Page 450 of 513
PDF/HTML Page 481 of 544
single page version

ज्ञेयज्ञातृतत्त्वतथाप्रतीतिलक्षणेन सम्यग्दर्शनपर्यायेण, ज्ञेयज्ञातृतत्त्वतथानुभूतिलक्षणेन ज्ञानपर्यायेण, ज्ञेयज्ञातृक्रियान्तरनिवृत्तिसूत्र्यमाणद्रष्टृज्ञातृतत्त्ववृत्तिलक्षणेन चारित्रपर्यायेण च, त्रिभिरपि यौगपद्येन भाव्यभावकभावविजृम्भितातिनिर्भर्रेतरेतरसंवलनबलादङ्गाङ्गिभावेन परिणतस्यात्मनो यदात्मनिष्ठत्वे सति संयतत्वं तत्पानकवदनेकात्मकस्यैकस्यानुभूयमान- तायामपि समस्तपरद्रव्यपरावर्तत्वादभिव्यक्तैकाग्र्यलक्षणश्रामण्यापरनामा मोक्षमार्ग एवाव- मोक्षमार्गो भण्यत इति प्ररूपयति — दंसणणाणचरित्तेसु तीसु जुगवं समुट्ठिदो जो दु दर्शनज्ञानचारित्रेषु त्रिषु युगपत्सम्यगुपस्थित उद्यतो यस्तु कर्ता, एयग्गगदो त्ति मदो स ऐकाग्ऐकाग्र्यगत इति मतः संमतः,यगत इति मतः संमतः, सामण्णं तस्स पडिपुण्णं श्रामण्यं चारित्रं यतित्वं तस्य परिपूर्णमिति तथाहि — भावकर्मद्रव्य- कर्मनोकर्मभ्यः शेषपुद्गलादिपञ्चद्रव्येभ्योऽपि भिन्नं सहजशुद्धनित्यानन्दैकस्वभावं मम संबन्धि यदात्म- द्रव्यं तदेव ममोपादेयमितिरुचिरूपं सम्यग्दर्शनम्, तत्रैव परिच्छित्तिरूपं सम्यग्ज्ञानं, तस्मिन्नेव स्वरूपे निश्चलानुभूतिलक्षणं चारित्रं चेत्युक्तस्वरूपं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयं पानकवदनेकमप्यभेदनयेनैकं यत् तत्सविकल्पावस्थायां व्यवहारेणैकाग्रयं भण्यते निर्विकल्पसमाधिकाले तु निश्चयेनेति तदेव च

TIkA — gneyatattva ane gnAtRutattvanI tathAprakAre (jem chhe tem, yathArtha) pratIti jenun lakShaN chhe te samyagdarshanaparyAy chhe; gneyatattva ane gnAtRutattvanI tathAprakAre anubhUti jenun lakShaN chhe te gnAnaparyAy chhe; gney ane gnAtAnI je 1kriyAntarathI nivRutti tenA vaDe rachAtI draShTRugnAtRutattvamAn pariNati jenun lakShaN chhe te chAritraparyAy chhe. A paryAyone ane AtmAne 2bhAvyabhAvakapaNA vaDe UpajelA ati gADh itaretar milananA baLane lIdhe e traNe paryAyorUpe yugapad ang -angIbhAve pariNat AtmAne, AtmaniShThapaNun hotAn, je sanyatapaNun hoy chhe, te sanyatapaNun, ekAgratAlakShaNavALun shrAmaNya jenun bIjun nAm chhe evo mokShamArga ja chhe — em jANavun, kAraN ke tyAn (sanyatapaNAmAn) 3pINAnI mAphak 4anekAtmak ekano anubhav hovA chhatAn, samasta paradravyathI nivRutti hovAne lIdhe ekAgratA abhivyakta (pragaT) chhe. 1. kriyAntar = anya kriyA. [gney ane gnAtA anya kriyAthI nivarte tene lIdhe rachAtI je dekhanAr-

jANanAr AtmatattvamAn pariNati te chAritraparyAyanun lakShaN chhe.] 2. bhAvak eTale thanAr, ane bhAvak je -rUpe thAy te bhAvya. AtmA bhAvak chhe ane samyagdarshanAdi

paryAyo bhAvya chhe. bhAvak ane bhAvyane paraspar ati gADh milan (-ekamekatA) hoy chhe. bhAvak AtmA angI chhe ane bhAvyarUp samyagdarshanAdiparyAyo tenAn ango chhe. 3. pINun = pIvAnI vastu. jem ke — dUdhiyun. [dUdhiyAno svAd anekAtmak ek hoy chhe; kAraN ke abhedathI

temAn ek dUdhiyAno ja svAd Ave chhe ane bhedathI temAn dUdh, sAkar, badAm vagere anek vastuno svAd Ave chhe.] 4. ahIn anekAtmak ekanA anubhavamAn je anekAtmakapaNun chhe te paradravyamay nathI. tyAn paradravyothI

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 482 of 544
single page version

गन्तव्यः । तस्य तु सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इति भेदात्मकत्वात्पर्यायप्रधानेन व्यवहारनयेन, ऐकाग्र्यं| मोक्षमार्ग इत्यभेदात्मकत्वात् द्रव्यप्रधानेन निश्चयनयेन, विश्वस्यापि भेदाभेदात्मकत्वात्तदुभयमिति प्रमाणेन प्रज्ञप्तिः ।।२४२।।

te (sanyatatvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak hovAthI ‘samyagdarshan -gnAn- chAritra mokShamArga chhe’ em paryAyapradhAn vyavahAranayathI tenun pragnApan chhe; te (mokShamArga) abhedAtmak hovAthI ‘ekAgratA mokShamArga chhe’ em dravyapradhAn nishchayanayathI tenun pragnApan chhe; badhAy padArtho bhedAbhedAtmak hovAthI ‘te banne (samyagdarshan -gnAn -chAritra tem ja ekAgratA) mokShamArga chhe’ em pramANathI tenun pragnApan chhe. 242.

[have shlok dvArA mokShaprAptine mATe draShTA -gnAtAmAn lInatA karavAnun kahevAmAn Ave chhe]

[artha — ] e pramANe, pratipAdakanA Ashayane vash, ek hovA chhatAn paN anek thato hovAthI (arthAt abhedapradhAn nishchayanayathI ek — ekAgratArUp — hovA chhatAn paN kahenAranA abhiprAy anusAr bhedapradhAn vyavahAranayathI anek paN — darshan -gnAn- chAritrarUp paN — thato hovAthI) 1ekatAne (ekalakShaNapaNAne) tem ja 2trilakShaNapaNAne pAmelo je apavargano (mokShano) mArga tene lok draShTAgnAtAmAn pariNati bAndhIne ( – lIn karIne) achaLapaNe avalambo, ke jethI te (lok) ullasatI chetanAnA atul vikAsane alpa kALamAn pAme. *shArdUlavikrIDit chhand. 1. dravyapradhAn nishchayanayathI mAtra ekAgratA ek ja mokShamArganun lakShaN chhe. 2. paryAyapradhAn vyavahAranayathI darshan -gnAn -chAritrarUp trik mokShamArganun lakShaN chhe.

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 483 of 544
single page version

यो हि न खलु ज्ञानात्मानमात्मानमेकमग्रं भावयति, सोऽवश्यं ज्ञेयभूतं द्रव्यमन्यदासीदति । तदासाद्य च ज्ञानात्मात्मज्ञानाद्भ्रष्टः स्वयमज्ञानीभूतो मुह्यति वा, रज्यति वा, द्वेष्टि वा; तथाभूतश्च बध्यत एव, न तु विमुच्यते । अत अनैकाग्र्यस्य न मोक्षमार्गत्वं सिद्धयेत् ।।२४३।। वा दुस्सदि वा दव्वमण्णमासेज्ज जदि मुह्यति वा, रज्यति वा, द्वेष्टि वा, यदि चेत् । किं कृत्वा । द्रव्यमन्यदासाद्य प्राप्य । स कः । समणो श्रमणस्तपोधनः । तदा काले अण्णाणी अज्ञानी भवति । अज्ञानी सन् बज्झदि कम्मेहिं विविहेहिं बध्यते कर्मभिर्विविधैरिति । तथाहि — यो निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानेनैकाग्रो भूत्वा स्वात्मानं न जानाति तस्य चित्तं बहिर्विषयेषु गच्छति । ततश्चिदानन्दैकनिजस्वभावाच्च्युतो भवति । ततश्च रागद्वेषमोहैः परिणमति । तत्परिणमन् बहुविधकर्मणा बध्यत इति । ततः कारणान्मोक्षार्थिभि- रेकाग्रत्वेन स्वस्वरूपं भावनीयमित्यर्थः ।।२४३।। अथ निजशुद्धात्मनि योऽसावेकाग्रस्तस्यैव मोक्षो

have, anekAgratAne mokShamArgapaNun ghaTatun nathI (arthAt anekAgratA te mokShamArga nathI) em darshAve chhe —

anvayArtha — [यदि] jo [श्रमणः] shramaN, [अन्यत् द्रव्यम् आसाद्य] anya dravyano Ashray karIne [अज्ञानी] agnAnI thayo thako, [मुह्यति वा] moh kare chhe, [रज्यति वा] rAg kare chhe [द्वेष्टि वा] athavA dveSh kare chhe, to te [विविधैः कर्मभिः] vividh karmo vaDe [बध्यते] bandhAy chhe.

TIkA — je kharekhar gnAnAtmak AtmArUp ek agrane ( – viShayane) bhAvato nathI, te avashya gneyabhUt anya dravyano Ashray kare chhe, ane teno Ashray karIne gnAnAtmak AtmagnAnathI bhraShTa evo te svayam agnAnI thayo thako, moh kare chhe, rAg kare chhe athavA dveSh kare chhe; ane evo ( – mohI, rAgI athavA dveShI) thayo thako bandhAy ja chhe, parantu mukAto nathI.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 484 of 544
single page version

यस्तु ज्ञानात्मानमात्मानमेकमग्रं भावयति, स न ज्ञेयभूतं द्रव्यमन्यदासीदति । तदनासाद्य च ज्ञानात्मात्मज्ञानादभ्रष्टः स्वयमेव ज्ञानीभूतस्तिष्ठन्न मुह्यति, न रज्यति, न द्वेष्टि; भवतीत्युपदिशति — अट्ठेसु जो ण मुज्झदि ण हि रज्जदि णेव दोसमुवयादि अर्थेषु बहिःपदार्थेषु यो न मुह्यति, न रज्यति, हि स्फु टं, नैव द्वेषमुपयाति, जदि यदि चेत्, सो समणो स श्रमणः णियदं निश्चितं खवेदि विविहाणि कम्माणि क्षपयति कर्माणि विविधानि इति । अथ विशेषः – योऽसौ दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षा- रूपाद्यपध्यानत्यागेन निजस्वरूपं भावयति, तस्य चित्तं बहिःपदार्थेषु न गच्छति, ततश्च बहिःपदार्थ- चिन्ताभावान्निर्विकारचिच्चमत्कारमात्राच्च्युतो न भवति । तदच्यवनेन च रागाद्यभावाद्विविधकर्माणि विनाशयतीति । ततो मोक्षार्थिना निश्चलचित्तेन निजात्मनि भावना कर्तव्येति । इत्थं वीतरागचारित्र- व्याख्यानं श्रुत्वा केचन वदन्ति — सयोगिकेवलिनामप्येकदेशेन चारित्रं, परिपूर्णचारित्रं पुनरयोगिचरम- समये भविष्यति, तेन कारणेनेदानीमस्माकं सम्यक्त्वभावनया भेदज्ञानभावनया च पूर्यते, चारित्रं पश्चाद्भविष्यतीति । नैवं वक्तव्यम् । अभेदनयेन ध्यानमेव चारित्रं, तच्च ध्यानं केवलिनामुपचारेणोक्तं , चारित्रमप्युपचारेणेति । यत्पुनः समस्तरागादिविकल्पजालरहितं शुद्धात्मानुभूतिलक्षणं सम्यग्दर्शनज्ञान-

have, ekAgratA te mokShamArga chhe em (AchAryabhagavAn) nakkI karatA thakA (mokShamArga -pragnApanano) upasanhAr kare chhe —

anvayArtha — [यदि यः श्रमणः] jo shramaN [अर्थेषु] padArthomAn [न मुह्यति] moh karato nathI, [न हि रज्यति] rAg karato nathI, [न एव द्वेषम् उपयाति] dveSh karato nathI, [सः] to te [नियतं] niyamathI (chokkas) [विविधानि कर्माणि] vividh karmone [क्षपयति] khapAve chhe.

TIkA — je gnAnAtmak AtmArUp ek agrane ( – viShayane) bhAve chhe, te gneyabhUt anya dravyano Ashray karato nathI, ane teno Ashray nahi karIne gnAnAtmak AtmagnAnathI abhraShTa evo te svayamev gnAnI raheto thako, moh karato nathI, rAg karato nathI, dveSh

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 485 of 544
single page version

तथाभूतः सन् मुच्यत एव, न तु बध्यते । अत ऐकाग्र्यस्यैव मोक्षमार्गत्वं सिद्धयेत् ।।२४४।।

have shubhopayoganun pragnApan kare chhe. temAn (pratham), shubhopayogIone shramaN tarIke gauNapaNe darshAve chhe —

anvayArtha — [समये] shAstrane viShe (em kahyun chhe ke), [शुद्धोपयुक्ताः श्रमणाः] shuddhopayogI te shramaN chhe, [शुभोपयुक्ताः च भवन्ति] shubhopayogI paN shramaN chhe; [तेषु अपि] temAny, [शुद्धोपयुक्ताः अनास्रवाः] shuddhopayogI nirAsrav chhe, [शेषाः सास्रवाः] bAkInA sAsrav chhe (arthAt shubhopayogI Asrav sahit chhe).

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 486 of 544
single page version

ये खलु श्रामण्यपरिणतिं प्रतिज्ञायापि, जीवितकषायकणतया, समस्तपरद्रव्यनिवृत्ति- प्रवृत्तसुविशुद्धदृशिज्ञप्तिस्वभावात्मतत्त्ववृत्तिरूपां शुद्धोपयोगभूमिकामधिरोढुं न क्षमन्ते, ते तदुपकण्ठनिविष्टाः, कषायकुण्ठीकृतशक्तयो, नितान्तमुत्कण्ठुलमनसः, श्रमणाः किं भवेयुर्न वेत्यत्राभिधीयते । ‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो । पावदि णिव्वाणसुहं सुहोवजुत्तो य सग्गसुहं ।।’ इति स्वयमेव निरूपितत्वादस्ति तावच्छुभोपयोगस्य धर्मेण सहैकार्थसमवायः । ततः शुभोपयोगिनोऽपि धर्मसद्भावाद्भवेयुः श्रमणाः । किन्तु तेषां शुद्धोपयोगिभिः समं समकाष्ठत्वं न भवेत्, यतः शुद्धोपयोगिनो निरस्तसमस्तकषायत्वाद- ग्राह्यः । तत्र दृष्टान्तः — यथा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावाः सिद्धजीवा एव जीवा भण्यते, व्यवहारेण चतुर्गतिपरिणता अशुद्धजीवाश्च जीवा इति; तथा शुद्धोपयोगिनां मुख्यत्वं, शुभोपयोगिनां तु चकारसमुच्चयव्याख्यानेन गौणत्वम् । कस्माद्गौणत्वं जातमिति चेत् । तेसु वि सुद्धुवजुत्ता अणासवा सासवा सेसा तेष्वपि मध्ये शुद्धोपयोगयुक्ता अनास्रवाः, शेषाः सास्रवा इति यतः कारणात् । तद्यथा — निज- शुद्धात्मभावनाबलेन समस्तशुभाशुभसंकल्पविक ल्परहितत्वाच्छुद्धोपयोगिनो निरास्रवा एव, शेषाः

TIkA — jeo kharekhar shrAmaNyapariNatinI pratignA karIne paN, kaShAyakaN jIvato (hayAt) hovAthI, samasta paradravyathI nivRuttirUpe pravartatI evI je 1suvishuddhadarshanagnAn- svabhAv AtmatattvamAn pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA temAn ArohaN karavA asamartha chhe, te (shubhopayogI) jIvo — ke jeo shuddhopayogabhUmikAnA 2upakanThe rahelA chhe, kaShAye jemanI shaktine kunThit karI ( – rUndhI) chhe ane jeo atyant utkanThit ( – Atur) manavALA chhe teo — shramaN chhe ke nathI, te ahIn kahevAmAn Ave chhe

3‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो । पावदि णिव्वाणसुहं सुहोवजुत्तो य सग्गसुहं ।।’ em (11mI gAthAmAn bhagavAn kundakundAchAryadeve) pote ja nirUpaN karyun hovAthI shubhopayogane dharmanI sAthe 4ekArthasamavAy chhe; tethI shubhopayogIo paN, temane dharmano sadbhAv hovAne lIdhe, shramaN chhe. parantu teo shuddhopayogIonI sAthe samAn koTinA (sarakhI hadanA) nathI, kAraN ke shuddhopayogIoe samasta kaShAyo nirasta karyA hovAthI teo nirAsrav ja chhe ane A shubhopayogIone to kaShAyakaN avinaShTa hovAthI teo sAsrav 1. Atmatattvano svabhAv suvishuddha darshan ane gnAn chhe. 2. upakanTh = pAdar; paravAD; taLeTI; pADosh; najIkano bhAg; nikaTatA. 3. artha — dharme pariNamelA svarUpavALo AtmA jo shuddha upayogamAn joDAyelo hoy to mokShanA sukhane

pAme chhe ane jo shubh upayogavALo hoy to svarganA sukhane (bandhane) pAme chhe. 4. ekArthasamavAy = ek padArthamAn sAthe rahI shakavArUp sambandh. (AtmapadArthamAn dharma ane shubhopayog

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 487 of 544
single page version

नास्रवा एव । इमे पुनरनवकीर्णकषायकणत्वात्सास्रवा एव । अत एव च शुद्धोपयोगिभिः समममी न समुच्चीयन्ते, केवलमन्वाचीयन्त एव ।।२४५।।

शुभोपयोगिनो मिथ्यात्वविषयकषायरूपाशुभास्रवनिरोधेऽपि पुण्यास्रवसहिता इति भावः ।।२४५।। अथ शुभोपयोगिश्रमणानां लक्षणमाख्याति — सा सुहजुत्ता भवे चरिया सा चर्या शुभयुक्ता भवेत् । कस्य । तपोधनस्य । कथंभूतस्य । समस्तरागादिविकल्परहितपरमसमाधौ स्थातुमशक्यस्य । यदि किम् । विज्जदि जदि विद्यते यदि चेत् । क्व । सामण्णे श्रामण्ये चारित्रे । किं विद्यते । अरहंतादिसु भत्ती अनन्त- ज्ञानादिगुणयुक्तेष्वर्हत्सिद्धेषु गुणानुरागयुक्ता भक्तिः । वच्छलदा वत्सलस्य भावो वत्सलता वात्सल्यं विनयोऽनुकूलवृत्तिः । केषु विषये । पवयणाभिजुत्तेसु प्रवचनाभियुक्तेषु । प्रवचनशब्देनात्रागमो भण्यते, ja chhe. ane Am hovAthI ja shuddhopayogIonI sAthe Amane (shubhopayogIone) bhegA levAmAn ( – varNavavAmAn) AvatA nathI, mAtra pAchhaLathI (gauN tarIke) ja levAmAn Ave chhe.

bhAvArtha — paramAgamamAn em kahyun chhe ke shuddhopayogIo shramaN chhe ane shubhopayogIo paN gauNapaNe shramaN chhe. jem nishchayathI shuddhabuddha -ekasvabhAvI siddha jIvo ja jIv kahevAy chhe ane vyavahArathI chaturgatipariNat ashuddha jIvo paN jIv kahevAy chhe, tem shramaNapaNe shuddhopayogI jIvonun mukhyapaNun chhe ane shubhopayogI jIvonun gauNapaNun chhe; kAraN ke shuddhopayogIo nijashuddhAtmabhAvanAnA baLathI samasta shubhAshubh sankalpavikalpa rahit hovAthI nirAsrav ja chhe ane shubhopayogIone mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubh Asravano nirodh hovA chhatAn teo puNyAsrav sahit chhe. 245.

— e hoy jo shrAmaNyamAn, to charaN te shubhayukta chhe. 246.

anvayArtha — [श्रामण्ये] shrAmaNyamAn [यदि] jo [अर्हदादिषु भक्तिः] arhantAdik pratye bhakti tathA [प्रवचनाभियुक्तेषु वत्सलता] pravachanarat jIvo pratye vatsalatA [विद्यते] vartatI hoy to [सा] te [शुभयुक्ता चर्या] shubhayukta charyA (shubhopayogI chAritra) [भवेत्] chhe.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 488 of 544
single page version

सकलसङ्गसंन्यासात्मनि श्रामण्ये सत्यपि कषायलवावेशवशात् स्वयं शुद्धात्मवृत्ति- मात्रेणावस्थातुमशक्तस्य, परेषु शुद्धात्मवृत्तिमात्रेणावस्थितेष्वर्हदादिषु, शुद्धात्मवृत्तिमात्रावस्थिति- प्रतिपादकेषु प्रवचनाभियुक्तेषु च भक्त्या वत्सलतया च प्रचलितस्य, तावन्मात्रराग- प्रवर्तितपरद्रव्यप्रवृत्तिसंवलितशुद्धात्मवृत्तेः, शुभोपयोगि चारित्रं स्यात् । अतः शुभोपयोगि- श्रमणानां शुद्धात्मानुरागयोगिचारित्रत्वलक्षणम् ।।२४६।।

संघो वा, तेन प्रवचनेनाभियुक्ताः प्रवचनाभियुक्ता आचार्योपाध्यायसाधवस्तेष्विति । एतदुक्तं भवति — स्वयं शुद्धोपयोगलक्षणे परमसामायिके स्थातुमसमर्थस्यान्येषु शुद्धोपयोगफलभूतकेवलज्ञानेन परिणतेषु, तथैव शुद्धोपयोगाराधकेषु च यासौ भक्तिस्तच्छुभोपयोगिश्रमणानां लक्षणमिति ।।२४६।। अथ शुभोपयोगिनां शुभप्रवृत्तिं दर्शयति — ण णिंदिदा नैव निषिद्धा । क्व । रागचरियम्हि शुभरागचर्यायां

TIkA — sakaL sanganA sannyAsasvarUp shrAmaNya hovA chhatAn paN +kaShAyalavanA Aveshane vash kevaL shuddhAtmapariNatirUpe rahevAne pote ashakta chhe evo je shramaN, par evA je (1) kevaL shuddhAtmapariNatirUpe rahelA arhantAdik tathA (2) kevaL shuddhAtmapariNatirUpe rahevAnun pratipAdan karanAr pravachanarat jIvo temanA pratye (1) bhakti tathA (2) vatsalatA vaDe chanchaL chhe, te shramaNane, mAtra teTalA rAg vaDe pravartatI paradravyapravRutti sAthe shuddhAtmapariNati milit hovAne lIdhe, shubhopayogI chAritra chhe.

AthI (em kahyun ke) shuddha AtmAnA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNonun lakShaN chhe.

bhAvArtha — ekalI shuddhAtmapariNatirUpe rahevAne asamartha hovAne lIdhe je shramaN, par evA arhantAdik pratye bhaktithI tathA par evA AgamaparAyaN jIvo pratye vAtsalyathI chanchaL (asthir) chhe, te shramaNane shubhopayogI chAritra chhe, kAraN ke shuddhAtmapariNati paradravyapravRutti (paradravyamAn pravRutti) sAthe maLelI chhe arthAt shubh bhAv sAthe mishrit chhe. 246.

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 489 of 544
single page version

शुभोपयोगिनां हि शुद्धात्मानुरागयोगिचारित्रतया, समधिगतशुद्धात्मवृत्तिषु श्रमणेषु वन्दननमस्करणाभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिप्रवृत्तिः शुद्धात्मवृत्तित्राणनिमित्ता श्रमापनयनप्रवृत्तिश्च न दुष्येत् ।।२४७।।

सरागचारित्रावस्थायाम् । का न निन्दिता । वंदणणमंसणेहिं अब्भुट्ठाणाणुगमणपडिवत्ती वन्दननमस्काराभ्यां सहाभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिप्रवृत्तिः । समणेसु समावणओ श्रमणेषु श्रमापनयः रत्नत्रयभावनाभिघातक- श्रमस्य खेदस्य विनाश इति । अनेन किमुक्तं भवति – शुद्धोपयोगसाधके शुभोपयोगे स्थितानां तपोधनानां इत्थंभूताः शुभोपयोगप्रवृत्तयो रत्नत्रयाराधकशेषपुरुषेषु विषये युक्ता एव, विहिता एवेति ।।२४७।। अथ शुभोपयोगिनामेवेत्थंभूताः प्रवृत्तयो भवन्ति, न च शुद्धोपयोगिनामिति प्ररूपयति — दंसणणाणुवदेसो

anvayArtha — [श्रमणेषु] shramaNo pratye [वन्दननमस्करणाभ्याम्] vandan -namaskAr sahit [अभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिः] 1abhyutthAn ane 2anugamanarUp 3vinIt vartan karavun tathA [श्रमापनयः] temano shram dUr karavo te [रागचर्यायाम्] rAgacharyAmAn [न निन्दिता] nindit nathI.

TIkA — shubhopayogIone shuddhAtmAnA anurAgayukta chAritra hoy chhe, tethI jemaNe shuddhAtmapariNati prApta karI chhe evA shramaNo pratye je vandan -namaskAr -abhyutthAn -anugaman- rUp vinIt vartananI pravRutti tathA shuddhAtmapariNatinA rakShaNane nimittabhUt evI je shram dUr karavAnI (vaiyAvRuttyarUp) pravRutti te shubhopayogIone mATe dUShit (doSharUp, nindit) nathI (arthAt shubhopayogI munione AvI pravRuttino niShedh nathI). 247.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 490 of 544
single page version

अनुजिघृक्षापूर्वकदर्शनज्ञानोपदेशप्रवृत्तिः शिष्यसंग्रहणप्रवृत्तिस्तत्पोषणप्रवृत्तिर्जिनेन्द्र- पूजोपदेशप्रवृत्तिश्च शुभोपयोगिनामेव भवन्ति, न शुद्धोपयोगिनाम् ।।२४८।।

दर्शनं मूढत्रयादिरहितं सम्यक्त्वं, ज्ञानं परमागमोपदेशः, तयोरुपदेशो दर्शनज्ञानोपदेशः । सिस्सग्गहणं च पोसणं तेसिं रत्नत्रयाराधनाशिक्षाशीलानां शिष्याणां ग्रहणं स्वीकारस्तेषामेव पोषणमशनशयनादिचिन्ता । चरिया हि सरागाणं इत्थंभूता चर्या चारित्रं भवति, हि स्फु टम् । केषाम् । सरागाणां धर्मानुराग- चारित्रसहितानाम् । न केवलमित्थंभूता चर्या, जिणिंदपूजोवदेसो य यथासंभवं जिनेन्द्रपूजादि- धर्मोपदेशश्चेति । ननु शुभोपयोगिनामपि क्वापि काले शुद्धोपयोगभावना दृश्यते, शुद्धोपयोगिनामपि क्वापि काले शुभोपयोगभावना दृश्यते, श्रावकाणामपि सामायिकादिकाले शुद्धभावना दृश्यते, तेषां कथं विशेषो भेदो ज्ञायत इति । परिहारमाह — युक्तमुक्तं भवता, परं किंतु ये प्रचुरेण शुभोपयोगेन वर्तन्ते ते यद्यपि क्वापि काले शुद्धोपयोगभावनां कुर्वन्ति तथापि शुभोपयोगिन एव भण्यन्ते । येऽपि शुद्धोपयोगिनस्ते यद्यपि क्वापि काले शुभोपयोगेन वर्तन्ते तथापि शुद्धोपयोगिन एव । कस्मात् । बहुपदस्य प्रधानत्वादाम्रवननिम्बवनवदिति ।।२४८।। अथ काश्चिदपि याः प्रवृत्तयस्ताः शुभोपयोगि- नामेवेति नियमति — उवकुणदि जो वि णिच्चं चादुव्वण्णस्स समणसंघस्स उपकरोति योऽपि नित्यं । कस्य ।

anvayArtha — [दर्शनज्ञानोपदेशः] darshanagnAnano (samyagdarshan ane samyaggnAnano) upadesh, [शिष्यग्रहणं] shiShyonun grahaN [च] tathA [तेषाम् पोषणं] temanun poShaN, [च] ane [जिनेन्द्र- पूजोपदेशः] jinendranI pUjAno upadesh [हि] kharekhar [सरागाणां चर्या] sarAgIonI charyA chhe.

TIkA — anugrah karavAnI ichchhApUrvak darshanagnAnanA upadeshanI pravRutti, shiShyagrahaNanI pravRutti, temanA poShaNanI pravRutti ane jinendrapUjAnA upadeshanI pravRutti shubhopayogIone ja hoy chhe, shuddhopayogIone nahi. 248.

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 491 of 544
single page version

प्रतिज्ञातसंयमत्वात् षटकायविराधनरहिता या काचनापि शुद्धात्मवृत्तित्राणनिमित्ता चातुर्वर्णस्य श्रमणसंघस्योपकारकरणप्रवृत्तिः सा सर्वापि रागप्रधानत्वात् शुभोपयोगिनामेव भवति, न कदाचिदपि शुद्धोपयोगिनाम् ।।२४९।। चातुर्वर्णस्य श्रमणसंघस्य । अत्र श्रमणशद्बेन श्रमणशब्दवाच्या ऋषिमुनियत्यनगारा ग्राह्याः । ‘‘देश- प्रत्यक्षवित्केवलभृदिहमुनिः स्यादृषिः प्रसृतर्द्धिरारूढः श्रेणियुग्मेऽजनि यतिरनगारोऽपरः साधुवर्गः । राजा ब्रह्मा च देवः परम इति ऋषिर्विक्रियाक्षीणशक्तिप्राप्तो बुद्धयौषधीशो वियदयनपटुर्विश्ववेदी क्रमेण ।।’’ ऋषय ऋद्धिं प्राप्तास्ते चतुर्विधा, राजब्रह्मदेवपरमऋषिभेदात् । तत्र राजर्षयो विक्रिया- क्षीणार्द्धिप्राप्ता भवन्ति । ब्रह्मर्षयो बुद्धयौषधर्द्धियुक्ता भवन्ति । देवर्षयो गगनगमनर्द्धिसंपन्ना भवन्ति । परमर्षयः केवलिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति । मुनयः अवधिमनःपर्ययकेवलिनश्च । यतय उपशमक- क्षपकश्रेण्यारूढाः । अनगाराः सामान्यसाधवः । कस्मात् । सर्वेषां सुखदुःखादिविषये समतापरिणामो- ऽस्तीति । अथवा श्रमणधर्मानुकूलश्रावकादिचातुर्वर्णसंघः । कथं यथा भवति । कायविराधणरहिदं स्वस्थभावनास्वरूपं स्वकीयशुद्धचैतन्यलक्षणं निश्चयप्राणं रक्षन् परकीयषटकायविराधनारहितं यथा भवति । सो वि सरागप्पधाणो से सोऽपीत्थंभूतस्तपोधनो धर्मानुरागचारित्रसहितेषु मध्ये प्रधानः श्रेष्ठः स्यादित्यर्थः ।।२४९।। अथ वैयावृत्त्यकालेऽपि स्वकीयसंयमविराधना न कर्तव्येत्युपदिशति — जदि

anvayArtha — [यः अपि] je koI (shramaN) [नित्यं] sadA [कायविराधनरहितं] (chha) kAyanI virAdhanA vinA [चातुर्वर्णस्य] chAr prakAranA [श्रमणसंघस्य] shramaNasanghane [उपकरोति] upakAr kare chhe, [सः अपि] te [सरागप्रधानः स्यात्] rAganI pradhAnatAvALo chhe.

TIkA — sanyamanI pratignA karI hovAthI *chha kAyanI virAdhanA vinAnI je koI paN, shuddhAtmapariNatinA rakShaNane nimittabhUt evI, +chAr prakAranA shramaNasanghane upakAr karavAnI pravRutti, te badhIye rAgapradhAnapaNAne lIdhe shubhopayogIone ja hoy chhe, shuddhopayogIone kadApi nahi. 249. *shramaNasanghane shuddhAtmapariNatinA rakShaNamAn nimittabhUt evI je upakArapravRutti shubhopayogI shramaNo kare chhe te pravRutti chha kAyanI virAdhanA vinAnI hoy chhe, kAraN ke temaNe (shubhopayogI shramaNoe) sanyamanI pratignA lIdhelI chhe. +shramaNanA chAr prakAr A pramANe chhe (1) RISh, (2) muni, (3) yati ane (4) aNagAr. RIddhivALA shramaN te RISh chhe; avadhignAn, manaparyayagnAn athavA kevaLagnAnavALA shramaN te muni chhe; upashamak athavA kShapak shreNimAn ArUDh shramaN te yati chhe; ane sAmAnya sAdhu te aNagAr chhe. A pramANe chAr prakArano shramaNasangh chhe.

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 492 of 544
single page version

यो हि परेषां शुद्धात्मवृत्तित्राणाभिप्रायेण वैयावृत्त्यप्रवृत्त्या स्वस्य संयमं विराधयति, स गृहस्थधर्मानुप्रवेशात् श्रामण्यात् प्रच्यवते । अतो या काचन प्रवृत्तिः सा सर्वथा संयमाविरोधेनैव विधातव्या; प्रवृत्तावपि संयमस्यैव साध्यत्वात् ।।२५०।। कुणदि कायखेदं वेज्जावच्चत्थमुज्जदो यदि चेत् करोति कायखेदं षटकायविराधनाम् । कथंभूतः सन् । वैयावृत्त्यार्थमुद्यतः । समणो ण हवदि तदा श्रमणस्तपोधनो न भवति । तर्हि किं भवति । हवदि अगारी अगारी गृहस्थो भवति । कस्मात् । धम्मो सो सावयाणं से षटकायविराधनां कृत्वा योऽसौ धर्मः स श्रावकाणां स्यात्, न च तपोधनानामिति । इदमत्र तात्पर्यम् – योऽसौ स्वशरीरपोषणार्थं शिष्यादिमोहेन वा सावद्यं नेच्छति तस्येदं व्याख्यानं शोभते, यदि पुनरन्यत्र सावद्यमिच्छति वैयावृत्त्यादिस्वकीयाव- स्थायोग्ये धर्मकार्ये नेच्छति तदा तस्य सम्यक्त्वमेव नास्तीति ।।२५०।। अथ यद्यप्यल्पलेपो भवति

have pravRutti sanyamanI virodhI hovAno niShedh kare chhe (arthAt shubhopayogI shramaNane sanyam sAthe virodhavALI pravRutti na hovI joIe em kahe chhe) —

anvayArtha — [यदि] jo (shramaN) [वैयावृत्त्यार्थम् उद्यतः] vaiyAvRuttya mATe udyamavant vartatAn [कायखेदं] chha kAyane pIDA [करोति] kare to te [श्रमणः न भवति] shramaN nathI, [अगारी भवति] gRuhastha chhe; (kAraN ke) [सः] te (chha kAyanI virAdhanA sahit vaiyAvRuttya) [श्रावकाणां धर्मः स्यात्] shrAvakono dharma chhe.

TIkA — je (shramaN) bIjAne shuddhAtmapariNatinun rakShaN thAy evA abhiprAyathI vaiyAvRuttyanI pravRutti karatAn potAnA sanyamanI virAdhanA kare chhe, te gRuhasthadharmamAn praveshato hovAne lIdhe shrAmaNyathI chyut thAy chhe. AthI (em kahyun ke) je koI pravRutti hoy te sarvathA sanyam sAthe virodh na Ave evI rIte ja karavI joIe, kAraN ke pravRuttimAn paN sanyam ja sAdhya chhe.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 493 of 544
single page version

या किलानुकम्पापूर्विका परोपकारलक्षणा प्रवृत्तिः सा खल्वनेकान्तमैत्रीपवित्रितचित्तेषु परोपकारे, तथापि शुभोपयोगिभिर्धर्मोपकारः कर्तव्य इत्युपदिशति — कुव्वदु करोतु । स कः कर्ता । शुभोपयोगी पुरुषः । कं करोतु । अणुकं पयोवयारं अनुकम्पासहितोपकारं दयासहितं धर्मवात्सल्यम् । यदि किम् । लेवो जदि वि अप्पो ‘‘सावद्यलेशो बहुपुण्यराशौ’’ इति दृष्टान्तेन यद्यप्यल्पलेपः स्तोकसावद्यं भवति । केषां करोतु । जोण्हाणं निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गपरिणतजैनानाम् । कथम् । णिरवेक्खं निरपेक्षं

bhAvArtha — je shramaN chha kAyanI virAdhanA sahit vaiyAvRuttyAdi pravRutti kare chhe, te gRuhasthadharmamAn praveshe chhe; tethI shramaNe vaiyAvRuttyAdi pravRutti evI rIte karavI joIe ke jethI sanyamanI virAdhanA na thAy.

ahIn eTalun visheSh samajavun ke — je svasharIranA poShaN arthe athavA shiShyAdinA mohathI sAvadyane ichchhato nathI tene to vaiyAvRuttyAdikamAn paN sAvadyane na ichchhavun te shobhAspad chhe, parantu je bIje to sAvadyane ichchhe chhe paN potAnI avasthAne yogya vaiyAvRuttyAdi dharmakAryamAn sAvadyane ichchhato nathI tene to samyaktva ja nathI. 250.

have pravRuttinA viShayanA be vibhAgo darshAve chhe (arthAt shubhopayogIe konA pratye upakAranI pravRutti karavAyogya chhe ane konA pratye upakAranI pravRutti karavAyogya nathI te darshAve chhe) —

anvayArtha — [यद्यपि अल्पः लेपः] alpa lep thato hovA chhatAn paN [साकारा- नाकारचर्यायुक्तानाम्] sAkAr -anAkAr charyAyukta [जैनानां] jainone [अनुक म्पया] anukampAthI [निरपेक्षं] nirapekShapaNe [उपकारं करोतु] (shubhopayogI) upakAr karo.

TIkA — je anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRutti te karavAthI joke alpa lep to thAy chhe, topaN anekAnt sAthe maitrIthI jemanun chitta pavitra thayun chhe evA shuddha jaino pratye —

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 494 of 544
single page version

शुद्धेषु जैनेषु शुद्धात्मज्ञानदर्शनप्रवृत्तवृत्तितया साकारानाकारचर्यायुक्तेषु शुद्धात्मोपलम्भेतर- सकलनिरपेक्षतयैवाल्पलेपाप्यप्रतिषिद्धा; न पुनरल्पलेपेति सर्वत्र सर्वथैवाप्रतिषिद्धा, तत्र तथाप्रवृत्त्या शुद्धात्मवृत्तित्राणस्य परात्मनोरनुपपत्तेरिति ।।२५१।।

शुद्धात्मभावनाविनाशकख्यातिपूजालाभवाञ्छारहितं यथा भवति । कथंभूतानां जैनानाम् । सागारणगार- चरियजुत्ताणं सागारानागारचर्यायुक्तानां श्रावकतपोधनाचरणसहितानामित्यर्थः ।।२५१।। कस्मिन्प्रस्तावे वैयावृत्त्यं कर्तव्यमित्युपदिशति — पडिवज्जदु प्रतिपद्यतां स्वीकरोतु । कया । आदसत्तीए स्वशक्त्या । स कः कर्ता । साहू रत्नत्रयभावनया स्वात्मानं साधयतीति साधुः । कम् । समणं जीवितमरणादिसमपरिणाम- ke jeo shuddha AtmAnAn gnAn -darshanamAn pravartatI *vRuttine lIdhe +sAkAr -anAkAr charyAvALA chhe temanA pratye — , shuddhAtmAnI upalabdhi sivAy bIjA badhAnI apekShA karyA vinA ja, te pravRutti karavAno niShedh nathI; parantu alpa lepavALI chhe tethI badhA pratye badhAy prakAre te pravRutti aniShiddha chhe em nathI, kAraN ke tyAn (arthAt jo badhA pratye badhAy prakAre karavAmAn Ave to) te prakAranI pravRutti vaDe parane ane potAne shuddhAtmapariNatinun rakShaN banI shakatun nathI.

bhAvArtha — anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttithI alpa lep to thAy chhe, topaN jo (1) shuddha AtmAnAn gnAnadarshanarUp charyAvALA shuddha jaino pratye, tem ja (2) shuddhAtmAnI upalabdhinI apekShAthI ja, te pravRutti karavAmAn AvatI hoy to shubhopayogIne teno niShedh nathI. parantu, joke anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttithI alpa ja lep thAy chhe topaN, (1) shuddha AtmAnAn gnAnadarshanarUp charyAvALA shuddha jaino sivAy bIjA pratye, tem ja (2) shuddhAtmAnI upalabdhi sivAy bIjI koI paN apekShAthI, te pravRutti karavAno shubhopayogIne niShedh chhe, kAraN ke e rIte parane ke potAne shuddhAtmapariNatinI rakShA thatI nathI. 251.

have pravRuttinA kALano vibhAg darshAve chhe (arthAt shubhopayogI shramaNe kayA vakhate pravRutti karavAyogya chhe ane kayA vakhate pravRutti karavAyogya nathI te darshAve chhe) —

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 495 of 544
single page version

यदा हि समधिगतशुद्धात्मवृत्तेः श्रमणस्य तत्प्रच्यावनहेतोः कस्याप्युपसर्गस्योपनिपातः स्यात्, स शुभोपयोगिनः स्वशक्त्या प्रतिचिकीर्षा प्रवृत्तिकालः । इतरस्तु स्वयं शुद्धात्मवृत्तेः समधिगमनाय केवलं निवृत्तिकाल एव ।।२५२।।

त्वाच्छ्रमणस्तं श्रमणम् । दिट्ठा दृष्टवा । कथंभूतम् । रूढं रूढं व्याप्तं पीडितं कदर्थितम् । केन । रोगेण वा अनाकुलत्वलक्षणपरमात्मनो विलक्षणेनाकुलत्वोत्पादकेन रोगेण व्याधिविशेषेण वा, छुधाए क्षुधया, तण्हाए वा तृष्णया वा, समेण वा मार्गोपवासादिश्रमेण वा । अत्रेदं तात्पर्यम् — स्वस्थभावनाविघातक- रोगादिप्रस्तावे वैयावृत्त्यं करोति, शेषकाले स्वकीयानुष्ठानं करोतीति ।।२५२।। अथ शुभोपयोगिनां तपोधनवैयावृत्त्यनिमित्तं लौकिकसंभाषणविषये निषेधो नास्तीत्युपदिशति — ण णिंदिदा शुभोपयोगि-

anvayArtha — [रोगेण वा] rogathI, [क्षुधया] kShudhAthI, [तृष्णया वा] tRuShAthI [श्रमेण वा] athavA shramathI [रूढम्] AkrAnt [श्रमणं] shramaNane [दृष्टवा] dekhIne [साधुः] sAdhu [आत्मशक्त्या] potAnI shakti anusAr [प्रतिपद्यताम्] vaiyAvRuttyAdik karo.

TIkA — jyAre shuddhAtmapariNatine pAmelA shramaNane temAnthI chyut kare evun kAraN — koI paN upasarga — AvI paDe, tyAre te kAL shubhopayogIne potAnI shakti anusAr *pratikAr karavAnI ichchhArUp pravRuttino kAL chhe; ane te sivAyano kAL potAne shuddhAtmapariNatinI prApti mATe kevaL nivRuttino kAL chhe.

bhAvArtha — jyAre shuddhAtmapariNatine prApta shramaNane svastha bhAvano nAsh karanAr rogAdik AvI paDe, tyAre te prasange shubhopayogI sAdhune temanI sevAnI ichchhArUp pravRutti hoy chhe, ane bAkInA kALe shuddhAtmapariNatine prApta karavA mATe nij anuShThAn hoy chhe. 252.

have lokanI sAthe vAtachItanI pravRutti tenA nimittanA vibhAg sahit darshAve chhe (arthAt shubhopayogI shramaNe lokanI sAthe vAtachItanI pravRutti kayA nimitte karavAyogya chhe ane kayA nimitte karavAyogya nathI te kahe chhe) —

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 496 of 544
single page version

समधिगतशुद्धात्मवृत्तीनां ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानां वैयावृत्त्यनिमित्तमेव शुद्धात्मवृत्ति- शून्यजनसम्भाषणं प्रसिद्धं, न पुनरन्यनिमित्तमपि ।।२५३।।

तपोधनानां न निन्दिता, न निषिद्धा । का कर्मतापन्ना । लोगिगजणसंभासा लौकिकजनैः सह संभाषा वचनप्रवृत्तिः । सुहोवजुदा वा अथवा सापि शुभोपयोगयुक्ता भण्यते । किमर्थं न निषिद्धा । वेज्जावच्चणिमित्तं वैयावृत्त्यनिमित्तम् । केषां वैयावृत्त्यम् । गिलाणगुरुबालवुड्ढसमणाणं ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानाम् । अत्र गुरुशब्देन स्थूलकायो भण्यते, अथवा पूज्यो वा गुरुरिति । तथाहि — यदा कोऽपि शुभोपयोगयुक्त आचार्यः सरागचारित्रलक्षणशुभोपयोगिनां वीतरागचारित्रलक्षणशुद्धोपयोगिनां वा वैयावृत्त्यं करोति, तदाकाले तद्वैयावृत्त्यनिमित्तं लौकिकजनैः सह संभाषणं करोति, न शेषकाल इति भावार्थः ।।२५३।। एवं गाथापञ्चकेन लौकिकव्याख्यानसंबन्धिप्रथमस्थलं गतम् । अथायं वैयावृत्त्यादिलक्षण- शुभोपयोगस्तपोधनैर्गौणवृत्त्या श्रावकैस्तु मुख्यवृत्त्या कर्तव्य इत्याख्याति — भणिदा भणिता कथिता । का कर्मतापन्ना । चरिया चर्या चारित्रमनुष्ठानम् । किंविशिष्टा । एसा एषा प्रत्यक्षीभूता । पुनश्च किंरूपा । पसत्थभूदा प्रशस्तभूता धर्मानुरागरूपा । केषां संबन्धिनी । समणाणं वा श्रमणानां वा पुणो घरत्थाणं

anvayArtha — [वा] vaLI [ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानाम्] rogI, guru ( – pUjya, vaDerA), bAL ane vRuddha shramaNonI [वैयावृत्त्यनिमित्तं] sevAnA (vaiyAvRuttyanA) nimitte, [शुभोपयुता] shubhopayogavALI [लौकिकजनसम्भाषा] laukik jano sAthenI vAtachIt [न निन्दिता] nindit nathI.

TIkA — shuddhAtmapariNatine pAmelA rogI, guru, bAL ane vRuddha shramaNonI sevAnA nimitte ja (shubhopayogI shramaNane) shuddhAtmapariNatishUnya jano sAthe vAtachIt prasiddha chhe ( – shAstromAn aniShiddha chhe), parantu bIjA nimitte paN prasiddha chhe em nathI. 253.

have e rIte kahevAmAn AvelA shubhopayogano gauN -mukhya vibhAg darshAve chhe (arthAt kone shubhopayog gauN hoy chhe ane kone mukhya hoy chhe te kahe chhe) —

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 497 of 544
single page version

एवमेष शुद्धात्मानुरागयोगिप्रशस्तचर्यारूप उपवर्णितः शुभोपयोगः तदयं, शुद्धात्म- प्रकाशिकां समस्तविरतिमुपेयुषां कषायकणसद्भावात्प्रवर्तमानः, शुद्धात्मवृत्तिविरुद्धरागसङ्गत- त्वाद्गौणः श्रमणानां; गृहिणां तु, समस्तविरतेरभावेन शुद्धात्मप्रकाशनस्याभावात्कषायसद्भावा- त्प्रवर्तमानोऽपि, स्फ टिकसम्पर्केणार्कतेजस इवैधसां, रागसंयोगेन शुद्धात्मनोऽनुभवात् क्रमतः परमनिर्वाणसौख्यकारणत्वाच्च, मुख्यः ।।२५४।। गृहस्थानां वा पुनरियमेव चर्या परेत्ति परा सर्वोत्कृष्टेति । ताएव परं लहदि सोक्खं तयैव शुभोपयोगचर्यया परंपरया मोक्षसुखं लभते गृहस्थ इति । तथाहि — तपोधनाः शेषतपोधनानां वैयावृत्त्यं कुर्वाणाः सन्तः कायेन किमपि निरवद्यवैयावृत्त्यं कुर्वन्ति; वचनेन धर्मोपदेशं च । शेषमौषधान्नपानादिकं गृहस्थानामधीनं, तेन कारणेन वैयावृत्त्यरूपो धर्मो गृहस्थानां मुख्यः, तपोधनानां गौणः । द्वितीयं च कारणं — निर्विकारचिच्चमत्कारभावनाप्रतिपक्षभूतेन विषयकषायनिमित्तोत्पन्नेनार्तरौद्रदुर्ध्यानद्वयेन परिणतानां गृहस्थानामात्माश्रितनिश्चयधर्मस्यावकाशो नास्ति, वैयावृत्त्यादिधर्मेण दुर्ध्यानवञ्चना भवति, तपोधनसंसर्गेण निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गोपदेशलाभो भवति । ततश्च परंपरया निर्वाणं लभन्ते इत्यभिप्रायः ।।२५४।। एवं शुभोपयोगितपोधनानां शुभानुष्ठानकथनमुख्यतया गाथाष्टकेन द्वितीयस्थलं

anvayArtha — [एषा] A [प्रशस्तभूता] prashastabhUt [चर्या] charyA [श्रमणानां] shramaNone (gauN) hoy chhe [वा गृहस्थानां पुनः] ane gRuhasthone to [परा] mukhya hoy chhe [इति भणिता] em (shAstromAn) kahyun chhe; [तया एव] tenAthI ja [परं सौख्यं लभते] (paramparAe) gRuhastha param saukhyane pAme chhe.

TIkA — e rIte shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp je A shubhopayog varNavavAmAn Avyo te A shubhopayog, shuddhAtmAnI prakAshak sarvaviratine pAmelA shramaNone kaShAyakaNanA sadbhAvane lIdhe pravartato, gauN hoy chhe, kAraN ke te shubhopayog shuddhAtmapariNatithI viruddha evA rAg sAthe sambandhavALo chhe; gRuhasthone to te shubhopayog, sarvaviratinA abhAv vaDe *shuddhAtmaprakAshanano abhAv hovAthI kaShAyanA sadbhAvane lIdhe pravartato hovA chhatAn paN, mukhya chhe, kAraN ke — jem indhanane sphaTikanA samparkathI sUryanA tejano anubhav thAy chhe (ane tethI kramasha saLagI UThe chhe) tem — gRuhasthane rAganA sanyogathI shuddhAtmAno anubhav thAy chhe ane (tethI te shubhopayog) kramasha param nirvANasaukhyanun kAraN thAy chhe.

bhAvArtha — darshan -apekShAe to shramaNane tem ja samyagdraShTi gRuhasthane shuddhAtmAno *chAritradashAmAn vartatun je ugra shuddhAtmaprakAshan tene ja ahIn shuddhAtmaprakAshan gaNyun chhe; teno samyagdraShTi gRuhasthane abhAv chhe. bAkI darshan -apekShAe to samyagdraShTi gRuhasthane paN shuddhAtmAnun prakAshan chhe ja.

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 498 of 544
single page version

यथैकेषामपि बीजानां भूमिवैपरीत्यान्निष्पत्तिवैपरीत्यं, तथैकस्यापि प्रशस्तरागलक्षणस्य शुभोपयोगस्य पात्रवैपरीत्यात्फलवैपरीत्यं, कारणविशेषात्कार्यविशेषस्यावश्यंभावित्वात् ।२५५। गतम् । इत ऊर्ध्वं गाथाषटकपर्यन्तं पात्रापात्रपरीक्षामुख्यत्वेन व्याख्यानं करोति । अथ शुभोपयोगस्य पात्रभूतवस्तुविशेषात्फलविशेषं दर्शयति — फलदि फलति, फलं ददाति । स कः । रागो रागः । कथंभूतः । पसत्थभूदो प्रशस्तभूतो दानपूजादिरूपः । किं फलति । विवरीदं विपरीतमन्यादृशं भिन्न- भिन्नफलम् । केन करणभूतेन । वत्थुविसेसेण जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नपात्रभूतवस्तुविशेषेण । अत्रार्थे ja Ashray chhe. parantu chAritra -apekShAe shramaNane muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya hovAthI shubhopayog gauN chhe ane samyagdraShTi gRuhasthane muniyogya shuddhAtmapariNatine nahi pahonchAtun hovAthI ashubhavanchanArthe shubhopayog mukhya chhe. samyagdraShTi gRuhasthane ashubhathI ( – visheSh ashuddha pariNatithI) chhUTavA mATe vartato je A shubhopayogano puruShArtha te paN shuddhino ja mand puruShArtha chhe, kAraN ke shuddhAtmadravyanA mand AlambanathI ashubh pariNati palaTAIne shubh pariNati thAy chhe ane shuddhAtmadravyanA ugra AlambanathI shubh pariNati paN palaTAIne shuddha pariNati thAy chhe. 254.

anvayArtha — [इह नानाभूमिगतानि बीजानि इव] jem A jagatamAn anek prakAranI bhUmimAn paDelAn bIj [सस्यकाले] dhAnyakALe viparItapaNe phaLe chhe, tem [प्रशस्तभूतः रागः] prashasta rAg [वस्तुविशेषेण] vastubhedathI ( – pAtranA bhedathI) [विपरीतं फलति] viparItapaNe phaLe chhe.

TIkA — jem bIj tenAn te ja hovA chhatAn paN bhUminI viparItatAthI niShpattinI viparItatA hoy chhe (arthAt sArI bhUmimAn dhAnya sArun pAke chhe ane kharAb bhUmimAn dhAnya kharAb thaI jAy chhe athavA pAkatun ja nathI), tem prashastarAgasvarUp shubhopayog teno te ja hovA chhatAn paN pAtranI viparItatAthI phaLanI viparItatA hoy chhe kem ke kAraNanA bhedathI kAryano bhed avashyambhAvI (anivArya) chhe. 255.

Page 468 of 513
PDF/HTML Page 499 of 544
single page version

शुभोपयोगस्य सर्वज्ञव्यवस्थापितवस्तुषु प्रणिहितस्य पुण्योपचयपूर्वकोऽपुनर्भावोपलम्भः किल फलं; तत्तु कारणवैपरीत्याद्विपर्यय एव । तत्र छद्मस्थव्यवस्थापितवस्तूनि कारणवैपरीत्यं; तेषु व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतत्वप्रणिहितस्य शुभोपयोगस्यापुनर्भावशून्यकेवलपुण्यापसद- प्राप्तिः फलवैपरीत्यं; तत्सुदेवमनुजत्वम् ।।२५६।। द्रष्टान्तमाह — णाणाभूमिगदाणिह बीजाणिव सस्सकालम्हि नानाभूमिगतानीह बीजानि इव सस्यकाले धान्य- निष्पत्तिकाल इति । अयमत्रार्थः — यथा जघन्यमध्यमोत्कृष्टभूमिविशेषेण तान्येव बीजानि भिन्नभिन्न- फलं प्रयच्छन्ति, तथा स एव बीजस्थानीयशुभोपयोगो भूमिस्थानीयपात्रभूतवस्तुविशेषेण भिन्नभिन्न- फलं ददाति । तेन किं सिद्धम् । यदा पूर्वसूत्रकथितन्यायेन सम्यक्त्वपूर्वकः शुभोपयोगो भवति तदा मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धो भवति, परंपरया निर्वाणं च । नो चेत्पुण्यबन्धमात्रमेव ।।२५५।। अथ कारण- वैपरीत्याफलमपि विपरीतं भवतीति तमेवार्थं द्रढयति — ण लहदि न लभते । स कः कर्ता । वद-

anvayArtha — [छद्मस्थविहितवस्तुषु] je jIv chhadmasthavihit vastuone viShe (chhadmasthe – agnAnIe kahelA devagurudharmAdine viShe) [व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतः] vrat -niyam -adhyayan- dhyAn -dAnamAn rat hoy te jIv [अपुनर्भावं] mokShane [न लभते] pAmato nathI, [सातात्मकं भावं] shAtAtmak bhAvane [लभते] pAme chhe.

TIkA — sarvagnasthApit vastuomAn joDelA shubhopayoganun phaL puNyasanchayapUrvak mokShanI prApti chhe. te phaL, kAraNanI viparItatA thavAthI viparIt ja thAy chhe. tyAn, chhadmastha- sthApit vastuo te kAraNaviparItatA chhe; temAn vrat -niyam -adhyayan -dhyAn -dAnaratapaNe joDelA shubhopayoganun phaL je mokShashUnya kevaL +puNyApasadanI prApti te phalaviparItatA chhe; te phaL sudevamanuShyapaNun chhe. 256. +puNyApasad = puNya -apasad; adham puNya; hat puNya.

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 500 of 544
single page version

यानि हि छद्मस्थव्यवस्थापितवस्तूनि कारणवैपरीत्यं; ते खलु शुद्धात्मपरिज्ञानशून्य- तयानवाप्तशुद्धात्मवृत्तितया चाविदितपरमार्था विषयकषायाधिकाः पुरुषाः । तेषु शुभोपयोगा- त्मकानां जुष्टोपकृतदत्तानां या केवलपुण्यापसदप्राप्तिः फलवैपरीत्यं; तत्कुदेवमनुजत्वम् ।।२५७।। णियमज्झयणझाणदाणरदो व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतः । केषु विषये यानि व्रतादीनि । छदुमत्थविहिदवत्थुसु छद्मस्थविहितवस्तुषु अल्पज्ञानिपुरुषव्यवस्थापितपात्रभूतवस्तुषु । इत्थंभूतः पुरुषः कं न लभते । अपुणब्भावं अपुनर्भवशब्दवाच्यं मोक्षम् । तर्हि किं लभते । भावं सादप्पगं लहदि भावं सातात्मकं लभते । भावशब्देन सुदेवमनुष्यत्वपर्यायो ग्राह्यः । स च कथंभूतः । सातात्मकः सद्वेद्योदयरूप इति । तथाहि – ये केचन निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गं न जानन्ति, पुण्यमेव मुक्तिकारणं भणन्ति, ते छद्मस्थशब्देन गृह्यन्ते, न च गणधरदेवादयः । तैः छद्मस्थैरज्ञानिभिः शुद्धात्मोपदेशशून्यैर्ये दीक्षितास्तानि छद्मस्थविहितवस्तूनि भण्यन्ते । तत्पात्रसंसर्गेण यद्व्रतनियमाध्ययनदानादिकं करोति तदपि शुद्धात्मभावनानुकूलं न भवति, ततः कारणान्मोक्षं न लभते । सुदेवमनुष्यत्वं लभत इत्यर्थः ।।२५६।। अथ सम्यक्त्वव्रतरहितपात्रेषु भक्तानां कुदेवमनुजत्वं भवतीति प्रतिपादयति — फलदि फलति । केषु । कुदेवेसु मणुवेसु कुत्सितदेवेषु

anvayArtha — [अविदितपरमार्थेषु] jemaNe paramArthane jANyo nathI [च] ane [विषयकषायाधिकेषु] jeo viShayakaShAye adhik chhe [पुरुषेषु] evA puruSho pratyenI [जुष्टं कृतं वा दत्तं] sevA, upakAr ke dAn [कुदेवेषु मनुजेषु] kudevapaNe ane kumanuShyapaNe [फलति] phaLe chhe.

TIkA — je chhadmasthasthApit vastuo te kAraNaviparItatA chhe; te (viparIt kAraNo) kharekhar (1) shuddhAtmAnA gnAnathI shUnyapaNAne lIdhe ‘paramArthanA ajAN’ ane (2) shuddhAtma- pariNatine nahi prApta karI hovAne lIdhe ‘viShayakaShAye adhik’ evA puruSho chhe. temanA pratye shubhopayogAtmak jIvone — sevA, upakAr ke dAn karanArA jIvone — je kevaL puNyApasadanI prApti te phaLaviparItatA chhe; te (phaL) kudev -manuShyapaNun chhe. 257.