Page 470 of 513
PDF/HTML Page 501 of 544
single page version

विषयकषायास्तावत्पापमेव; तद्वन्तः पुरुषा अपि पापमेव; तदनुरक्ता अपि पापानुरक्तत्वात् पापमेव भवन्ति । ततो विषयकषायवन्तः स्वानुरक्तानां पुण्यायापि न कल्प्यन्ते, कथं पुनः संसारनिस्तारणाय । ततो न तेभ्यः फलमविपरीतं सिध्येत् ।।२५८।। मनुजेषु । किं कर्तृ । जुट्ठं जुष्टं सेवा कृता, कदं व कृतं वा किमपि वैयावृत्त्यादिकम्, दत्तं दत्तं किमप्याहारादिकम् । केषु । पुरिसेसु पुरुषेषु पात्रेषु । किंविशिष्टेषु । अविदिदपरमत्थेसु य अविदितपरमार्थेषु च, परमात्मतत्त्वश्रद्धानज्ञानशून्येषु । पुनरपि किंरूपेषु । विसयकसायाधिगेसु विषयकषायाधिकेषु, विषय- कषायाधीनत्वेन निर्विषयशुद्धात्मस्वरूपभावनारहितेषु इत्यर्थः ।।२५७।। अथ तमेवार्थं प्रकारान्तरेण द्रढयति — जदि ते विसयकसाया पाव त्ति परूविदा व सत्थेसु यदि चेत् ते विषयकषायाः पापमिति प्ररूपिताः

anvayArtha — [यदि वा] jo ‘[ते विषयकषायाः] te viShayakaShAyo [पापम्] pAp chhe’ [इति] em [शास्त्रेषु] shAstromAn [प्ररूपिताः] prarUpaN karavAmAn Avyun chhe, to [तत्प्रतिबद्धाः] temAn pratibaddha (viShayakaShAyomAn lIn) [ते पुरुषाः] te puruSho [निस्तारकाः] +nistArak [कथं भवन्ति] kem hoI shake?

TIkA — pratham to viShayakaShAyo pAp ja chhe; viShayakaShAyavant puruSho paN pAp ja chhe; viShayakaShAyavant puruSho pratye anurakta jIvo paN pApamAn anurakta hovAthI pAp ja chhe. tethI viShayakaShAyavant puruSho svAnurakta (potAnA pratye anurAgavALA) puruShone puNyanun kAraN paN thatA nathI to pachhI sansArathI nistAranun kAraN to kem thAy? (na ja thAy.) mATe temanAthI aviparIt phaL siddha thatun nathI (arthAt viShayakaShAyavant puruShorUp viparIt kAraNanun phaL aviparIt hotun nathI). 258. +nistArak = nistAr karanArA; tAranArA; pAr utAranArA.

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 502 of 544
single page version

उपरतपापत्वेन, सर्वधर्मिमध्यस्थत्वेन, गुणग्रामोपसेवित्वेन च सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्र- यौगपद्यपरिणतिनिर्वृत्तैकाग्र्यात्मकसुमार्गभागी, स श्रमणः स्वयं परस्य मोक्षपुण्यायतनत्वाद- विपरीतफलकारणं कारणमविपरीतं प्रत्येयम् ।।२५९।। शास्त्रेषु, किह ते तप्पडिबद्धा पुरिसा णित्थारगा होंति कथं ते तत्प्रतिबद्धा विषयकषायप्रतिबद्धाः पुरुषा निस्तारकाः संसारोत्तारका दातॄणाम्, न कथमपीति । एतदुक्तं भवति — विषयकषायास्तावत्पाप- स्वरूपास्तद्वन्तः पुरुषा अपि पापा एव, ते च स्वकीयभक्तानां दातॄणां पुण्यविनाशका एवेति ।।२५८।। अथ पात्रभूततपोधनलक्षणं कथयति — उपरतपापत्वेन, सर्वधार्मिकसमदर्शित्वेन, गुणग्रामसेवकत्वेन च स्वस्य मोक्षकारणत्वात्परेषां पुण्यकारणत्वाच्चेत्थंभूतगुणयुक्तः पुरुषः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैकाग्यलक्षण- निश्चयमोक्षमार्गस्य भाजनं भवतीति ।।२५९।। अथ तेषामेव पात्रभूततपोधनानां प्रकारान्तरेण लक्षणमुपलक्षयति — शुद्धोपयोगशुभोपयोगपरिणतपुरुषाः पात्रं भवन्तीति । तद्यथा — निर्विकल्प- समाधिबलेन शुभाशुभोपयोगद्वयरहितकाले कदाचिद्वीतरागचारित्रलक्षणशुद्धोपयोगयुक्ताः, कदाचित्पुन- र्मोहद्वेषाशुभरागरहितकाले सरागचारित्रलक्षणशुभोपयोगयुक्ताः सन्तो भव्यलोकं निस्तारयन्ति, तेषु च

anvayArtha — [उपरतपापः] jene pAp virAm pAmyun chhe, [सर्वेषु धार्मिकेषु समभावः] je sarva dhArmiko pratye samabhAvavALo chhe ane [गुणसमितितोपसेवी] je guNasamudAyane sevanAro chhe [सः पुरुषः] te puruSh [सुमार्गस्य भागी भवति] sumArgavant chhe.

TIkA — pAp virAm pAmyun hovAthI, sarva dharmIo pratye pote madhyastha hovAthI ane guNasamUhane sevato hovAthI je shramaN samyagdarshanagnAnachAritranA yugapadapaNArUp pariNatithI rachAyelI ekAgratAsvarUp *sumArgano bhAgI chhe, te shramaN potAne ane parane mokShanun ane puNyanun Ayatan (sthAn) chhe tethI te (shramaN) aviparIt phaLanun kAraN evun ‘aviparIt kAraN’ chhe em pratIti karavI. 259. *sumArgano bhAgI = sumArgashALI; sumArgavant; sumArganun bhAjan.

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 503 of 544
single page version

यथोक्तलक्षणा एव श्रमणा मोहद्वेषाप्रशस्तरागोच्छेदादशुभोपयोगवियुक्ताः सन्तः, सकलकषायोदयविच्छेदात् कदाचित् शुद्धोपयुक्ताः प्रशस्तरागविपाकात्कदाचिच्छुभोपयुक्ताः, स्वयं मोक्षायतनत्वेन लोकं निस्तारयन्ति; तद्भक्तिभावप्रवृत्तप्रशस्तभावा भवन्ति परे च पुण्यभाजः ।।२६०।। भक्तो भव्यवरपुण्डरीकः प्रशस्तफलभूतं स्वर्गं लभते, परंपरया मोक्षं चेति भावार्थः ।।२६०।। एवं पात्रापात्रपरीक्षाकथनमुख्यतया गाथाषटकेन तृतीयस्थलं गतम् । इत ऊर्ध्वं आचारकथितक्रमेण पूर्वं कथितमपि पुनरपि दृढीकरणार्थं विशेषेण तपोधनसमाचारं कथयति । अथाभ्यागततपोधनस्य दिनत्रयपर्यन्तं सामान्यप्रतिपत्तिं, तदनन्तरं विशेषप्रतिपत्तिं दर्शयति — वट्टदु वर्तताम् । स कः । अत्रत्य

anvayArtha — [अशुभोपयोगरहिताः] jeo ashubhopayogarahit vartatA thakA [शुद्धोपयुक्ताः] shuddhopayukta [वा] athavA [शुभोपयुक्ताः] shubhopayukta hoy chhe, teo (te shramaNo) [लोकं निस्तारयन्ति] lokane tAre chhe; (ane) [तेषु भक्तः] temanA pratye bhaktivALo jIv [प्रशस्तं] prashastane ( – puNyane) [लभते] pAme chhe.

TIkA — yathoktalakShaN shramaNo ja (arthAt jevA kahyA tevA ja shramaNo) — ke jeo moh, dveSh ane aprashasta rAganA uchchhedane lIdhe ashubhopayogarahit vartatA thakA, samasta kaShAyodayanA vichchhedathI kadAchit ( – kyArek) shuddhopayukta (shuddhopayogamAn joDAyelA) ane prashasta rAganA vipAkathI kadAchit shubhopayukta hoy chhe teo — pote mokShAyatan (mokShanun sthAn) hovAthI lokane tAre chhe; ane temanA pratye bhaktibhAvathI jemane prashasta bhAv pravarte chhe evA par jIvo +puNyanA bhAgI thAy chhe. 260. +puNyanA bhAgI = puNyashALI; puNyane bhogavanArA; puNyanAn bhAjan.

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 504 of 544
single page version

अथाविपरीतफलकारणाविपरीतकारणसमुपासनप्रवृत्तिं सामान्यविशेषतो विधेयतया सूत्रद्वैतेनोपदर्शयति —

श्रमणानामात्मविशुद्धिहेतौ प्रकृते वस्तुनि तदनुकूलक्रियाप्रवृत्त्या गुणातिशयाधानम- प्रतिषिद्धम् ।।२६१।। आचार्यः । किं कृत्वा । दिट्ठा दृष्टवा । किम् । वत्थुं तपोधनभूतं पात्रं वस्तु । किंविशिष्टम् । पगडं प्रकृतं अभ्यन्तरनिरुपरागशुद्धात्मभावनाज्ञापकबहिरङ्गनिर्ग्रन्थनिर्विकाररूपम् । काभिः कृत्वा वर्तताम् । अब्भुट्ठाणप्पधाणकिरियाहिं अभ्यागतयोग्याचारविहिताभिरभ्युत्थानादिक्रियाभिः । तदो गुणादो ततो दिन-

have aviparIt phaLanun kAraN evun je ‘aviparIt kAraN’ tenI upAsanArUp pravRutti sAmAnyapaNe ane visheShapaNe karavAyogya chhe em be sUtrothI darshAve chhe —

anvayArtha — [प्रकृतं वस्तु] *prakRut vastune [दृष्टवा] dekhIne (pratham to) [अभ्युत्थानप्रधानक्रियाभिः] +abhyutthAn Adi kriyAo vaDe [वर्तताम्] (shramaN) varto; [ततः] pachhI [गुणात्] guN pramANe [विशेषितव्यः] bhed pADavo. — [इति उपदेशः] Am upadesh chhe.

TIkA — shramaNone AtmavishuddhinA hetubhUt prakRut vastu ( – shramaN) pratye tene yogya (shramaNayogya) kriyArUp pravRutti vaDe guNAtishayatAnun AropaN karavAno niShedh nathI.

bhAvArtha — jo koI shramaN anya shramaNane dekhe to pratham to, jANe ke te anya shramaN guNAtishayatAvALA hoy em temanA pratye (abhyutthAnAdik) vyavahAr karavo. pachhI temano parichay thayA bAd temanA guN anusAr vartan karavun. 261. *prakRut vastu = avikRut vastu; aviparIt pAtra. (abhyantar -niruparAg -shuddha -AtmAnI bhAvanAne jaNAvanArun je bahirang -nirgranth -nirvikAr -rUp te rUpavALA shramaNane ahIn ‘prakRut vastu’ kahel chhe.) +abhyutthAn = mAnArthe UbhA thaI javun ane sAmA javun te. pra. 60

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 505 of 544
single page version

अब्भुट्ठाणं गहणं उवासणं पोसणं च सक्कारं । अंजलिकरणं पणमं भणिदमिह गुणाधिगाणं हि ।।२६२।।

श्रमणानां स्वतोऽधिकगुणानामभ्युत्थानग्रहणोपासनपोषणसत्काराञ्जलिकरणप्रणाम- प्रवृत्तयो न प्रतिषिद्धाः ।।२६२।। त्रयानन्तरं गुणाद्गुणविशेषात् विसेसिदव्वो तेन आचार्येण स तपोधनो रत्नत्रयभावनावृद्धिकारण- क्रियाभिर्विशेषितव्यः त्ति उवदेसो इत्युपदेशः सर्वज्ञगणधरदेवादीनामिति ।।२६१।। अथ तमेव विशेषं कथयति । भणिदं भणितं कथितं इह अस्मिन्ग्रन्थे । केषां संबन्धी । गुणाधिगाणं हि गुणाधिकतपोधनानां हि स्फु टम् । किं भणितम् । अब्भुट्ठाणं गहणं उवासणं पोसणं च सक्कारं अंजलिकरणं पणमं अभ्युत्थान- ग्रहणोपासनपोषणसत्काराञ्जलिकरणप्रणामादिकम् । अभिमुखगमनमभ्युत्थानम्, ग्रहणं स्वीकारः, उपासनं शुद्धात्मभावनासहकारिकारणनिमित्तं सेवा, तदर्थमेवाशनशयनादिचिन्ता पोषणम्, भेदाभेद- रत्नत्रयगुणप्रकाशनं सत्कारः, बद्धाञ्जलिनमस्कारोऽञ्जलिकरणम्, नमोऽस्त्वितिवचनव्यापारः प्रणाम इति ।।२६२।। अथाभ्यागतानां तदेवाभ्युत्थानादिकं प्रकारान्तरेण निर्दिशति — अब्भुट्ठेया यद्यपि चारित्रगुणेनाधिका न भवन्ति, तपसा वा, तथापि सम्यग्ज्ञानगुणेन ज्येष्ठत्वाच्छ्रुतविनयार्थमभ्युत्थेयाः अभ्युत्थानयोग्या भवन्ति । के ते । समणा श्रमणा निर्ग्रन्थाचार्याः । किंविशिष्टाः । सुत्तत्थविसारदा विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मतत्त्वप्रभृत्यनेकान्तात्मकपदार्थेषु वीतरागसर्वज्ञप्रणीतमार्गेण प्रमाणनय- निक्षेपैर्विचारचतुरचेतसः सूत्रार्थविशारदाः । न केवलमभ्युत्थेयाः, उवासेया परमचिज्जोतिःपरमात्म-

anvayArtha — [गुणाधिकानां हि] guNAdhik (guNe adhik shramaNo) pratye [अभ्युत्थानं] abhyutthAn, [ग्रहणं] grahaN (AdarathI svIkAr), [उपासनं] upAsan, [पोषणं] poShaN (temanAn ashan, shayan vagerenI chintA), [सत्कारः] satkAr (guNaprashansA), [अञ्जलिकरणं] anjalikaraN (vinayathI hAth joDavA) [च] ane [प्रणामः] praNAm karavAnun [इह] ahIn [भणितम्] kahyun chhe.

TIkA — shramaNone potAnAthI adhik guNavALA (shramaNo) pratye abhyutthAn, grahaN, upAsan, poShaN, satkAr, anjalikaraN ane praNAmarUp pravRuttio niShiddha nathI. 262.

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 506 of 544
single page version

सूत्रार्थवैशारद्यप्रवर्तितसंयमतपःस्वतत्त्वज्ञानानामेव श्रमणानामभ्युत्थानादिकाः प्रवृत्तयो- ऽप्रतिषिद्धा, इतरेषां तु श्रमणाभासानां ताः प्रतिषिद्धा एव ।।२६३।। पदार्थपरिज्ञानार्थमुपासेयाः परमभक्त्या सेवनीयाः । संजमतवणाणड्ढा पणिवदणीया हि संयमतपोज्ञानाढयाः प्रणिपतनीयाः हि स्फु टं । बहिरङ्गेन्द्रियसंयमप्राणसंयमबलेनाभ्यन्तरे स्वशुद्धात्मनि यत्नपरत्वं संयमः । बहिरङ्गानशनादितपोबलेनाभ्यन्तरे परद्रव्येच्छानिरोधेन च स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं तपः । बहिरङ्ग- परमागमाभ्यासेनाभ्यन्तरे स्वसंवेदनज्ञानं सम्यग्ज्ञानम् । एवमुक्तलक्षणैः संयमतपोज्ञानैराढयाः परिपूर्णा यथासंभवं प्रतिवन्दनीयाः । कैः । समणेहिं श्रमणैरिति । अत्रेदं तात्पर्यम् — ये बहुश्रुता अपि चारित्राधिका न भवन्ति, तेऽपि परमागमाभ्यासनिमित्तं यथायोग्यं वन्दनीयाः । द्वितीयं च कारणम् — ते सम्यक्त्वे ज्ञाने च पूर्वमेव दृढतराः, अस्य तु नवतरतपोधनस्य सम्यक्त्वे ज्ञाने चापि दाढर्यं नास्ति । तर्हि स्तोकचारित्राणां किमर्थमागमे वन्दनादिनिषेधः कृत इति चेत् । अतिप्रसंगनिषेधार्थमिति ।।२६३।।

anvayArtha — [श्रमणैः हि] shramaNoe [सूत्रार्थविशारदाः] sUtrArthavishArad (sUtronA ane sUtrakathit padArthonA gnAnamAn nipuN) tathA [संयमतपोज्ञानाढयाः] sanyamatapagnAnADhya (sanyam, tap ane AtmagnAnamAn samRuddha) [श्रमणाः] shramaNo pratye [अभ्युत्थेयाः उपासेयाः प्रणिपतनीयाः] abhyutthAn, upAsanA ane *praNipAt karavAyogya chhe.

TIkA — jemane sUtromAn ane padArthomAn vishAradapaNA vaDe sanyam, tap ane svatattvanun gnAn pravarte chhe te shramaNo pratye ja abhyutthAnAdik pravRuttio aniShiddha chhe, parantu te sivAy bIjA shramaNAbhAso pratye te pravRuttio niShiddha ja chhe. 263. *praNipAt = sAShTAng praNAm; page paDavun te; praNAm.

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 507 of 544
single page version

आगमज्ञोऽपि, संयतोऽपि, तपःस्थोऽपि, जिनोदितमनन्तार्थनिर्भरं विश्वं स्वेनात्मना ज्ञेयत्वेन निष्पीतत्वादात्मप्रधानमश्रद्दधानः श्रमणाभासो भवति ।।२६४।। अथ श्रमणाभासः कीदृशो भवतीति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — ण हवदि समणो स श्रमणो न भवति त्ति मदो इति मतः सम्मतः । क्व । आगमे । कथंभूतोऽपि । संजमतवसुत्तसंपजुत्तो वि संयमतपःश्रुतैः संप्रयुक्तोऽपि सहितोऽपि । यदि किम् । जदि सद्दहदि ण यदि चेन्मूढत्रयादिपञ्चविंशतिसम्यक्त्वमलसहितः सन् न श्रद्धत्ते, न रोचते, न मन्यते । कान् । अत्थे पदार्थान् । कथंभूतान् । आदपधाणे निर्दोषिपरमात्मप्रभृतीन् । पुनरपि कथंभूतान् । जिणक्खादे वीतरागसर्वज्ञजिनेश्वरेणाख्यातान्, दिव्य- ध्वनिना प्रणीतान्, गणधरदेवैर्ग्रन्थविरचितानित्यर्थः ।।२६४।। अथ मार्गस्थश्रमणदूषणे दोषं दर्शयति — अववददि अपवदति दूषयत्यपवादं करोति । स कः । जो हि यः कर्ता हि स्फु टम् । क म् । समणं श्रमणं

anvayArtha — [संयमतपःसूत्रसम्प्रयुक्तः अपि] sUtra, sanyam ane tapathI sanyukta hovA chhatAn paN [यदि] jo (te jIv) [जिनाख्यातान्] jinokta [आत्मप्रधानान्] AtmapradhAn [अर्थान्] padArthone [न श्रद्धत्ते] shraddhato nathI to te [श्रमणः न भवति] shramaN nathI — [इति मतः] em (AgamamAn) kahyun chhe.

TIkA — Agamano jANanAr hovA chhatAn paN, sanyat hovA chhatAn paN, tapamAn sthit hovA chhatAn paN, jinokta anant padArthothI bharelA vishvane — ke je (vishva) potAnA AtmA vaDe gneyapaNe pI javAtun hovAthI +AtmapradhAn chhe tene — je jIv shraddhato nathI te shramaNAbhAs chhe. 264. +AtmapradhAn = AtmA jemAn pradhAn chhe evun. [AtmA samasta vishvane jANe chhe tethI te vishvamAn —

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 508 of 544
single page version

श्रमणं शासनस्थमपि प्रद्वेषादपवदतः क्रियास्वननुमन्यमानस्य च प्रद्वेषकषायितत्वात् चारित्रं नश्यति ।।२६५।। तपोधनम् । क थंभूतम् । सासणत्थं शासनस्थं निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गस्थम् । कस्मात् । पदोसदो निर्दोषिपरमात्मभावनाविलक्षणात् प्रद्वेषात्कषायात् । किं कृत्वा पूर्वम् । दिट्ठा दृष्टवा । न केवलं अपवदति, णाणुमण्णदि नानुमन्यते । कासु विषये । किरियासु यथायोग्यं वन्दनादिक्रियासु । हवदि हि सो भवति हि स्फु टं सः । किंविशिष्टः । णट्ठचारित्तो कथंचिदतिप्रसंगान्नष्टचारित्रो भवतीति । तथाहि — मार्गस्थतपोधनं दृष्टवा यदि कथंचिन्मात्सर्यवशाद्दोषग्रहणं करोति तदा चारित्रभ्रष्टो भवति स्फु टं; पश्चादात्मनिन्दां कृत्वा निवर्तते तदा दोषो नास्ति, कालान्तरे वा निवर्तते तथापि दोषो नास्ति । यदि पुनस्तत्रैवानुबन्धं कृत्वा तीव्रकषायवशादतिप्रसंगं करोति तदा चारित्रभ्रष्टो भवतीति । अयमत्र भावार्थः — बहुश्रुतैरल्प- श्रुततपोधनानां दोषो न ग्राह्यस्तैरपि तपोधनैः किमपि पाठमात्रं गृहीत्वा तेषां दोषो न ग्राह्यः, किंतु किमपि सारपदं गृहीत्वा स्वयं भावनैव कर्तव्या । कस्मादिति चेत् । रागद्वेषोत्पत्तौ सत्यां बहुश्रुतानां

have je shrAmaNye samAn chhe tenun anumodan ( – Adar) nahi karanArano vinAsh darshAve chhe —

anvayArtha — [यः हि] je [शासनस्थं श्रमणं] shAsanastha (jinadevanA shAsanamAn rahelA) shramaNane [दृष्टवा] dekhIne [प्रद्वेषतः] dveShathI [अपवदति] tenA apavAd bole chhe ane [क्रियासु न अनुमन्यते] (satkArAdi) kriyAo karavAmAn anumat (khushI) nathI, [सः नष्टचारित्रः हि भवति] tenun chAritra naShTa thAy chhe.

TIkA — je shramaN dveShane lIdhe shAsanastha shramaNanA paN apavAd bole chhe ane (tenA pratye satkArAdi) kriyAo karavAmAn anumat nathI, te shramaN dveSh vaDe *kaShAyit thavAthI tenun chAritra nAsh pAme chhe. 265. *kaShAyit = kaShAyavALo; vikArI; rangAyelo.

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 509 of 544
single page version

स्वयं जघन्यगुणः सन् श्रमणोऽहमपीत्यवलेपात्परेषां गुणाधिकानां विनयं प्रतीच्छन् श्रामण्यावलेपवशात् कदाचिदनन्तसंसार्यपि भवति ।।२६६।। श्रुतफलं नास्ति, तपोधनानां तपःफलं चेति ।।२६५।। अत्राह शिष्यः — अपवादव्याख्यानप्रस्तावे शुभोपयोगो व्याख्यातः, पुनरपि किमर्थं अत्र व्याख्यानं कृतमिति । परिहारमाह — युक्तमिदं भवदीयवचनं, किंतु तत्र सर्वत्यागलक्षणोत्सर्गव्याख्याने कृते सति तत्रासमर्थतपोधनैः कालापेक्षया किमपि ज्ञानसंयमशौचोपकरणादिकं ग्राह्यमित्यपवादव्याख्यानमेव मुख्यम् । अत्र तु यथा भेदनयेन सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपश्चरणरूपा चतुर्विधाराधना भवति, सैवाभेदनयेन सम्यक्त्वचारित्ररूपेण द्विधा भवति, तत्राप्यभेदविवक्षया पुनरेकैव वीतरागचारित्राराधना, तथा भेदनयेन सम्यग्दर्शनसम्यग्ज्ञान- सम्यक्चारित्ररूपस्त्रिविधमोक्षमार्गो भवति, स एवाभेदनयेन श्रामण्यापरमोक्षमार्गनामा पुनरेक एव, स चाभेदरूपो मुख्यवृत्त्या ‘एयग्गगदो समणो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः पूर्वमेव व्याख्यातः । अयं तु

have, je shrAmaNye adhik hoy tenA pratye jANe ke te shrAmaNye hIn (potAnAthI munipaNAmAn halako) hoy em AcharaN karanArano vinAsh darshAve chhe —

anvayArtha — [यः] je shramaN [यदि गुणाधरः भवन्] guNe hIn (halako) hovA chhatAn [अपि श्रमणः भवामि] ‘hun paN shramaN chhun’ [इति] em mAnIne arthAt garva karIne [गुणतः अधिकस्य] guNe adhik pAsethI ( – je potAnA karatAn adhik guNavALA hoy evA shramaN pAsethI) [विनयं प्रत्येषकः] vinay ichchhe chhe, [सः] te [अनन्तसंसारी भवति] anantasansArI thAy chhe.

TIkA — je shramaN pote jaghanya guNavALo hovA chhatAn ‘hun paN shramaN chhun’ evA garvane lIdhe bIjA adhik guNavALAo pAsethI vinayanI ichchhA kare chhe, te (shramaN) shrAmaNyanA garvane vash kadAchit anantasansArI paN thAy chhe. 266.

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 510 of 544
single page version

भेदरूपो मुख्यवृत्त्या शुभोपयोगरूपेणेदानीं व्याख्यातो, नास्ति पुनरुक्तदोष इति । एवं समाचारविशेषविवरणरूपेण चतुर्थस्थले गाथाष्टकं गतम् । अथ स्वयं गुणहीनः सन् परेषां गुणाधिकानां योऽसौ विनयं वाञ्छति, तस्य गुणविनाशं दर्शयति — सो होदि अणंतसंसारी स कथंचिदनन्तसंसारी संभवति । यः किं करोति । पडिच्छगो जो दु प्रत्येषको यस्तु, अभिलाषकोऽपेक्षक इति । कम् । विणयं वन्दनादिविनयम् । कस्य संबन्धिनम् । गुणदोधिगस्स बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयगुणाभ्यामधिकस्यान्य- तपोधनस्य । केन कृत्वा । होमि समणो त्ति अहमपि श्रमणो भवामीत्यभिमानेन गर्वेण । यदि किम् । होज्जं गुणाधरो जदि निश्चयव्यवहाररत्नत्रयगुणाभ्यां हीनः स्वयं यदि चेद्भवतीति । अयमत्रार्थः — यदि चेद्गुणाधिकेभ्यः सकाशाद्गर्वेण पूर्वं विनयवाञ्छां करोति, पश्चाद्विवेकबलेनात्मनिन्दां करोति, तदानन्तसंसारी न भवति, यदि पुनस्तत्रैव मिथ्याभिमानेन ख्यातिपूजालाभार्थं दुराग्रहं करोति तदा भवति । अथवा यदि कालान्तरेऽप्यात्मनिन्दां करोति तथापि न भवतीति ।।२६६।। अथ स्वयमधिकगुणाः सन्तो यदि गुणाधरैः सह वन्दनादिक्रियासु वर्तन्ते तदा गुणविनाशं दर्शयति — वट्टंति वर्तन्ते प्रवर्तन्ते जदि यदि चेत् । क्व वर्तन्ते । किरियासु वन्दनादिक्रियासु । कैः सह । गुणाधरेहिं गुणाधरैर्गुणरहितैः । स्वयं कथंभूताः सन्तः । अधिगगुणा अधिकगुणाः । क्व । सामण्णे श्रामण्ये चारित्रे । ते मिच्छत्तपउत्ता हवंति ते कथंचिदतिप्रसंगान्मिथ्यात्वप्रयुक्ता भवन्ति । न केवलं मिथ्यात्वप्रयुक्ताः, पब्भट्ठचारित्ता प्रभ्रष्टचारित्राश्च भवन्ति । तथाहि — यदि बहुश्रुतानां पार्श्वे ज्ञानादिगुणवृद्धयर्थं स्वयं चारित्रगुणाधिका अपि वन्दनादिक्रियासु वर्तन्ते तदा दोषो नास्ति । यदि पुनः केवलं ख्यातिपूजालाभार्थं

have, je shramaN shrAmaNye adhik hoy te jo potAnAthI hIn shramaN pratye samAn jevun ( – potAnA barobariyA jevun) AcharaN kare to teno vinAsh darshAve chhe —

anvayArtha — [यदि श्रामण्ये अधिकगुणाः] jeo shrAmaNyamAn adhik guNavALA hovA chhatAn [गुणाधरैः] hIn guNavALA pratye [क्रियासु] (vandanAdi) kriyAomAn [वर्तन्ते] varte chhe, [ते] teo [मिथ्योपयुक्ताः] mithyA upayukta thayA thakA [प्रभ्रष्टचारित्राः भवन्ति] chAritrathI bhraShTa thAy chhe.

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 511 of 544
single page version

स्वयमधिकगुणा गुणाधरैः परैः सह क्रियासु वर्तमाना मोहादसम्यगुपयुक्तत्वात् चारित्रात् भ्रश्यन्ति ।।२६७।।

TIkA — jeo pote adhik guNavALA hovA chhatAn hIn guNavALA bIjA (shramaNo) pratye (vandanAdi) kriyAomAn varte chhe, teo mohane lIdhe asamyak upayukta thayA thakA ( – mithyA bhAvomAn joDAyA thakA) chAritrathI bhraShTa thAy chhe. 267.

anvayArtha — [निश्चितसूत्रार्थपदः] sUtro ane arthonA padane (adhiShThAnane) jeNe nishchit (nirNIt) karel chhe, [शमितकषायः] kaShAyone jeNe shamAvyA chhe [च] ane [तपोऽधिकः अपि] je adhik tapavALo chhe — evo jIv paN [यदि] jo [लौकिकजनसंसर्गं] laukik janonA sansargane [न त्यजति] chhoDato nathI, [संयतः न भवति] to te sanyat raheto nathI (arthAt asanyat thaI jAy chhe).

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 512 of 544
single page version

यतः सकलस्यापि विश्ववाचकस्य सल्लक्ष्मणः शब्दब्रह्मणस्तद्वाच्यस्य सकलस्यापि सल्लक्ष्मणो विश्वस्य च युगपदनुस्यूततदुभयज्ञेयाकारतयाधिष्ठानभूतस्य सल्लक्ष्मणो ज्ञातृतत्त्वस्य निश्चयनान्निश्चितसूत्रार्थपदत्वेन निरुपरागोपयोगत्वात् शमितकषायत्वेन बहुशोऽभ्यस्तनिष्कम्पो- पयोगत्वात्तपोऽधिकत्वेन च सुष्ठु संयतोऽपि सप्तार्चिःसङ्गतं तोयमिवावश्यम्भाविविकारत्वात् लौकिकसङ्गादसंयत एव स्यात् । ततस्तत्सङ्गः सर्वथा प्रतिषेध्य एव ।।२६८।। अजधागहिदत्था’ इत्यादि गाथापञ्चकम् । एवं द्वात्रिंशद्गाथाभिः स्थलपञ्चकेन चतुर्थान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ लौकिकसंसर्गं प्रतिषेधयति — णिच्छिदसुत्तत्थपदो निश्चितानि ज्ञातानि निर्णीतान्यनेकान्तस्वभावनिजशुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकानि सूत्रार्थपदानि येन स भवति निश्चित- सूत्रार्थपदः, समिदकसाओ परविषये क्रोधादिपरिहारेण तथाभ्यन्तरे परमोपशमभावपरिणतनिजशुद्धात्म- भावनाबलेन च शमितकषायः, तवोधिगो चावि अनशनादिबहिरङ्गतपोबलेन तथैवाभ्यन्तरे शुद्धात्मतत्त्व- भावनाविषये प्रतपनाद्विजयनाच्च तपोऽधिकश्चापि सन् स्वयं संयतः कर्ता लोगिगजणसंसग्गं ण चयदि जदि लौकिकाः स्वेच्छाचारिणस्तेषां संसर्गो लौकिकसंसर्गस्तं न त्यजति यदि चेत् संजदो ण हवदि तर्हि संयतो न भवतीति । अयमत्रार्थः — स्वयं भावितात्मापि यद्यसंवृतजनसंसर्गं न त्यजति तदातिपरिचयादग्निसङ्गतं जलमिव विकृतिभावं गच्छतीति ।।२६८।।

TIkA — (1) vishvano vAchak ‘sat’lakShaNavALo evo je Akhoy shabdabrahma ane te shabdabrahmanun vAchya ‘sat’lakShaNavALun evun je Akhuny vishva te bannenA gneyAkAro potAnAmAn yugapad gunthAI javAthI ( – gnAtRutattvamAn ekIsAthe jaNAtA hovAthI) te bannenA +adhiShThAnabhUt — evA ‘sat’lakShaNavALA gnAtRutattvano nishchay karyo hovAthI ‘sUtro ane arthonA padane (adhiShThAnane) jeNe nishchit karel chhe evo’ hoy, (2) niruparAg upayogane lIdhe ‘kaShAyone jeNe shamAvyA chhe evo’ hoy ane (3) niShkamp upayogano *bahusha abhyAs karavAthI ‘adhik tapavALo’ hoy — e rIte (A traN kAraNe) je jIv sArI rIte sanyat hoy, te (jIv) paN laukikasangathI (laukik jananA sangathI) asanyat ja thAy chhe, kAraN ke agninI sangatimAn rahelA pANInI mAphak tene vikAr avashyambhAvI chhe. mATe laukikasang sarvathA niShedhya ja chhe.

bhAvArtha — je jIv sanyat hoy, eTale ke (1) jeNe shabdabrahmane ane tenA vAchyarUp samasta padArthone jANanAr gnAtRutattvano nirNay karyo hoy, (2) jeNe kaShAyone shamAvyA hoy ane (3) je adhik tapavALo hoy, te jIv paN laukik jananA sangathI asanyat ja thAy chhe; kAraN ke jem agninA sangathI pANImAn garamapaNArUp vikAr avashya thAy chhe, tem laukik jananA sangane nahi chhoDanAr sanyatane asanyatapaNArUp vikAr avashya thAy chhe. mATe laukik janono sang sarva prakAre tyAjya ja chhe. 268. + gnAtRutattvano svabhAv shabdabrahmane ane tenA vAchyarUp vishvane yugapad jANavAno chhe tethI te apekShAe gnAtRutattvane

* bahusha = (1) ghaNo; khUb; bahu. (2) vAramvAr. pra. 61

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 513 of 544
single page version

प्रतिज्ञातपरमनैर्ग्रन्थ्यप्रव्रज्यत्वादुदूढसंयमतपोभारोऽपि मोहबहुलतया श्लथीकृत- शुद्धचेतनव्यवहारो मुहुर्मनुष्यव्यवहारेण व्याघूर्णमानत्वादैहिकक र्मानिवृत्तौ लौकिक इत्युच्यते ।।२६९।।

तिसिदं बुभुक्खिदं वा दुहिदं दट्ठूण जो हि दुहिदमणो पडिवज्जदि तृषितं वा बुभुक्षितं वा दुःखितं वा दृष्टवा कमपि प्राणिनं यो हि स्फु टं दुःखितमनाः सन् प्रतिपद्यते स्वीकरोति । कं कर्मतापन्नम् । तं तं प्राणिनम् । कया । किवया कृपया दयापरिणामेन । तस्सेसा होदि अणुकं पा तस्य पुरुषस्यैषा प्रत्यक्षीभूता शुभोपयोगरूपानुकम्पा दया भवतीति । इमां चानुकम्पां ज्ञानी स्वस्थभावनामविनाशयन्

anvayArtha — [नैर्ग्रन्थ्यं प्रव्रजितः] je (jIv) nirgranthapaNe dIkShit hovAthI [संयमतपःसम्प्रयुक्तः अपि] sanyamatapasanyukta hoy tene paN, [यदि सः] jo te [ऐहिकैः कर्मभिः वर्तते] aihik kAryo sahit vartato hoy to, [लौकिकः इति भणितः] ‘laukik’ kahyo chhe.

TIkA — param nirgranthatArUp pravrajyAnI pratignA lIdhI hovAthI je jIv sanyamatapanA bhArane vaheto hoy tene paN, jo te mohanI bahulatAne lIdhe shuddhachetanavyavahArane chhoDIne nirantar manuShyavyavahAr vaDe ¹ghUmarI khAto hovAthI ²aihik karmothI anivRutta hoy to, ‘laukik’ kahevAy chhe. 269. 1. ghUmarI khAto = Am -tem bhamato; chakkar chakkar pharato; DAmADoL vartato. 2. aihik = dunvayI; laukik.

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 514 of 544
single page version

यतः परिणामस्वभावत्वेनात्मनः सप्तार्चिःसङ्गतं तोयमिवावश्यम्भाविविकारत्वा- ल्लौकिकसङ्गात्संयतोऽप्यसंयत एव स्यात्; ततो दुःखमोक्षार्थिना गुणैः समोऽधिको वा श्रमणः संक्लेशपरिहारेण करोति । अज्ञानी पुनः संक्लेशेनापि करोतीत्यर्थः ।।“३६।। अथ लौकिकलक्षणं कथयति — णिग्गंथो पव्वइदो वस्त्रादिपरिग्रहरहितत्वेन निर्ग्रन्थोऽपि दीक्षाग्रहणेन प्रव्रजितोऽपि वट्टदि जदि वर्तते यदि चेत् । कैः । एहिगेहि कम्मेहिं ऐहिकैः कर्मभिः भेदाभेदरत्नत्रयभावनाशकैः ख्यातिपूजालाभनिमितैर्ज्योतिषमन्त्रवादवैदकादिभिरैहिकजीवनोपायकर्मभिः । सो लोगिगो त्ति भणिदो स लौकिको व्यावहारिक इति भणितः । किंविशिष्टोऽपि । संजमतवसंजुदो चावि द्रव्यरूपसंयमतपोभ्यां संयुक्तश्चापीत्यर्थः ।।२६९।। अथोत्तमसंसर्गः कर्तव्य इत्युपदिशति — तम्हा यस्माद्धीनसंसर्गाद्गुणहानि- र्भवति तस्मात्कारणात् अधिवसदु अधिवसतु तिष्ठतु । स कः कर्ता । समणो श्रमणः । क्व । तम्हि तस्मिन्नधिकरणभूते। णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । तस्मिन्कुत्र । समणं श्रमणे । लक्षणवशादधिकरणे कर्म

anvayArtha — [तस्मात्] (laukik jananA sangathI sanyat paN asanyat thAy chhe) tethI [यदि] jo [श्रमणः] shramaN [दुःखपरिमोक्षम् इच्छति] dukhathI parimukta thavA ichchhato hoy to te [गुणात् समं] samAn guNavALA shramaNanA [वा] athavA [गुणैः अधिकं श्रमणं तत्र] adhik guNavALA shramaNanA sangamAn [नित्यम् अधिवसतु] nitya vaso.

TIkA — AtmA pariNAmasvabhAvavALo hovAthI, agninA sangamAn rahelA pANInI mAphak (sanyatane paN) laukikasangathI vikAr avashyambhAvI hovAne lIdhe sanyat paN (laukikasangathI) asanyat ja thAy chhe; tethI dukhamokShArthI ( – dukhathI mukta thavAnA arthI) shramaNe (1) samAn guNavALA shramaNanI sAthe athavA (2) adhik guNavALA shramaNanI sAthe sadAy vasavun yogya chhe. e rIte te shramaNane (1) shItaL gharanA khUNAmAn rAkhelA shItaL

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 515 of 544
single page version

श्रमणेन नित्यमेवाधिवसनीयः । तथास्य शीतापवरककोणनिहितशीततोयवत्समगुणसङ्गात् गुणरक्षा, शीततरतुहिनशर्करासम्पृक्तशीततोयवत् गुणाधिकसङ्गात् गुणवृद्धिः ।।२७०।।

पठयते । कथंभूते श्रमणे । समं समे समाने । कस्मात् । गुणादो बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयलक्षणगुणात् । पुनरपि कथंभूते । अहियं वा स्वस्मादधिके वा । कैः । गुणेहिं मूलोत्तरगुणैः । यदि किम् । इच्छदि जदि इच्छति वाञ्छति यदि चेत् । कम् । दुक्खपरिमोक्खं स्वात्मोत्थसुखविलक्षणानां नारकादिदुःखानां मोक्षं दुःखपरिमोक्षमिति । अथ विस्तरः — यथाग्निसंयोगात् जलस्य शीतलगुणविनाशो भवति तथा व्यावहारिकजनसंसर्गात्संयतस्य संयमगुणविनाशो भवतीति ज्ञात्वा तपोधनः कर्ता समगुणं गुणाधिकं वा तपोधनमाश्रयति, तदास्य तपोधनस्य यथा शीतलभाजनसहितशीतलजलस्य शीतलगुणरक्षा भवति pANInI mAphak samAn guNavALAnA sangathI guNarakShA thAy chhe ane (2) vadhAre shItaL himanA samparkamAn rahelA shItaL pANInI mAphak adhik guNavALAnA sangathI guNavRuddhi thAy chhe (arthAt jem shItaL gharanA khUNAmAn rAkhelun pANI shItaL rahe chhe ane baraphanA sangathI pANI visheSh shItaL thAy chhe tem samAn guNavALAnA sangathI shramaNane guNanI rakShA thAy chhe ane adhik guNavALAnA sangathI shramaNane guNanI vRuddhi thAy chhe). 270.

[have, shramaN kramasha param nivRuttine pAmIne shAshvat gnAnAnandamay dashAne anubhavo em shlok dvArA kahe chhe — ]

[artha — ] e rIte shubhopayogajanit k kpravRuttine sevIne yati samyak prakAre sanyamanA ¹sauShThav vaDe kramasha param nivRuttine pahonchato thako, jeno ramya uday samasta vastusamUhanA vistArane lIlAthI pahonchI vaLe chhe ( – ramatamAtrathI jANI le chhe) evI shAshvatI gnAnAnandamayI dashAne ²ekAnte anubhavo.

A rIte shubhopayog -pragnApan pUrNa thayun. *shArdUlavikrIDit chhand 1. sauShThav = shreShThatA; utkRuShTatA; sArApaNun; sundaratA. 2. ekAnte = kevaL; sarvathA; atyant. (yati kevaL gnAnAnandamayI dashAne ja atyant anubhavo.)

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 516 of 544
single page version

तथा समगुणसंसर्गाद्गुणरक्षा भवति । यथा च तस्यैव जलस्य कर्पूरशर्करादिशीतलद्रव्यनिक्षेपे कृते सति शीतलगुणवृद्धिर्भवति तथा निश्चयव्यवहाररत्नत्रयगुणाधिकसंसर्गाद्गुणवृद्धिर्भवतीति सूत्रार्थः ।।२७०।। इतःपरं पञ्चमस्थले संक्षेपेण संसारस्वरूपस्य मोक्षस्वरूपस्य च प्रतीत्यर्थं पञ्चरत्नभूतगाथापञ्चकेन व्याख्यानं करोति । तद्यथा — अथ संसारस्वरूपं प्रकटयति — जे अजधागहिदत्था वीतरागसर्वज्ञ- प्रणीतनिश्चयव्यवहाररत्नत्रयार्थपरिज्ञानाभावात् येऽयथागृहीतार्थाः विपरीतगृहीतार्थाः । पुनरपि कथंभूताः । एदे तच्च त्ति णिच्छिदा एते तत्त्वमिति निश्चिताः, एते ये मया कल्पिताः पदार्थास्त एव तत्त्वमिति निश्चिताः, निश्चयं कृतवन्तः । क्व स्थित्वा । समये निर्ग्रन्थरूपद्रव्यसमये । अच्चंतफलसमिद्धं

[tyAn pratham, shlok dvArA te pAnch gAthAono mahimA karavAmAn Ave chhe] [artha — ] have A shAstrane kalagInA alankAr jevAn (arthAt A shAstranA chUDAmaNi – mugaTamaNi jevAn) A pAnch sUtrorUp nirmaL pAnch ratno — ke jeo sankShepathI arhantabhagavAnanA samagra advitIy shAsanane sarvata prakAshe chhe teo — +vilakShaN panthavALI sansAr -mokShanI sthitine jagat samakSha pragaT karatAn thakAn jayavant varto.

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 517 of 544
single page version

ये स्वयमविवेकतोऽन्यथैव प्रतिपद्यार्थानित्थमेव तत्त्वमिति निश्चयमारचयन्तः सततं समुपचीयमानमहामोहमलमलीमसमानसतया नित्यमज्ञानिनो भवन्ति, ते खलु समये स्थिता अप्यनासादितपरमार्थश्रामण्यतया श्रमणाभासाः सन्तोऽनन्तकर्मफलोपभोगप्राग्भारभयंकर- मनन्तकालमनन्तभावान्तरपरावर्तैरनवस्थितवृत्तयः संसारतत्त्वमेवावबुध्यताम् ।।२७१।। भमंति ते तो परं कालं अत्यन्तफलसमृद्धं भ्रमन्ति ते अतः परं कालम् । द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्चप्रकार- संसारपरिभ्रमणरहितशुद्धात्मस्वरूपभावनाच्युताः सन्तः परिभ्रमन्ति । कम् । परं कालं अनन्तकालम् । कथंभूतम् । नारकादिदुःखरूपात्यन्तफलसमृद्धम् । पुनरपि कथंभूतम् । अतो वर्तमानकालात्परं भाविनमिति । अयमत्रार्थः — इत्थंभूतसंसारपरिभ्रमणपरिणतपुरुषा एवाभेदेन संसारस्वरूपं ज्ञातव्य- मिति ।।२७१।। अथ मोक्षस्वरूपं प्रकाशयति — अजधाचारविजुत्तो निश्चयव्यवहारपञ्चाचारभावना-

anvayArtha — [ये] jeo, [समये] bhale teo samayamAn hoy topaN ( – bhale teo dravyalingIpaNe jinamatamAn hoy topaN), [एते तत्त्वम्] ‘A tattva chhe (arthAt Am ja vastusvarUp chhe)’ [इति निश्चिताः] em nishchayavant vartatA thakA [अयथागृहीतार्थाः] padArthone ayathAtathapaNe grahe chhe ( – jevA nathI tevA samaje chhe), [ते] teo [अत्यन्तफलसमृद्धम्] atyantaphaLasamRuddha (anant karmaphaLothI bharelA) evA [अतः परं कालं] have pachhInA kALamAn [भ्रमन्ति] paribhramaN karashe.

TIkA — jeo svayam avivekathI padArthone anyathA ja angIkRut karIne ( – bIjI rIte ja samajIne) ‘Am ja tattva (vastusvarUp) chhe’ em nishchay karatA thakA, satat ¹ekatrit karavAmAn AvatA mahA mohamaLathI malin manavALA hovAne lIdhe nitya agnAnI chhe, teo bhale samayamAn ( – dravyalingIpaNe jinamArgamAn) sthit hoy topaN paramArtha shrAmaNyane pAmelA nahi hovAthI kharekhar shramaNAbhAs vartatA thakA, anant karmaphaLanA ²upabhogarAshithI bhayankar evA anant kAL sudhI anant bhAvAntararUp parAvartano vaDe ³anavasthit vRuttivALA rahevAne lIdhe, temane sansAratattva ja jANavun. 271. 1. ekatrit = ekaTho; bhego. 2. rAshi = Dhagalo; samUh; jaththo. 3. anavasthit = asthir. [mithyAdraShTioe bhale dravyaling dhAraN karyun hoy topaN temane anant kAL

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 518 of 544
single page version

यस्त्रिलोकचूलिकायमाननिर्मलविवेकदीपिकालोकशालितया यथावस्थितपदार्थनिश्चय- निवर्तितौत्सुक्यस्वरूपमन्थरसततोपशान्तात्मा सन् स्वरूपमेकमेवाभिमुख्येन चरन्नयथाचार- परिणतत्वादयथाचारवियुक्तः, विपरीताचाररहित इत्यर्थः, जधत्थपदणिच्छिदो सहजानन्दैकस्वभावनिज- परमात्मादिपदार्थपरिज्ञानसहितत्वाद्यथार्थपदनिश्चितः, पसंतप्पा विशिष्टपरमोपशमभावपरिणतनिजात्म- द्रव्यभावनासहितत्वात्प्रशान्तात्मा, जो यः कर्ता सो संपुण्णसामण्णो स संपूर्णश्रामण्यः सन् चिरं ण जीवदि चिरं बहुतरकालं न जीवति, न तिष्ठति । क्व । अफले शुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वाद- रहितत्वेनाफले फलरहिते संसारे । किन्तु शीघ्रं मोक्षं गच्छतीति । अयमत्र भावार्थः — इत्थंभूत-

anvayArtha — [यथार्थपदनिश्चितः] je jIv yathAtathapaNe padonA ane arthonA (padArthonA) nishchayavALo hovAthI [प्रशान्तात्मा] ¹prashAntAtmA chhe ane [अयथाचारवियुक्तः] ²ayathAchAr rahit chhe, [सः सम्पूर्णश्रामण्यः] te sampUrNa shrAmaNyavALo jIv [अफले] aphaL ( – karmaphaL rahit thayelA) evA [इह] A sansAramAn [चिरं न जीवति] chirakAL raheto nathI ( – alpa kALamAn mukta thAy chhe).

TIkA — je (shramaN) trilokanI kalagI samAn nirmaL vivekarUpI dIvInA prakAshavALo hovAne lIdhe yathAsthit padArthanishchay vaDe utsukatA nivartAvIne (TALIne) ³svarUpamanthar rahevAthI satat ‘upashAntAtmA’ vartato thako, svarUpamAn ekamAn ja abhimukhapaNe 1. prashAntAtmA = prashAntasvarUp; prashAntamUrti; upashAnt; TharI gayelo. 2. ayathAchAr = ayathAtath AchAr; ayathArtha chAritra; anyathA AcharaN. 3. svarUpamanthar = svarUpamAn jAmI gayelo. [manthar = susta; dhImo. A shramaN svarUpamAn tRupta tRupta hovAthI,

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 519 of 544
single page version

वियुक्तो नित्यं ज्ञानी स्यात्, स खलु सम्पूर्णश्रामण्यः साक्षात् श्रमणो हेलावकीर्ण- सकलप्राक्तनकर्मफलत्वादनिष्पादितनूतनकर्मफलत्वाच्च पुनः प्राणधारणदैन्यमनास्कन्दन् द्वितीय- भावपरावर्ताभावात् शुद्धस्वभावावस्थितवृत्तिर्मोक्षतत्त्वमवबुध्यताम् ।।२७२।।

मोक्षतत्त्वपरिणतपुरुष एवाभेदेन मोक्षस्वरूपं ज्ञातव्यमिति ।।२७२।। अथ मोक्षकारणमाख्याति — सम्मं विदिदपदत्था संशयविपर्ययानध्यवसायरहितानन्तज्ञानादिस्वभावनिजपरमात्मपदार्थप्रभृतिसमस्तवस्तु- विचारचतुरचित्तचातुर्यप्रकाशमानसातिशयपरमविवेकज्योतिषा सम्यग्विदितपदार्थाः । पुनरपि किंरूपाः। विसयेसु णावसत्ता पञ्चेन्द्रियविषयाधीनरहितत्वेन निजात्मतत्त्वभावनारूपपरमसमाधिसंजातपरमानन्दैक- charato (vicharato – ramato) hovAthI ‘ayathAchAr rahit’ vartato thako, nitya gnAnI hoy, te kharekhar sampUrNashrAmaNyavALA sAkShAt shramaNane mokShatattva jANavun, kAraN ke pahelAnnAn sakaL karmanAn phaL teNe lIlAthI naShTa karyAn hovAthI ane nUtan karmaphaLane te nipajAvato nahi hovAthI, pharIne prANadhAraNarUp dInatAne nahi pAmato thako dvitIy bhAvarUp parAvartananA abhAvane lIdhe shuddha svabhAvamAn *avasthit vRuttivALo rahe chhe. 272.

anvayArtha — [सम्यग्विदितपदार्थाः] samyak (yathAtathapaNe) padArthone jANatA thakA [ये] jeo [बहिस्थमध्यस्थम्] bahirang tathA antarang [उपधिं] parigrahane [त्यक्त्वा] chhoDIne [विषयेषु न अवसक्ताः] viShayomAn Asakta nathI, [ते] temane [शुद्धाः इति निर्दिष्टाः] ‘shuddha’ kahevAmAn AvyA chhe. *avasthit = sthir. [A sampUrNashrAmaNyavALA jIvane bIjA bhAvarUp parAvartan (palaTAvun) thatun nathI, te sadA ek ja bhAvarUpe rahe chhe — shuddha svabhAvamAn sthir pariNatirUpe rahe chhe, tethI te jIv

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 520 of 544
single page version

अनेकान्तकलितसकलज्ञातृज्ञेयतत्त्वयथावस्थितस्वरूपपाण्डित्यशौण्डाः सन्तः समस्त- बहिरङ्गान्तरङ्गसङ्गतिपरित्यागविविक्तान्तश्चकचकायमानानन्तशक्तिचैतन्यभास्वरात्मतत्त्वस्वरूपाः स्वरूपगुप्तसुषुप्तकल्पान्तस्तत्त्ववृत्तितया विषयेषु मनागप्यासक्तिमनासादयन्तः समस्तानुभाववन्तो भगवन्तः शुद्धा एवासंसारघटितविकटकर्मकवाटविघटनपटीयसाध्यवसायेन प्रकटीक्रियमाणा- वदाना मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वमवबुध्यताम् ।।२७३।।

लक्षणसुखसुधारसास्वादानुभवबलेन विषयेषु मनागप्यनासक्ताः । किं कृत्वा । पूर्वं स्वस्वरूपपरिग्रहं स्वीकारं कृत्वा, चत्ता त्यक्त्वा । कम् । उवहिं उपधिं परिग्रहम् । किंविशिष्टम् । बहित्थमज्झत्थं बहिस्थं क्षेत्रवास्त्वाद्यनेकविधं मध्यस्थं मिथ्यात्वादिचतुर्दशभेदभिन्नम् । जे एवंगुणविशिष्टाः ये महात्मानः ते सुद्ध त्ति णिद्दिट्ठा ते शुद्धाः शुद्धोपयोगिनः इति निर्दिष्टाः कथिताः । अनेन व्याख्यानेन किमुक्तं भवति — इत्थंभूताः परमयोगिन एवाभेदेन मोक्षमार्ग इत्यवबोद्धव्यम् ।।२७३।। अथ शुद्धोपयोगलक्षणमोक्षमार्गं सर्वमनोरथस्थानत्वेन प्रदर्शयति — भणियं भणितम् । किम् सामण्णं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैकाग्र्यलक्षणं

TIkA — anekAnt vaDe jaNAtun je sakaL gnAtRutattvanun ane gneyatattvanun yathAsthit svarUp tenA pAnDityamAn jeo pravIN chhe, antarangamAn chakachakAT karatA anantashaktivALA chaitanyathI bhAsvar (tejasvI) AtmatattvanA svarUpane jemaNe samasta bahirang tathA antarang sangatinA parityAg vaDe vivikta (bhinna) karyun chhe, ane (tethI) antatattvanI vRutti ( – AtmAnI pariNati) svarUpagupta ane ¹suShupta samAn rahevAne lIdhe jeo viShayomAn jarA paN Asakti pAmatA nathI, — evA je sakaL -mahimAvant bhagavant ‘shuddho’ ( – shuddhopayogIo) temane ja mokShatattvanun sAdhanatattva jANavun (arthAt te shuddhopayogIo ja mokShamArgarUp chhe), kAraN ke teo anAdi sansArathI rachAyelA – bandh rahelA vikaT ²karmakapATane toDavAnA – kholavAnA ati ugra prayatna vaDe parAkram pragaT karI rahyA chhe. 273.

have mokShatattvanA sAdhanatattvane (arthAt shuddhopayogIne) sarva manorathanA sthAn tarIke abhinande (prashanse) chhe —