Page 310 of 513
PDF/HTML Page 341 of 544
single page version

चेतनद्रव्यानुज्ञातृत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकानुज्ञातारमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कारकानुज्ञातृत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः ।।१६०।।

शरीरं च वाक् च मनश्च त्रीण्यपि परद्रव्यं, पुद्गलद्रव्यात्मकत्वात् । पुद्गलद्रव्यत्वं तु तेषां पुद्गलद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितत्वात् । तथाविधपुद्गलद्रव्यं त्वनेकपरमाणु- अथ कायवाङ्मनसां शुद्धात्मस्वरूपात्परद्रव्यत्वं व्यवस्थापयति — देहो य मणो वाणी पोग्गलदव्वप्पग त्ति णिद्दिट्ठा देहश्च मनो वाणी तिस्रोऽपि पुद्गलद्रव्यात्मका इति निर्दिष्टाः । कस्मात् । व्यवहारेण जीवेन सहैकत्वेपि निश्चयेन परमचैतन्यप्रकाशपरिणतेर्भिन्नत्वात् । पुद्गलद्रव्यं किं भण्यते । पोग्गलदव्वं हि पुणो पिंडो परमाणुदव्वाणं पुद्गलद्रव्यं हि स्फु टं पुनः पिण्डः समूहो भवति । केषाम् । परमाणुद्रव्याणा- मित्यर्थः ।।१६१।। अथात्मनः शरीररूपपरद्रव्याभावं तत्कर्तृत्वाभावं च निरूपयति — णाहं पोग्गलमइओ teno anumodak nathī; hun kartā -anumodak vinā paṇ (arthāt hun temanā kartāno anumodak hoyā vinā paṇ) teo kharekhar karāy chhe. māṭe temanā kartānā anumodakapaṇāno pakṣhapāt chhoḍī hun ā atyant madhyastha chhun. 160.

anvayārthaḥ — [देहः च मनः वाणी] deh, man ane vāṇī [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] pudgaladravyātmak [इति निर्दिष्टाः] (vītarāgadeve) kahyān chhe; [अपि पुनः] ane [पुद्गलद्रव्यं] te dehādi pudgaladravya [परमाणुद्रव्याणां पिण्डः] paramāṇudravyono piṇḍ chhe.

ṭīkāḥ — sharīr, vāṇī ane man traṇey paradravya chhe, kāraṇ ke pudgaladravyātmak chhe. temane pudgaladravyapaṇun chhe, kāraṇ ke teo pudgaladravyanā svalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvamān

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 342 of 544
single page version

द्रव्याणामेकपिण्डपर्यायेण परिणामः, अनेकपरमाणुद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वानामनेकत्वेऽपि कथंचिदेकत्वेनावभासनात् ।।१६१।।

यदेतत्प्रकरणनिर्धारितं पुद्गलात्मकमन्तर्नीतवाङ्मनोद्वैतं शरीरं नाम परद्रव्यं न तावदहमस्मि, ममापुद्गलमयस्य पुद्गलात्मकशरीरत्वविरोधात् । न चापि तस्य कारणद्वारेण नाहं पुद्गलमयः । ण ते मया पोग्गला कया पिंडा न च ते पुद्गला मया कृताः पिण्डाः । तम्हा हि ण देहोऽहं तस्माद्देहो न भवाम्यहं । हि स्फु टं । कत्ता वा तस्स देहस्स कर्ता वा न भवामि तस्य देहस्येति । nishchit (-rahelān) chhe. *tathāvidh pudgaladravya anek paramāṇudravyono ekapiṇḍaparyāyarūpe pariṇām chhe, kāraṇ ke anek paramāṇudravyonān svalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvo anek hovā chhatān kathañchit (snigdhatva -rūkṣhatvakr̥ut bandhapariṇāmanī apekṣhāe) ekapaṇe avabhāse chhe. 161.

have ātmāne paradravyapaṇāno abhāv ane paradravyanā kartāpaṇāno abhāv siddha kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [अहं पुद्गलमयः न] hun pudgalamay nathī ane [ते पुद्गलाः] te pudgalo [मया पिण्डं न कृताः] men piṇḍarūp karyān nathī; [तस्मात् हि] tethī [अहं न देहः] hun deh nathī [वा] tem ja [तस्य देहस्य कर्ता] te dehano kartā nathī.

ṭīkāḥ — pratham to, je ā prakaraṇathī nirdhārit, pudgalātmak sharīr nāmanun paradravya — ke jenī andar vāṇī ane man e be samāī jāy chhe — te hun nathī, kāraṇ ke apudgalamay evo hun pudgalātmak sharīrapaṇe hovāmān virodh chhe. vaḷī evī ja rīte *tathāvidh = te prakāranun arthāt sharīrādirūp.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 343 of 544
single page version

क र्तृद्वारेण कर्तृप्रयोजकद्वारेण कर्त्रनुमन्तृद्वारेण वा शरीरस्य कर्ताहमस्मि, ममानेकपरमाणु- द्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामस्याकर्तृरनेकपरमाणुद्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामात्मकशरीरकर्तृत्वस्य सर्वथा विरोधात् ।।१६२।।

अयमत्रार्थः — देहोऽहं न भवामि । कस्मात् । अशरीरसहजशुद्धचैतन्यपरिणतत्वेन मम देहत्वविरोधात् । कर्ता वा न भवामि तस्य देहस्य । तदपि कस्मात् । निःक्रियपरमचिज्ज्योतिःपरिणतत्वेन मम देहकर्तृत्वविरोधादिति ।।१६२।। एवं कायवाङ्मनसां शुद्धात्मना सह भेदकथनरूपेण चतुर्थस्थले गाथात्रयं गतम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकादशगाथाभिः स्थलचतुष्टयेन प्रथमो tenā (arthāt sharīranā) kāraṇ dvārā, kartā dvārā, kartānā prayojak dvārā ke kartānā anumodak dvārā, sharīrano kartā hun nathī, kāraṇ ke anek paramāṇudravyonā ekapiṇḍaparyāyarūp pariṇāmano akartā evo hun anek paramāṇudravyonā ekapiṇḍaparyāyarūp *pariṇāmātmak sharīranā kartāpaṇe hovāmān sarvathā virodh chhe. 162.

have ‘paramāṇudravyone piṇḍaparyāyarūp pariṇati kaī rīte thāy chhe’ evā sandehane dūr kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [परमाणुः] paramāṇu [यः अप्रदेशः] ke je apradesh chhe, [प्रदेशमात्रः] pradeshamātra chhe [च] ane [स्वयम् अशब्दः] pote ashabda chhe, [स्निग्धः वा रूक्षः वा] te snigdha athavā rūkṣha thayo thako [द्विप्रदेशादित्वम् अनुभवति] dvipradeshādipaṇun anubhave chhe. *sharīr anek paramāṇudravyono ekapiṇḍaparyāyarūp pariṇām chhe.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 344 of 544
single page version

परमाणुर्हि द्वयादिप्रदेशानामभावादप्रदेशः, एकप्रदेशसद्भावात्प्रदेशमात्रः, स्वयमनेक- परमाणुद्रव्यात्मकशब्दपर्यायव्यक्त्यसंभवादशब्दश्च । यतश्चतुःस्पर्शपञ्चरसद्विगन्धपञ्चवर्णानाम- विरोधेन सद्भावात् स्निग्धो वा रूक्षो वा स्यात्, तत एव तस्य पिण्डपर्यायपरिणतिरूपा द्विप्रदेशादित्वानुभूतिः । अथैवं स्निग्धरूक्षत्वं पिण्डत्वसाधनम् ।।१६३।।

अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वं परमाणोरित्यावेदयति — विशेषान्तराधिकारः समाप्तः । अथ केवलपुद्गलबन्धमुख्यत्वेन नवगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तत्र स्थलद्वयं भवति । परमाणूनां परस्परबन्धकथनार्थं ‘अपदेसो परमाणू’ इत्यादिप्रथमस्थले गाथाचतुष्टयम् । तदनन्तरं स्कन्धानां बन्धमुख्यत्वेन ‘दुपदेसादी खंधा’ इत्यादिद्वितीयस्थले गाथापञ्चकम् । एवं द्वितीयविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । अथ यद्यात्मा पुद्गलानां पिण्डं न करोति तर्हि कथं पिण्डपर्यायपरिणतिरिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — अपदेसो अप्रदेशः । स कः । परमाणू पुद्गलपरमाणुः । पुनरपि कथंभूतः । पदेसमेत्तो य द्वितीयादिप्रदेशाभावात् प्रदेशमात्रश्च । पुनश्च किंरूपः । सयमसद्दो य स्वयं व्यक्तिरूपेणाशब्दः । एवं विशेषणत्रयविशिष्टः सन् णिद्धो वा लुक्खो वा स्निग्धो वा रूक्षो वा यतः कारणात्संभवति ततः कारणात् दुपदेसादित्तमणुहवदि द्विप्रदेशादिरूपं बन्धमनुभवतीति । तथाहि — यथायमात्मा शुद्धबुद्धैकस्वभावेन बन्धरहितोऽपि पश्चादशुद्धनयेन स्निग्धस्थानीयरागभावेन रूक्षस्थानीयद्वेषभावेन यदा परिणमति तदा परमागमकथितप्रकारेण बन्धमनुभवति, तथा परमाणुरपि स्वभावेन बन्धरहितोऽपि यदा बन्धकारणभूतस्निग्धरूक्षगुणेन परिणतो भवति तदा पुद्गलान्तरेण सह विभावपर्यायरूपं बन्धमनुभवतीत्यर्थः ।।१६३।। अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति —

ṭīkāḥ — kharekhar paramāṇu dvi -ādi (be, traṇ vagere) pradeshonā abhāvane līdhe apradesh chhe, ek pradeshanā sadbhāvane līdhe pradeshamātra chhe ane svayam anek paramāṇudravyātmak shabda paryāyanī vyaktinā (-pragaṭatānā) asambhavane līdhe ashabda chhe. (te paramāṇu) avirodhapūrvak chār sparsha, pāñch ras, be gandh ane pāñch varṇanā sadbhāvane līdhe snigdha (chīkaṇo) athavā rūkṣha (lūkho) thāy chhe tethī ja tene *piṇḍaparyāyapaṇe pariṇatirūp dvipradeshādipaṇānī anubhūti thāy chhe. ā rīte snigdharūkṣhapaṇun piṇḍapaṇānun kāraṇ chhe. 163.

have paramāṇune te snigdha -rūkṣhapaṇun kevā prakāranun hoy chhe te kahe chheḥ — *ek paramāṇune bījā ek paramāṇu sāthe piṇḍarūpe pariṇati te dvipradeshīpaṇānī anubhūti chhe; ek paramāṇune bījā be paramāṇuo sāthe piṇḍarūpe pariṇati te tripradeshīpaṇāno anubhav chhe. ā pramāṇe paramāṇu anya paramāṇuo sāthe piṇḍarūpe pariṇamatān anekapradeshīpaṇun anubhave chhe. pra. 39

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 345 of 544
single page version

परमाणोर्हि तावदस्ति परिणामः तस्य वस्तुस्वभावत्वेनानतिक्रमात् । ततस्तु परिणामा- दुपात्तकादाचित्कवैचित्र्यं चित्रगुणयोगित्वात्परमाणोरेकाद्येकोत्तरानन्तावसानाविभागपरिच्छेद- व्यापि स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं वा भवति ।।१६४।। एगुत्तरमेगादी एकोत्तरमेकादि । किम् । णिद्धत्तणं च लुक्खत्तं स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च कर्मतापन्नम् । भणिदं भणितं कथितम् । किंपर्यन्तम् । जाव अणंतत्तमणुभवदि अनन्तत्वमनन्तपर्यन्तं यावदनुभवति प्राप्नोति । कस्मात्सकाशात् । परिणामादो परिणतिविशेषात्परिणामित्वादित्यर्थः । कस्य संबन्धि । अणुस्स अणोः पुद्गलपरमाणोः । तथाहि — यथा जीवे जलाजागोमहिषीक्षीरे स्नेहवृद्धिवत्स्नेहस्थानीयं रागत्वं रूक्ष- स्थानीयं द्वेषत्वं बन्धकारणभूतं जघन्यविशुद्धिसंक्लेशस्थानीयमादिं कृत्वा परमागमकथितक्रमेणोत्कृष्ट- विशुद्धिसंक्लेशपर्यन्तं वर्धते, तथा पुद्गलपरमाणुद्रव्येऽपि स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च बन्धकारणभूतं पूर्वोक्तजलादितारतम्यशक्तिदृष्टान्तेनैकगुणसंज्ञां जघन्यशक्तिमादिं कृत्वा गुणसंज्ञेनाविभागपरिच्छेद-

anvayārthaḥ — [अणोः] paramāṇune [परिणामात्] pariṇāmane līdhe [एकादि] ekathī ( – ek avibhāg pratichchhedathī) māṇḍīne [एकोत्तरं] ekek vadhatān [यावत् अनन्तत्वम् अनुभवति] anantapaṇāne ( – anant avibhāg pratichchhedapaṇāne) pāme tyānsudhīnun [स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं] snigdhatva athavā rūkṣhatva hoy chhe em [भणितम्] (jinadeve) kahyun chhe.

ṭīkāḥ — pratham to paramāṇune pariṇām hoy chhe kāraṇ ke te (pariṇām) vastuno svabhāv hovāthī ullaṅghī shakāto nathī. ane te pariṇāmane līdhe je ¹kādāchitka ²vichitratā dhāraṇ kare chhe evun, ekathī māṇḍīne ek ek vadhatān anant avibhāg pratichchhedo sudhī vyāpanārun snigdhatva athavā rūkṣhatva paramāṇune hoy chhe kāraṇ ke paramāṇu anek prakāranā guṇavāḷo chhe. 1. kādāchitka = koī vār hoy evun; kṣhaṇik; anitya. 2. vichitratā = anekaprakāratā; vividhatā; anekarūpatā. (chīkaṇāpaṇun ane lūkhāpaṇun pariṇāmane līdhe

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 346 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — paramāṇu pariṇāmavāḷo hovāthī tenān snigdhatva ane rūkṣhatva ek *avibhāg pratichchhedathī māṇḍīne anant avibhāg pratichchhedo sudhī taratamatā pāme chhe. 164.

anvayārthaḥ — [अणुपरिणामाः] paramāṇu -pariṇāmo, [स्निग्धाः वा रूक्षाः वा] snigdha ho ke rūkṣha ho, [समाः वा विषमाः वा] bekī anshavāḷā ho ke ekī anshavāḷā ho, [यदि समतः द्वयधिकः] jo samān karatān be adhik anshavāḷā hoy to [बध्यन्ते हि] bandhāy chhe; [आदिपरिहीणाः] jaghanya anshavāḷo bandhāto nathī. *koī guṇamān (eṭale ke guṇanā paryāyamān) anshakalpanā karavāmān āvatān, teno je nānāmān nāno (niransh) ansh paḍe tene te guṇano (eṭale ke guṇanā paryāyano) avibhāg pratichchhed kahevāmān āve chhe. (bakarī karatān gāyanā dūdhamān ane gāy karatān bhensanā dūdhamān chīkāshanā avibhāg pratichchhedo vadhāre hoy chhe. dhūḷ karatān rākhamān ane rākh karatān retīmān lūkhāpaṇānā avibhāg pratichchhedo adhik hoy chhe.)

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 347 of 544
single page version

समतो द्वयधिकगुणाद्धि स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्युत्सर्गः, स्निग्धरूक्षद्वयधिकगुणत्वस्य हि परिणामकत्वेन बन्धसाधनत्वात् । न खल्वेकगुणात् स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्यपवादः, एकगुण- स्निग्धरूक्षत्वस्य हि परिणम्यपरिणामकत्वाभावेन बन्धस्यासाधनत्वात् ।।१६५।। चेत् । एको द्विगुणस्तिष्ठति द्वितीयोऽपि द्विगुण इति द्वौ समसंख्यानौ तिष्ठतस्तावत् एक स्य विविक्षितद्विगुणस्य द्विगुणाधिक त्वे कृ ते सति सः चतुर्गुणो भवति शक्तिचतुष्टयपरिणतो भवति । तस्य चतुर्गुणस्य पूर्वोक्तद्विगुणेन सह बन्धो भवतीति । तथैव द्वौ त्रिशक्तियुक्तो तिष्ठतस्तावत्, तत्राप्येकस्य त्रिगुणशब्दाभिधेयस्य त्रिशक्तियुक्तस्य परमाणोः शक्तिद्वयमेलापके कृते सति पञ्चगुणत्वं भवति । तेन पञ्चगुणेन सह पूर्वोक्तत्रिगुणस्य बन्धो भवति । एवं द्वयोर्द्वयोः स्निग्धयोर्द्वयोर्द्वयो रूक्षयोर्द्वयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा समयोः विषमयोश्च द्विगुणाधिक त्वे सति बन्धो भवतीत्यर्थः, किंतु विशेषोऽस्ति । आदिपरिहीणा आदिशब्देन जलस्थानीयं जघन्यस्निग्धत्वं वालुकास्थानीयं जघन्यरूक्षत्वं भण्यते, ताभ्यां विहीना आदिपरिहीणा बध्यन्ते । किंच – परमचैतन्यपरिणतिलक्षणपरमात्मतत्त्वभावनारूपधर्मध्यान- शुक्लध्यानबलेन यथा जधन्यस्निग्धशक्तिस्थानीये क्षीणरागत्वे सति जधन्यरूक्षशक्तिस्थानीये क्षीणद्वेषत्वे च सति जलवालुकयोरिव जीवस्य बन्धो न भवति, तथा पुद्गलपरमाणोरपि जघन्यस्निग्ध- रूक्षशक्तिप्रस्तावे बन्धो न भवतीत्यभिप्रायः ।।१६५।। अथ तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — गुणशब्दवाच्यशक्तिद्वययुक्तस्य स्निग्धपरमाणोश्चतुर्गुणस्निग्धेन रूक्षेण वा समशब्दसंज्ञेन तथैव

ṭīkāḥ — samān karatān be ¹guṇ adhik snigdhatva ke rūkṣhatva hoy to bandh thāy chhe te utsarga (sāmānya niyam) chhe; kāraṇ ke snigdhatva ke rūkṣhatvanun be guṇ adhik hovāpaṇun te ²pariṇāmak hovāthī bandhanun kāraṇ chhe.

ek guṇ snigdhatva ke rūkṣhatva hoy to bandh thato nathī te apavād chhe; kāraṇ ke ek guṇ snigdhatva ke rūkṣhatvane ³pariṇamya -pariṇāmakapaṇāno abhāv hovāthī bandhanā kāraṇapaṇāno abhāv chhe. 165. 1. guṇ = ansh; avibhāg pratichchhed. 2. pariṇāmak = pariṇamāvanār; pariṇamavāmān nimittabhūt. 3. pariṇamya = pariṇamavāyogya [das ansh snigdhatāvāḷo paramāṇu bār ansh rūkṣhatāvāḷā paramāṇu

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 348 of 544
single page version

यथोदितहेतुकमेव परमाणूनां पिण्डत्वमवधार्यं, द्विचतुर्गुणयोस्त्रिपञ्चगुणयोश्च द्वयोः स्निग्धयोः द्वयो रूक्षयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा परमाण्वोर्बन्धस्य प्रसिद्धेः । उक्तं च ‘‘णिद्धा णिद्धेण बज्झंति लुक्खा लुकखा य पोग्गला । णिद्धलुक्खा य बज्झंति रूवारूवी य पोग्गला ।।’’ त्रिशक्तियुक्तरूक्षस्य पञ्चगुणरूक्षेण स्निग्धेन वा विषमसंज्ञेन द्विगुणाधिकत्वे सति बन्धो भवतीति ज्ञातव्यम् । अयं तु विशेषः — परमानन्दैकलक्षणस्वसंवेदनज्ञानबलेन हीयमानरागद्वेषत्वे सति पूर्वोक्त-

have paramāṇuone piṇḍapaṇāmān yathokta hetu chhe (arthāt upar kahyun te ja kāraṇ chhe) em nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [स्निग्धत्वेन द्विगुणः] snigdhapaṇe be anshavāḷo paramāṇu [चतुर्गुण- स्निग्धेन] chār anshavāḷā snigdha (athavā rūkṣha) paramāṇu sāthe [बन्धम् अनुभवति] bandh anubhave chhe; [वा] athavā [रूक्षेण त्रिगुणितः अणुः] rūkṣhapaṇe traṇ anshavāḷo paramāṇu [पञ्चगुणयुक्त :] pāñch anshavāḷā sāthe joḍāyo thako [बध्यते] bandhāy chhe.

ṭīkāḥ — yathokta hetuthī ja paramāṇuone piṇḍapaṇun thāy chhe em nakkī karavun, kāraṇ ke be ane chār guṇavāḷā tathā traṇ ane pāñch guṇavāḷā — evā be snigdha paramāṇuone athavā evā be rūkṣha paramāṇuone athavā evā be snigdha -rūkṣha paramāṇuone ( – ek snigdha ane ek rūkṣha paramāṇune) bandhanī prasiddhi chhe. kahyun chhe keḥ

‘णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जहण्णवज्जे विसमे समे वा ।।’

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 349 of 544
single page version

‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराहिएण लुक्खस्स लुक्खेण दुराहिएण । णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जहण्णवज्जे विसमे समे वा ।।’’ ।।१६६।। जलवालुकादृष्टान्तेन यथा जीवानां बन्धो न भवति तथा जघन्यस्निग्धरूक्षत्वगुणे सति परमाणूनां चेति । तथा चोक्तम् — ‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराधिगेण लुक्खस्स लुक्खेण दुराधिगेण । णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जघण्णवज्जे विसमे समे वा’’ ।।१६६।। एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्निग्धरूक्षपरिणत-

[arthaḥ — pudgalo ‘*rūpī’ ane ‘arūpī’ hoy chhe; tyān snigdha pudgalo snigdhanī sāthe bandhāy chhe, rūkṣha pudgalo rūkṣhanī sāthe bandhāy chhe, snigdha ane rūkṣha paṇ bandhāy chhe.

jaghanya sivāy ekī anshavāḷo hoy ke bekī anshavāḷo hoy, snigdhano be adhik anshavāḷā snigdha paramāṇu sāthe, rūkṣhano be adhik anshavāḷā rūkṣha paramāṇu sāthe ane snigdhano (be adhik anshavāḷā) rūkṣha paramāṇu sāthe bandh thāy chhe.]

bhāvārthaḥ — be anshathī māṇḍīne anant ansh snigdhatā ke rūkṣhatāvāḷo paramāṇu tenāthī be adhik ansh snigdhatā ke rūkṣhatāvāḷā paramāṇu sāthe bandhāīne skandh bane chhe. jem keḥ 2 ansh snigdhatāvāḷo paramāṇu 4 ansh snigdhatāvāḷā paramāṇu sāthe bandhāy chhe; 91 ansh snigdhatāvāḷo paramāṇu 93 ansh rūkṣhatāvāḷā paramāṇu sāthe bandhāy chhe; 533 ansh rūkṣhatāvāḷo paramāṇu 535 ansh rūkṣhatāvāḷā paramāṇu sāthe bandhāy chhe; 7006 ansh rūkṣhatāvāḷo paramāṇu 7008 ansh snigdhatāvāḷā paramāṇu sāthe bandhāy chhe. — ā udāharaṇo pramāṇe bethī māṇḍīne anant ansho (avibhāg pratichchhedo) sudhī samajī levun.

mātra ek anshavāḷā paramāṇumān jaghanyabhāvane līdhe bandhanī yogyatā nathī tethī ek anshavāḷo snigdha ke rūkṣha paramāṇu traṇ anshavāḷā snigdha ke rūkṣha paramāṇu sāthe paṇ bandhāto nathī.

ā rīte, (ek anshavāḷā sivāy) be paramāṇuo vachche be anshono taphāvat hoy to ja teo bandhāy chhe; be karatān vadhāre ke ochhā anshano taphāvat hoy to bandh thato nathī. jem keḥ pāñch ansh snigdhatā ke rūkṣhatāvāḷo paramāṇu sāt anshavāḷā paramāṇu sāthe bandhāy chhe; parantu pāñch anshavāḷo paramāṇu āṭh anshavāḷā ke chha anshavāḷā (athavā pāñch anshavāḷā) paramāṇu sāthe bandhāto nathī. 166. *koī ek paramāṇunī apekṣhāe visadrashajātino samānaanshavāḷo bījo paramāṇu ‘rūpī’ kahevāy chhe ane bākīnā badhā paramāṇuo tenī apekṣhāe ‘arūpī’ kahevāy chhe. jem ke — pāñch ansh snigdhatāvāḷā

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 350 of 544
single page version

एवममी समुपजायमाना द्विप्रदेशादयः स्कन्धा विशिष्टावगाहनशक्तिवशादुपात्त- सौक्ष्म्यस्थौल्यविशेषा विशिष्टाकारधारणशक्तिवशाद्गृहीतविचित्रसंस्थानाः सन्तो यथास्वं परमाणुस्वरूपकथनेन प्रथमगाथा, स्निग्धरूक्षगुणविवरणेन द्वितीया, स्निग्धरूक्षगुणाभ्यां द्वयधिकत्वे सति बन्धकथनेन तृतीया, तस्यैव दृढीकरणेन चतुर्थी चेति परमाणूनां परस्परबन्धव्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथात्मा द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धानां कर्ता न भवतीत्युपदिशति — जायन्ते उत्पद्यन्ते । के कर्तारः । दुपदेसादी खंधा द्विप्रदेशाद्यनन्ताणुपर्यन्ताः स्कन्धाः । के जायन्ते । पुढविजलतेउवाऊ पृथ्वीजलतेजोवायवः । कथंभूताः सन्तः । सुहुमा वा बादरा सूक्ष्मा वा बादरा वा । पुनरपि किंविशिष्टाः सन्तः । ससंठाणा यथासंभवं वृत्तचतुरस्रादिस्वकीयस्वकीय- संस्थानाकारयुक्ताः । कैः कृत्वा जायन्ते । सगपरिणामेहिं स्वकीयस्वकीयस्निग्धरूक्षपरिणामैरिति । अथ विस्तरः — जीवा हि तावद्वस्तुतष्टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकरूपेण शुद्धबुद्धैकस्वभावा एव, पश्चाद्वयवहारेणानादिकर्मबन्धोपाधिवशेन शुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तः पृथिव्यप्तेजोवातकायिकेषु

anvayārthaḥ — [द्विप्रदेशादयः स्कंधाः] dvipradeshādik skandho (bethī māṇḍīne anant pradeshavāḷā skandho) — [सूक्ष्माः वा बादराः] ke jeo sūkṣhma athavā bādar hoy chhe ane [ससंस्थानाः] sansthāno (ākāro) sahit hoy chhe teo — [पृथिवीजलतेजोवायवः] pr̥ithvī, jaḷ, tej ane vāyurūp [स्वकपरिणामैः जायन्ते] potānā pariṇāmothī thāy chhe.

ṭīkāḥ — e rīte (pūrvokta rīte) ā ūpajatā dvipradeshādik skandho — jemaṇe vishiṣhṭa avagāhananī shaktine vash sūkṣhmatā ane sthūlatārūp bhedo grahyā chhe ane jemaṇe vishiṣhṭa ākār dhāraṇ karavānī shaktine vash vichitra sansthāno grahyān chhe teo — potānī

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 351 of 544
single page version

स्पर्शादिचतुष्कस्याविर्भावतिरोभावस्वशक्तिवशमासाद्य पृथिव्यप्तेजोवायवः स्वपरिणामैरेव जायन्ते । अतोऽवधार्यते द्वयणुकाद्यनन्तानन्तपुद्गलानां न पिण्डकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६७।।

have (jem ātmā pudgalapiṇḍano karanār nathī tem) ātmā pudgalapiṇḍano lāvanār (paṇ) nathī em nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [लोकः] lok [सर्वतः] sarvataḥ [सूक्ष्मैः बादरैः] sūkṣhma tem ja bādar [च] tathā [अप्रायोग्यैः योग्यैः] karmatvane ayogya tem ja karmatvane yogya [पुद्गलकायैः] pudgalakāyo (pudgalaskandho) vaḍe [अवगाढगाढनिचितः] (vishiṣhṭa rīte) avagāhāīne gāḍh bharelo chhe. *sparshādi chatuṣhka = sparsha, ras, gandh ne varṇa. (sparshādikanī pragaṭatā ane apragaṭatā te pudgalanī shakti chhe.)

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 352 of 544
single page version

यतो हि सूक्ष्मत्वपरिणतैर्बादरपरिणतैश्चानतिसूक्ष्मत्वस्थूलत्वात् कर्मत्वपरिणमनशक्ति- योगिभिरतिसूक्ष्मस्थूलतया तदयोगिभिश्चावगाहविशिष्टत्वेन परस्परमबाधमानैः स्वयमेव सर्वत एव पुद्गलकायैर्गाढं निचितो लोकः । ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानामानेता पुरुषोऽस्ति ।।१६८।।

ṭīkāḥ — sūkṣhmapaṇe pariṇamelā tem ja bādarapaṇe pariṇamelā, ati sūkṣhma athavā ati sthūl nahi hovāthī karmapaṇe pariṇamavānī shaktivāḷā tem ja ati sūkṣhma athavā ati sthūl hovāthī karmapaṇe pariṇamavānī shakti vagaranā — evā pudgalakāyo vaḍe, avagāhanī vishiṣhṭatāne līdhe paraspar bādhā karyā vinā, svayamev sarvataḥ (badhāy pradeshe) lok gāḍh bharelo chhe. māṭe nakkī thāy chhe ke pudgalapiṇḍono lāvanār ātmā nathī.

bhāvārthaḥ — ā lokamān sarva sthaḷe jīvo chhe ane karmabandhane yogya pudgalavargaṇā paṇ sarva sthaḷe chhe. jīvane je prakāranā pariṇām thāy te prakārano jīvane karmabandh thāy chhe. em nathī ke ātmā koī bahāranī jagyāethī karmayogya pudgalo lāvīne bandh kare chhe. 168.

anvayārthaḥ — [कर्मत्वप्रायोग्याः स्कंधाः] karmapaṇāne yogya skandho [जीवस्य परिणतिं प्राप्य] jīvanī pariṇatine pāmīne [कर्मभावं गच्छन्ति] karmabhāvane pāme chhe; [न हि ते जीवेन परिणमिताः] temane jīv pariṇamāvato nathī. pra. 41

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 353 of 544
single page version

यतो हि तुल्यक्षेत्रावगाढजीवपरिणाममात्रं बहिरङ्गसाधनमाश्रित्य जीवं परिणमयिता- रमन्तरेणापि कर्मत्वपरिणमनशक्तियोगिनः पुद्गलस्कन्धाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ति । ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानां कर्मत्वकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६९।।

तत्रैव तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागाज्जीव आनयतीति ।।१६८।। अथ कर्मस्कन्धानां जीव उपादानकर्ता न भवतीति प्रज्ञापयति — कम्मत्तणपाओग्गा खंधा कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धाः कर्तारः जीवस्स परिणइं पप्पा जीवस्य परिणतिं प्राप्य निर्दोषिपरमात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतपरिणतेः प्रतिपक्षभूतां जीवसंबन्धिनीं मिथ्यात्वरागादिपरिणतिं प्राप्य गच्छंति कम्मभावं गच्छन्ति परिणमन्ति । कम् । कर्मभावं ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मपर्यायम् । ण हि ते जीवेण परिणमिदा न हि नैव ते कर्म- स्कन्धा जीवेनोपादानकर्तृभूतेन परिणमिताः परिणतिं नीता इत्यर्थः । अनेन व्याख्यानेनैतदुक्तं भवति कर्मस्कन्धानां निश्चयेन जीवः कर्ता न भवतीति ।।१६९।। अथ शरीराकारपरिणतपुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीत्युपदिशति ---ते ते कम्मत्तगदा ते ते पूर्वसूत्रोदिताः कर्मत्वं गता द्रव्यकर्मपर्याय-

ṭīkāḥ — karmapaṇe pariṇamavānī shaktivāḷā pudgalaskandho tulyakṣhetrāvagāhī jīvanā pariṇāmamātrano — ke je bahiraṅg sādhan (bāhya kāraṇ) chhe teno — āshray karīne, jīv pariṇamāvanār vinā paṇ, svayamev karmabhāve pariṇame chhe. tethī nakkī thāy chhe ke pudgalapiṇḍone karmapaṇe karanāro ātmā nathī.

bhāvārthaḥ — samān kṣhetre rahelā jīvanā vikārī pariṇāmane nimittamātra karīne kārmaṇavargaṇāo svayamev potānī antaraṅg shaktithī gnānāvaraṇādi karmarūpe pariṇamī jāy chhe; jīv temane karmapaṇe pariṇamāvato nathī. 169.

have ātmāne karmapaṇe pariṇat pudgaladravyātmak sharīranā kartr̥utvano abhāv nakkī kare chhe( arthāt karmapaṇe pariṇamelun je pudgaladravya te -svarūp sharīrano kartā ātmā nathī em nakkī kare chhe)ḥ —

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 354 of 544
single page version

ये ये नामामी यस्य जीवस्य परिणामं निमित्तमात्रीकृत्य पुद्गलकायाः स्वयमेव कर्मत्वेन परिणमन्ति, अथ ते ते तस्य जीवस्यानादिसंतानप्रवृत्तशरीरान्तरसंक्रान्तिमाश्रित्य स्वयमेव च शरीराणि जायन्ते । अतोऽवधार्यते न कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१७०।।

अथात्मनः शरीरत्वाभावमवधारयति — परिणताः पोग्गलकाया पुद्गलस्कन्धाः पुणो वि जीवस्स पुनरपि भवान्तरेऽपि जीवस्य संजायंते देहा संजायन्ते सम्यग्जायन्ते देहाः शरीराणीति । किं कृत्वा । देहंतरसंकमं पप्पा देहान्तरसंक्रमं भवान्तरं प्राप्य लब्ध्वेति । अनेन किमुक्तं भवति — औदारिकादिशरीरनामकर्मरहितपरमात्मानमलभमानेन जीवेन यान्युपार्जितान्यौदारिकादिशरीरनामकर्माणि तानि भवान्तरे प्राप्ते सत्युदयमागच्छन्ति, तदुदयेन नोकर्मपुद्गला औदारिकादिशरीराकारणे स्वयमेव परिणमन्ति । ततः कारणादौदारिकादिकायानां जीवः कर्ता न भवतीति ।।१७०।। अथ शरीराणि जीवस्वरूपं न भवन्तीति निश्चिनोति — ओरालिओ य देहो औदारिकश्च देहः देहो वेउव्विओ य देहो वैक्रियकश्च तेजसिओ तैजसिकः आहारय कम्मइओ आहारकः कार्मणश्च पोग्गलदव्वप्पगा सव्वे एते पञ्च देहाः पुद्गलद्रव्यात्मकाः सर्वेऽपि

anvayārthaḥ — [कर्मत्वगताः] karmapaṇe pariṇamelā [ते ते] te te [पुद्गलकायाः] pudgalakāyo [देहान्तरसंक्रमं प्राप्य] dehāntararūp pheraphārane pāmīne [पुनः अपि] pharī pharīne [जीवस्य] jīvane [देहाः] sharīro [संजायन्ते] thāy chhe.

ṭīkāḥ — je jīvanā pariṇāmane nimittamātra karīne je je ā pudgalakāyo svayamev karmapaṇe pariṇame chhe, te jīvane anādi santatirūpe (pravāharūpe) pravartatā dehāntararūp (bhavāntararūp) pheraphārano āshray karīne te te pudgalakāyo svayamev sharīro (-sharīrorūpe, sharīro thavāmān nimittarūpe) thāy chhe. āthī nakkī thāy chhe ke karmapaṇe pariṇamelā pudgaladravyātmak sharīrano kartā ātmā nathī.

bhāvārthaḥ — jīvanā pariṇāmane nimittamātra karīne je pudgalo svayamev karmarūpe pariṇame chhe, te pudgalo ja anya bhavamān sharīr banavāmān nimittabhūt thāy chhe ane nokarmapudgalo svayamev sharīrarūpe pariṇame chhe. māṭe sharīrano kartā ātmā nathī. 170.

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 355 of 544
single page version

यतो ह्यौदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि सर्वाण्यपि पुद्गलद्रव्यात्म- कानि, ततोऽवधार्यते न शरीरं पुरुषोऽस्ति ।।१७१।।

अथ किं तर्हिं जीवस्य शरीरादिसर्वपरद्रव्यविभागसाधनमसाधारणं स्वलक्षणमित्या- वेदयति —

anvayārthaḥ — [औदारिकः च देहः] audārik sharīr, [वैक्रियिकः देहः] vaikriyik sharīr, [तैजसः] taijas sharīr, [आहारकः] āhārak sharīr [च] ane [कार्मणः] kārmaṇ sharīr — [सर्वे] badhān [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] pudgaladravyātmak chhe.

ṭīkāḥ — audārik, vaikriyik, āhārak, taijas ane kārmaṇ — e sharīro badhāy pudgaladravyātmak chhe tethī nakkī thāy chhe ke ātmā sharīr nathī. 171.

have tyāre jīvanun, sharīrādi sarva paradravyothī vibhāganā sādhanabhūt, asādhāraṇ svalakṣhaṇ shun chhe te kahe chheḥ —

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 356 of 544
single page version

आत्मनो हि रसरूपगन्धगुणाभावस्वभावत्वात्स्पर्शगुणव्यक्त्यभावस्वभावत्वात् शब्द- पर्यायाभावस्वभावत्वात्तथा तन्मूलादलिङ्गग्राह्यत्वात्सर्वसंस्थानाभावस्वभावत्वाच्च पुद्गलद्रव्य- विभागसाधनमरसत्वमरूपत्वमगन्धत्वमव्यक्त त्वमशब्दत्वमलिङ्गग्राह्यत्वमसंस्थानत्वं चास्ति । सकल- पुद्गलापुद्गलाजीवद्रव्यविभागसाधनं तु चेतनागुणत्वमस्ति । तदेव च तस्य स्वजीव- द्रव्यमात्राश्रितत्वेन स्वलक्षणतां बिभ्राणं शेषद्रव्यान्तरविभागं साधयति । अलिङ्गग्राह्य इति वक्तव्ये यदलिङ्गग्रहणमित्युक्तं तद्बहुतरार्थप्रतिपत्तये । तथाहि — न लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राहकतामा- मुख्यतया द्वितीयविशेषान्तराधिकारः समाप्तः । अथैकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवस्य पुद्गलेन सह बन्ध- मुख्यतया व्याख्यानं करोति, तत्र षट्स्थलानि भवन्ति । तेष्वादौ ‘अरसमरूवं’ इत्यादि शुद्धजीव- व्याख्यानेन गाथैका, ‘मुत्तो रूवादि’ इत्यादिपूर्वपक्षपरिहारमुख्यतया गाथाद्वयमिति प्रथमस्थले गाथात्रयम् । तदनन्तरं भावबन्धमुख्यत्वेन ‘उवओगमओ’ इत्यादि गाथाद्वयम् । अथ परस्परं द्वयोः पुद्गलयोः बन्धो, जीवस्य रागादिपरिणामेन सह बन्धो, जीवपुद्गलयोर्बन्धश्चेति त्रिविधबन्धमुख्यत्वेन

anvayārthaḥ — [जीवम्] jīvane [अरसम्] aras, [अरूपम्] arūp, [अगन्धम्] agandh, [अव्यक्तं] avyakta, [चेतनागुणम्] chetanāguṇavāḷo, [अशब्दम्] ashabda, [अलिंगग्रहणम्] aliṅgagrahaṇ (liṅgathī agrāhya) ane [अनिर्दिष्टसंस्थानम्] jene koī sansthān kahyun nathī evo [जानीहि] jāṇ.

ṭīkāḥ – ātmā (1) rasaguṇanā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, (2) rūpaguṇanā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, (3) gandhaguṇanā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, (4) sparshaguṇarūp vyaktatānā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, (5) shabdaparyāyanā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, tathā (6) te badhānne kāraṇe ( arthāt ras -rūp -gandh vagerenā abhāvarūp svabhāvane kāraṇe) liṅg vaḍe agrāhya hovāthī ane (7) sarva sansthānonā abhāvarūp svabhāvavāḷo hovāthī, ātmāne pudgaladravyathī vibhāganā sādhanabhūt (1) arasapaṇun, (2) arūpapaṇun, (3) agandhapaṇun, (4) avyaktapaṇun, (5) ashabdapaṇun, (6) aliṅgagrāhyapaṇun ane (7) asansthānapaṇun chhe. pudgal tem ja apudgal evān samasta ajīvadravyothī vibhāganun sādhan to chetanāguṇamayapaṇun chhe; ane te ja, mātra svajīvadravyāshrit hovāthī svalakṣhaṇapaṇun dharatun thakun, ātmāno sheṣh anyadravyothī vibhāg sādhe chhe.

‘aliṅgagrāhya’ em kahevānun chhe tyān je ‘aliṅgagrahaṇ’ em kahyun chhe te ghaṇā arthonī pratipatti (prāpti, pratipādan) karavā māṭe chhe. te ā pramāṇeḥ

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 357 of 544
single page version

पन्नस्य ग्रहणं यस्येत्यतीन्द्रियज्ञानमयत्वस्य प्रतिपत्तिः । न लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राह्यतामापन्नस्य ग्रहणं यस्येतीन्द्रियप्रत्यक्षाविषयत्वस्य । न लिंगादिन्द्रियगम्याद्धूमादग्नेरिव ग्रहणं यस्येतीन्द्रिय- प्रत्यक्षपूर्वकानुमानाविषयत्वस्य । न लिंगादेव परैः ग्रहणं यस्येत्यनुमेयमात्रत्वाभावस्य । न लिंगादेव परेषां ग्रहणं यस्येत्यनुमातृमात्रत्वाभावस्य । न लिंगात्स्वभावेन ग्रहणं यस्येति प्रत्यक्षज्ञातृत्वस्य । न लिंगेनोपयोगाख्यलक्षणेन ग्रहणं ज्ञेयार्थालम्बनं यस्येति बहिरर्थालम्बन- ज्ञानाभावस्य । न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं स्वयमाहरणं यस्येत्यनाहार्यज्ञानत्वस्य । न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं परेण हरणं यस्येत्यहार्यज्ञानत्वस्य । न लिंगे ‘फासेहि पोग्गलाणं’ इत्यादि सूत्रद्वयम् । ततः परं निश्चयेन द्रव्यबन्धकारणत्वाद्रागादिपरिणाम एव बन्ध इति कथनमुख्यतया ‘रत्तो बंधदि’ इत्यादि गाथात्रयम् । अथ भेदभावनामुख्यत्वेन ‘भणिदा पुढवी’ इत्यादि सूत्रद्वयम् । तदनन्तरं जीवो रागादिपरिणामानामेव कर्ता, न च द्रव्यकर्मणामिति कथनमुख्यत्वेन

(1) grāhak (-gnāyak) evā jene liṅgo vaḍe eṭale ke indriyo vaḍe grahaṇ (-jāṇavun) thatun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā atīndriyagnānamay chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (2) grāhya (jaṇāvāyogya) evā jenun, liṅgo vaḍe eṭale ke indriyo vaḍe grahaṇ (-jāṇavun) thatun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā indriyapratyakṣhano viṣhay nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (3) jem dhumāḍā dvārā agninun grahaṇ thāy chhe tem liṅg dvārā eṭale ke indriyagamya dvārā ( – indriyothī jaṇāvāyogya chihma dvārā) jenun grahaṇ (-jāṇavun) thatun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā indriyapratyakṣhapūrvak anumānano viṣhay nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (4) bījāo vaḍe mātra liṅg dvārā ja jenun grahaṇ thatun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā anumeyamātra (kevaḷ anumānathī ja jaṇāvāyogya) nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (5) jene liṅgathī ja paranun grahaṇ thatun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā anumātāmātra (kevaḷ anumān karanāro ja) nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (6) liṅg dvārā nahi paṇ svabhāv vaḍe jene grahaṇ thāy chhe te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā pratyakṣha gnātā chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (7) jene liṅg vaḍe eṭale ke upayog nāmanā lakṣhaṇ vaḍe grahaṇ eṭale ke gney padārthonun ālamban nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmāne bāhya padārthonā ālambanavāḷun gnān nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (8) je liṅgane eṭale ke upayog nāmanā lakṣhaṇane grahaṇ karato nathī eṭale ke pote (kyāy bahārathī) lāvato nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā je kyāyathī lavātun nathī evā gnānavāḷo chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (9) jene liṅganun eṭale ke upayog nāmanā lakṣhaṇanun grahaṇ eṭale ke parathī haraṇ thaī shakatun nathī (-bījāthī laī jaī shakātun nathī) te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmānun gnān

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 358 of 544
single page version

उपयोगाख्यलक्षणे ग्रहणं सूर्य इवोपरागो यस्येति शुद्धोपयोगस्वभावस्य । न लिंगादुपयोगा- ख्यलक्षणाद्ग्रहणं पौद्गलिककर्मादानं यस्येति द्रव्यकर्मासंपृक्तत्वस्य । न लिंगेभ्य इन्द्रियेभ्यो ग्रहणं विषयाणामुपभोगो यस्येति विषयोपभोक्तृत्वाभावस्य । न लिंगात् मनो वेन्द्रियादि- लक्षणाद्ग्रहणं जीवस्य धारणं यस्येति शुक्रार्तवानुविधायित्वाभावस्य । न लिंगस्य मेहना- कारस्य ग्रहणं यस्येति लौकिकसाधनमात्रत्वाभावस्य । न लिंगेनामेहनाकारेण ग्रहणं लोकव्याप्तिर्यस्येति कुहुक प्रसिद्धसाधनाकारलोकव्याप्तित्वाभावस्य । न लिंगानां स्त्रीपुन्नपुंसक- ‘कुव्वं सहावमादा’ इत्यादि षष्ठस्थले गाथासप्तकम् । यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासंभवमन्यो- ऽप्यर्थो लभ्यत इति सर्वत्र ज्ञातव्यम् । एवमेकोनविंशतिगाथाभिस्तृतीयविशेषान्तराधिकारे समुदाय- पातनिका । तद्यथा — अथ किं तर्हि जीवस्य शरीरादिपरद्रव्येभ्यो भिन्नमन्यद्रव्यासाधारणं स्वस्वरूपमिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — अरसमरूवमगंधं रसरूपगन्धरहितत्वात्तथा चाध्याहार्यमाणास्पर्शरूपत्वाच्च अव्वत्तं अव्यक्तत्वात् असद्दं अशब्दत्वात् अलिंगग्गहणं अलिङ्गग्रहणत्वात् अणिद्दिट्ठसंठाणं अनिर्दिष्टसंस्थानत्वाच्च जाण जीवं जानीहि जीवम् । अरसमरूपमगन्धमस्पर्शमव्यक्तमशब्दमलिङ्गग्रहणमनिर्दिष्टसंस्थानलक्षणं च हे शिष्य, जीवं जीवद्रव्यं जानीहि । पुनरपि कथंभूतम् । चेदणागुणं समस्तपुद्गलादिभ्योऽचेतनेभ्यो भिन्नः समस्तान्यद्रव्यासाधारणः स्वकीयानन्तजीवजातिसाधारणश्च चेतनागुणो यस्य तं चेतनागुणं harī jaī shakātun nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (10) jene liṅgamān eṭale ke upayog nāmanā lakṣhaṇamān grahaṇ eṭale ke sūryanī māphak uparāg ( – malinatā, vikār) nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā shuddhopayogasvabhāvī chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (11) liṅg dvārā eṭale ke upayog nāmanā lakṣhaṇ dvārā grahaṇ eṭale ke paudgalik karmanun grahavun jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā dravyakarmathī asanyukta (asambaddha) chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (12) jene liṅgo dvārā eṭale ke indriyo dvārā grahaṇ eṭale ke viṣhayono upabhog nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā viṣhayono upabhoktā nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (13) liṅg dvārā eṭale ke man athavā indriy vagere lakṣhaṇ dvārā grahaṇ eṭale jīvatvane dhāraṇ karī rākhavun jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā shukra ane ārtavane anuvidhāyī (-anusarīne thanāro) nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (14) liṅganun eṭale ke mehanākāranun (-puruṣhādinī indriyanā ākāranun) grahaṇ jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā laukikasādhanamātra nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (15) liṅg vaḍe eṭale ke amehanākār vaḍe jenun grahaṇ eṭale ke lokamān vyāpavāpaṇun nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā pākhaṇḍīone prasiddha sādhanarūp ākāravāḷo — lokavyāptivāḷo nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (16) jene liṅgonun eṭale ke strī, puruṣh ane napunsak vedonun grahaṇ nathī te

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 359 of 544
single page version

वेदानां ग्रहणं यस्येति स्त्रीपुन्नपुंसकद्रव्यभावाभावस्य । न लिंगानां धर्मध्वजानां ग्रहणं यस्येति बहिरङ्गयतिलिंगाभावस्य । न लिंगं गुणो ग्रहणमर्थावबोधो यस्येति गुणविशेषानालीढ- शुद्धद्रव्यत्वस्य । न लिंगं पर्यायो ग्रहणमर्थावबोधविशेषो यस्येति पर्यायविशेषानालीढ- शुद्धद्रव्यत्वस्य । न लिंगं प्रत्यभिज्ञानहेतुर्ग्रहणमर्थावबोधसामान्यं यस्येति द्रव्यानालीढशुद्ध- पर्यायत्वस्य ।।१७२।।

अथ कथममूर्तस्यात्मनः स्निग्धरूक्षत्वाभावाद्बन्धो भवतीति पूर्वपक्षयति — च । अलिङ्गग्राह्यमिति वक्तव्ये यदलिङ्गग्रहणमित्युक्तं तत्किमर्थमिति चेत्, बहुतरार्थप्रतिपत्त्यर्थम् । तथाहि — लिङ्गमिन्द्रियं तेनार्थानां ग्रहणं परिच्छेदनं न करोति तेनालिङ्गग्रहणो भवति । तदपि कस्मात् । स्वयमेवातीन्द्रियाखण्डज्ञानसहितत्वात् । तेनैव लिङ्गशब्दवाच्येन चक्षुरादीन्द्रियेणान्यजीवानां यस्य ग्रहणं परिच्छेदनं कर्तुं नायाति तेनालिङ्गग्रहण उच्यते । तदपि कस्मात् । निर्विकारातीन्द्रिय- स्वसंवेदनप्रत्यक्षज्ञानगम्यत्वात् । लिङ्गं धूमादि तेन धूमलिङ्गोद्भवानुमानेनाग्निवदनुमेयभूतपरपदार्थानां ग्रहणं न करोति तेनालिङ्गग्रहण इति । तदपि कस्मात् । स्वयमेवालिङ्गोद्भवातीन्द्रियज्ञानसहितत्वात् । तेनैव लिङ्गोद्भवानुमानेनाग्निग्रहणवत् परपुरुषाणां यस्यात्मनो ग्रहणं परिज्ञानं कर्तुं नायाति तेनालिङ्ग- ग्रहण इति । तदपि कस्मात् । अलिङ्गोद्भवातीन्द्रियज्ञानगम्यत्वात् । अथवा लिङ्गं चिह्नं लाञ्छनं शिखाजटाधारणादि तेनार्थानां ग्रहणं परिच्छेदनं न क रोति तेनालिङ्गग्रहण इति । तदपि क स्मात् । स्वाभाविकाचिह्नोद्भवातीन्द्रियज्ञानसहितत्वात् । तेनैव चिह्नोद्भवज्ञानेन परपुरुषाणां यस्यात्मनो ग्रहणं परिज्ञानं कर्तृं नायाति तेनालिङ्गग्रहण इति । तदपि कस्मात् । निरुपरागस्वसंवेदनज्ञानगम्यत्वादिति । aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā dravye tem ja bhāve strī, puruṣh ane napunsak nathī evā arthanī prāpti thāy chhe. (17) liṅgonun eṭale ke dharmachihnonun grahaṇ jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmāne bahiraṅg (bāhya) yatiliṅgono abhāv chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (18) liṅg eṭale ke guṇ evun je grahaṇ eṭale ke arthāvabodh (padārthagnān) te jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā guṇavisheṣhathī nahi āliṅgit evun shuddha dravya chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (19) liṅg eṭale ke paryāy evun je grahaṇ eṭale ke arthāvabodhavisheṣh te jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā paryāyavisheṣhathī nahi āliṅgit evun shuddha dravya chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. (20) liṅg eṭale ke pratyabhignānanun kāraṇ evun je grahaṇ eṭale ke arthāvabodhasāmānya te jene nathī te aliṅgagrahaṇ chhe; ā rīte ātmā dravyathī nahi āliṅgit evo shuddha paryāy chhe evā arthanī prāpti thāy chhe. 172.

have amūrta evā ātmāne snigdha -rūkṣhapaṇāno abhāv hovāthī bandh kaī rīte thaī shake evo pūrvapakṣha rajū kare chheḥ —

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 360 of 544
single page version

मूर्तयोर्हि तावत्पुद्गलयो रूपादिगुणयुक्तत्वेन यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषादन्योन्य- बन्धोऽवधार्यते एव । आत्मकर्मपुद्गलयोस्तु स कथमवधार्यते; मूर्तस्य कर्मपुद्गलस्य रूपादि- गुणयुक्तत्वेन यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषसंभवेऽप्यमूर्तस्यात्मनो रूपादिगुणयुक्तत्वाभावेन एवमलिङ्गग्रहणशब्दस्य व्याख्यानक्रमेण शुद्धजीवस्वरूपं ज्ञातव्यमित्यभिप्रायः ।।१७२।। अथामूर्त- शुद्धात्मनो व्याख्याने कृते सत्यमूर्तजीवस्य मूर्तपुद्गलकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति पूर्वपक्षं करोति — मुत्तो रूवादिगुणो मूर्तो रूपरसगन्धस्पर्शत्वात् पुद्गलद्रव्यगुणः बज्झदि अन्योन्यसंश्लेषेण बध्यते बन्धमनुभवति, तत्र दोषो नास्ति । कैः कृत्वा । फासेहिं अण्णमण्णेहिं स्निग्धरूक्षगुणलक्षण- स्पर्शसंयोगैः । किंविशिष्टैः । अन्योन्यैः परस्परनिमित्तैः । तव्विवरीदो अप्पा बज्झदि किध पोग्गलं कम्मं तद्विपरीतात्मा बध्नाति कथं पौद्गलं कर्मेति । अयं परमात्मा निर्विकारपरमचैतन्य- चमत्कारपरिणतत्वेन बन्धकारणभूतस्निग्धरूक्षगुणस्थानीयरागद्वेषादिविभावपरिणामरहितत्वादमूर्तत्वाच्च

anvayārthaḥ — [मूर्तः] mūrta (evān pudgal) to [रूपादिगुणः] rūpādiguṇavāḷān hovāthī [अन्योन्यैः स्पर्शैः] anyonya ( – paraspar bandhayogya) sparsho vaḍe [बध्यते] bandhāy chhe; (parantu) [तद्विपरीतः आत्मा] tenāthī viparīt (-amūrta) evo ātmā [पौद्गलिकं कर्म] paudgalik karma [कथं] kaī rīte [बध्नाति] bāndhī shake?

ṭīkāḥ — mūrta evān be pudgalo to rūpādiguṇavāḷān hovāthī yathokta snigdha- rūkṣhatvarūp *sparshavisheṣhane līdhe temano anyonya bandh jarūr samajī shakāy chhe; parantu ātmā ane karmapudgalano bandh thato kaī rīte samajī shakāy? kāraṇ ke mūrta evun karmapudgal rūpādiguṇavāḷun hovāthī tene yathokta snigdha -rūkṣhatvarūp sparshavisheṣhano sambhav hovā chhatān paṇ amūrta evo ātmā rūpādiguṇo vināno hovāthī tene yathokta snigdha -rūkṣhatvarūp sparsha- *sparshavisheṣh = khās prakāranā (bandhayogya) sparsho. pra. 42