Page 490 of 513
PDF/HTML Page 521 of 544
single page version

यत्तावत्सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रयौगपद्यप्रवृत्तैकाग्र्यलक्षणं साक्षान्मोक्षमार्गभूतं श्रामण्यं तच्च शुद्धस्यैव । यच्च समस्तभूतभवद्भाविव्यतिरेककरम्बितानन्तवस्त्वन्वयात्मकविश्वसामान्यविशेष- प्रत्यक्षप्रतिभासात्मकं दर्शनं ज्ञानं च तत् शुद्धस्यैव । यच्च निःप्रतिघविजृम्भितसहजज्ञानानन्द- मुद्रितदिव्यस्वभावं निर्वाणं तत् शुद्धस्यैव । यश्च टङ्कोत्कीर्णपरमानन्दावस्थासुस्थितात्मस्व- भावोपलम्भगम्भीरो भगवान् सिद्धः स शुद्ध एव । अलं वाग्विस्तरेण, सर्वमनोरथस्थानस्य मोक्षतत्त्वसाधनतत्त्वस्य शुद्धस्य परस्परमङ्गाङ्गिभावपरिणतभाव्यभावकभावत्वात्प्रत्यस्तमित- स्वपरविभागो भावनमस्कारोऽस्तु ।।२७४।। शत्रुमित्रादिसमभावपरिणतिरूपं साक्षान्मोक्षकारणं यच्छ्रामण्यम् । तत्तावत्त्त्त्त्क स्य । सुद्धस्स य शुद्धस्य च शुद्धोपयोगिन एव । सुद्धस्स दंसणं णाणं त्रैलोक्योदरविवरवर्तित्रिकालविषयसमस्तवस्तुगतानन्तधर्मैक----- समयसामान्यविशेषपरिच्छित्तिसमर्थं यद्दर्शनज्ञानद्वयं तच्छुद्धस्यैव । सुद्धस्स य णिव्वाणं अव्याबाधानन्त- सुखादिगुणाधारभूतं पराधीनरहितत्वेन स्वायत्तं यन्निर्वाणं तच्छुद्धस्यैव । सो च्चिय सिद्धो यो

anvayArtha — [शुद्धस्य च] shuddhane ( – shuddhopayogIne) [श्रामण्यं भणितं] shrAmaNya kahyun chhe, [शुद्धस्य] shuddhane [दर्शनं ज्ञानं] darshan ane gnAn kahyun chhe, [शुद्धस्य च] shuddhane [निर्वाणं] nirvAN hoy chhe, [सः एव] te ja ( – shuddha ja) [सिद्धः] siddha hoy chhe; [तस्मै नमः] tene namaskAr ho.

TIkA — pratham to, samyagdarshan -gnAn -chAritranA yugapadapaNArUpe pravartatI ekAgratA jenun lakShaN chhe evun je sAkShAt mokShamArgabhUt shrAmaNya, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; samasta bhUt -vartamAn -bhAvI vyatireko sAthe milit (mishrit), anant vastuonA anvayAtmak je vishva tenA (1) sAmAnyanA ane (2) visheShanA pratyakSha pratibhAsasvarUp je (1) darshan ane (2) gnAn, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; nirvighna -khIlelAn sahaj gnAnAnandanI mudrAvALo ( – svAbhAvik gnAn ane AnandanI chhApavALo) divya jeno svabhAv chhe evun je nirvAN, te ‘shuddha’ne ja hoy chhe; ane TankotkIrNa paramAnand -avasthArUpe susthit AtmasvabhAvanI upalabdhithI gambhIr evA je bhagavAn siddha, te ‘shuddha’ ja hoy chhe (arthAt shuddhopayogI ja siddha thAy chhe). vachanavistArathI bas thAo; sarva manorathanA sthAnabhUt, mokShatattvanA sAdhanatattvarUp ‘shuddha’ne, jemAnthI paraspar ang -angIpaNe pariNamelA ¹bhAvak -bhAvyapaNAne lIdhe svaparano vibhAg asta thayo chhe evo bhAvanamaskAr ho. 274. 1. bhAvak ( – bhAvanamaskAr karanAr) te ang ( – ansh) chhe ane bhAvya ( – bhAvanamaskAr karavAyogya padArtha)

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 522 of 544
single page version

नाकारचर्यया युक्तः सन् शिष्यवर्गः स्वयं समस्तशास्त्रार्थविस्तरसंक्षेपात्मकश्रुतज्ञानोपयोग-

have (bhagavAn kundakundAchAryadev) shiShyajanane shAstranA phaL sAthe joDatA thakA shAstra samApta kare chhe —

je jANato, te alpa kALe sAr pravachanano lahe. 275.

vartato thako [एतत् शासनं] A upadeshane [बुध्यते] jANe chhe, [सः] te [लघुना कालेन] alpa kALe [प्रवचनसारं] pravachananA sArane ( – bhagavAn AtmAne) [प्राप्नोति] pAme chhe.

lAgelo hovAne lIdhe sAkAr -anAkAr charyAthI yukta vartato thako, je shiShyavarga pote samasta shAstranA arthonA ²vistArasankShepAtmak shrutagnAnopayogapUrvak prabhAv vaDe kevaL AtmAne लौकिकमायाञ्जनरसदिग्विजयमन्त्रयन्त्रादिसिद्धविलक्षणः स्वशुद्धात्मोपलम्भलक्षणः टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक- स्वभावो ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मरहितत्वेन सम्यक्त्वाद्यष्टगुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितः सिद्धो भगवान् स चैव शुद्धः एव । णमो तस्स निर्दोषिनिजपरमात्मन्याराध्याराधकसंबन्धलक्षणो भावनमस्कारोऽस्तु तस्यैव । अत्रैतदुक्तं भवति — अस्य मोक्षकारणभूतशुद्धोपयोगस्य मध्ये सर्वेष्टमनोरथा लभ्यन्त इति मत्वा शेषमनोरथपरिहारेण तत्रैव भावना कर्तव्येति ।।२७४।। अथ शिष्यजनं शास्त्रफलं दर्शयन् शास्त्रं समापयति — पप्पोदि प्राप्नोति । सो स शिष्यजनः कर्ता । क म् । पवयणसारं प्रवचनसारशब्दवाच्यं निजपरमात्मानम् । केन । लहुणा कालेण स्तोककालेन । यः किं करोति । जो बुज्झदि यः शिष्यजनो बुध्यते जानाति । किम् । सासणमेदं शास्त्रमिदं । किं नाम । पवयणसारं प्रवचनसारं, — सम्यग्ज्ञानस्य तस्यैव 1. AtmAnun svarUp mAtra suvishuddha gnAn ane darshan chhe. [temAn, gnAn sAkAr chhe ane darshan anAkAr

chhe.] 2. vistArasankShepAtmak = vistArAtmak ke sankShepAtmak

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 523 of 544
single page version

पूर्वकानुभावेन केवलमात्मानमनुभवन् शासनमेतद्बुध्यते स खलु निरवधित्रिसमय- प्रवाहावस्थायित्वेन सकलार्थसार्थात्मकस्य प्रवचनस्य सारभूतं भूतार्थस्वसंवेद्यदिव्यज्ञानानन्द- स्वभावमननुभूतपूर्वं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति ।।२७५।।

इति तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां प्रवचनसारवृत्तौ चरणानुयोगसूचिका चूलिका नाम तृतीयः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।३।।

ज्ञेयभूतपरमात्मादिपदार्थानां तत्साध्यस्य निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य च, तथैव तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षण- सम्यग्दर्शनस्य तद्विषयभूतानेकान्तात्मकपरमात्मादिद्रव्याणां तेन व्यवहारसम्यक्त्वेन साध्यस्य निज- शुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वस्य च, तथैव च व्रतसमितिगु प्त्याद्यनुष्ठानरूपस्य सरागचारित्रस्य तेनैव साध्यस्य स्वशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिरूपस्य वीतरागचारित्रस्य च प्रतिपादकत्वात्प्रवचनसाराभिधेयम् । कथंभूतः सः शिष्यजनः । सागारणगारचरियया जुत्तो सागारानागारचर्यया युक्तः । आभ्यन्तररत्न -त्रयानुष्ठानमुपादेयं कृत्वा बहिरङ्गरत्नत्रयानुष्ठानं सागारचर्या श्रावकचर्या । बहिरङ्गरत्नत्रयाधारेणाभ्यन्तर -रत्नत्रयानुष्ठानमनागारचर्या प्रमत्तसंयतादितपोधनचर्येत्यर्थः ।।२७५।। इति गाथापञ्चकेन पञ्चरत्नसंज्ञं पञ्चमस्थलं व्याख्यातम् । एवं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादि द्वात्रिंशद्गाथाभिः स्थलपञ्चकेन शुभोप -योगाभिधानश्चतुर्थान्तराधिकारः समाप्तः ।।

इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ पूर्वोक्तक्रमेण ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्याद्येक- विंशतिगाथाभिरुत्सर्गाधिकारः । तदनन्तरं ‘ण हि णिरवेक्खो चागो’ इत्यादि त्रिंशद्गाथाभिरपवादाधिकारः । ततः परं ‘एयग्गगदो समणो’ इत्यादिचतुर्दशगाथाभिः श्रामण्यापरनामा मोक्षमार्गाधिकारः । ततोऽप्यनन्तरं ‘णिच्छिदसुत्तत्थपदो’ इत्यादिद्वात्रिंशद्गाथाभिः शुभोपयोगाधिकारश्चेत्यन्तराधिकारचतुष्टयेन सप्तनवतिगाथाभिश्चरणानुयोगचूलिका नामा तृतीयो महाधिकारः समाप्तः ।।३।। anubhavato, A upadeshane jANe chhe, te (shiShyavarga) kharekhar, ¹bhUtArtha -svasamvedya divya gnAnAnand jeno svabhAv chhe evA, pUrve nahi anubhavelA, bhagavAn AtmAne pAme chhe — ke je (AtmA) traNe kALanA niravadhi pravAhamAn avasthAyI ( – TakanAro) hovAthI ²sakaL padArthonA samUhAtmak pravachananA sArabhUt chhe. 275.

Am (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstranI shrImad- amRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmanI TIkAmAn charaNAnuyogasUchak chUlikA nAmano tRutIy shrutaskandh samApta thayo.

1. pAramArthik (satyArtha), svasamvedya ane divya evAn je gnAn ane Anand te bhagavAn AtmAno svabhAv chhe. 2. pravachan sakaL padArthonA samUhanun pratipAdan kare chhe tethI tene sakaL padArthonA samUhAtmak kahyun chhe.

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 524 of 544
single page version

ननु कोऽयमात्मा कथं चावाप्यत इति चेत्, अभिहितमेतत् पुनरप्यभिधीयते । आत्मा हि तावच्चैतन्यसामान्यव्याप्तानन्तधर्माधिष्ठात्रेकं द्रव्यमनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुत- ज्ञानलक्षणप्रमाणपूर्वकस्वानुभवप्रमीयमाणत्वात् । तत्तु द्रव्यनयेन पटमात्रवच्चिन्मात्रम् १ । पर्यायनयेन तन्तुमात्रवद्दर्शनज्ञानादिमात्रम् २ । अस्तित्वनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्ति- संहितावस्थलक्ष्योन्मुखविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैरस्तित्ववत् ३ । नास्तित्वनयेनानयोमया- गुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्नास्ति-

अत्राह शिष्यः — परमात्मद्रव्यं यद्यपि पूर्वं बहुधा व्याख्यातम्, तथापि संक्षेपेण पुनरपि कथ्यतामिति । भगवानाह — केवलज्ञानाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं यत्तदात्मद्रव्यं भण्यते । तस्य च नयैः

karavAmAn Ave to teno uttar (pUrve) kahevAI gayo chhe ane (ahIn) pharIne paN kahevAmAn Ave chhe —

pratham to, AtmA kharekhar chaitanyasAmAnya vaDe vyApta anant dharmonun adhiShThAtA (svAmI) ek dravya chhe, kAraN ke anant dharmomAn vyApanArA je anant nayo temAn vyApanArun je ek shrutagnAnasvarUp pramAN te pramANapUrvak svAnubhav vaDe (te Atmadravya) pramey thAy chhe ( – jaNAy) chhe.

te Atmadravya dravyanaye, paTamAtranI mAphak, chinmAtra chhe (arthAt AtmA dravyanaye chaitanyamAtra chhe, jem vastra vastramAtra chhe tem). 1.

Atmadravya paryAyanaye, tantumAtranI mAphak, darshanagnAnAdimAtra chhe (arthAt AtmA paryAyanaye darshanagnAnachAritrAdimAtra chhe, jem vastra tantumAtra chhe tem). 2.

Atmadravya astitvanaye svadravya -kShetra -kAL -bhAvathI astitvavALun chhe; — lohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA ane lakShyonmukh tIranI mAphak. (jem koI tIr svadravyathI lohamay chhe, svakShetrathI dorI ne kAmaThAnA vachagALAmAn rahelun chhe, svakALathI sandhAn -dashAmAn chhe arthAt dhanuShya par chaDAvIne khenchAyelI sthitimAn chhe ane svabhAvathI lakShyonmukh chhe arthAt nishAnanI sanmukh chhe, tem AtmA astitvanaye svachatuShTayathI astitvavALo chhe.) 3.

Atmadravya nAstitvanaye paradravya -kShetra -kAL -bhAvathI nAstitvavALun chhe; — alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane alakShyonmukh evA pahelAnnA tIranI mAphak. (jem pahelAnnun tIr anya tIranA dravyanI apekShAthI alohamay chhe, anya tIranA kShetranI apekShAthI dorI ne kAmaThAnA vachagALAmAn nahi rahelun chhe, anya tIranA kALanI apekShAthI sandhAyelI sthitimAn nahi rahelun chhe ane

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 525 of 544
single page version

त्ववत् ४ । अस्तित्वनास्तित्वनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तराल- वर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् क्रमतः स्वपरद्रव्यक्षेत्र- कालभावैरस्तित्वनास्तित्ववत् ५ । अवक्तव्यनयेनायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुण- कार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्त नविशिखवत् युगपत्स्वपर- द्रव्यक्षेत्रकालभावैरवक्त व्यम् ६ । अस्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थ- लक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता- प्रमाणेन च परीक्षा क्रियते । तद्यथा – एतावत् शुद्धनिश्चयनयेन निरुपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादि- विकल्पोपाधिरहितम् । तदेवाशुद्धनिश्चयनयेन सोपाधिस्फ टिकवत्समस्तरागादिविकल्पोपाधिसहितम् । शुद्धसद्भूतव्यवहारनयेन शुद्धस्पर्शरसगंंंंंधवर्णानामाधारभूतपुद्गद्गद्गद्गद्गलपरमाणुवत्केवलज्ञानादिशुद्धगुणानामाधार- anya tIranA bhAvanI apekShAthI alakShyonmukh chhe, tem AtmA nAstitvanaye parachatuShTayathI nAstitvavALo chhe.) 4.

Atmadravya astitvanAstitvanaye kramasha svaparadravya -kShetra -kAL -bhAvathI astitva- nAstitvavALun chhe; — lohamay tem ja alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA tem ja dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA tem ja sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane lakShyonmukh tem ja alakShyonmukh evA pahelAnnA tIranI mAphak. (jem pahelAnnun tIr kramasha svachatuShTayanI ane parachatuShTayanI apekShAthI lohamayAdi ane alohamayAdi chhe, tem AtmA astitvanAstitvanaye kramasha svachatuShTayanI ane parachatuShTayanI apekShAthI astitvavALo ane nAstitvavALo chhe.) 5.

Atmadravya avaktavyanaye yugapad svaparadravya -kShetra -kAL -bhAvathI avaktavya chhe; — lohamay tem ja alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA tem ja dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA tem ja sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane lakShyonmukh tem ja alakShyonmukh evA pahelAnnA tIranI mAphak. (jem pahelAnnun tIr yugapad svachatuShTayanI ane parachatuShTayanI apekShAthI yugapad lohamayAdi ane alohamayAdi hovAthI avaktavya chhe, tem AtmA avaktavyanaye yugapad svachatuShTayanI ane parachatuShTayanI apekShAthI avaktavya chhe.) 6.

Atmadravya astitva -avaktavyanaye svadravya -kShetra -kAL -bhAvathI tathA yugapad svaparadravya -kShetra -kAL -bhAvathI astitvavALun -avaktavya chhe; — (svachatuShTayathI) lohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA ane lakShyonmukh evA tathA (yugapad svaparachatuShTayathI) lohamay tem ja alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA temaj dorIne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA tem ja sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane lakShyonmukh tem ja alakShyonmukh evA pahelAnnA

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 526 of 544
single page version

वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्चास्तित्ववदवक्त व्यम् ७ । नास्तित्वावक्तव्यनयेनानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहिता- वस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयोमयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहिता- वस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुखप्राक्तनविशिखवत् परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकाल- भावैश्च नास्तित्ववदवक्त्व्यम ८ । अस्तित्वनास्तित्वावक्तव्यनयेनायोमयगुणकार्मुकान्तराल- वर्तिसंहितावस्थलक्ष्योन्मुखानयोमयागुणकार्मुकान्तरालवर्त्यसंहितावस्थालक्ष्योन्मुखायोमयानयो- भूतम् । तदेवाशुद्धसद्भूतव्यवहारनयेनाशुद्धस्पर्शरसगन्धवर्णानामाधारभूतव्द्यणुकादिस्कन्धवन्मतिज्ञानादि- विभावगुणानामाधारभूतम् । अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन व्द्यणुकादिस्कन्धेषु संश्लेशबन्धस्थित- tIranI mAphak. [jem pahelAnnun tIr (1) svachatuShTayanI tathA (2) ekIsAthe svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) lohamayAdi tathA (2) na kahI shakAy evun chhe, tem AtmA astitva- avaktavyanaye (1) svachatuShTayanI tathA (2) yugapad svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) astitvavALo tathA (2) avakatavya chhe.] 7.

Atmadravya nAstitva -avaktavyanaye paradravya -kShetra -kAL -bhAvathI tathA yugapad sva- paradravya -kShetra -kAL -bhAvathI nAstitvavALun -avaktavya chhe; — (parachatuShTayathI) alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane alakShyonmukh evA tathA (yugapad svaparachatuShTayathI) lohamay tem ja alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA tem ja dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA tem ja sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane lakShyonmukh tem ja alakShyonmukh evA pahelAnnA tIranI mAphak. [jem prathamanun tIr (1) parachatuShTayanI tathA (2) ekIsAthe svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) alohamayAdi tathA (2) avaktavya chhe, tem AtmA nAstitva -avaktavyanaye (1) parachatuShTayanI tathA (2) yugapad svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) nAstitvavALo tathA (2) avaktavya chhe.] 8. Atmadravya astitva -nAstitva -avaktavyanaye svadravya -kShetra -kAL -bhAvathI, paradravya -kShetra- kAL -bhAvathI tathA yugapad svaparadravya -kShetra -kAL -bhAvathI astitvavALun -nAstitvavALun- avaktavya chhe; — (svachatuShTayathI) lohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA ane lakShyonmukh evA, (parachatuShTayathI) alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane alakShyonmukh evA tathA (yugapad svaparachatuShTayathI) lohamay tem ja alohamay, dorI ne kAmaThAnA antarALamAn rahelA tem ja dorI ne kAmaThAnA antarALamAn nahi rahelA, sandhAyelI avasthAmAn rahelA tem ja sandhAyelI avasthAmAn nahi rahelA ane lakShyonmukh tem ja alakShyonmukh evA pahelAnnA tIranI mAphak. [jem pahelAnnun tIr (1) svachatuShTayanI, (2) parachatuShTayanI tathA (3) yugapad svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) lohamay, (2) alohamay tathA

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 527 of 544
single page version

मयगुणकार्मुकान्तरालवर्त्यगुणकार्मुकान्तरालवर्तिसंहितावस्थासंहितावस्थलक्ष्योन्मुखालक्ष्योन्मुख- प्राक्त नविशिखवत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्युगपत्स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्चास्ति- त्वनास्तित्ववदवक्त व्यम् ९ । विकल्पनयेन शिशुकुमारस्थविरैकपुरुषवत् सविकल्पम् १० । अविकल्पनयेनैकपुरुषमात्रवदविकल्पम् ११ । नामनयेन तदात्मवत् शब्दब्रह्मामर्शि १२ । स्थापनानयेन मूर्तित्ववत् सकलपुद्गलालम्बि १३ । द्रव्यनयेन माणवकश्रेष्ठिश्रमणपार्थिव- वदनागतातीतपर्यायोद्भासि १४ । भावनयेन पुरुषायितप्रवृत्तयोषिद्वत्तदात्वपर्यायोल्लासि १५ । पुद्गलपरमाणुवत्परमौदारिकशरीरे वीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकदेहस्थितम् । उपचरितासद्भूतव्यवहारनयेन काष्ठासनाद्युपविष्टदेवदत्तवत्समवसरणस्थितवीतरागसर्वज्ञवद्वा विवक्षितैकग्रामगृहादिस्थितम् । इत्यादि परस्परसापेक्षानेकनयैः प्रमीयमाणं व्यवह्रियमाणं क्रमेण मेचकस्वभावविवक्षितैकधर्मव्यापकत्वादेक- (3) avaktavya chhe, tem AtmA astitva -nAstitva -avaktavyanaye (1) svachatuShTayanI, (2) parachatuShTayanI tathA (3) yugapad svaparachatuShTayanI apekShAthI (1) astitvavALo, (2) nAstitvavALo tathA (3) avaktavya chhe.] 9.

Atmadravya vikalpanaye, bALak, kumAr ane vRuddha evA ek puruShanI mAphak, savikalpa chhe (arthAt AtmA bhedanaye, bhed sahit chhe, jem ek puruSh, bALak, kumAr ane vRuddha evA bhedavALo chhe tem). 10.

Atmadravya avikalpanaye, ek puruShamAtranI mAphak, avikalpa chhe (arthAt abhedanaye AtmA abhed chhe, jem ek puruSh bALak -kumAr -vRuddha evA bhedo vinAno ek puruShamAtra chhe tem). 11.

Atmadravya nAmanaye, nAmavALAnI mAphak, shabdabrahmane sparshanArun chhe (arthAt AtmA nAmanaye shabdabrahmathI kahevAy chhe, jem nAmavALo padArtha tenA nAmarUp shabdathI kahevAy chhe tem). 12.

Atmadravya sthApanAnaye, mUrtipaNAnI mAphak, sarva pudgalone avalambanArun chhe (arthAt sthApanAnaye AtmadravyanI paudgalik sthApanA karI shakAy chhe, mUrtinI mAphak). 13.

Atmadravya dravyanaye, bALak sheThanI mAphak ane shramaN rAjAnI mAphak, anAgat ane atIt paryAye pratibhAse chhe (arthAt AtmA dravyanaye bhAvI ane bhUt paryAyarUpe khyAlamAn Ave chhe, jem bALak sheThapaNAsvarUp bhAvI paryAyarUpe khyAlamAn Ave chhe ane muni rAjAsvarUp bhUt paryAyarUpe khyAlamAn Ave chhe tem). 14.

Atmadravya bhAvanaye, puruSh samAn pravartatI strInI mAphak, tatkALanA (vartamAn) paryAyarUpe ullase – prakAshe – pratibhAse chhe (arthAt AtmA bhAvanaye vartamAn paryAyarUpe prakAshe chhe, jem puruSh samAn pravartatI strI puruShatvarUp paryAyarUpe pratibhAse chhe tem). 15.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 528 of 544
single page version

सामान्यनयेन हारस्रग्दामसूत्रवद्वयापि १६ । विशेषनयेन तदेकमुक्ताफलवदव्यापि १७ । नित्यनयेन नटवदवस्थायि १८ । अनित्यनयेन रामरावणवदनवस्थायि १९ । सर्वगतनयेन विस्फारिताक्षचक्षुर्वत्सर्ववर्ति २० । असर्वगतनयेन मीलिताक्षचक्षुर्वदात्मवर्ति २१ । शून्यनयेन शून्यागारवत्केवलोद्भासि २२ । अशून्यनयेन लोकाक्रान्तनौवन्मिलितोद्भासि २३ । ज्ञानज्ञेया- द्वैतनयेन महदिन्धनभारपरिणतधूमकेतुवदेक म् २४ । ज्ञानज्ञेयद्वैतनयेन परप्रतिबिम्बसम्पृक्त- दर्पणवदनेकम् २५ । नियतिनयेन नियमितौष्ण्यवह्निवन्नियतस्वभावभासि २६ । अनियतिनयेन स्वभावं भवति । तदेव जीवद्रव्यं प्रमाणेन प्रमीयमाणं मेचकस्वभावानामनेकधर्माणां युगपद्वयापकत्वा- च्चित्रपटवदनेकस्वभावं भवति । एवं नयप्रमाणाभ्यां तत्त्वविचारकाले योऽसौ परमात्मद्रव्यं जानाति स

Atmadravya sAmAnyanaye, hAr – mALA – kanThInA dorAnI mAphak, vyApak chhe (arthAt AtmA sAmAnyanaye sarva paryAyomAn vyApe chhe, jem motInI mALAno doro sarva motImAn vyApe chhe tem). 16.

Atmadravya visheShanaye, tenA ek motInI mAphak, avyApak chhe (arthAt AtmA visheSh- naye avyApak chhe, jem pUrvokta mALAnun ek motI AkhI mALAmAn avyApak chhe tem). 17.

Atmadravya nityanaye, naTanI mAphak, avasthAyI chhe (arthAt AtmA nityanaye nitya – TakanAro chhe, jem rAm -rAvaNarUp anek anitya svAng dharato hovA chhatAn paN naT teno te ja nitya chhe tem). 18.

Atmadravya anityanaye, rAm -rAvaNanI mAphak, anavasthAyI chhe (arthAt AtmA anityanaye anitya chhe, jem naTe dhAraN karelA rAm -rAvaNarUp svAng anitya chhe tem). 19.

Atmadravya sarvagatanaye, khullI rAkhelI AnkhanI mAphak, sarvavartI (badhAmAn vyApanArun) chhe. 20.

Atmadravya asarvagatanaye, mInchelI AnkhanI mAphak, AtmavartI (potAmAn rahenArun) chhe. 21.

Atmadravya shUnyanaye, shUnya (khAlI) gharanI mAphak, ekalun (amilit) bhAse chhe. 22. Atmadravya ashUnyanaye, lokothI bharelA vahANanI mAphak, milit bhAse chhe. 23. Atmadravya gnAnagney -advaitanaye (gnAn ane gneyanA advaitarUp naye), moTA indhanasamUharUpe pariNat agninI mAphak, ek chhe. 24.

Atmadravya gnAnagneyadvaitanaye, paranAn pratibimbothI sampRukat darpaNanI mAphak, anek chhe (arthAt AtmA gnAn ane gneyanA dvaitarUp naye anek chhe, jem par -pratibimbonA sangavALo arIso anekarUp chhe tem). 25.

Atmadravya niyatinaye niyat svabhAve bhAse chhe, jene uShNatA niyamit (niyat) hoy chhe evA agninI mAphak. [AtmA niyatinaye niyatasvabhAvavALo bhAse chhe, jem pra. 63

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 529 of 544
single page version

नियत्यनियमितौष्ण्यपानीयवदनियतस्वभावभासि २७ । स्वभावनयेनानिशिततीक्ष्णकण्टक- वत्संस्कारानर्थक्यकारि २८ । अस्वभावनयेनायस्कारनिशिततीक्ष्णविशिखवत्संस्कारसार्थक्य- कारि २९ । कालनयेन निदाघदिवसानुसारिपच्यमानसहकारफलवत्समयायत्तसिद्धिः ३० । अकालनयेन कृत्रिमोष्मपाच्यमानसहकारफलवत्समयानायत्तसिद्धिः ३१ । पुरुषकारनयेन पुरुषकारोपलब्धमधुकुक्कुटीकपुरुषकारवादिवद्यत्नसाध्यसिद्धिः ३२ । दैवनयेन पुरुषकार- निर्विकल्पसमाधिप्रस्तावे निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानेनापि जानातीति ।। पुनरप्याह शिष्यः — ज्ञातमेवात्म- द्रव्यं हे भगवन्निदानीं तस्य प्रा प्त्युपायः कथ्यताम् । भगवानाह — सकलविमलकेवलज्ञान- agnine uShNatAno niyam hovAthI agni niyatasvabhAvavALo bhAse chhe tem.] 26.

Atmadravya aniyatinaye aniyat svabhAve bhAse chhe, jene uShNatA niyatithI ( – niyam vaDe) niyamit nathI evA pANInI mAphak. [AtmA aniyatinaye aniyat- svabhAvavALo bhAse chhe, jem pANIne (agninA nimitte thatI) uShNatA aniyat hovAthI pANI aniyatasvabhAvavALun bhAse chhe tem.] 27.

Atmadravya svabhAvanaye sanskArane nirarthak karanArun chhe (arthAt AtmAne svabhAvanaye sanskAr nirupayogI chhe), jene koIthI aNI kADhavAmAn AvatI nathI (paN je svabhAvathI ja aNIvALo hoy chhe) evA tIkShNa kAnTAnI mAphak. 28.

Atmadravya asvabhAvanaye sanskArane sArthak karanArun chhe (arthAt AtmAne asvabhAvanaye sanskAr upayogI chhe), jene (svabhAvathI aNI hotI nathI paN sanskAr karIne) luhAr vaDe aNI kADhavAmAn AvI hoy chhe evA tIkShNa tIranI mAphak. 29.

Atmadravya kALanaye jenI siddhi samay par AdhAr rAkhe chhe evun chhe, unALAnA divas anusAr pAkatA AmraphaLanI mAphak. [kALanaye AtmadravyanI siddhi samay par AdhAr rAkhe chhe, unALAnA divas anusAr pAkatI kerInI mAphak.] 30.

Atmadravya akALanaye jenI siddhi samay par AdhAr rAkhatI nathI evun chhe, kRutrim garamIthI pakavavAmAn AvatA AmraphaLanI mAphak. 31.

Atmadravya puruShakAranaye jenI siddhi yatnasAdhya chhe evun chhe, jene puruShakArathI *lImbunun jhAD prApta thAy chhe ( – Uge chhe) evA puruShakAravAdInI mAphak. [puruShArthanaye AtmAnI siddhi prayatnathI thAy chhe, jem koI puruShArthavAdI manuShyane puruShArthathI lImbunun jhAD prApta thAy chhe tem.] 32.

Atmadravya daivanaye jenI siddhi ayatnasAdhya chhe ( – yatna vinA thAy chhe) evun chhe, puruShakAravAdIe dIdhelA *lImbunA jhADanI andarathI jene (yatna vinA, daivathI) mANek *ahIn ‘मधुकुक्कुटी’no artha ‘lImbunun jhAD’ karyo chhe. shrI pAnDe hemarAjajIe hindI pravachanasAramAn

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 530 of 544
single page version

वादिदत्तमधुकुक्कुटीगर्भलब्धमाणिक्यदैववादिवदयत्नसाध्यसिद्धिः ३३ । ईश्वरनयेन धात्रीहटा- वलेह्यमानपान्थबालकवत्पारतन्त्र्यभोक्तृ ३४ । अनीश्वरनयेन स्वच्छन्ददारितकुरङ्गकण्ठीरववत्स्वा- तन्त्र्यभोक्तृ ३५ । गुणिनयेनोपाध्यायविनीयमानकुमारकवद्गुणग्राहि ३६ । अगुणिनयेनोपाध्याय- विनीयमानकुमारकाध्यक्षवत् केवलमेव साक्षि ३७ । कर्तृनयेन रञ्जकवद्रागादिपरिणाम- कर्तृ ३८ । अकर्तृनयेन स्वकर्मप्रवृत्तरञ्जकाध्यक्षवत्केवलमेव साक्षि ३९ । भोक्तृनयेन हिता- हितान्नभोक्तृव्याधितवत् सुखदुःखादिभोक्तृ ४० । अभोक्तृनयेन हिताहितान्नभोक्तृ- व्याधिताध्यक्षधन्वन्तरिचरवत् केवलमेव साक्षि ४१ । क्रियानयेन स्थाणुभिन्नमूर्धजातदृष्टि- दर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधि- रहितपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवमलभमानः सन् पूर्णमासीदिवसे जलकल्लोलक्षुभितसमुद्र prApta thAy chhe evA daivavAdInI mAphak. 33.

Atmadravya Ishvaranaye paratantratA bhogavanAr chhe, dhAvanI dukAne dhavaDAvavAmAn AvatA musApharanA bALakanI mAphak. 34.

Atmadravya anIshvaranaye svatantratA bhogavanAr chhe, haraNane svachchhande (svatantrapaNe, potAnI marajI anusAr) phADI khAtA sinhanI mAphak. 35.

Atmadravya guNInaye guNagrAhI chhe, shikShak vaDe jene keLavaNI ApavAmAn Ave chhe evA kumAranI mAphak. 36.

Atmadravya aguNInaye kevaL sAkShI ja chhe ( – guNagrAhI nathI), shikShak vaDe jene keLavaNI ApavAmAn Ave chhe evo je kumAr tene jonAr puruShanI ( – prekShakanI) mAphak. 37.

Atmadravya kartRunaye, rangarejanI mAphak, rAgAdipariNAmanun karanAr chhe (arthAt AtmA kartAnaye rAgAdi pariNAmono kartA chhe, jem rangAro rangakAmano karanAr chhe tem). 38.

Atmadravya akartRunaye kevaL sAkShI ja chhe ( – kartA nathI), potAnA kAryamAn pravRutta rangarejane jonAr puruShanI ( – prekShakanI) mAphak. 39.

Atmadravya bhoktRunaye sukhadukhAdinun bhogavanAr chhe, hitakArI -ahitakArI annane khAnAr rogInI mAphak. [AtmA bhoktAnaye sukhadukhAdine bhogave chhe, jem hitakArI ke ahitakArI annane khAnAr rogI sukh ke dukhane bhogave chhe tem.] 40.

Atmadravya abhoktRunaye kevaL sAkShI ja chhe, hitakArI -ahitakArI annane khAnAr rogIne jonAr vaidyanI mAphak. [AtmA abhoktAnaye kevaL sAkShI ja chhe — bhoktA nathI, jem sukhadukhane bhogavanAr rogIne jonAr je vaidya te to kevaL sAkShI ja chhe tem.] 41.

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 531 of 544
single page version

लब्धनिधानान्धवदनुष्ठानप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४२ । ज्ञाननयेन चणकमुष्टिक्रीतचिन्तामणिगृह- कोणवाणिजवद्विवेकप्राधान्यसाध्यसिद्धिः ४३ । व्यवहारनयेन बन्धकमोचकपरमाण्वन्तरसंयुज्य- मानवियुज्यमानपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोर्द्वैतानुवर्ति ४४ । निश्चयनयेन केवलबध्यमानमुच्यमानबन्ध- मोक्षोचितस्रिग्धरूक्षत्वगुणपरिणतपरमाणुवद्बन्धमोक्षयोरद्वैतानुवर्ति ४५ । अशुद्धनयेन घटशराव- विशिष्टमृण्मात्रवत्सोपाधिस्वभावम् ४६ । शुद्धनयेन केवलमृण्मात्रवन्निरुपाधिस्वभावम् ४७ । इव रागद्वेषमोहकल्लोलैर्यावदस्वस्थरूपेण क्षोभं गच्छत्ययं जीवस्तावत्कालं निजशुद्धात्मानं न प्राप्नोति इति । स एव वीतरागसर्वज्ञप्रणीतोपदेशात् एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्तमनुष्यदेशकुल-

Atmadravya kriyAnaye anuShThAnanI pradhAnatAthI siddhi sadhAy evun chhe, thAmbhalA vaDe mAthun bhedAtAn draShTi utpanna thaIne jene nidhAn maLe chhe evA andhanI mAphak. [kriyAnaye AtmA anuShThAnanI pradhAnatAthI siddhi thAy evo chhe, jem koI andh puruShane pattharanA thAmbhalA sAthe mAthun phoDavAthI mAthAmAnnA lohIno vikAr dUr thavAne lIdhe Ankho khUlI jAy ane nidhAn prApta thAy tem.] 42.

Atmadravya gnAnanaye vivekanI pradhAnatAthI siddhi sadhAy evun chhe, chaNAnI muThThI daIne chintAmaNi kharIdanAr evo je gharanA khUNAmAn rahelo vepArI tenI mAphak. [gnAnanaye AtmAne vivekanI pradhAnatAthI siddhi thAy chhe, jem gharanA khUNAmAn beThelo vepArI chaNAnI muThThI daIne chintAmaNi kharIdI le tem.] 43.

Atmadravya vyavahAranaye bandh ane mokShane viShe +dvaitane anusaranArun chhe, bandhak (bandh karanAr) ane mochak (mukta karanAr) evA anya paramANu sAthe sanyukta thatA ane tenAthI viyukta thatA evA paramANunI mAphak. [vyavahAranaye AtmA bandh ane mokShamAn (pudgal sAthe) dvaitane pAme chhe, jem paramANunA bandhane viShe te paramANu anya paramANu sAthe sanyog pAmavArUp dvaitane pAme chhe ane paramANunA mokShane viShe te paramANu anya paramANuthI chhUTo thavArUp dvaitane pAme chhe tem.] 44.

Atmadravya nishchayanaye bandh ane mokShane viShe advaitane anusaranArun chhe, ekalo bandhAto ane mukAto evo je bandhamokShochit snigdhatvarUkShatvaguNe pariNat paramANu tenI mAphak. [nishchayanaye AtmA ekalo ja baddha ane mukta thAy chhe, jem bandh ane mokShane uchit evA snigdhatvaguNe ke rUkShatvaguNe pariNamato paramANu ekalo ja baddha ane mukta thAy chhe tem.] 45.

Atmadravya ashuddhanaye, ghaT ane rAmapAtrathI vishiShTa mATImAtranI mAphak, sopAdhisvabhAvavALun chhe. 46.

Atmadravya shuddhanaye, kevaL mATImAtranI mAphak, nirupAdhisvabhAvavALun chhe. 47. +dvait = be -paNun. [vyavahAranaye AtmAnA bandhane viShe karma sAthenA sanyoganI apekShA AvatI hovAthI dvait chhe ane AtmAnA mokShane viShe karmanA viyoganI apekShA AvatI hovAthI tyAn paN dvait chhe.]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 532 of 544
single page version

तदुक्तम् — ‘‘जावदिया वयणवहा तावदिया चेव होंति णयवादा । जावदिया णयवादा तावदिया चेव होंति परसमया ।।’’ ‘‘परसमयाणं वयणं मिच्छं खलु होदि सव्वहा वयणा । जइणाणं पुण वयणं सम्मं खु कहंचि वयणादो ।।’’ एवमनया दिशा प्रत्येकमनन्त- धर्मव्यापकानन्तनयैर्निरूप्यमाणमुदन्वदन्तरालमिलद्धवलनीलगाङ्गयामुनोदकभारवदनन्तधर्माणां परस्परमतद्भावमात्रेणाशक्यविवेचनत्वादमेचकस्वभावैकधर्मव्यापकैकधर्मित्वाद्यथोदितैकान्तात्मा- त्मद्रव्यम् । युगपदनन्तधर्मव्यापकानन्तनयव्याप्येकश्रुतज्ञानलक्षणप्रमाणेन निरूप्यमाणं तु रूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्यवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुखनिवर्तनक्रोधादिकषायव्या- वर्तनादिपरंपरादुर्लभान्यपि कथंचित्काकतालीयन्यायेनावाप्य सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनस्वभावनिज-

[artha — jeTalA ¹vachanapanth chhe teTalA kharekhar nayavAd chhe; ane jeTalA nayavAd chhe teTalA ja parasamay (par mat) chhe.

parasamayonun (mithyAmatIonun) vachan sarvathA (arthAt apekShA vinA) kahevAmAn Avatun hovAthI kharekhar mithyA chhe; ane jainonun vachan kathanchit (arthAt apekShA sahit) kahevAmAn Avatun hovAthI kharekhar samyak chhe.]

e rIte A (uparokta) sUchan pramANe (arthAt 47 nayomAn samajAvyun te vidhithI) ek ek dharmamAn ek ek nay (vyApe) em anant dharmomAn vyApak anant nayo vaDe nirUpaN karavAmAn Ave to, samudranI andar maLatA ²shvet -nIl gangA -yamunAnA jaLasamUhanI mAphak, anant dharmone paraspar atadbhAvamAtra vaDe judA pADavA ashakya hovAthI, Atmadravya ³amechakasvabhAvavALun, ek dharmamAn vyApanArun, ek dharmI hovAne lIdhe yathokta ekAntAtmak (ekadharmasvarUp) chhe. parantu yugapad anant dharmomAn vyApak evA anant nayomAn vyApanArA ek shrutagnAnasvarUp pramAN vaDe nirUpaN karavAmAn Ave to, badhI nadIonA jaLasamUhanA 1. vachanapanth = vachananA prakAr. [jeTalA vachananA prakAro chhe teTalA nayo chhe. apekShA sahit nay te

samyak nay chhe ane apekShA rahit nay te mithyA nay chhe; tethI jeTalA samyak nayo chhe teTalA ja mithyA nayo chhe.] 2. gangAnun pANI shvet hoy chhe ane jamanAnun pANI nIl (vAdaLI) hoy chhe. 3. amechak = abhed; vividhatA rahit; ek.

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 533 of 544
single page version

समस्ततरङ्गिणीपयःपूरसमवायात्मकैकमकराकरवदनन्तधर्माणां वस्तुत्वेनाशक्यविवेचनत्वा- न्मेचकस्वभावानन्तधर्मव्याप्येकधर्मित्वात् यथोदितानेकान्तात्मात्मद्रव्यम् ।

इत्यभिहितमात्मद्रव्यमिदानीमेतदवाप्तिप्रकारोऽभिधीयते — अस्य तावदात्मनो नित्य- मेवानादिपौद्गलिककर्मनिमित्तमोहभावनानुभावघूर्णितात्मवृत्तितया तोयाकरस्येवात्मन्येव क्षुभ्यतः क्रमप्रवृत्ताभिरनन्ताभिर्ज्ञप्तिव्यक्तिभिः परिवर्तमानस्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु परमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसंजातरागाद्युपाधिरहितपरमानन्दैक- samavAyAtmak (samudAyasvarUp) ek samudranI mAphak, anant dharmone vastupaNe judA pADavA ashakya hovAthI Atmadravya +mechakasvabhAvavALun, anant dharmomAn vyApanArun, ek dharmI hovAne lIdhe yathokta anekAntAtmak (anekadharmasvarUp) chhe. [jem ek vakhate ek nadInA jaLane jANanArA gnAnAnsh vaDe jovAmAn Ave to samudra ek nadInA jaLasvarUp jaNAy chhe, tem ek vakhate ek dharmane jANanArA ek nayathI jovAmAn Ave to AtmA ek dharmasvarUp jaNAy chhe; parantu jem ekIsAthe sarva nadIonAn jaLane jANanArA gnAn vaDe jovAmAn Ave to samudra sarva nadIonAn jaLasvarUp jaNAy chhe, tem ekIsAthe sarva dharmone jANanArA pramAN vaDe jovAmAn Ave to AtmA anek dharmasvarUp jaNAy chhe. A rIte ek nayathI jotAn AtmA ekAntAtmak chhe ane pramANathI jotAn anekAntAtmak chhe.]

[have e ja Ashayane kAvya dvArA kahIne ‘AtmA kevo chhe’ e viShenun kathan pUrun karavAmAn Ave chhe]

[artha – ] A rIte syAtkArashrInA (syAtkArarUpI lakShmInA) vasavATane vash vartatA nayasamUho vaDe (jIvo) jue topaN ane pramAN vaDe jue topaN spaShTa anant dharmovALA nij Atmadravyane andaramAn shuddhachaitanyamAtra dekhe chhe ja.

e rIte Atmadravya kahevAmAn Avyun. have tenI prAptino prakAr (rIt) kahevAmAn Ave chhe pratham to, anAdi paudgalik karma jenun nimitta chhe evI mohabhAvanAnA (mohanA anubhavanA) prabhAv vaDe AtmapariNati sadAy ghUmarI khAtI hovAthI A AtmA samudranI mAphak potAmAn ja kShubdha thato thako krame pravartatI anant gnaptivyaktio vaDe parivartan pAme *shAlinI chhand + mechak = judA judA; vidhavidh; anek.

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 534 of 544
single page version

बहिरर्थव्यक्तिषु प्रवृत्तमैत्रीकस्य शिथिलितात्मविवेकतयात्यन्तबहिर्मुखस्य पुनः पौद्गलिक- कर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतमनुवर्तमानस्य दूरत एवात्मावाप्तिः । अथ यदा त्वयमेव प्रचण्ड- कर्मकाण्डोच्चण्डीकृताखण्डज्ञानकाण्डत्वेनानादिपौद्गलिकक र्मनिर्मितस्य मोहस्य वध्यघातकविभाग- ज्ञानपूर्वकविभागकरणात् केवलात्मभावानुभावनिश्चलीकृतवृत्तितया तोयाकर इवात्मन्येवाति- निष्प्रकम्पस्तिष्ठन् युगपदेव व्याप्यानन्ता ज्ञप्तिव्यक्तीरवकाशाभावान्न जातु विवर्तते, तदास्य ज्ञप्तिव्यक्तिनिमित्ततया ज्ञेयभूतासु बहिरर्थव्यक्तिषु न नाम मैत्री प्रवर्तते; ततः सुप्रतिष्ठितात्मविवेकतयात्यन्तमन्तर्मुखीभूतः पौद्गलिककर्मनिर्मापकरागद्वेषद्वैतानुवृत्तिदूरीभूतो दूरत एवाननुभूतपूर्वमपूर्वज्ञानानन्दस्वभावं भगवन्तमात्मानमवाप्नोति । अवाप्नोत्वेव ज्ञानानन्दात्मानं जगदपि परमात्मानमिति । लक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवलाभे सत्यमावास्या दिवसे जलकल्लोलक्षोभरहितसमुद्र इव रागद्वेष- मोहकल्लोलक्षोभरहितप्रस्तावे यदा निजशुद्धात्मस्वरूपे स्थिरो भवति तदा तदैव निजशुद्धात्मस्वरूपं प्राप्नोति ।। chhe, tethI ¹gnaptivyaktionAn nimittarUp hovAthI je gneyabhUt chhe evI bAhyapadArthavyaktio pratye tene maitrI pravarte chhe, tethI Atmavivek shithil thayo hovAne lIdhe atyant bahirmukh evo te pharIne paudgalik karmane rachanArA rAgadveShadvaitarUpe pariName chhe ane tethI tene AtmaprApti dUr ja chhe. parantu have jyAre A ja AtmA prachanD karmakAnD vaDe akhanD gnAnakAnDane prachanD karavAthI anAdi -paudgalik -karmarachit mohane ²vadhyaghAtakanA vibhAgagnAnapUrvak vibhakta (judo) karavAne lIdhe (pote) kevaL AtmabhAvanAnA (AtmAnA anubhavanA) prabhAv vaDe pariNati nishchaL karI hovAthI samudranI mAphak potAmAn ja ati niShkamp raheto thako ekIsAthe ja anant gnaptivyaktiomAn vyApIne avakAshanA abhAvane lIdhe bilakul vivartan (parivartan) pAmato nathI, tyAre gnaptivyaktionAn nimittarUp hovAthI je gneyabhUt chhe evI bAhyapadArthavyaktio pratye tene kharekhar maitrI pravartatI nathI ane tethI Atmavivek supratiShThit (susthit) thayo hovAne lIdhe atyant antarmukh thayelo evo A AtmA paudgalik karmane rachanArA rAgadveShadvaitarUp pariNatithI dUr thayo thako pUrve nahi anubhavelA apUrva gnAnAnandasvabhAvI bhagavAn AtmAne atyantapaNe ja prApta kare chhe. jagat paN gnAnAnandAtmak paramAtmAne prApta karo ja. 1. vyaktio = pragaTatAo; paryAyo; visheSho. [bAhyapadArthavisheSho gnaptivisheShonAn nimitta hovAthI

gneyabhUt chhe.] 2. AtmA vadhya arthAt haNAvAyogya chhe ane moh ghAtak arthAt haNanAr chhe.

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 535 of 544
single page version

इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ एवं पूर्वोक्तक्रमेण ‘एस सुरासुर’ इत्याद्येकोत्तरशत- गाथापर्यन्तं सम्यग्ज्ञानाधिकारः, तदनन्तरं ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादि त्रयोदशोत्तरशतगाथापर्यन्तं

saritAmAn) je DUbelun chhe, jagatane jovAne samartha evI mahAsamvedanarUpI shrI (mahAgnAnarUpI lakShmI) jemAn mukhya chhe, uttam ratnanA kiraN jevun je spaShTa chhe ane je iShTa chhe evA ullasatA (prakAshamAn, Anandamay) svatattvane jano syAtkAralakShaN jineshashAsananA vashe pAmo ( – ‘syAtkAr’ jenun chihna chhe evA jinabhagavAnanA shAsanano Ashray karIne pAmo).

[have, ‘amRutachandrasUri A TIkAnA rachanAr chhe’ em mAnavun yogya nathI evA arthanA kAvya dvArA yathArtha vastusvarUpane darshAvI svatattvaprAptinI preraNA karavAmAn Ave chhe]

[artha] (kharekhar pudgalo ja svayam shabdarUpe pariName chhe, AtmA temane pariNamAvI shakato nathI, tem ja kharekhar sarva padArtho ja svayam gneyapaNe – prameyapaNe pariName chhe, shabdo temane gney banAvI – samajAvI shakatA nathI mATe) ‘AtmA sahit vishva te vyAkhyey (samajAvavAyogya) chhe, vANInI gUnthaNI te vyAkhyA (samajUtI) chhe ane amRutachandrasUri te vyAkhyAtA (vyAkhyA karanAr, samajAvanAr) chhe’ em mohathI jano na nAcho ( – na phulAo). (parantu) syAdvAdavidyAnA baLathI vishuddha gnAnanI kaLA vaDe A ek AkhA shAshvat sva tattvane prApta karIne Aje (jano) avyAkuLapaNe nAcho ( – paramAnandapariNAme pariNamo).

[have kAvya dvArA chaitanyano mahimA gAIne, te ja ek anubhavavAyogya chhe em preraNA karIne, A param pavitra paramAgamanI pUrNAhuti karavAmAn Ave chhe] *shArdUlavikrIDit chhand

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 536 of 544
single page version

ज्ञेयाधिकारापरनामा सम्यक्त्वाधिकारः, तदनन्तरं ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्यादि सप्तनवतिगाथापर्यन्तं चारित्राधिकारश्चेति महाधिकारत्रयेणैकादशाधिकत्रिशतगाथाभिः प्रवचनसारप्राभृतं समाप्तम् ।।

[artha — ] A rIte (A paramAgamamAn) amandapaNe (jorathI, baLavAnapaNe, moTe avAje) je thoDunghaNun tattva kahevAmAn Avyun, te badhun chaitanyane viShe kharekhar agnimAn homAyelI vastu samAn (svAhA) thaI gayun. (agnine viShe homavAmAn AvatA ghIne agni khAI jAy chhe, jANe ke kAI homAyun ja na hoy! tevI rIte anant mAhAtmyavant chaitanyanun game teTalun varNan karavAmAn Ave topaN jANe ke e samasta varNanane anant mahimAvant chaitanya khAI jAy chhe; chaitanyanA anant mahimA pAse badhun varNan jANe ke varNan ja na thayun hoy em tuchchhatAne pAme chhe.) te chaitanyane ja chaitanya Aje prabaLapaNe – ugrapaNe anubhavo (arthAt te chitsvarUp AtmAne ja AtmA Aje atyant anubhavo) kAraN ke A lokamAn bIjun kAI ja (uttam) nathI, chaitanya ja ek param (uttam) tattva chhe.

Am (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pravachanasAr shAstranI shrImad- amRutachandrAchAryadevavirachit) tattvadIpikA nAmanI sanskRit TIkAno shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kRut gujarAtI anuvAd samApta thayo.

*mAlinI chhand. pra. 64

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 537 of 544
single page version

shAstronA artha karavAnI paddhati

vyavahAranay svadravya -paradravyane vA tenA bhAvone vA kAraN -kAryAdikane koinA koimAn meLavI nirupaN kare chhe mATe evA ja shraddhAnathI mithyAtva chhe tethI teno tyAg karavo. vaLI nishchayanay tene ja yathAvat nirupaN kare chhe tathA koine koimAn meLavato nathI tethI evA ja shraddhAnathI samyaktva thAy chhe mATe tenun shraddhAn karavun.

prashna—jo em chhe to jinamArgamAn banne nayonun grahaN karavun kahyun chhe, tenun shun kAraN ?

uttara—jinamArgamAn koi ThekANe to nishchayanayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe tene to ‘‘satyArtha em ja chhe’’ em jANavun, tathA koi ThekANe vyavahAranayanI mukhyatA sahit vyAkhyAn chhe tene ‘‘em nathI paN nimittAdinI apekShAe A upachAr karyo chhe’’ em jANavun ane e pramANe jANavAnun nAm ja banne nayonun grahaN chhe. paN banne nayonA vyAkhyAnane samAn satyArtha jANI ‘‘A pramANe paN chhe tathA A pramANe paN chhe’’ evA bhramarup pravartavAthI to banne nayo grahaN karavA kahyA nathI.

prashna—jo vyavahAranay asatyArtha chhe to jinamArgamAn teno upadesh shA mATe Ayo ? ek nishchayanayanun ja nirupaN karavun hatun ?

uttara—evo ja tarka shrI samayasAramAn karyo chhe tyAn A uttar Ayo chhe ke— jem koi anArya -male.chhane male.chhabhAShA vinA artha grahaN karAvavA koi samartha nathI, tem vyavahAr vinA paramArthano upadesh ashakya chhe tethI vyavahArano upadesh chhe. vaLI e ja sUtranI vyAkhyAmAn em kahyun chhe ke—e pramANe nishchayane angIkAr karAvavA mATe vyavahAr vaDe upadesh ApIe chhIe paN vyavahAranay chhe te angIkAr karavAyogya nathI.

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 538 of 544
single page version

अइसयमादसमुत्थं

अजधाचारविजुत्तो

अट्ठे अजधागहणं

अट्ठेसु जो ण मुज्झदि

अत्थं अक्खणिवदिदं

अत्थि अमुत्तं मुत्तं

अत्थित्तणिच्छिदस्स

अत्थि त्ति य णत्थि त्ति

अत्थो खलु दव्वमओ

अधिगगुणा सामण्णे

अधिवासे व विवासे

अपदेसं सपदेसं

अपदेसो परमाणू

अपयत्ता वा चरिया

अपरिच्चत्तसहावेणुप्पाद

अप्पडिकु ट्ठं उवधिं

अप्पडिकुट्ठं पिंडं

अप्पा उवओगप्पा

अप्पा परिणामप्पा

अब्भुट्ठाणं गहणं

अब्भुट्ठेया समणा

अयदाचारो समणो

अरसमरूवमगंधं

अरहंतादिसु भत्ती

अववददि सासणत्थं

अविदिदपरमत्थेसु

असुभोवओगरहिदा

असुहोदएण आदा

असुहोवओगरहिदो

Page 508 of 513
PDF/HTML Page 539 of 544
single page version

एक्कं खलु तं भत्तं

एक्को व दुगे बहुगा

एगंतेण हि देहो

एगम्हि संति समये

एगुत्तरमेगादी

एदाणि पंचदव्वाणि

एदे खलु मूलगुणा

एयग्गगदो समणो

एवं जिणा जिणिंदा

एवं णाणप्पाणं

एवं पणमिय सिद्धे

एवं विदिदत्थो

एवंविहं सहावे

एस सुरासुरमणुसिंद

एसा पसत्थभूदा

एसो त्ति णत्थि

एसो बंधसमासो

ओगाढगाढणिचिदो

ओरालिओ य देहो

कत्ता करणं कम्मं

कम्मत्तणपाओग्गा

कम्मं णामसमक्खं

कालस्स वट्टणा से

किच्चा अरहंताणं

किध तम्हि णत्थि

किं किंचण त्ति तक्कं

कुलिसाउहचक्कधरा

कुव्वं सभावमादा

केवलदेहो समणो

कोहादिएहि चउहि

गुणदोधिगस्स विणयं

Page 509 of 513
PDF/HTML Page 540 of 544
single page version

जीवा पोग्गलकाया

जीवो परिणमदि

जीवो पाणणिबद्धो

जीवो भवं भविस्सदि

जीवो ववगदमोहो

जीवो सयं अमुत्तो

जुत्तो सुहेण आदा

जे अजधागहिदत्था

जे णेव हि संजाया

जे पज्जयेसु णिरदा

जेसिं विसएसु रदी

जो इंदियादिविजई

जो एवं जाणित्ता

जो खलु दव्वसहावो

जो खविदमोहकलुसो

जो जाणदि अरहंतं

जो जाणदि सो णाणं

जो जाणादि जिणिंदे

जो णवि जाणदि एवं

जो ण विजाणदि

जो णिहदमोहगंठी

जो णिहदमोहदिट्ठी

जोण्हाणं णिरवेक्खं

जो तं दिट्ठा तुट्ठो

जो पक्कमपक्कं वा

जो मोहरागदोसे

जो रयणत्तयणासो

जो हि सुदेण

ठाणणिसेज्जविहारा

ण चयदि जो दु

णत्थि गुणो त्ति व

णत्थि परोक्खं

णत्थि विणा परिणामं