Page 330 of 513
PDF/HTML Page 361 of 544
single page version

यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषासंभावनया चैकाङ्गविकलत्वात् ।।१७३।।

येन प्रकारेण रूपादिरहितो रूपीणि द्रव्याणि तद्गुणांश्च पश्यति जानाति च, तेनैव प्रकारेण रूपादिरहितो रूपिभिः कर्मपुद्गलैः किल बध्यते; अन्यथा कथममूर्तो मूर्तं पश्यति पौद्गलं कर्म कथं बध्नाति, न कथमपीति पूर्वपक्षः ।।१७३।। अथैवममूर्तस्याप्यात्मनो नयविभागेन बन्धो भवतीति प्रत्युत्तरं ददाति ---रूवादिएहिं रहिदो अमूर्तपरमचिज्ज्योतिःपरिणतत्वेन तावदयमात्मा रूपादिरहितः । तथाविधः सन् किं करोति । पेच्छदि जाणादि मुक्तावस्थायां युगपत्परिच्छित्तिरूप- सामान्यविशेषग्राहककेवलदर्शनज्ञानोपयोगेन यद्यपि तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथापि ग्राह्यग्राहकलक्षण- संबन्धेन पश्यति जानाति । कानि कर्मतापन्नानि । रूवमादीणि दव्वाणि रूपरसगन्धस्पर्शसहितानि मूर्तद्रव्याणि । न केवलं द्रव्याणि गुणे य जधा तद्गुणांश्च यथा । अथवा यथा कश्चित्संसारी visheṣhano asambhav hovāne līdhe ek aṅg vikaḷ chhe (arthāt bandhayogya be aṅgomānthī ek aṅg khāmīvāḷun chhe — sparshaguṇ vinānun hovāthī bandhanī yogyatāvāḷun nathī). 173.

have ātmā amūrta hovā chhatān tene ā pramāṇe bandh thāy chhe evo siddhānt nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यथा] je rīte [रूपादिकैः रहितः] rūpādirahit (jīv) [रूपादीनि] rūpādikane — [द्रव्याणि गुणान् च] dravyone tathā guṇone (rūpī dravyone tathā temanā guṇone) — [पश्यति जानाति] dekhe chhe ane jāṇe chhe, [तथा] te rīte [तेन] tenī sāthe (-arūpīne rūpī sāthe) [बंधः जानीहि] bandh jāṇ.

ṭīkāḥ — je prakāre rūpādirahit (jīv) rūpī dravyone tathā temanā guṇone dekhe chhe ane jāṇe chhe, te ja prakāre rūpādirahit (jīv) rūpī karmapudgalo sāthe bandhāy chhe; kāraṇ

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 362 of 544
single page version

जानाति चेत्यत्रापि पर्यनुयोगस्यानिवार्यत्वात् । न चैतदत्यन्तदुर्घटत्वाद्दार्ष्टान्तिकीकृ तं, किं तु दृष्टान्तद्वारेणाबालगोपालप्रक टितम् । तथाहि — यथा बालकस्य गोपालकस्य वा पृथगवस्थितं मृद्बलीवर्दं बलीवर्दं वा पश्यतो जानतश्च न बलीवर्देन सहास्ति संबन्धः, विषय- भावावस्थितबलीवर्दनिमित्तोपयोगाधिरूढबलीवर्दाकारदर्शनज्ञानसंबन्धो बलीवर्दसंबन्धव्यवहार- साधकस्त्वस्त्येव, तथा किलात्मनो नीरूपत्वेन स्पर्शशून्यत्वान्न कर्मपुद्गलैः सहास्ति संबन्धः, एकावगाहभावावस्थितकर्मपुद्गलनिमित्तोपयोगाधिरूढरागद्वेषादिभावसंबन्धः कर्मपुद्गलबन्ध- व्यवहारसाधकस्त्वस्त्येव ।।१७४।। जीवो विशेषभेदज्ञानरहितः सन् काष्ठपाषाणाद्यचेतनजिनप्रतिमां दृष्टवा मदीयाराध्योऽयमिति मन्यते । यद्यपि तत्र सत्तावलोकदर्शनेन सह प्रतिमायास्तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथापि परिच्छेद्यपरिच्छेदक- लक्षणसंबन्धोऽस्ति । यथा वा समवसरणे प्रत्यक्षजिनेश्वरं दृष्टवा विशेषभेदज्ञानी मन्यते मदीयाराध्योऽयमिति । तत्रापि यद्यप्यवलोक नज्ञानस्य जिनेश्वरेण सह तादात्म्यसंबन्धो नास्ति तथाप्या- राध्याराधकसंबन्धोऽस्ति । तह बंधो तेण जाणीहि तथा बन्धं तेनैव दृष्टान्तेन जानीहि । अयमत्रार्थः — यद्यप्ययमात्मा निश्चयेनामूर्तस्तथाप्यनादिकर्मबन्धवशाद्व्यवहारेण मूर्तः सन् द्रव्यबन्धनिमित्तभूतं रागादि- विकल्परूपं भावबन्धोपयोगं करोति । तस्मिन्सति मूर्तद्रव्यकर्मणा सह यद्यपि तादात्म्यसंबन्धो नास्ति ke jo em na hoy to ahīn paṇ (dekhavā -jāṇavānī bābatamān paṇ) e prashna anivārya chhe ke amūrta mūrtane kaī rīte dekhe chhe ane jāṇe chhe?

vaḷī em nathī ke ā vāt (arūpīno rūpī sāthe bandh thavānī vāt) atyant durghaṭ chhe tethī tene dārṣhṭāntarūp banāvī chhe ( – draṣhṭāntathī samajāvī chhe), parantu draṣhṭānt dvārā ābālagopāl saune pragaṭ thāy tethī draṣhṭānt vaḍe samajāvavāmān āvī chhe. te ā pramāṇeḥ jevī rīte bāḷane athavā gopāḷane pr̥uthak rahelā māṭīnā vr̥uṣhabhane athavā (sāchā) vr̥uṣhabhane dekhatān ane jāṇatān vr̥uṣhabh sāthe sambandh nathī, topaṇ *viṣhayapaṇe rahelo vr̥uṣhabh jemanun nimitta chhe evān je upayogamān ārūḍh vr̥uṣhabhākār darshan -gnān temanī sātheno sambandh vr̥uṣhabh sāthenā sambandharūp vyavahārano sādhak jarūr chhe; tevī rīte ātmā arūpīpaṇāne līdhe sparshashūnya hovāthī tene karmapudgalo sāthe sambandh nathī, topaṇ ekāvagāhapaṇe rahelān karmapudgalo jemanun nimitta chhe evā je upayogamān ārūḍh rāgadveṣhādibhāvo temanī sātheno sambandh karmapudgalo sāthenā bandharūp vyavahārano sādhak jarūr chhe.

bhāvārthaḥ — ‘ātmā amūrtik hovā chhatān mūrtik karmapudgalo sāthe kem bandhāy chhe?’ evā prashnano āchārya bhagavāne uttar āpyo chhe ke — ātmā amūrtik hovā chhatān *vr̥uṣhabh arthāt baḷad vr̥uṣhabhākār darshan -gnānanun nimitta chhe.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 363 of 544
single page version

तथापि पूर्वोक्तदृष्टान्तेन संश्लेषसंबन्धोऽस्तीति नास्ति दोषः ।।१७४।। एवं शुद्धबुद्धैकस्वभाव- जीवकथनमुख्यत्वेन प्रथमगाथा, मूर्तिरहितजीवस्य मूर्तकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति पूर्वपक्षरूपेण mūrtik padārthone kem jāṇe chhe? je rīte te mūrtik padārthone jāṇe chhe te ja rīte mūrtik karmapudgalo sāthe bandhāy chhe.

kharekhar arūpī ātmāne rūpī padārtho sāthe kāī sambandh nahi hovā chhatān arūpīne rūpī sāthe sambandh hovāno vyavahār paṇ virodh pāmato nathī. ‘ātmā mūrtik padārthane jāṇe chhe’ em kahevāmān āve chhe tyān paramārthe amūrtik ātmāne mūrtik padārtha sāthe kāī sambandh nathī; ātmāne to mātra mūrtik padārthanā ākāre thatun je gnān tenī sāthe ja sambandh chhe ane te padārthākār gnān sāthenā sambandhane līdhe ja ‘amūrtik ātmā mūrtik padārthane jāṇe chhe’ evo amūrtik -mūrtikanā sambandharūp vyavahār siddha thāy chhe. evī ja rīte, ‘amuk ātmāne mūrtik karmapudgalo sāthe bandh chhe’ em kahevāmān āve chhe tyān paramārthe amūrtik ātmāne mūrtik karmapudgalo sāthe kāī sambandh nathī; ātmāne to karmapudgalo jemān nimitta chhe evā rāgadveṣhādibhāvo sāthe ja sambandh (bandh) chhe ane te karmanimittak rāgadveṣhādibhāvo sāthe sambandh (bandh) hovāne līdhe ja ‘ā ātmāne mūrtik karmapudgalo sāthe bandh chhe’ evo amūrtik -mūrtikanā bandharūp vyavahār siddha thāy chhe.

joke manuṣhyane strī -putra -dhanādik sāthe kharekhar kāī sambandh nathī, teo te manuṣhyathī taddan bhinna chhe, topaṇ strī -putra -dhanādik pratye rāg karanārā manuṣhyane rāganun bandhan hovāthī ane te rāgamān strī -putra -dhanādik nimitta hovāthī ‘ā manuṣhyane strī -putra -dhanādikanun bandhan chhe’ em vyavahārathī jarūr kahevāmān āve chhe; tevī ja rīte, joke ātmāne karmapudgalo sāthe kharekhar kāī sambandh nathī, teo ātmāthī taddan bhinna chhe, topaṇ rāgadveṣhādibhāvo karanārā ātmāne rāgadveṣhādibhāvonun bandhan hovāthī ane te bhāvomān karmapudgalo nimitta hovāthī ‘ā ātmāne karmapudgalonun bandhan chhe’ em vyavahārathī jarūr kahī shakāy chhe. 174.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 364 of 544
single page version

अयमात्मा सर्व एव तावत्सविकल्पनिर्विकल्पपरिच्छेदात्मकत्वादुपयोगमयः । तत्र यो हि नाम नानाकारान् परिच्छेद्यानर्थानासाद्य मोहं वा रागं वा द्वेषं वा समुपैति स नाम तैः परप्रत्ययैरपि मोहरागद्वेषैरुपरक्तात्मस्वभावत्वान्नीलपीतरक्तोपाश्रयप्रत्ययनीलपीतरक्तत्वैरुपरक्त- स्वभावः स्फ टिकमणिरिव स्वयमेक एव तद्भावद्वितीयत्वाद्बन्धो भवति ।।१७५।। द्वितीया, तत्परिहाररूपेण तृतीया चेति गाथात्रयेण प्रथमस्थलं गतम् । अथ रागद्वेषमोहलक्षणं भावबन्ध- स्वरूपमाख्याति — उवओगमओ जीवो उपयोगमयो जीवः, अयं जीवो निश्चयनयेन विशुद्धज्ञान- दर्शनोपयोगमयस्तावत्तथाभूतोऽप्यनादिबन्धवशात्सोपाधिस्फ टिकवत् परोपाधिभावेन परिणतः सन् । किं करोति । मुज्झदि रज्जेदि वा पदुस्सेदि मुह्यति रज्यति वा प्रद्वेष्टि द्वेषं करोति । किं कृत्वा पूर्वं । पप्पा प्राप्य । कान् । विविधे विसये निर्विषयपरमात्मस्वरूपभावनाविपक्षभूतान्विविधपञ्चेन्द्रियविषयान् । जो हि पुणो यः पुनरित्थंभूतोऽस्ति जीवो हि स्फु टं, तेहिं संबंधो तैः संबद्धो भवति, तैः पूर्वोक्तराग- द्वेषमोहैः कर्तृभूतैर्मोहरागद्वेषरहितजीवस्य शुद्धपरिणामलक्षणं परमधर्ममलभमानः सन् स जीवो बद्धो भवतीति । अत्र योऽसौ रागद्वेषमोहपरिणामः स एव भावबन्ध इत्यर्थः ।।१७५।। अथ भावबन्ध-

anvayārthaḥ — [यः हि पुनः] je [उपयोगमयः जीवः] upayogamay jīv [विविधान् विषयान्] vividh viṣhayo [प्राप्य] pāmīne [मुह्यति] moh kare chhe, [रज्यति] rāg kare chhe [वा] athavā [प्रद्वेष्टि] dveṣh kare chhe, [सः] te jīv [तैः] temanā vaḍe (-moharāgadveṣh vaḍe) [बन्धः] bandharūp chhe.

ṭīkāḥ — pratham to ā ātmā ākhoy upayogamay chhe, kāraṇ ke te savikalpa ane nirvikalpa pratibhāsasvarūp chhe (arthāt gnān ane darshanasvarūp chhe). temān je ātmā vividhākār pratibhāsya (vividh ākāravāḷā pratibhāsavāyogya) padārthone pāmīne moh, rāg athavā dveṣh kare chhe, te ātmā — kāḷo, pīḷo ane rāto ¹āshray jemanun nimitta chhe evā kāḷāpaṇā, pīḷāpaṇā ane rātāpaṇā vaḍe uparakta svabhāvavāḷā sphaṭikamaṇinī māphak — par jemanun nimitta chhe evā moh, rāg ane dveṣh vaḍe ²uparakta ātmasvabhāvavāḷo hovāthī, pote ekalo ja bandh (-bandharūp) chhe, kāraṇ ke moharāgadveṣhādibhāv tenun ³dvitīy chhe. 175. 1. āshray = jemān sphaṭikamaṇi mūkelo hoy te vastu. 2. uparakta = vikārī; malin; kaluṣhit. 3. dvitīy = bīju. [‘bandh to be vachche hoy, ekalo ātmā bandhasvarūp kem hoī shake?’ evā prashnano

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 365 of 544
single page version

अयमात्मा साकारनिराकारपरिच्छेदात्मकत्वात्परिच्छेद्यतामापद्यमानमर्थजातं येनैव मोहरूपेण रागरूपेण द्वेषरूपेण वा भावेन पश्यति जानाति च तेनैवोपरज्यत एव । योऽयमुपरागः स खलु स्निग्धरूक्षत्वस्थानीयो भावबन्धः । अथ पुनस्तेनैव पौद्गलिकं कर्म युक्तिं द्रव्यबन्धस्वरूपं च प्रतिपादयति — भावेण जेण भावेन परिणामेन येन जीवो जीवः कर्ता पेच्छदि जाणादि निर्विकल्पदर्शनपरिणामेन पश्यति सविकल्पज्ञानपरिणामेन जानाति । किं कर्मतापन्नं, आगदं विसये आगतं प्राप्तं किमपीष्टानिष्टं वस्तु पञ्चेन्द्रियविषये । रज्जदि तेणेव पुणो रज्यते तेनैव पुनः आदिमध्यान्तवर्जितं रागादिदोषरहितं चिज्ज्योतिःस्वरूपं निजात्मद्रव्यमरोचमानस्तथैवाजानन् सन् समस्तरागादिविकल्पपरिहारेणाभावयंश्च तेनैव पूर्वोक्तज्ञानदर्शनोपयोगेन रज्यते रागं करोति इति भावबन्धयुक्तिः । बज्झदि कम्म त्ति उवदेसो तेन भावबन्धेन नवतरद्रव्यकर्म बध्नातीति

anvayārthaḥ — [जीवः] jīv [येन भावेन] je bhāvathī [विषये आगतं] viṣhayamān āvel padārthane [पश्यति जानाति] dekhe chhe ane jāṇe chhe, [तेन एव] tenāthī ja [रज्यति] uparakta thāy chhe; [पुनः] vaḷī tenāthī ja [कर्म बध्यते] karma bandhāy chhe; — [इति] em [उपदेशः] upadesh chhe.

ṭīkāḥ — ā ātmā sākār ane nirākār pratibhāsasvarūp ( – gnān ane darshan- svarūp) hovāthī pratibhāsya (-pratibhāsavāyogya) padārtha samūhane je moharūp, rāgarūp ke dveṣharūp bhāvathī dekhe chhe ane jāṇe chhe, tenāthī ja uparakta thāy chhe. je ā uparāg (-malinatā, vikār) chhe te kharekhar *snigdha -rūkṣhatvasthānīy bhāvabandh chhe. vaḷī tenāthī ja *snigdha -rūkṣhatvasthānīy = snigdhatā ane rūkṣhatā samān. (jem pudgalamān vishiṣhṭa snigdhatā -rūkṣhatā te bandh chhe, tem jīvamān rāgadveṣharūp vikār te bhāvabandh chhe.)

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 366 of 544
single page version

बध्यत एव । इत्येष भावबन्धप्रत्ययो द्रव्यबन्धः ।।१७६।।

यस्तावदत्र कर्मणां स्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषैरेकत्वपरिणामः स केवलपुद्गलबन्धः । यस्तु जीवस्यौपाधिकमोहरागद्वेषपर्यायैरेकत्वपरिणामः स केवलजीवबन्धः । यः पुनः जीव- द्रव्यबन्धस्वरूपं चेत्युपदेशः ।।१७६।। एवं भावबन्धकथनमुख्यतया गाथाद्वयेन द्वितीयस्थलं गतम् । अथ पूर्वनवतरपुद्गलद्रव्यकर्मणोः परस्परबन्धो, जीवस्य तु रागादिभावेन सह बन्धो, जीवस्यैव नवतर- द्रव्यकर्मणा सह चेति त्रिविधबन्धस्वरूपं प्रज्ञापयति ---फासेहिं पोग्गलाणं बंधो स्पर्शैः पुद्गलानां बन्धः । पूर्वनवतरपुद्गलद्रव्यकर्मणोर्जीवगतरागादिभावनिमित्तेन स्वकीयस्निग्धरूक्षोपादानकारणेन च परस्पर- स्पर्शसंयोगेन योऽसौ बन्धः स पुद्गलबन्धः । जीवस्स रागमादीहिं जीवस्य रागादिभिः । निरुपराग- परमचैतन्यरूपनिजात्मतत्त्वभावनाच्युतस्य जीवस्य यद्रागादिभिः सह परिणमनं स जीवबन्ध इति । अण्णोण्णमवगाहो पोग्गलजीवप्पगो भणिदो अन्योन्यस्यावगाहः पुद्गलजीवात्मको भणितः । निर्विकार- jarūr paudgalik karma bandhāy chhe. ām ā dravyabandhanun nimitta bhāvabandh chhe. 176.

have pudgalabandhanun svarūp, jīvabandhanun svarūp ane te bannenā bandhanun svarūp jaṇāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [स्पर्शैः] sparsho sāthe [पुद्गलानां बन्धः] pudgalono bandh, [रागादिभिः जीवस्य] rāgādik sāthe jīvano bandh ane [अन्योन्यम् अवगाह्ः] anyonya avagāh te [पुद्गलजीवात्मकः भणितः] pudgalajīvātmak bandh kahevāmān āvyo chhe.

ṭīkāḥ — pratham to ahīn, karmane je snigdhatā -rūkṣhatārūp sparshavisheṣho (-khās sparsho) sāthe ekatvapariṇām te kevaḷ pudgalabandh chhe; ane jīvane je aupādhik moh -rāg- dveṣharūp paryāyo sāthe ekatvapariṇām te kevaḷ jīvabandh chhe; vaḷī jīv ane karmapudgalane

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 367 of 544
single page version

कर्मपुद्गलयोः परस्परपरिणामनिमित्तमात्रत्वेन विशिष्टतरः परस्परमवगाहः स तदुभय- बन्धः ।।१७७।।

अयमात्मा लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वात्सप्रदेशः । अथ तेषु तस्य प्रदेशेषु कायवाङ्मनोवर्गणालम्बनः परिस्पन्दो यथा भवति तथा कर्मपुद्गलकायाः स्वयमेव परिस्पन्द- स्वसंवेदनज्ञानरहितत्वेन स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषपरिणतजीवस्य बन्धयोग्यस्निग्धरूक्षपरिणामपरिणत- पुद्गलस्य च योऽसौ परस्परावगाहलक्षणः स इत्थंभूतबन्धो जीवपुद्गलबन्ध इति त्रिविधबन्धलक्षणं ज्ञातव्यम् ।।१७७।। अथ ‘बन्धो जीवस्स रागमादीहिं’ पूर्वसूत्रे यदुक्तं तदेव रागत्वं द्रव्यबन्धस्य कारणमिति विशेषेण समर्थयति — सपदेसो सो अप्पा स प्रसिद्धात्मा लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेश- त्वात्तावत्सप्रदेशः । तेसु पदेसेसु पोग्गला काया तेषु प्रदेशेषु कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलकायाः कर्तारः पविसंति प्रविशन्ति । कथम् । जहाजोग्गं मनोवचनकायवर्गणालम्बनवीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितात्मप्रदेशपरिस्पन्द- je paraspar pariṇāmanā nimittamātrapaṇe vishiṣhṭatar paraspar avagāh te ubhayabandh chhe [arthāt jīv ane karmapudgal ekabījāne pariṇāmamān nimittamātra thāy evo (khās prakārano) je temano ekakṣhetrāvagāhasambandh te pudgalajīvātmak bandh chhe]. 177.

anvayārthaḥ — [सः आत्मा] te ātmā [सप्रदेशः] sapradesh chhe; [तेषु प्रदेशेषु] e pradeshomān [पुद्गलाः कायाः] pudgalasamuho [प्रविशन्ति] praveshe chhe, [यथायोग्यं तिष्ठन्ति] yathāyogya rahe chhe, [यान्ति] jāy chhe [च] ane [बध्यन्ते] bandhāy chhe.

ṭīkāḥ — ā ātmā lokākāshatulya asaṅkhya pradeshavāḷo hovāthī sapradesh chhe. tenā e pradeshomān kāyavargaṇā, vachanavargaṇā ane manovargaṇānā ālambanavāḷo parispand (kamp)

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 368 of 544
single page version

वन्तः प्रविशन्त्यपि तिष्ठन्त्यपि गच्छन्त्यपि च । अस्ति चेज्जीवस्य मोहरागद्वेषरूपो भावो बध्यन्तेऽपि च । ततोऽवधार्यते द्रव्यबन्धस्य भावबन्धो हेतुः ।।१७८।।

यतो रागपरिणत एवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा बध्यते, न वैराग्यपरिणतः; अभिनवेन लक्षणयोगानुसारेण यथायोग्यम् । न केवलं प्रविशन्ति चिट्ठंति हि प्रवेशानन्तरं स्वकीयस्थितिकालपर्यन्तं तिष्ठन्ति हि स्फु टम् । न केवलं तिष्ठन्ति जंति स्वकीयोदयकालं प्राप्य फलं दत्वा गच्छन्ति, बज्झंति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपमोक्षप्रतिपक्षभूतबन्धस्य कारणं रागादिकं लब्ध्वा पुनरपि द्रव्यबन्ध- रूपेण बध्यन्ते च । अत एतदायातं रागादिपरिणाम एव द्रव्यबन्धकारणमिति । अथवा द्वितीय- व्याख्यानम् — प्रविशन्ति प्रदेशबन्धास्तिष्ठन्ति स्थितिबन्धाः फलं दत्वा गच्छन्त्यनुभागबन्धा बध्यन्ते प्रकृ तिबन्धा इति ।।१७८।। एवं त्रिविधबन्धमुख्यतया सूत्रद्वयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथ द्रव्य- बन्धकारणत्वान्निश्चयेन रागादिविकल्परूपो भावबन्ध एव बन्ध इति प्रज्ञापयति — रत्तो बंधदि कम्मं रक्तो je prakāre thāy chhe, te prakāre karmapudgalanā samūho svayamev parispandavāḷā vartatā thakā praveshe paṇ chhe, rahe paṇ chhe ane jāy paṇ chhe; ane jo jīvane moh -rāg -dveṣharūp bhāv hoy to bandhāy paṇ chhe. māṭe nakkī thāy chhe ke dravyabandhano hetu bhāvabandh chhe. 178.

have, rāgapariṇāmamātra evo je bhāvabandh te dravyabandhano hetu hovāthī te ja nishchayabandh chhe em siddha kare chheḥ —

— ā jīv kerā bandhano saṅkṣhep nishchay jāṇaje.179.

anvayārthaḥ — [रक्तः] rāgī ātmā [कर्म बध्नाति] karma bāndhe chhe, [रागरहितात्मा] rāg rahit ātmā [कर्मभिः मुच्यते] karmathī mukāy chhe; — [एषः] ā, [जीवानां] jīvonā [बन्धसमासः] bandhano saṅkṣhep [निश्चयतः] nishchayathī [जानीहि] jāṇ.

ṭīkāḥ — rāgapariṇat jīv ja navā dravyakarmathī bandhāy chhe, vairāgyapariṇat bandhāto pra. 43

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 369 of 544
single page version

द्रव्यकर्मणा रागपरिणतो न मुच्यते, वैराग्यपरिणत एव; बध्यत एव संस्पृशतैवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा चिरसञ्चितेन पुराणेन च न मुच्यते रागपरिणतः; मुच्यत एव संस्पृशतैवाभिनवेन द्रव्यकर्मणा चिरसञ्चितेन पुराणेन च वैराग्यपरिणतो न बध्यते; ततोऽवधार्यते द्रव्यबन्धस्य साधकतमत्वाद्रागपरिणाम एव निश्चयेन बन्धः ।।१७९।।

बध्नाति कर्म । रक्त एव कर्म बध्नाति, न च वैराग्यपरिणतः । मुच्चदि कम्मेहिं रागरहिदप्पा मुच्यते कर्मभ्यां रागरहितात्मा । मुच्यत एव शुभाशुभकर्मभ्यां रागरहितात्मा, न च बध्यते । एसो बंधसमासो एष प्रत्यक्षीभूतो बन्धसंक्षेपः । जीवाणं जीवानां सम्बन्धी । जाण णिच्छयदो जानीहि त्वं हे शिष्य, निश्चयतो निश्चयनयाभिप्रायेणेति । एवं रागपरिणाम एव बन्धकारणं ज्ञात्वा समस्तरागादिविकल्पजालत्यागेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्त्वे निरन्तरं भावना कर्तव्येति ।।१७९।। अथ जीवपरिणामस्य nathī; rāgapariṇat jīv navā dravyakarmathī mukāto nathī, vairāgyapariṇat ja mukāy chhe; rāg- pariṇat jīv sansparsha karatā (-sambandhamān āvatā) evā navā dravyakarmathī ane chirasañchit (lāmbā kāḷathī sañchay pāmelā) evā jūnā dravyakarmathī bandhāy ja chhe, mukāto nathī; vairāgyapariṇat jīv sansparsha karatā (-sambandhamān āvatā) evā navā dravyakarmathī ane chirasañchit evā jūnā dravyakarmathī mukāy ja chhe, bandhāto nathī; māṭe nakkī thāy chhe ke dravyabandhano sādhakatam (-utkr̥uṣhṭa hetu) hovāthī rāgapariṇām ja nishchayathī bandh chhe. 179.

have pariṇāmanun dravyabandhanā sādhakatam rāgathī vishiṣhṭapaṇun savisheṣh pragaṭ kare chhe (arthāt pariṇām dravyabandhanā utkr̥uṣhṭa hetubhūt rāgathī visheṣhatāvāḷo hoy chhe em bhedo sahit pragaṭ kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [परिणामात् बन्धः] pariṇāmathī bandh chhe, [परिणामः रागद्वेषमोहयुतः] (je) pariṇām rāg -dveṣh -mohayukta chhe. [मोहप्रद्वेषौ अशुभौ] (temān) moh ane dveṣh ashubh

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 370 of 544
single page version

द्रव्यबन्धोऽस्ति तावद्विशिष्टपरिणामात् । विशिष्टत्वं तु परिणामस्य रागद्वेषमोहमय- त्वेन । तच्च शुभाशुभत्वेन द्वैतानुवर्ति । तत्र मोहद्वेषमयत्वेनाशुभत्वं, रागमयत्वेन तु शुभत्वं चाशुभत्वं च । विशुद्धिसंक्लेशाङ्गत्वेन रागस्य द्वैविध्यात् भवति ।।१८०।।

अथ विशिष्टपरिणामविशेषमविशिष्टपरिणामं च कारणे कार्यमुपचर्य कार्यत्वेन निर्दिशति —

द्रव्यबन्धसाधकं रागाद्युपाधिजनितभेदं दर्शयति — परिणामादो बंधो परिणामात्सकाशाद्बन्धो भवति । स च परिणामः किंविशिष्टः । परिणामो रागदोसमोहजुदो वीतरागपरमात्मनो विलक्षणत्वेन परिणामो रागद्वेष- मोहोपाधित्रयेण संयुक्तः । असुहो मोहपदोसो अशुभौ मोहप्रद्वेषौ । परोपाधिजनितपरिणामत्रयमध्ये मोह- प्रद्वेषद्वयमशुभम् । सुहो व असुहो हवदि रागो शुभोऽशुभो वा भवति रागः । पञ्चपरमेष्ठयादिभक्तिरूपः शुभराग उच्यते, विषयकषायरूपश्चाशुभ इति । अयं परिणामः सर्वोऽपि सोपाधित्वात् बन्धहेतुरिति ज्ञात्वाबन्धे शुभाशुभसमस्तरागद्वेषविनाशार्थं समस्तरागाद्युपाधिरहिते सहजानन्दैकलक्षणसुखामृतस्वभावे निजात्मद्रव्ये भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१८०।। अथ द्रव्यरूपपुण्यपापबन्धकारणत्वाच्छुभाशुभपरिणामयोः पुण्यपापसंज्ञां शुभाशुभरहितशुद्धोपयोगपरिणामस्य मोक्षकारणत्वं च कथयति — सुहपरिणामो पुण्णं chhe, [रागः] rāg [शुभः वा अशुभः] shubh athavā ashubh [भवति] hoy chhe.

ṭīkāḥ — pratham to dravyabandh vishiṣhṭa pariṇāmathī hoy chhe. pariṇāmanun vishiṣhṭapaṇun rāg -dveṣh -mohamayapaṇāne līdhe chhe. te shubh ane ashubhapaṇāne līdhe dvaitane anusare chhe. tyān, ¹moh -dveṣhamayapaṇā vaḍe ashubhapaṇun hoy chhe, ane rāgamayapaṇā vaḍe shubhapaṇun tem ja ashubhapaṇun hoy chhe kāraṇ ke rāg ²vishuddhi tem ja saṅkleshavāḷo hovāthī dvividh hoy chhe. 180.

have vishiṣhṭa pariṇāmanā bhedane tathā avishiṣhṭa pariṇāmane, kāraṇamān kāryano upachār karīne kāryapaṇe darshāve chheḥ —

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 371 of 544
single page version

द्विविधस्तावत्परिणामः, परद्रव्यप्रवृत्तः स्वद्रव्यप्रवृत्तश्च । तत्र परद्रव्यप्रवृत्तः परोप- रक्तत्वाद्विशिष्टपरिणामः, स्वद्रव्यप्रवृत्तस्तु परानुपरक्तत्वादविशिष्टपरिणामः । तत्रोक्तौ द्वौ विशिष्टपरिणामस्य विशेषौ, शुभपरिणामोऽशुभपरिणामश्च । तत्र पुण्यपुद्गलबन्धकारणात्वात् शुभपरिणामः पुण्यं, पापपुद्गलबन्धकारणत्वादशुभपरिणामः पापम् । अविशिष्टपरिणामस्य तु शुद्धत्वेनैकत्वान्नास्ति विशेषः । स काले संसारदुःखहेतुकर्मपुद्गलक्षयकारणत्वात्संसार- दुःखहेतुकर्मपुद्गलक्षयात्मको मोक्ष एव ।।१८१।। द्रव्यपुण्यबन्धकारणत्वाच्छुभपरिणामः पुण्यं भण्यते । असुहो पावं ति भणिदं द्रव्यपापबन्धकारणत्वाद- शुभपरिणामः पापं भण्यते । केषु विषयेषु योऽसौ शुभाशुभपरिणामः । अण्णेसु निजशुद्धात्मनः सकाशादन्येषु शुभाशुभबहिर्द्रव्येषु । परिणामो णण्णगदो परिणामो नान्यगतोऽनन्यगतः स्वस्वरूपस्थ इत्यर्थंः । स इत्थंभूतः शुद्धपयोगलक्षणः परिणामः दुक्खक्खयकारणं दुःखक्षयकारणं दुःखक्षयाभिधान- मोक्षस्य कारणं भणिदो भणितः । क्व भणितः । समये परमागमे लब्धिकाले वा । किंच, मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्येनाशुभपरिणामो भवतीति पूर्वं भणितमास्ते, अविरत- देशविरतप्रमत्तसंयतसंज्ञगुणस्थानत्रये तारतम्येन शुभपरिणामश्च भणितः, अप्रमत्तादिक्षीणकषायान्तगुण- स्थानेषु तारतम्येन शुद्धोपयोगोऽपि भणितः । नयविवक्षायां मिथ्यादृष्टयादिक्षीणक षायान्तगुणस्थानेषु

anvayārthaḥ — [अन्येषु] par pratye [शुभपरिणामः] shubh pariṇām [पुण्यम्] puṇya chhe ane [अशुभः] (par pratye) ashubh pariṇām [पापम्] pāp chhe [इति भणितम्] em kahyun chhe; [अनन्यगतः परिणामः] par pratye nahi pravartato evo pariṇām [समये] samaye [दुःखक्षयकारणम्] duḥkhakṣhayanun kāraṇ chhe.

ṭīkāḥ — pratham to pariṇām dvividh chhe — paradravyapravr̥utta (paradravya pratye pravartato) ane svadravyapravr̥utta. temān paradravyapravr̥utta pariṇām par vaḍe uparakta (-paranā nimitte vikārī) hovāthī vishiṣhṭa pariṇām chhe ane svadravyapravr̥utta pariṇām par vaḍe uparakta nahi hovāthī avishiṣhṭa pariṇām chhe. tyān vishiṣhṭa pariṇāmanā pūrvokta be bhed chheḥ shubh pariṇām ane ashubh pariṇām. temān, puṇyarūp pudgalanā bandhanun kāraṇ hovāthī shubh pariṇām puṇya chhe ane pāparūp pudgalanā bandhanun kāraṇ hovāthī ashubh pariṇām pāp chhe. avishiṣhṭa pariṇām to shuddha hovāthī ek chhe tethī tenā bhed nathī. te (avishiṣhṭa pariṇām), kāḷe sansāraduḥkhanā hetubhūt karmapudgalanā kṣhayanun kāraṇ hovāthī, sansār -duḥkhanā hetubhūt karmapudgalanā kṣhayasvarūp mokṣha ja chhe.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 372 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — par pratye pravartato evo shubh pariṇām te puṇyanun kāraṇ chhe ane ashubh pariṇām te pāpanun kāraṇ chhe tethī, kāraṇamān kāryano upachār karīe to, shubh pariṇām te puṇya chhe ane ashubh pariṇām te pāp chhe. svātmadravyamān pravartato evo shuddha pariṇām te mokṣhanun kāraṇ chhe tethī, kāraṇamān kāryano upachār karīe to, shuddha pariṇām te mokṣha chhe. 181.

have jīvane svadravyamān pravr̥utti ane paradravyathī nivr̥uttinī siddhine māṭe svaparano vibhāg darshāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [अथ] have [स्थावराः च त्रसाः] sthāvar ane tras evā je [पृथिवीप्रमुखाः] pr̥ithvīādik [जीवनिकायाः] jīvanikāyo [भणिताः] kahevāmān āvyā chhe, [ते] te [जीवात् अन्ये] jīvathī anya chhe [च] ane [जीवः अपि] jīv paṇ [तेभ्यः अन्यः] temanāthī anya chhe.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 373 of 544
single page version

य एते पृथिवीप्रभृतयः षड्जीवनिकायास्त्रसस्थावरभेदेनाभ्युपगम्यन्ते ते खल्व- चेतनत्वादन्ये जीवात्, जीवोऽपि च चेतनत्वादन्यस्तेभ्यः । अत्र षड्जीवनिकाया आत्मनः परद्रव्यमेक एवात्मा स्वद्रव्यम् ।।१८२।।

बन्ध इति कथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थस्थलं गतम् । अथ जीवस्य स्वद्रव्यप्रवृत्तिपरद्रव्य- निवृत्तिनिमित्तं षड्जीवनिकायैः सह भेदविज्ञानं दर्शयति --भणिदा पुढविप्पमुहा भणिताः परमागमे कथिताः पृथिवीप्रमुखाः । ते के । जीवणिकाया जीवसमूहाः । अध अथ । कथंभूताः । थावरा य तसा स्थावराश्च त्रसाः । ते च किंविशिष्टाः । अण्णा ते अन्ये भिन्नास्ते । कस्मात् । जीवादो शुद्धबुद्धैकजीवस्वभावात् । जीवो वि य तेहिंदो अण्णो जीवोऽपि च तेभ्योऽन्य इति । तथाहि – टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैक स्वभावपरमात्म- तत्त्वभावनारहितेन जीवेन यदुपार्जितं त्रसस्थावरनामकर्म तदुदयजनितत्वादचेतनत्वाच्च त्रसस्थावर- जीवनिकायाः शुद्धचैतन्यस्वभावजीवाद्भिन्नाः । जीवोऽपि च तेभ्यो विलक्षणत्वाद्भिन्न इति । अत्रैवं भेदविज्ञाने जाते सति मोक्षार्थी जीवः स्वद्रव्ये प्रवृत्तिं परद्रव्ये निवृत्तिं च करोतीति भावार्थः ।।१८२।।

ṭīkāḥ — je ā pr̥ithvī vagere ṣhaṭ jīvanikāyo tras ane sthāvar evā bhedapūrvak mānavāmān āve chhe, te kharekhar achetanapaṇāne līdhe jīvathī anya chhe ane jīv paṇ chetanapaṇāne līdhe temanāthī anya chhe. ahīn (em kahyun ke), ṣhaṭ jīvanikāy ātmāne paradravya chhe, ātmā ek ja svadravya chhe. 182.

have jīvane svadravyamān pravr̥uttinun nimitta svaparanā vibhāganun gnān chhe ane paradravyamān pravr̥uttinun nimitta sva -paranā vibhāganun agnān chhe em nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यः] je [एवं] e rīte [स्वभावम् आसाद्य] svabhāvane pāmīne (jīvapudgalanā svabhāvane nakkī karīne) [परम् आत्मानं] parane ane svane [न एव जानाति] jāṇato nathī, [मोहात्] te mohathī ‘[अहम्] ā hun chhun, [इदं मम] ā mārun chhe’ [इति] em [अध्यवसानं] adhyavasān [कुरुते] kare chhe.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 374 of 544
single page version

यो हि नाम नैवं प्रतिनियतचेतनाचेतनत्वस्वभावेन जीवपुद्गलयोः स्वपरविभागं पश्यति स एवाहमिदं ममेदमित्यात्मात्मीयत्वेन परद्रव्यमध्यवस्यति मोहान्नान्यः । अतो जीवस्य परद्रव्य- प्रवृत्तिनिमित्तं स्वपरपरिच्छेदाभावमात्रमेव, सामर्थ्यात्स्वद्रव्यप्रवृत्तिनिमित्तं तदभावः ।।१८३।।

अथैतदेव भेदविज्ञानं प्रकारान्तरेण द्रढयति – जो णवि जाणदि एवं यः कर्ता नैव जानात्येवं पूर्वोक्तप्रकारेण । कम् । परं षड्जीवनिकायादिपरद्रव्यं, अप्पाणं निर्दोषिपरमात्मद्रव्यरूपं निजात्मानम् । किं कृत्वा । सहावमासेज्ज शुद्धोपयोगलक्षणनिजशुद्धस्वभावमाश्रित्य । कीरदि अज्झवसाणं स पुरुषः करोत्यध्यवसानं परिणामम् । केन रूपेण । अहं ममेदं ति अहं ममेदमिति । ममकाराहंकारादिरहित- परमात्मभावनाच्युतो भूत्वा परद्रव्यं रागादिकमहमिति देहादिकं ममेतिरूपेण । कस्मात् । मोहादो मोहाधीनत्वादिति । ततः स्थितमेतत्स्वपरभेदविज्ञानबलेन स्वसंवेदनज्ञानी जीवः स्वद्रव्ये रतिं परद्रव्ये

ṭīkāḥ — je ātmā e rīte jīv ane pudgalanā (potapotānā) nishchit chetanatva ane achetanatvarūp svabhāv vaḍe sva -parano vibhāg dekhato nathī, te ja ātmā ‘ā hun chhun, ā mārun chhe’ em mohathī paradravyamān potāpaṇānun adhyavasān kare chhe, bījo nahi. āthī (em nakkī thayun ke) jīvane paradravyamān pravr̥uttinun nimitta svaparanā gnānano abhāvamātra ja chhe ane (kahyā vinā paṇ) sāmarthyathī (em nakkī thayun ke) svadravyamān pravr̥uttinun nimitta *teno abhāv chhe.

bhāvārthaḥ — jene svaparanun bhedavignān nathī te ja paradravyamān ahaṅkār mamakār kare chhe, bhedavignānī nahi. māṭe paradravyamān pravr̥uttinun kāraṇ bhedavignānano abhāv ja chhe ane svadravyamān pravr̥uttinun kāraṇ bhedavignān ja chhe. 183.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 375 of 544
single page version

आत्मा हि तावत्स्वं भावं करोति, तस्य स्वधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्ति- सम्भवेनावश्यमेव कार्यत्वात् । स तं च स्वतन्त्रः कुर्वाणस्तस्य कर्तावश्यं स्यात्, क्रियमाण- श्चात्मना स्वो भावस्तेनाप्यत्वात्तस्य कर्मावश्यं स्यात् । एवमात्मनः स्वपरिणामः कर्म । न त्वात्मा पुद्गलस्य भावान् करोति, तेषां परधर्मत्वादात्मनस्तथाभवनशक्त्यसम्भवेना- कार्यत्वात् । स तानकुर्वाणो न तेषां कर्ता स्यात्, अक्रियमाणाश्चात्मना ते न तस्य कर्म स्युः । एवमात्मनः पुद्गलपरिणामो न कर्म ।।१८४।।

निवृत्तिं करोतीति ।।१८३।। एवं भेदभावनाकथनमुख्यतया सूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथात्मनो निश्चयेन रागादिस्वपरिणाम एव कर्म, न च द्रव्यकर्मेति प्ररूपयति — कुव्वं सभावं कुर्वन्स्वभावम् । अत्र स्वभावशब्देन यद्यपि शुद्धनिश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो भण्यते, तथापि कर्मबन्धप्रस्तावे रागादि- परिणामोऽप्यशुद्धनिश्चयेन स्वभावो भण्यते । तं स्वभावं कुर्वन् । स कः । आदा आत्मा । हवदि हि कत्ता कर्ता भवति हि स्फु टम् । कस्य । सगस्स भावस्स स्वकीयचिद्रूपस्वभावस्य रागादिपरिणामस्य । तदेव तस्य

anvayārthaḥ — [स्वभावं कुर्वन्] potānā bhāvane karato thako [आत्मा] ātmā [हि] kharekhar [स्वकस्य भावस्य] potānā bhāvano [कर्ता भवति] kartā chhe; [तु] parantu [पुद्गलद्रव्यमयानां सर्वभावानां] pudgaladravyamay sarva bhāvono [कर्ता न] kartā nathī.

ṭīkāḥ — pratham to ātmā kharekhar sva bhāvane kare chhe kāraṇ ke te (bhāv) teno sva dharma hovāthī ātmāne te -rūpe thavānī (pariṇamavānī) shaktino sambhav hovāne līdhe te (bhāv) avashyamev ātmānun kārya chhe. (ām) te (ātmā) tene (-sva bhāvane) svatantrapaṇe karato thako teno kartā avashya chhe ane sva bhāv ātmā vaḍe karāto thako ātmā vaḍe prāpya hovāthī ātmānun karma avashya chhe. ā rīte sva pariṇām ātmānun karma chhe.

parantu, ātmā pudgalanā bhāvone karato nathī kāraṇ ke teo paranā dharmo hovāthī ātmāne te -rūpe thavānī shaktino asambhav hovāne līdhe teo ātmānun kārya nathī. (ām) te (ātmā) temane nahi karato thako temano kartā nathī ane teo ātmā vaḍe nahi karātā thakā teo tenun karma nathī. ā rīte pudgalapariṇām ātmānun karma nathī. 184.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 376 of 544
single page version

न खल्वात्मनः पुद्गलपरिणामः कर्म, परद्रव्योपादानहानशून्यत्वात् । यो हि यस्य परिणमयिता दृष्टः स न तदुपादानहानशून्यो दृष्टः, यथाग्निरयःपिण्डस्य । आत्मा तु तुल्यक्षेत्रवर्तित्वेऽपि परद्रव्योपादानहानशून्य एव । ततो न स पुद्गलानां कर्मभावेन परिणमयिता स्यात् ।।१८५।।

anvayārthaḥ — [जीवः] jīv [सर्वकालेषु] sarva kāḷe [पुद्गलमध्ये वर्तमानः अपि] pudgalanī madhyamān raheto hovā chhatān paṇ [पुद्गलानि कर्माणि] paudgalik karmone [हि] kharekhar [गृह्णाति न एव] grahato nathī, [मुञ्चति न] chhoḍato nathī, [करोति न] karato nathī.

ṭīkāḥ — kharekhar pudgalapariṇām ātmānun karma nathī, kāraṇ ke te paradravyanān grahaṇatyāg vināno chhe; je jeno pariṇamāvanār jovāmān āve chhe, te — jem agni lokhaṇḍanā goḷānān grahaṇatyāg vināno chhe tem — tenān grahaṇatyāg vināno jovāmān āvato nathī. ātmā to tulya kṣhetre vartato hovā chhatān paṇ ( – paradravya sāthe ekakṣhetrāvagāhī hovā chhatān paṇ) paradravyanān grahaṇatyāg vināno ja chhe. tethī te pudgalone karmabhāve pariṇamāvanār nathī. 185.

tyāre (jo ātmā pudgalone karmapaṇe pariṇamāvato nathī to pachhī) ātmā kaī rīte pudgalakarmo vaḍe grahāy chhe ane mukāy chhe tenun have nirūpaṇ kare chheḥ —

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 377 of 544
single page version

सोऽयमात्मा परद्रव्योपादानहानशून्योऽपि साम्प्रतं संसारावस्थायां निमित्तमात्रीकृत- परद्रव्यपरिणामस्य स्वपरिणाममात्रस्य द्रव्यत्वभूतत्वात्केवलस्य कलयन् कर्तृत्वं, तदेव तस्य स्वपरिणामं निमित्तमात्रीकृत्योपात्तकर्मपरिणामाभिः पुद्गलधूलीभिर्विशिष्टावगाहरूपेणोपादीयते कदाचिन्मुच्यते च ।।१८६।। परभावं न गृह्णाति न मुञ्चति न च करोत्युपादानरूपेण लोहपिण्डो वाग्निं तथायमात्मा न च गृह्णाति न च मुञ्चति न च करोत्युपादानरूपेण पुद्गलकर्माणीति । किं कुर्वन्नपि । पोग्गलमज्झे वट्टण्णवि सव्वकालेसु क्षीरनीरन्यायेन पुद्गलमध्ये वर्त्तमानोऽपि सर्वकालेषु । अनेन कि मुक्तं भवति । यथा सिद्धो भगवान् पुद्गलमध्ये वर्त्तमानोऽपि परद्रव्यग्रहणमोचनकरणरहितस्तथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण संसारी जीवोऽपीति भावार्थः ।।१८५।। अथ यद्ययमात्मा पुद्गलकर्म न करोति न च मुञ्चति तर्हि बन्धः कथं, तर्हि मोक्षोऽपि कथमिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति --स इदाणिं कत्ता सं स इदानीं कर्ता सन् । स पूर्वोक्तलक्षण आत्मा, इदानीं कोऽर्थः एवं पूर्वोक्त नयविभागेन, कर्ता सन् । कस्य । सगपरिणामस्स निर्विकारनित्या-

anvayārthaḥ — [सः] te [इदानीं] hamaṇān (sansārāvasthāmān) [द्रव्यजातस्य] dravyathī (ātmadravyathī) utpanna thatā [स्वकपरिणामस्य] (ashuddha) svapariṇāmano [कर्ता सन्] kartā thato thako [कर्मधूलिभिः] karmaraj vaḍe [आदीयते] grahāy chhe ane [कदाचित् विमुच्यते] kadāchit mukāy chhe.

ṭīkāḥ — te ā ātmā paradravyanān grahaṇatyāg vināno hovā chhatān paṇ hamaṇān sansār -avasthāmān, paradravyapariṇāmane nimittamātra karatā evā kevaḷ svapariṇāmamātranun — te svapariṇām dravyatvabhūt hovāthī — kartāpaṇun anubhavato thako, tenā e ja svapariṇāmane nimittamātra karīne karmapariṇāmane pāmatī evī pudgalaraj vaḍe vishiṣhṭa avagāharūpe grahāy chhe ane kadāchit mukāy chhe.

bhāvārthaḥ — hamaṇān sansāradashāmān jīv paudgalik karmapariṇāmane nimittamātra karīne potānā ashuddha pariṇāmano ja kartā thāy chhe (kāraṇ ke te ashuddha pariṇām svadravyathī utpanna thāy chhe), paradravyano kartā thato nathī. ām jīv potānā ashuddha pariṇāmano kartā thatān, jīvanā te ja ashuddha pariṇāmane nimittamātra karīne karmarūpe pariṇamatī pudgalaraj khās avagāharūpe jīvane *grahe chhe ane kyārek (sthiti anusār rahīne athavā jīvanā shuddha pariṇāmane nimittamātra karīne) chhoḍe chhe. 186. *karmapariṇat pudgalonun jīv sāthe khās avagāharūpe rahevun tene ja ahīn karmapudgalo vaḍe jīvanun ‘grahāvun’ kahyun chhe.

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 378 of 544
single page version

अस्ति खल्वात्मनः शुभाशुभपरिणामकाले स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यकर्मपुद्गलपरिणामः, नवघनाम्बुनो भूमिसंयोगपरिणामकाले समुपात्तवैचित्र्यान्यपुद्गलपरिणामवत् । तथाहि — यथा यदा नवघनाम्बु भूमिसंयोगेन परिणमति तदान्ये पुद्गलाः स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यैः नन्दैकलक्षणपरमसुखामृतव्यक्तिरूपकार्यसमयसारसाधकनिश्चयरत्नत्रयात्मककारणसमयसारविलक्षणस्य मिथ्यात्वरागादिविभावरूपस्य स्वकीयपरिणामस्य । पुनरपि किंविशिष्टस्य । दव्वजादस्स स्वकीयात्म- द्रव्योपादानकारणजातस्य । आदीयदे कदाई कम्मधूलीहिं आदीयते बध्यते । काभिः । कर्मधूलीभिः कर्तृ- भूताभिः कदाचित्पूर्वोक्तविभावपरिणामकाले । न केवलमादीयते, विमुच्चदे विशेषेण मुच्यते त्यज्यते ताभिः कर्मधूलीभिः कदाचित्पूर्वोक्तकारणसमयसारपरिणतिकाले । एतावता किमुक्तं भवति । अशुद्ध- परिणामेन बध्यते शुद्धपरिणामेन मुच्यत इति ।।१८६।। अथ यथा द्रव्यकर्माणि निश्चयेन स्वयमेवोत्पद्यन्ते तथा ज्ञानावरणादिविचित्रभेदरूपेणापि स्वयमेव परिणमन्तीति कथयति ---परिणमदि जदा अप्पा परिणमति यदात्मा । समस्तशुभाशुभपरद्रव्यविषये परमोपेक्षालक्षणं शुद्धोपयोगपरिणामं मुक्त्वा यदायमात्मा परिणमति । क्व । सुहम्हि असुहम्हि शुभेऽशुभे वा परिणामे । कथंभूतः सन् । रागदोसजुदो

have pudgalakarmonā vaichitryane ( – gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ ityādi anekaprakāratāne) koṇ kare chhe tenun nirūpaṇ kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदा] jyāre [आत्मा] ātmā [रागद्वेषयुतः] rāgadveṣhayukta thayo thako [शुभे अशुभे] shubh ane ashubhamān [परिणमति] pariṇame chhe, tyāre [कर्मरजः] karmaraj [ज्ञानावरणादिभावैः] gnānāvaraṇādibhāve [तं] tenāmān [प्रविशति] praveshe chhe.

ṭīkāḥ — jem navā meghajaḷanā bhūmisanyogarūp pariṇāmanā kāḷe svayamev vaichitryane pāmelā anyapudgalapariṇām (anya pudgalanā pariṇām) hoy chhe, tem ātmānā shubhāshubh pariṇāmanā kāḷe svayamev vaichitryane pāmelā karmapudgalapariṇām (karmapudgalanā pariṇām) kharekhar hoy chhe. te ā pramāṇeḥ jem jyāre navun meghajaḷ bhūmisanyogarūpe

Page 348 of 513
PDF/HTML Page 379 of 544
single page version

शाद्वलशिलीन्ध्रशक्रगोपादिभावैः परिणमन्ते, तथा यदायमात्मा रागद्वेषवशीकृतः शुभाशुभ- भावेन परिणमति तदा अन्ये योगद्वारेण प्रविशन्तः कर्मपुद्गलाः स्वयमेव समुपात्तवैचित्र्यै- र्ज्ञानावरणादिभावैः परिणमन्ते । अतः स्वभावकृतं कर्मणां वैचित्र्यं, न पुनरात्मकृतम् ।।१८७।।

āthī (em nakkī thayun ke) karmonun vaichitrya ⁴svabhāvakr̥ut chhe, parantu ātmakr̥ut nathī. 187.

anvayārthaḥ — [सप्रदेशः] sapradesh evo [सः आत्मा] te ātmā [समये] samaye [मोहरागद्वेषैः] moh -rāg -dveṣh vaḍe [कषायितः] kaṣhāyit thavāthī [कर्मरजोभिः श्लिष्टः] karmaraj vaḍe shliṣhṭa thayo thako (arthāt jene karmaraj vaḷagī chhe evo thayo thako) [बन्धः इति प्ररूपितः] ‘bandh’ kahevāmān āvyo chhe. 1. shādval = līlun medān 2. shilīndhra = ṭop; bilāḍīno ṭop. 3. indragop = chomāsāmān thatun ek jīvaḍun 4. svabhāvakr̥ut = karmonā potānā svabhāvathī karāyelun

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 380 of 544
single page version

यथात्र सप्रदेशत्वे सति लोध्रादिभिः कषायितत्वात् मञ्जिष्ठरङ्गादिभिरुपश्लिष्टमेकं रक्तं दृष्टं वासः, तथात्मापि सप्रदेशत्वे सति काले मोहरागद्वेषैः कषायितत्वात् कर्मरजोभि- रुपश्लिष्ट एको बन्धो दृष्टव्यः, शुद्धद्रव्यविषयत्वान्निश्चयस्य ।।१८८।।

अणुभागो अनुभागः फलदानशक्तिविशेषः भवतीति क्रियाध्याहारः । कथम्भूतो भवति । तिव्वो तीव्रः प्रकृष्टः परमामृतसमानः । कासां संबन्धी । सुहपयडीणं सद्वेद्यादिशुभप्रकृतीनाम् । कया कारण- भूतया । विसोही तीव्रधर्मानुरागरूपविशुद्धया । असुहाण संकिलेसम्मि असद्वेद्याद्यशुभप्रकृतीनां तु मिथ्या- त्वादिरूपतीव्रसंक्लेशे सति तीव्रो हालाहलविषसदृशो भवति । विवरीदो दु जहण्णो विपरीतस्तु जघन्यो गुडनिम्बरूपो भवति । जघन्यविशुद्धया जघन्यसंक्लेशेन च मध्यमविशुद्धया मध्यमसंक्लेशेन तु शुभा- शुभप्रकृतीनां खण्डशर्करारूपः काञ्जीरविषरूपश्चेति । एवंविधो जघन्यमध्यमोत्कृष्टरूपोऽनुभागः कासां संबन्धी भवति । सव्वपयडीणं मूलोत्तरप्रकृतिरहितनिजपरमानन्दैकस्वभावलक्षणसर्वप्रकारोपादेयभूतपरमात्म- द्रव्याद्भिन्नानां हेयभूतानां सर्वमूलोत्तरकर्मप्रकृतीनामिति कर्मशक्तिस्वरूपं ज्ञातव्यम् ।।“ “ “ “ “

नयेन बन्धकारणभूतरागादिपरिणतात्मैव बन्धो भण्यत इत्यावेदयति — सपदेसो लोकाकाशप्रमितासंख्येय- प्रदेशत्वात्सप्रदेशस्तावद्भवति सो अप्पा स पूर्वोक्तलक्षण आत्मा । पुनरपि किंविशिष्टः । कसायिदो

ṭīkāḥ — jem jagatamān vastra sapradesh hotān lodhar vagere vaḍe kaṣhāyit thavāthī majīṭh vagerenā raṅg vaḍe shliṣhṭa thayun thakun ekalun ja raṅgit jovāmān āve chhe, tem ātmā paṇ sapradesh hotān kāḷe moh -rāg -dveṣh vaḍe *kaṣhāyit thavāthī karmaraj vaḍe shliṣhṭa thayo thako ekalo ja bandh chhe em dekhavun (-mānavun), kāraṇ ke nishchayano viṣhay shuddha dravya chhe. 188.