe, mahA kaShTathI, oLangI jAy chhe, te ja karma gnAnI uchchhvAsamAtra vaDe ja, ramatamAtrathI ja, naShTa kare chhe. vaLI agnAnIne te karma, sukhadukhAdivikArarUp pariNamanane lIdhe, pharIne nUtan karmarUp santati mUkatun jAy chhe ane gnAnIne to sukhadukhAdivikArarUp pariNaman nahi hovAthI te karma pharIne nUtan karmarUp santati mUkatun jatun nathI.

mATe AtmagnAn ja mokShamArganun sAdhakatam chhe. 238. have, AtmagnAnashUnyane sarvaAgamagnAn, tattvArthashraddhAn tathA sanyatatvanun yugapadapaNun paN akinchitkar chhe ( – kAI karatun nathI) em upadeshe chhe —

Page 445 of 513
PDF/HTML Page 476 of 544
single page version

यदि करतलामलकीकृतसकलागमसारतया भूतभवद्भावि च स्वोचितपर्यायविशिष्टम- शेषद्रव्यजातं जानन्तमात्मानं जानन् श्रद्दधानः संयमयंश्चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽपि मनाङ्मोहमलोपलिप्तत्वात् यदा शरीरादिमूर्च्छोपरक्ततया निरुपरागोपयोगपरिणतं कृत्वा ज्ञानात्मानमात्मानं नानुभवति तदा तावन्मात्रमोहमलकलङ्ककीलिकाकीलितैः कर्म- भिरविमुच्यमानो न सिद्धयति । अत आत्मज्ञानशून्यमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौग- पद्यमप्यकिञ्चित्करमेव ।।२३९।। संयतत्वानां यौगपद्यमप्यकिंचित्करमित्युपदिशति — परमाणुपमाणं वा मुच्छा देहादिएसु जस्स पुणो विज्जदि जदि परमाणुमात्रं वा मूर्च्छा देहादिकेषु विषयेसु यस्य पुरुषस्य पुनर्विद्यते यदि चेत्, सो सिद्धिं ण लहदि स सिद्धिं मुक्तिं न लभते । कथंभूतः । सव्वागमधरो वि सर्वागमधरोऽपीति । अयमत्रार्थः — सर्वागमज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्ये सति यस्य देहादिविषये स्तोकमपि ममत्वं विद्यते तस्य पूर्वसूत्रोक्तं निर्विकल्पसमाधिलक्षणं निश्चयरत्नत्रयात्मकं स्वसंवेदनज्ञानं नास्तीति ।।२३९।। अथ द्रव्यभाव- संयमस्वरूपं कथयति —

anvayArtha — [पुनः] ane [यदि यस्य] jo [देहादिकेषु] dehAdik pratye [परमाणुप्रमाणं वा] paramANu jeTalI paN [मूर्च्छा] mUrchhA [विद्यते] vartatI hoy, to [सः] te [सर्वागमधरः अपि] bhale sarvaAgamadhar hoy topaN [सिद्धिं न लभते] siddhi pAmato nathI.

TIkA — sakaL AgamanA sArane hatheLImAn rahelA AmaLA samAn karyo hovAthI ( – hastAmalakavat spaShTa jANato hovAthI) je puruSh, bhUt -vartamAn -bhAvI 1svochit paryAyo sahit asheSh dravyasamUhane jANanArA AtmAne jANe chhe, shraddhe chhe ane sanyamit rAkhe chhe, te puruShane AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanun yugapadapaNun hovA chhatAn paN, jo te puruSh jarAk mohamaL vaDe lipta hovAne lIdhe sharIrAdi pratyenI mUrchhA vaDe 2uparakta rahevAthI, 3niruparAg upayogamAn pariNat karIne gnAnAtmak AtmAne anubhavato nathI, to te puruSh mAtra teTalA (jarAk) mohamaLakalankarUp je khIlI tenI sAthe bandhAyelAn karmothI nahi chhUTato thako siddha thato nathI.

AthI AtmagnAnashUnya AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanun yugapadapaNun paN akinchitkar ja chhe. 239. 1. svochit = potAne uchit; potapotAne yogya. [AtmAno svabhAv traNe kALanA svochit paryAyo

sahit samasta dravyone jANavAno chhe.] 2. uparakta = malin; vikArI. 3. niruparAg = uparAg vinAno; nirmaL; nirvikArI; shuddha.

Page 446 of 513
PDF/HTML Page 477 of 544
single page version

यः खल्वनेकान्तकेतनागमज्ञानबलेन सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकार- मात्मानं श्रद्दधानोऽनुभवंश्चात्मन्येव नित्यनिश्चलां वृत्तिमिच्छन् समितिपञ्चकाङ्कुशितप्रवृत्तिप्रवर्तित-

चागो य निजशुद्धात्मपरिग्रहं कृत्वा बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहनिवृत्तिस्त्यागः । अणारंभो निःक्रियनिज- शुद्धात्मद्रव्ये स्थित्वा मनोवचनकायव्यापारनिवृत्तिरनारम्भः । विसयविरागो निर्विषयस्वात्मभावनोत्थसुखे तृप्तिं कृत्वा पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषत्यागो विषयविरागः। खओ कसायाणं निःकषायशुद्धात्मभावनाबलेन क्रोधादिकषायत्यागः कषायक्षयः । सो संजमो त्ति भणिदो स एवंगुणविशिष्टः संयम इति भणितः । पव्वज्जाए विसेसेण सामान्येनापि तावदिदं संयमलक्षणं, प्रव्रज्यायां तपश्चरणावस्थायां विशेषेणेति । अत्राभ्यन्तरशुद्धात्मसंवित्तिर्भावसंयमो, बहिरङ्गनिवृत्तिश्च द्रव्यसंयम इति ।।“३५।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ-

have AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA yugapadapaNAnun ane AtmagnAnanun yugapad- paNun sAdhe chhe (arthAt AgamagnAn, tattvArthashraddhAn ane sanyatatva — e trikanI sAthe AtmagnAnanun yugapadapaNun sAdhe chhe) —

anvayArtha — [पञ्चसमितः] pAnch samitiyukta, [पञ्चेन्द्रियसंवृतः] pAnch indriyonA samvaravALo, [त्रिगुप्तः] traN gupti sahit, [जितकषायः] jitakaShAy ane [दर्शनज्ञानसमग्रः] darshanagnAnathI paripUrNa — [श्रमणः] evo je shramaN [सः] tene [संयतः] sanyat [भणितः] kahyo chhe.

TIkA — je puruSh anekAntaketan AgamagnAnanA baLathI, sakaL padArthonA gneyAkAro sAthe milit thatun vishad ek gnAn jeno AkAr chhe evA AtmAne shraddhato ane anubhavato thako, AtmAmAn ja nityanishchaL vRuttine ichchhato thako, sanyamanA sAdhanarUp banAvelA

Page 447 of 513
PDF/HTML Page 478 of 544
single page version

संयमसाधनीकृतशरीरपात्रः क्रमेण निश्चलनिरुद्धपञ्चेन्द्रियद्वारतया समुपरतकायवाङ्मनोव्यापारो भूत्वा चिद्वृत्तेः परद्रव्यचङ्क्रमणनिमित्तमत्यन्तमात्मना सममन्योन्यसंवलनादेकीभूतमपि स्वभावभेदात्परत्वेन निश्चित्यात्मनैव कुशलो मल्ल इव सुनिर्भरं निष्पीडय निष्पीडय कषायचक्रमक्रमेण जीवं त्याजयति, स खलु सकलपरद्रव्यशून्योऽपि विशुद्धदृशिज्ञप्तिमात्र- स्वभावभूतावस्थापितात्मतत्त्वोपजातनित्यनिश्चलवृत्तितया साक्षात्संयत एव स्यात् । तस्यैव चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यं सिद्धयति ।।२४०।। श्रद्धानसंयतत्वानां त्रयाणां यत्सविकल्पं यौगपद्यं तथा निर्विकल्पात्मज्ञानं चेति द्वयोः संभवं दर्शयति — पंचसमिदो व्यवहारेण पञ्चसमितिभिः समितः संवृतः पञ्चसमितः, निश्चयेन तु स्वस्वरूपे सम्यगितो गतः परिणतः समितः । तिगुत्तो व्यवहारेण मनोवचनकायनिरोधत्रयेण गुप्तः त्रिगुप्तः, निश्चयेन स्वस्वरूपे गुप्तः परिणतः । पंचेंदियसंवुडो व्यवहारेण पञ्चेन्द्रियविषयव्यावृत्त्या संवृतः पञ्चेन्द्रियसंवृतः, निश्चयेन वातीन्द्रियसुखस्वादरतः । जिदकसाओ व्यवहारेण क्रोधादिकषायजयेन जितकषायः, निश्चयेन चाकषायात्मभावनारतः । दंसणणाणसमग्गो अत्र दर्शनशब्देन निजशुद्धात्मश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं ग्राह्यम्, ज्ञानशब्देन तु स्वसंवेदनज्ञानमिति; ताभ्यां समग्रो दर्शनज्ञानसमग्रः । समणो सो संजदो भणिदो स एवंगुणविशिष्टः श्रमण संयत इति भणितः । अत एतदायातं – व्यवहारेण यद्बहिर्विषये व्याख्यानं कृतं तेन सविकल्पं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रययौगपद्यं ग्राह्यम्; अभ्यन्तरव्याख्यानेन तु निर्विकल्पात्मज्ञानं ग्राह्यमिति सविकल्पयौगपद्यं निर्विकल्पात्मज्ञानं च घटत इति ।।२४०।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वलक्षणेन विकल्पत्रययौगपद्येन तथा निर्विकल्पात्मज्ञानेन च युक्तो योऽसौ संयतस्तस्य किं लक्षणमित्युपदिशति । इत्युपदिशति कोऽर्थः इति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति । एवं प्रश्नोत्तरपातनिकाप्रस्तावे sharIrapAtrane pAnch samitithI ankushit pravRutti vaDe pravartAvato, kramasha pAnch indriyonA nishchaL nirodh dvArA jene kAy -vachan -manano vyApAr virAm pAmyo chhe evo thaIne, chidvRuttine paradravyamAn bhramaNanun nimitta je kaShAyasamUh te (kaShAyasamUh) AtmAnI sAthe anyonya milanane lIdhe atyant ekarUp thaI gayo hovA chhatAn paN svabhAvabhedane lIdhe tene parapaNe nakkI karIne AtmAthI ja tene kushaL mallanI mAphak atyant 1mardan karI karIne akrame mArI nAkhe chhe, te puruSh kharekhar, sakaL paradravyathI shUnya hovA chhatAn 2vishuddhadarshanagnAnamAtra svabhAvarUpe rahelA AtmatattvamAn ( – svadravyamAn) nityanishchaL pariNati UpajI hovAthI, sAkShAt sanyat ja chhe. ane tene ja AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA yugapadapaNAnun ane AtmagnAnanun yugapadapaNun siddha thAy chhe. 240. 1. mardan karI karIne = damI damIne; kacharI kacharIne; dabAvI dabAvIne. 2. Atmatattvano svabhAv vishuddhadarshanagnAnamAtra chhe.

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 479 of 544
single page version

अथास्य सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतस्य कीदृग्लक्षण- मित्यनुशास्ति —

संयमः सम्यग्दर्शनज्ञानपुरःसरं चारित्रं, चारित्रं धर्मः, धर्मः साम्यं, साम्यं मोहक्षोभ- विहीनः आत्मपरिणामः । ततः संयतस्य साम्यं लक्षणम् । तत्र शत्रुबन्धुवर्गयोः सुखदुःखयोः प्रशंसानिन्दयोः लोष्टकाञ्चनयोर्जीवितमरणयोश्च समम् अयं मम परोऽयं स्वः, अयमाह्लादोऽयं परितापः, इदं ममोत्कर्षणमिदमपकर्षणमयं ममाकिञ्चित्कर इदमुपकारकमिदं ममात्मधारणमय- क्वापि क्वापि यथासंभवमितिशब्दस्यार्थो ज्ञातव्यः — स श्रमणः संयतस्तपोधनो भवति । यः किंविशिष्टः । शत्रुबन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणेषु समः समचित्तः इति । ततः एतदायाति — शत्रु- बन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणसमताभावनापरिणतनिजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धान-

have AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA yugapadapaNAnun ane AtmagnAnanun yugapad- paNun jene siddha thayun chhe evA A sanyatanun kayun lakShaN chhe te upadeshe chhe —

anvayArtha — [समशत्रुबन्धुवर्गः] shatru ane bandhuvarga jene samAn chhe, [समसुखदुःखः] sukh ane dukh jene samAn chhe, [प्रशंसानिन्दासमः] prashansA ane nindA pratye jene samatA chhe, [समलोष्टकाञ्चनः] loShTa (mATInun Dhephun) ane kAnchan jene samAn chhe [पुनः] tem ja [जीवितमरणे समः] jIvit ane maraN pratye jene samatA chhe, [श्रमणः] te shramaN chhe.

TIkA — sanyam samyagdarshanagnAnapUrvak chAritra chhe; chAritra dharma chhe; dharma sAmya chhe; sAmya mohakShobharahit AtmapariNAm chhe. tethI sanyatanun, sAmya lakShaN chhe.

tyAn, (1) shatru -bandhuvargamAn, (2) sukh -dukhamAn, (3) prashansA -nindAmAn, (4) loShTa- kAnchanamAn ane (5) jIvit -maraNamAn ekIsAthe, (1) ‘A mAro par ( – dushman) chhe, A sva ( – svajan) chhe’, (2) ‘A AhlAd chhe, A paritAp chhe’, (3) ‘A mArun utkarShaN ( – kIrti) chhe, A apakarShaN ( – apakIrti) chhe’, (4) ‘A mane akinchitkar chhe, A upakArak

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 480 of 544
single page version

मत्यन्तविनाश इति मोहाभावात् सर्वत्राप्यनुदितरागद्वेषद्वैतस्य, सततमपि विशुद्धदृशिज्ञप्ति- स्वभावमात्मानमनुभवतः, शत्रुबन्धुसुखदुःखप्रशंसानिन्दालोष्टकाञ्चनजीवितमरणानि निर्विशेषमेव ज्ञेयत्वेनाक्रम्य ज्ञानात्मन्यात्मन्यचलितवृत्तेर्यत्किल सर्वतः साम्यं तत्सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यस्य संयतस्य लक्षणमालक्षणीयम् ।।२४१।।

अथेदमेव सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतत्वमैकाग्र्य- लक्षणश्रामण्यापरनाम मोक्षमार्गत्वेन समर्थयति —

have em samarthan kare chhe ke AgamagnAn-tattvArthashraddhAn-sanyatatvanA yugapadapaNAnI sAthe AtmagnAnanA yugapadapaNAnI siddhirUp je A sanyatapaNun te ja mokShamArga chhe, ke jenun bIjun nAm ekAgratAlakShaNavALun shrAmaNya chhe —

anvayArtha — [यः तु] je [दर्शनज्ञानचरित्रेषु] darshan, gnAn ane chAritra — [त्रिषु] e traNamAn [युगपद्] yugapad [समुत्थितः] ArUDh chhe, te [ऐकाग्र्यतः] ekAgratAne pAmelo chhe [इति] em [मतः] (shAstramAn) kahyun chhe. [तस्य] tene [श्रामण्यं] shrAmaNya [परिपूर्णम्] paripUrNa chhe.