Page 450 of 513
PDF/HTML Page 481 of 544
single page version

ज्ञेयज्ञातृतत्त्वतथाप्रतीतिलक्षणेन सम्यग्दर्शनपर्यायेण, ज्ञेयज्ञातृतत्त्वतथानुभूतिलक्षणेन ज्ञानपर्यायेण, ज्ञेयज्ञातृक्रियान्तरनिवृत्तिसूत्र्यमाणद्रष्टृज्ञातृतत्त्ववृत्तिलक्षणेन चारित्रपर्यायेण च, त्रिभिरपि यौगपद्येन भाव्यभावकभावविजृम्भितातिनिर्भर्रेतरेतरसंवलनबलादङ्गाङ्गिभावेन परिणतस्यात्मनो यदात्मनिष्ठत्वे सति संयतत्वं तत्पानकवदनेकात्मकस्यैकस्यानुभूयमान- तायामपि समस्तपरद्रव्यपरावर्तत्वादभिव्यक्तैकाग्र्यलक्षणश्रामण्यापरनामा मोक्षमार्ग एवाव- मोक्षमार्गो भण्यत इति प्ररूपयति — दंसणणाणचरित्तेसु तीसु जुगवं समुट्ठिदो जो दु दर्शनज्ञानचारित्रेषु त्रिषु युगपत्सम्यगुपस्थित उद्यतो यस्तु कर्ता, एयग्गगदो त्ति मदो स ऐकाग्ऐकाग्र्यगत इति मतः संमतः,यगत इति मतः संमतः, सामण्णं तस्स पडिपुण्णं श्रामण्यं चारित्रं यतित्वं तस्य परिपूर्णमिति तथाहि — भावकर्मद्रव्य- कर्मनोकर्मभ्यः शेषपुद्गलादिपञ्चद्रव्येभ्योऽपि भिन्नं सहजशुद्धनित्यानन्दैकस्वभावं मम संबन्धि यदात्म- द्रव्यं तदेव ममोपादेयमितिरुचिरूपं सम्यग्दर्शनम्, तत्रैव परिच्छित्तिरूपं सम्यग्ज्ञानं, तस्मिन्नेव स्वरूपे निश्चलानुभूतिलक्षणं चारित्रं चेत्युक्तस्वरूपं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयं पानकवदनेकमप्यभेदनयेनैकं यत् तत्सविकल्पावस्थायां व्यवहारेणैकाग्रयं भण्यते निर्विकल्पसमाधिकाले तु निश्चयेनेति तदेव च

ṭīkāḥ — gneyatattva ane gnātr̥utattvanī tathāprakāre (jem chhe tem, yathārtha) pratīti jenun lakṣhaṇ chhe te samyagdarshanaparyāy chhe; gneyatattva ane gnātr̥utattvanī tathāprakāre anubhūti jenun lakṣhaṇ chhe te gnānaparyāy chhe; gney ane gnātānī je 1kriyāntarathī nivr̥utti tenā vaḍe rachātī draṣhṭr̥ugnātr̥utattvamān pariṇati jenun lakṣhaṇ chhe te chāritraparyāy chhe. ā paryāyone ane ātmāne yugapad aṅg -aṅgībhāve pariṇat ātmāne, ātmaniṣhṭhapaṇun hotān, je sanyatapaṇun hoy chhe, te sanyatapaṇun, ekāgratālakṣhaṇavāḷun shrāmaṇya jenun bījun nām chhe evo mokṣhamārga ja chhe — em jāṇavun, kāraṇ ke tyān (sanyatapaṇāmān) 3pīṇānī māphak 4anekātmak ekano anubhav hovā chhatān, samasta paradravyathī nivr̥utti hovāne līdhe ekāgratā abhivyakta (pragaṭ) chhe.

2bhāvyabhāvakapaṇā vaḍe ūpajelā ati gāḍh itaretar milananā baḷane līdhe e traṇe paryāyorūpe

1. kriyāntar = anya kriyā. [gney ane gnātā anya kriyāthī nivarte tene līdhe rachātī je dekhanār- jāṇanār ātmatattvamān pariṇati te chāritraparyāyanun lakṣhaṇ chhe.]

2. bhāvak eṭale thanār, ane bhāvak je -rūpe thāy te bhāvya. ātmā bhāvak chhe ane samyagdarshanādi paryāyo bhāvya chhe. bhāvak ane bhāvyane paraspar ati gāḍh milan (-ekamekatā) hoy chhe. bhāvak
ātmā aṅgī chhe ane bhāvyarūp samyagdarshanādiparyāyo tenān aṅgo chhe.

3. pīṇun = pīvānī vastu. jem ke — dūdhiyun. [dūdhiyāno svād anekātmak ek hoy chhe; kāraṇ ke abhedathī temān ek dūdhiyāno ja svād āve chhe ane bhedathī temān dūdh, sākar, badām vagere anek vastuno
svād āve chhe.]

4. ahīn anekātmak ekanā anubhavamān je anekātmakapaṇun chhe te paradravyamay nathī. tyān paradravyothī to nivr̥utti ja chhe; mātra samyagdarshan -gnān -chāritrarūp sva -anshone līdhe ja anekātmakapaṇun chhe, māṭe
tyān, anekātmakapaṇun hovā chhatān, ekāgrapaṇun (ek -agrapaṇun) pragaṭ chhe.

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 482 of 544
single page version

गन्तव्यः । तस्य तु सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इति भेदात्मकत्वात्पर्यायप्रधानेन व्यवहारनयेन, ऐकाग्र्यं| मोक्षमार्ग इत्यभेदात्मकत्वात् द्रव्यप्रधानेन निश्चयनयेन, विश्वस्यापि भेदाभेदात्मकत्वात्तदुभयमिति प्रमाणेन प्रज्ञप्तिः ।।२४२।।

नामान्तरेण परमसाम्यमिति । तदेव परमसाम्यं पर्यायनामान्तरेण शुद्धोपयोगलक्षणः श्रामण्यापरनामा मोक्षमार्गो ज्ञातव्य इति । तस्य तु मोक्षमार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इति भेदात्मकत्वा- त्पर्यायप्रधानेन व्यवहारनयेन निर्णयो भवति । ऐकाग्ाा ाा ा

निश्चयनयेन निर्णयो भवति । समस्तवस्तुसमूहस्यापि भेदाभेदात्मकत्वान्निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गद्वयस्यापि प्रमाणेन निश्चयो भवतीत्यर्थः ।।२४२।। एवं निश्चयव्यवहारसंयमप्रतिपादनमुख्यत्वेन तृतीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथ यः स्वशुद्धात्मन्येकाग्रो न भवति तस्य मोक्षाभावं दर्शयति — मुज्झदि वा रज्जदि

te (sanyatatvarūp athavā shrāmaṇyarūp mokṣhamārga) bhedātmak hovāthī ‘samyagdarshan -gnān- chāritra mokṣhamārga chhe’ em paryāyapradhān vyavahāranayathī tenun pragnāpan chhe; te (mokṣhamārga) abhedātmak hovāthī ‘ekāgratā mokṣhamārga chhe’ em dravyapradhān nishchayanayathī tenun pragnāpan chhe; badhāy padārtho bhedābhedātmak hovāthī ‘te banne (samyagdarshan -gnān -chāritra tem ja ekāgratā) mokṣhamārga chhe’ em pramāṇathī tenun pragnāpan chhe. 242.

[have shlok dvārā mokṣhaprāptine māṭe draṣhṭā -gnātāmān līnatā karavānun kahevāmān āve chheḥ]

[arthaḥ — ] e pramāṇe, pratipādakanā āshayane vash, ek hovā chhatān paṇ anek thato hovāthī (arthāt abhedapradhān nishchayanayathī ek — ekāgratārūp — hovā chhatān paṇ kahenāranā abhiprāy anusār bhedapradhān vyavahāranayathī anek paṇ — darshan -gnān- chāritrarūp paṇ — thato hovāthī) 1ekatāne (ekalakṣhaṇapaṇāne) tem ja 2trilakṣhaṇapaṇāne pāmelo je apavargano (mokṣhano) mārga tene lok draṣhṭāgnātāmān pariṇati bāndhīne ( – līn karīne) achaḷapaṇe avalambo, ke jethī te (lok) ullasatī chetanānā atul vikāsane alpa kāḷamān pāme.

*shārdūlavikrīḍit chhand.

1. dravyapradhān nishchayanayathī mātra ekāgratā ek ja mokṣhamārganun lakṣhaṇ chhe.
2. paryāyapradhān vyavahāranayathī darshan -gnān -chāritrarūp trik mokṣhamārganun lakṣhaṇ chhe.

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 483 of 544
single page version

अथानैकाग्र्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटयति — मुज्झदि वा रज्जदि वा दुस्सदि वा दव्वमण्णमासेज्ज ।

यो हि न खलु ज्ञानात्मानमात्मानमेकमग्रं भावयति, सोऽवश्यं ज्ञेयभूतं द्रव्यमन्यदासीदति । तदासाद्य च ज्ञानात्मात्मज्ञानाद्भ्रष्टः स्वयमज्ञानीभूतो मुह्यति वा, रज्यति वा, द्वेष्टि वा; तथाभूतश्च बध्यत एव, न तु विमुच्यते । अत अनैकाग्र्यस्य न मोक्षमार्गत्वं सिद्धयेत् ।।२४३।। वा दुस्सदि वा दव्वमण्णमासेज्ज जदि मुह्यति वा, रज्यति वा, द्वेष्टि वा, यदि चेत् । किं कृत्वा । द्रव्यमन्यदासाद्य प्राप्य । स कः । समणो श्रमणस्तपोधनः । तदा काले अण्णाणी अज्ञानी भवति । अज्ञानी सन् बज्झदि कम्मेहिं विविहेहिं बध्यते कर्मभिर्विविधैरिति । तथाहि — यो निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानेनैकाग्रो भूत्वा स्वात्मानं न जानाति तस्य चित्तं बहिर्विषयेषु गच्छति । ततश्चिदानन्दैकनिजस्वभावाच्च्युतो भवति । ततश्च रागद्वेषमोहैः परिणमति । तत्परिणमन् बहुविधकर्मणा बध्यत इति । ततः कारणान्मोक्षार्थिभि- रेकाग्रत्वेन स्वस्वरूपं भावनीयमित्यर्थः ।।२४३।। अथ निजशुद्धात्मनि योऽसावेकाग्रस्तस्यैव मोक्षो

have, anekāgratāne mokṣhamārgapaṇun ghaṭatun nathī (arthāt anekāgratā te mokṣhamārga nathī) em darshāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदि] jo [श्रमणः] shramaṇ, [अन्यत् द्रव्यम् आसाद्य] anya dravyano āshray karīne [अज्ञानी] agnānī thayo thako, [मुह्यति वा] moh kare chhe, [रज्यति वा] rāg kare chhe [द्वेष्टि वा] athavā dveṣh kare chhe, to te [विविधैः कर्मभिः] vividh karmo vaḍe [बध्यते] bandhāy chhe.

ṭīkāḥ — je kharekhar gnānātmak ātmārūp ek agrane ( – viṣhayane) bhāvato nathī, te avashya gneyabhūt anya dravyano āshray kare chhe, ane teno āshray karīne gnānātmak ātmagnānathī bhraṣhṭa evo te svayam agnānī thayo thako, moh kare chhe, rāg kare chhe athavā dveṣh kare chhe; ane evo ( – mohī, rāgī athavā dveṣhī) thayo thako bandhāy ja chhe, parantu mukāto nathī.

āthī anekāgratāne mokṣhamārgapaṇun siddha thatun nathī. 243.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 484 of 544
single page version

यस्तु ज्ञानात्मानमात्मानमेकमग्रं भावयति, स न ज्ञेयभूतं द्रव्यमन्यदासीदति । तदनासाद्य च ज्ञानात्मात्मज्ञानादभ्रष्टः स्वयमेव ज्ञानीभूतस्तिष्ठन्न मुह्यति, न रज्यति, न द्वेष्टि; भवतीत्युपदिशति — अट्ठेसु जो ण मुज्झदि ण हि रज्जदि णेव दोसमुवयादि अर्थेषु बहिःपदार्थेषु यो न मुह्यति, न रज्यति, हि स्फु टं, नैव द्वेषमुपयाति, जदि यदि चेत्, सो समणो स श्रमणः णियदं निश्चितं खवेदि विविहाणि कम्माणि क्षपयति कर्माणि विविधानि इति । अथ विशेषः – योऽसौ दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षा- रूपाद्यपध्यानत्यागेन निजस्वरूपं भावयति, तस्य चित्तं बहिःपदार्थेषु न गच्छति, ततश्च बहिःपदार्थ- चिन्ताभावान्निर्विकारचिच्चमत्कारमात्राच्च्युतो न भवति । तदच्यवनेन च रागाद्यभावाद्विविधकर्माणि विनाशयतीति । ततो मोक्षार्थिना निश्चलचित्तेन निजात्मनि भावना कर्तव्येति । इत्थं वीतरागचारित्र- व्याख्यानं श्रुत्वा केचन वदन्ति — सयोगिकेवलिनामप्येकदेशेन चारित्रं, परिपूर्णचारित्रं पुनरयोगिचरम- समये भविष्यति, तेन कारणेनेदानीमस्माकं सम्यक्त्वभावनया भेदज्ञानभावनया च पूर्यते, चारित्रं पश्चाद्भविष्यतीति । नैवं वक्तव्यम् । अभेदनयेन ध्यानमेव चारित्रं, तच्च ध्यानं केवलिनामुपचारेणोक्तं , चारित्रमप्युपचारेणेति । यत्पुनः समस्तरागादिविकल्पजालरहितं शुद्धात्मानुभूतिलक्षणं सम्यग्दर्शनज्ञान-

have, ekāgratā te mokṣhamārga chhe em (āchāryabhagavān) nakkī karatā thakā (mokṣhamārga -pragnāpanano) upasanhār kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदि यः श्रमणः] jo shramaṇ [अर्थेषु] padārthomān [न मुह्यति] moh karato nathī, [न हि रज्यति] rāg karato nathī, [न एव द्वेषम् उपयाति] dveṣh karato nathī, [सः] to te [नियतं] niyamathī (chokkas) [विविधानि कर्माणि] vividh karmone [क्षपयति] khapāve chhe.

ṭīkāḥ — je gnānātmak ātmārūp ek agrane ( – viṣhayane) bhāve chhe, te gneyabhūt anya dravyano āshray karato nathī, ane teno āshray nahi karīne gnānātmak ātmagnānathī abhraṣhṭa evo te svayamev gnānī raheto thako, moh karato nathī, rāg karato nathī, dveṣh

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 485 of 544
single page version

तथाभूतः सन् मुच्यत एव, न तु बध्यते । अत ऐकाग्र्यस्यैव मोक्षमार्गत्वं सिद्धयेत् ।।२४४।।

समणा सुद्धुवजुत्ता सुहोवजुत्ता य होंति समयम्हि ।

पूर्वकं वीतरागछद्मस्थचारित्रं तदेव कार्यकारीति । कस्मादिति चेत् । तेनैव केवलज्ञानं जायते यतस्तस्माच्चारित्रे तात्पर्यं कर्तव्यमिति भावार्थः । किंच उत्सर्गव्याख्यानकाले श्रामण्यं व्याख्यातमत्र पुनरपि किमर्थमिति परिहारमाह — तत्र सर्वपरित्यागलक्षण उत्सर्ग एव मुख्यत्वेन च मोक्षमार्गः, अत्र तु श्रामण्यव्याख्यानमस्ति, परं किंतु श्रामण्यं मोक्षमार्गो भवतीति मुख्यत्वेन विशेषोऽस्ति ।।२४४।। एवं श्रामण्यापरनाममोक्षमार्गोपसंहारमुख्यत्वेन चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ शुभोपयोगिनां सास्रवत्वाद्वयवहारेण श्रमणत्वं व्यवस्थापयति — संति विद्यन्ते । क्व । समयम्हि समये परमागमे । के सन्ति । समणा श्रमणास्तपोधनाः । किंविशिष्टाः । सुद्धुवजुत्ता शुद्धोपयोगयुक्ताः शुद्धोपयोगिन इत्यर्थः । सुहोवजुत्ता य न केवलं शुद्धोपयोगयुक्ताः, शुभोपयोगयुक्ताश्र्च । चकारोऽत्र अन्वाचयार्थे गौणार्थे

āthī ekāgratāne ja mokṣhamārgapaṇun siddha thāy chhe. 244. ā rīte

have shubhopayoganun pragnāpan kare chhe. temān (pratham), shubhopayogīone shramaṇ tarīke gauṇapaṇe darshāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [समये] shāstrane viṣhe (em kahyun chhe ke), [शुद्धोपयुक्ताः श्रमणाः] shuddhopayogī te shramaṇ chhe, [शुभोपयुक्ताः च भवन्ति] shubhopayogī paṇ shramaṇ chhe; [तेषु अपि] temāny, [शुद्धोपयुक्ताः अनास्रवाः] shuddhopayogī nirāsrav chhe, [शेषाः सास्रवाः] bākīnā sāsrav chhe (arthāt shubhopayogī āsrav sahit chhe).

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 486 of 544
single page version

ये खलु श्रामण्यपरिणतिं प्रतिज्ञायापि, जीवितकषायकणतया, समस्तपरद्रव्यनिवृत्ति- प्रवृत्तसुविशुद्धदृशिज्ञप्तिस्वभावात्मतत्त्ववृत्तिरूपां शुद्धोपयोगभूमिकामधिरोढुं न क्षमन्ते, ते तदुपकण्ठनिविष्टाः, कषायकुण्ठीकृतशक्तयो, नितान्तमुत्कण्ठुलमनसः, श्रमणाः किं भवेयुर्न वेत्यत्राभिधीयते । ‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो । पावदि णिव्वाणसुहं सुहोवजुत्तो य सग्गसुहं ।।’ इति स्वयमेव निरूपितत्वादस्ति तावच्छुभोपयोगस्य धर्मेण सहैकार्थसमवायः । ततः शुभोपयोगिनोऽपि धर्मसद्भावाद्भवेयुः श्रमणाः । किन्तु तेषां शुद्धोपयोगिभिः समं समकाष्ठत्वं न भवेत्, यतः शुद्धोपयोगिनो निरस्तसमस्तकषायत्वाद- ग्राह्यः । तत्र दृष्टान्तः — यथा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावाः सिद्धजीवा एव जीवा भण्यते, व्यवहारेण चतुर्गतिपरिणता अशुद्धजीवाश्च जीवा इति; तथा शुद्धोपयोगिनां मुख्यत्वं, शुभोपयोगिनां तु चकारसमुच्चयव्याख्यानेन गौणत्वम् । कस्माद्गौणत्वं जातमिति चेत् । तेसु वि सुद्धुवजुत्ता अणासवा सासवा सेसा तेष्वपि मध्ये शुद्धोपयोगयुक्ता अनास्रवाः, शेषाः सास्रवा इति यतः कारणात् । तद्यथा — निज- शुद्धात्मभावनाबलेन समस्तशुभाशुभसंकल्पविक ल्परहितत्वाच्छुद्धोपयोगिनो निरास्रवा एव, शेषाः

ṭīkāḥ — jeo kharekhar shrāmaṇyapariṇatinī pratignā karīne paṇ, kaṣhāyakaṇ jīvato (hayāt) hovāthī, samasta paradravyathī nivr̥uttirūpe pravartatī evī je 1suvishuddhadarshanagnān- svabhāv ātmatattvamān pariṇatirūp shuddhopayogabhūmikā temān ārohaṇ karavā asamartha chhe, te (shubhopayogī) jīvo — ke jeo shuddhopayogabhūmikānā 2upakaṇṭhe rahelā chhe, kaṣhāye jemanī shaktine kuṇṭhit karī ( – rūndhī) chhe ane jeo atyant utkaṇṭhit ( – ātur) manavāḷā chhe teo — shramaṇ chhe ke nathī, te ahīn kahevāmān āve chheḥ

3‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो । पावदि णिव्वाणसुहं सुहोवजुत्तो य सग्गसुहं ।।’ em (11mī gāthāmān bhagavān kundakundāchāryadeve) pote ja nirūpaṇ karyun hovāthī shubhopayogane dharmanī sāthe 4ekārthasamavāy chhe; tethī shubhopayogīo paṇ, temane dharmano sadbhāv hovāne līdhe, shramaṇ chhe. parantu teo shuddhopayogīonī sāthe samān koṭinā (sarakhī hadanā) nathī, kāraṇ ke shuddhopayogīoe samasta kaṣhāyo nirasta karyā hovāthī teo nirāsrav ja chhe ane ā shubhopayogīone to kaṣhāyakaṇ avinaṣhṭa hovāthī teo sāsrav

1. ātmatattvano svabhāv suvishuddha darshan ane gnān chhe.
2. upakaṇṭh = pādar; paravāḍ; taḷeṭī; pāḍosh; najīkano bhāg; nikaṭatā.
3. arthaḥ — dharme pariṇamelā svarūpavāḷo ātmā jo shuddha upayogamān joḍāyelo hoy to mokṣhanā sukhane pāme chhe ane jo shubh upayogavāḷo hoy to svarganā sukhane (bandhane) pāme chhe.

4. ekārthasamavāy = ek padārthamān sāthe rahī shakavārūp sambandh. (ātmapadārthamān dharma ane shubhopayog sāthe hoī shake chhe tethī shubhopayogane dharmanī sāthe ekārthasamavāy chhe.)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 487 of 544
single page version

नास्रवा एव । इमे पुनरनवकीर्णकषायकणत्वात्सास्रवा एव । अत एव च शुद्धोपयोगिभिः समममी न समुच्चीयन्ते, केवलमन्वाचीयन्त एव ।।२४५।।

अरहंतादिसु भत्ती वच्छलदा पवयणाभिजुत्तेसु ।

शुभोपयोगिनो मिथ्यात्वविषयकषायरूपाशुभास्रवनिरोधेऽपि पुण्यास्रवसहिता इति भावः ।।२४५।। अथ शुभोपयोगिश्रमणानां लक्षणमाख्याति — सा सुहजुत्ता भवे चरिया सा चर्या शुभयुक्ता भवेत् । कस्य । तपोधनस्य । कथंभूतस्य । समस्तरागादिविकल्परहितपरमसमाधौ स्थातुमशक्यस्य । यदि किम् । विज्जदि जदि विद्यते यदि चेत् । क्व । सामण्णे श्रामण्ये चारित्रे । किं विद्यते । अरहंतादिसु भत्ती अनन्त- ज्ञानादिगुणयुक्तेष्वर्हत्सिद्धेषु गुणानुरागयुक्ता भक्तिः । वच्छलदा वत्सलस्य भावो वत्सलता वात्सल्यं विनयोऽनुकूलवृत्तिः । केषु विषये । पवयणाभिजुत्तेसु प्रवचनाभियुक्तेषु । प्रवचनशब्देनात्रागमो भण्यते,

bhāvārthaḥ — paramāgamamān em kahyun chhe ke shuddhopayogīo shramaṇ chhe ane shubhopayogīo paṇ gauṇapaṇe shramaṇ chhe. jem nishchayathī shuddhabuddha -ekasvabhāvī siddha jīvo ja jīv kahevāy chhe ane vyavahārathī chaturgatipariṇat ashuddha jīvo paṇ jīv kahevāy chhe, tem shramaṇapaṇe shuddhopayogī jīvonun mukhyapaṇun chhe ane shubhopayogī jīvonun gauṇapaṇun chhe; kāraṇ ke shuddhopayogīo nijashuddhātmabhāvanānā baḷathī samasta shubhāshubh saṅkalpavikalpa rahit hovāthī nirāsrav ja chhe ane shubhopayogīone mithyātvaviṣhayakaṣhāyarūp ashubh āsravano nirodh hovā chhatān teo puṇyāsrav sahit chhe. 245.

have shubhopayogī shramaṇanun lakṣhaṇ sūtra dvārā (gāthā dvārā) kahe chheḥ —

— e hoy jo shrāmaṇyamān, to charaṇ te shubhayukta chhe. 246.

anvayārthaḥ — [श्रामण्ये] shrāmaṇyamān [यदि] jo [अर्हदादिषु भक्तिः] arhantādik pratye bhakti tathā [प्रवचनाभियुक्तेषु वत्सलता] pravachanarat jīvo pratye vatsalatā [विद्यते] vartatī hoy to [सा] te [शुभयुक्ता चर्या] shubhayukta charyā (shubhopayogī chāritra) [भवेत्] chhe.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 488 of 544
single page version

सकलसङ्गसंन्यासात्मनि श्रामण्ये सत्यपि कषायलवावेशवशात् स्वयं शुद्धात्मवृत्ति- मात्रेणावस्थातुमशक्तस्य, परेषु शुद्धात्मवृत्तिमात्रेणावस्थितेष्वर्हदादिषु, शुद्धात्मवृत्तिमात्रावस्थिति- प्रतिपादकेषु प्रवचनाभियुक्तेषु च भक्त्या वत्सलतया च प्रचलितस्य, तावन्मात्रराग- प्रवर्तितपरद्रव्यप्रवृत्तिसंवलितशुद्धात्मवृत्तेः, शुभोपयोगि चारित्रं स्यात् । अतः शुभोपयोगि- श्रमणानां शुद्धात्मानुरागयोगिचारित्रत्वलक्षणम् ।।२४६।।

वंदणणमंसणेहिं अब्भुट्ठाणाणुगमणपडिवत्ती । समणेसु समावणओ ण णिंदिदा रागचरियम्हि ।।२४७।। संघो वा, तेन प्रवचनेनाभियुक्ताः प्रवचनाभियुक्ता आचार्योपाध्यायसाधवस्तेष्विति । एतदुक्तं भवति — स्वयं शुद्धोपयोगलक्षणे परमसामायिके स्थातुमसमर्थस्यान्येषु शुद्धोपयोगफलभूतकेवलज्ञानेन परिणतेषु, तथैव शुद्धोपयोगाराधकेषु च यासौ भक्तिस्तच्छुभोपयोगिश्रमणानां लक्षणमिति ।।२४६।। अथ शुभोपयोगिनां शुभप्रवृत्तिं दर्शयति — ण णिंदिदा नैव निषिद्धा । क्व । रागचरियम्हि शुभरागचर्यायां

ṭīkāḥ — sakaḷ saṅganā sannyāsasvarūp shrāmaṇya hovā chhatān paṇ +kaṣhāyalavanā āveshane vash kevaḷ shuddhātmapariṇatirūpe rahevāne pote ashakta chhe evo je shramaṇ, par evā je (1) kevaḷ shuddhātmapariṇatirūpe rahelā arhantādik tathā (2) kevaḷ shuddhātmapariṇatirūpe rahevānun pratipādan karanār pravachanarat jīvo temanā pratye (1) bhakti tathā (2) vatsalatā vaḍe chañchaḷ chhe, te shramaṇane, mātra teṭalā rāg vaḍe pravartatī paradravyapravr̥utti sāthe shuddhātmapariṇati milit hovāne līdhe, shubhopayogī chāritra chhe.

āthī (em kahyun ke) shuddha ātmānā anurāgayukta chāritra shubhopayogī shramaṇonun lakṣhaṇ chhe.

bhāvārthaḥ — ekalī shuddhātmapariṇatirūpe rahevāne asamartha hovāne līdhe je shramaṇ, par evā arhantādik pratye bhaktithī tathā par evā āgamaparāyaṇ jīvo pratye vātsalyathī chañchaḷ (asthir) chhe, te shramaṇane shubhopayogī chāritra chhe, kāraṇ ke shuddhātmapariṇati paradravyapravr̥utti (paradravyamān pravr̥utti) sāthe maḷelī chhe arthāt shubh bhāv sāthe mishrit chhe. 246.

have shubhopayogī shramaṇonī pravr̥utti darshāve chheḥ —

+kaṣhāyalav = jarāk kaṣhāy; thoḍo kaṣhāy.

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 489 of 544
single page version

शुभोपयोगिनां हि शुद्धात्मानुरागयोगिचारित्रतया, समधिगतशुद्धात्मवृत्तिषु श्रमणेषु वन्दननमस्करणाभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिप्रवृत्तिः शुद्धात्मवृत्तित्राणनिमित्ता श्रमापनयनप्रवृत्तिश्च न दुष्येत् ।।२४७।।

सरागचारित्रावस्थायाम् । का न निन्दिता । वंदणणमंसणेहिं अब्भुट्ठाणाणुगमणपडिवत्ती वन्दननमस्काराभ्यां सहाभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिप्रवृत्तिः । समणेसु समावणओ श्रमणेषु श्रमापनयः रत्नत्रयभावनाभिघातक- श्रमस्य खेदस्य विनाश इति । अनेन किमुक्तं भवति – शुद्धोपयोगसाधके शुभोपयोगे स्थितानां तपोधनानां इत्थंभूताः शुभोपयोगप्रवृत्तयो रत्नत्रयाराधकशेषपुरुषेषु विषये युक्ता एव, विहिता एवेति ।।२४७।। अथ शुभोपयोगिनामेवेत्थंभूताः प्रवृत्तयो भवन्ति, न च शुद्धोपयोगिनामिति प्ररूपयति — दंसणणाणुवदेसो

anvayārthaḥ — [श्रमणेषु] shramaṇo pratye [वन्दननमस्करणाभ्याम्] vandan -namaskār sahit [अभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिः] 1abhyutthān ane 2anugamanarūp 3vinīt vartan karavun tathā [श्रमापनयः] temano shram dūr karavo te [रागचर्यायाम्] rāgacharyāmān [न निन्दिता] nindit nathī.

ṭīkāḥ — shubhopayogīone shuddhātmānā anurāgayukta chāritra hoy chhe, tethī jemaṇe shuddhātmapariṇati prāpta karī chhe evā shramaṇo pratye je vandan -namaskār -abhyutthān -anugaman- rūp vinīt vartananī pravr̥utti tathā shuddhātmapariṇatinā rakṣhaṇane nimittabhūt evī je shram dūr karavānī (vaiyāvr̥uttyarūp) pravr̥utti te shubhopayogīone māṭe dūṣhit (doṣharūp, nindit) nathī (arthāt shubhopayogī munione āvī pravr̥uttino niṣhedh nathī). 247.

have, shubhopayogīone ja āvī pravr̥uttio hoy chhe em pratipādan kare chheḥ —

1. abhyutthān = mānārthe ūbhā thaī javun te
2. anugaman = pāchhaḷ chālavun te 3. vinīt = vinayayukta; sanmānayukta; vivekī; sabhya.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 490 of 544
single page version

अनुजिघृक्षापूर्वकदर्शनज्ञानोपदेशप्रवृत्तिः शिष्यसंग्रहणप्रवृत्तिस्तत्पोषणप्रवृत्तिर्जिनेन्द्र- पूजोपदेशप्रवृत्तिश्च शुभोपयोगिनामेव भवन्ति, न शुद्धोपयोगिनाम् ।।२४८।।

उवकुणदि जो वि णिच्चं चादुव्वण्णस्स समणसंघस्स ।

कायविराधणरहिदं सो वि सरागप्पधाणो से ।।२४९।। दर्शनं मूढत्रयादिरहितं सम्यक्त्वं, ज्ञानं परमागमोपदेशः, तयोरुपदेशो दर्शनज्ञानोपदेशः । सिस्सग्गहणं च पोसणं तेसिं रत्नत्रयाराधनाशिक्षाशीलानां शिष्याणां ग्रहणं स्वीकारस्तेषामेव पोषणमशनशयनादिचिन्ता । चरिया हि सरागाणं इत्थंभूता चर्या चारित्रं भवति, हि स्फु टम् । केषाम् । सरागाणां धर्मानुराग- चारित्रसहितानाम् । न केवलमित्थंभूता चर्या, जिणिंदपूजोवदेसो य यथासंभवं जिनेन्द्रपूजादि- धर्मोपदेशश्चेति । ननु शुभोपयोगिनामपि क्वापि काले शुद्धोपयोगभावना दृश्यते, शुद्धोपयोगिनामपि क्वापि काले शुभोपयोगभावना दृश्यते, श्रावकाणामपि सामायिकादिकाले शुद्धभावना दृश्यते, तेषां कथं विशेषो भेदो ज्ञायत इति । परिहारमाह — युक्तमुक्तं भवता, परं किंतु ये प्रचुरेण शुभोपयोगेन वर्तन्ते ते यद्यपि क्वापि काले शुद्धोपयोगभावनां कुर्वन्ति तथापि शुभोपयोगिन एव भण्यन्ते । येऽपि शुद्धोपयोगिनस्ते यद्यपि क्वापि काले शुभोपयोगेन वर्तन्ते तथापि शुद्धोपयोगिन एव । कस्मात् । बहुपदस्य प्रधानत्वादाम्रवननिम्बवनवदिति ।।२४८।। अथ काश्चिदपि याः प्रवृत्तयस्ताः शुभोपयोगि- नामेवेति नियमति — उवकुणदि जो वि णिच्चं चादुव्वण्णस्स समणसंघस्स उपकरोति योऽपि नित्यं । कस्य ।

anvayārthaḥ — [दर्शनज्ञानोपदेशः] darshanagnānano (samyagdarshan ane samyaggnānano) upadesh, [शिष्यग्रहणं] shiṣhyonun grahaṇ [च] tathā [तेषाम् पोषणं] temanun poṣhaṇ, [च] ane [जिनेन्द्र- पूजोपदेशः] jinendranī pūjāno upadesh [हि] kharekhar [सरागाणां चर्या] sarāgīonī charyā chhe.

ṭīkāḥ — anugrah karavānī ichchhāpūrvak darshanagnānanā upadeshanī pravr̥utti, shiṣhyagrahaṇanī pravr̥utti, temanā poṣhaṇanī pravr̥utti ane jinendrapūjānā upadeshanī pravr̥utti shubhopayogīone ja hoy chhe, shuddhopayogīone nahi. 248.

have, badhīye pravr̥uttio shubhopayogīone ja hoy chhe em nakkī kare chheḥ —

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 491 of 544
single page version

प्रतिज्ञातसंयमत्वात् षटकायविराधनरहिता या काचनापि शुद्धात्मवृत्तित्राणनिमित्ता चातुर्वर्णस्य श्रमणसंघस्योपकारकरणप्रवृत्तिः सा सर्वापि रागप्रधानत्वात् शुभोपयोगिनामेव भवति, न कदाचिदपि शुद्धोपयोगिनाम् ।।२४९।। चातुर्वर्णस्य श्रमणसंघस्य । अत्र श्रमणशद्बेन श्रमणशब्दवाच्या ऋषिमुनियत्यनगारा ग्राह्याः । ‘‘देश- प्रत्यक्षवित्केवलभृदिहमुनिः स्यादृषिः प्रसृतर्द्धिरारूढः श्रेणियुग्मेऽजनि यतिरनगारोऽपरः साधुवर्गः । राजा ब्रह्मा च देवः परम इति ऋषिर्विक्रियाक्षीणशक्तिप्राप्तो बुद्धयौषधीशो वियदयनपटुर्विश्ववेदी क्रमेण ।।’’ ऋषय ऋद्धिं प्राप्तास्ते चतुर्विधा, राजब्रह्मदेवपरमऋषिभेदात् । तत्र राजर्षयो विक्रिया- क्षीणार्द्धिप्राप्ता भवन्ति । ब्रह्मर्षयो बुद्धयौषधर्द्धियुक्ता भवन्ति । देवर्षयो गगनगमनर्द्धिसंपन्ना भवन्ति । परमर्षयः केवलिनः केवलज्ञानिनो भवन्ति । मुनयः अवधिमनःपर्ययकेवलिनश्च । यतय उपशमक- क्षपकश्रेण्यारूढाः । अनगाराः सामान्यसाधवः । कस्मात् । सर्वेषां सुखदुःखादिविषये समतापरिणामो- ऽस्तीति । अथवा श्रमणधर्मानुकूलश्रावकादिचातुर्वर्णसंघः । कथं यथा भवति । कायविराधणरहिदं स्वस्थभावनास्वरूपं स्वकीयशुद्धचैतन्यलक्षणं निश्चयप्राणं रक्षन् परकीयषटकायविराधनारहितं यथा भवति । सो वि सरागप्पधाणो से सोऽपीत्थंभूतस्तपोधनो धर्मानुरागचारित्रसहितेषु मध्ये प्रधानः श्रेष्ठः स्यादित्यर्थः ।।२४९।। अथ वैयावृत्त्यकालेऽपि स्वकीयसंयमविराधना न कर्तव्येत्युपदिशति — जदि

anvayārthaḥ — [यः अपि] je koī (shramaṇ) [नित्यं] sadā [कायविराधनरहितं] (chha) kāyanī virādhanā vinā [चातुर्वर्णस्य] chār prakāranā [श्रमणसंघस्य] shramaṇasaṅghane [उपकरोति] upakār kare chhe, [सः अपि] te [सरागप्रधानः स्यात्] rāganī pradhānatāvāḷo chhe.

ṭīkāḥ — sanyamanī pratignā karī hovāthī *chha kāyanī virādhanā vinānī je koī paṇ, shuddhātmapariṇatinā rakṣhaṇane nimittabhūt evī, +chār prakāranā shramaṇasaṅghane upakār karavānī pravr̥utti, te badhīye rāgapradhānapaṇāne līdhe shubhopayogīone ja hoy chhe, shuddhopayogīone kadāpi nahi. 249.

*shramaṇasaṅghane shuddhātmapariṇatinā rakṣhaṇamān nimittabhūt evī je upakārapravr̥utti shubhopayogī shramaṇo kare
chhe te pravr̥utti chha kāyanī virādhanā vinānī hoy chhe, kāraṇ ke temaṇe (shubhopayogī shramaṇoe)
sanyamanī pratignā līdhelī chhe.

+shramaṇanā chār prakār ā pramāṇe chheḥ (1) r̥̄iṣhi, (2) muni, (3) yati ane (4) aṇagār.
r̥̄iddhivāḷā shramaṇ te r̥̄iṣhi chhe; avadhignān, manaḥparyayagnān athavā kevaḷagnānavāḷā shramaṇ te muni
chhe; upashamak athavā kṣhapak shreṇimān ārūḍh shramaṇ te yati chhe; ane sāmānya sādhu te aṇagār
chhe. ā pramāṇe chār prakārano shramaṇasaṅgh chhe.

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 492 of 544
single page version

अथ प्रवृत्तेः संयमविरोधित्वं प्रतिषेधयति — जदि कुणदि कायखेदं वेज्जावच्चत्थमुज्जदो समणो । ण हवदि हवदि अगारी धम्मो सो सावयाणं से ।।२५०।।

यो हि परेषां शुद्धात्मवृत्तित्राणाभिप्रायेण वैयावृत्त्यप्रवृत्त्या स्वस्य संयमं विराधयति, स गृहस्थधर्मानुप्रवेशात् श्रामण्यात् प्रच्यवते । अतो या काचन प्रवृत्तिः सा सर्वथा संयमाविरोधेनैव विधातव्या; प्रवृत्तावपि संयमस्यैव साध्यत्वात् ।।२५०।। कुणदि कायखेदं वेज्जावच्चत्थमुज्जदो यदि चेत् करोति कायखेदं षटकायविराधनाम् । कथंभूतः सन् । वैयावृत्त्यार्थमुद्यतः । समणो ण हवदि तदा श्रमणस्तपोधनो न भवति । तर्हि किं भवति । हवदि अगारी अगारी गृहस्थो भवति । कस्मात् । धम्मो सो सावयाणं से षटकायविराधनां कृत्वा योऽसौ धर्मः स श्रावकाणां स्यात्, न च तपोधनानामिति । इदमत्र तात्पर्यम् – योऽसौ स्वशरीरपोषणार्थं शिष्यादिमोहेन वा सावद्यं नेच्छति तस्येदं व्याख्यानं शोभते, यदि पुनरन्यत्र सावद्यमिच्छति वैयावृत्त्यादिस्वकीयाव- स्थायोग्ये धर्मकार्ये नेच्छति तदा तस्य सम्यक्त्वमेव नास्तीति ।।२५०।। अथ यद्यप्यल्पलेपो भवति

have pravr̥utti sanyamanī virodhī hovāno niṣhedh kare chhe (arthāt shubhopayogī shramaṇane sanyam sāthe virodhavāḷī pravr̥utti na hovī joīe em kahe chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [यदि] jo (shramaṇ) [वैयावृत्त्यार्थम् उद्यतः] vaiyāvr̥uttya māṭe udyamavant vartatān [कायखेदं] chha kāyane pīḍā [करोति] kare to te [श्रमणः न भवति] shramaṇ nathī, [अगारी भवति] gr̥uhastha chhe; (kāraṇ ke) [सः] te (chha kāyanī virādhanā sahit vaiyāvr̥uttya) [श्रावकाणां धर्मः स्यात्] shrāvakono dharma chhe.

ṭīkāḥ — je (shramaṇ) bījāne shuddhātmapariṇatinun rakṣhaṇ thāy evā abhiprāyathī vaiyāvr̥uttyanī pravr̥utti karatān potānā sanyamanī virādhanā kare chhe, te gr̥uhasthadharmamān praveshato hovāne līdhe shrāmaṇyathī chyut thāy chhe. āthī (em kahyun ke) je koī pravr̥utti hoy te sarvathā sanyam sāthe virodh na āve evī rīte ja karavī joīe, kāraṇ ke pravr̥uttimān paṇ sanyam ja sādhya chhe.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 493 of 544
single page version

अथ प्रवृत्तेर्विषयविभागे दर्शयति —

या किलानुकम्पापूर्विका परोपकारलक्षणा प्रवृत्तिः सा खल्वनेकान्तमैत्रीपवित्रितचित्तेषु परोपकारे, तथापि शुभोपयोगिभिर्धर्मोपकारः कर्तव्य इत्युपदिशति — कुव्वदु करोतु । स कः कर्ता । शुभोपयोगी पुरुषः । कं करोतु । अणुकं पयोवयारं अनुकम्पासहितोपकारं दयासहितं धर्मवात्सल्यम् । यदि किम् । लेवो जदि वि अप्पो ‘‘सावद्यलेशो बहुपुण्यराशौ’’ इति दृष्टान्तेन यद्यप्यल्पलेपः स्तोकसावद्यं भवति । केषां करोतु । जोण्हाणं निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गपरिणतजैनानाम् । कथम् । णिरवेक्खं निरपेक्षं

bhāvārthaḥ — je shramaṇ chha kāyanī virādhanā sahit vaiyāvr̥uttyādi pravr̥utti kare chhe, te gr̥uhasthadharmamān praveshe chhe; tethī shramaṇe vaiyāvr̥uttyādi pravr̥utti evī rīte karavī joīe ke jethī sanyamanī virādhanā na thāy.

ahīn eṭalun visheṣh samajavun ke — je svasharīranā poṣhaṇ arthe athavā shiṣhyādinā mohathī sāvadyane ichchhato nathī tene to vaiyāvr̥uttyādikamān paṇ sāvadyane na ichchhavun te shobhāspad chhe, parantu je bīje to sāvadyane ichchhe chhe paṇ potānī avasthāne yogya vaiyāvr̥uttyādi dharmakāryamān sāvadyane ichchhato nathī tene to samyaktva ja nathī. 250.

have pravr̥uttinā viṣhayanā be vibhāgo darshāve chhe (arthāt shubhopayogīe konā pratye upakāranī pravr̥utti karavāyogya chhe ane konā pratye upakāranī pravr̥utti karavāyogya nathī te darshāve chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [यद्यपि अल्पः लेपः] alpa lep thato hovā chhatān paṇ [साकारा- नाकारचर्यायुक्तानाम्] sākār -anākār charyāyukta [जैनानां] jainone [अनुक म्पया] anukampāthī [निरपेक्षं] nirapekṣhapaṇe [उपकारं करोतु] (shubhopayogī) upakār karo.

ṭīkāḥ — je anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥utti te karavāthī joke alpa lep to thāy chhe, topaṇ anekānt sāthe maitrīthī jemanun chitta pavitra thayun chhe evā shuddha jaino pratye —

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 494 of 544
single page version

शुद्धेषु जैनेषु शुद्धात्मज्ञानदर्शनप्रवृत्तवृत्तितया साकारानाकारचर्यायुक्तेषु शुद्धात्मोपलम्भेतर- सकलनिरपेक्षतयैवाल्पलेपाप्यप्रतिषिद्धा; न पुनरल्पलेपेति सर्वत्र सर्वथैवाप्रतिषिद्धा, तत्र तथाप्रवृत्त्या शुद्धात्मवृत्तित्राणस्य परात्मनोरनुपपत्तेरिति ।।२५१।।

अथ प्रवृत्तेः कालविभागं दर्शयति —

शुद्धात्मभावनाविनाशकख्यातिपूजालाभवाञ्छारहितं यथा भवति । कथंभूतानां जैनानाम् । सागारणगार- चरियजुत्ताणं सागारानागारचर्यायुक्तानां श्रावकतपोधनाचरणसहितानामित्यर्थः ।।२५१।। कस्मिन्प्रस्तावे वैयावृत्त्यं कर्तव्यमित्युपदिशति — पडिवज्जदु प्रतिपद्यतां स्वीकरोतु । कया । आदसत्तीए स्वशक्त्या । स कः कर्ता । साहू रत्नत्रयभावनया स्वात्मानं साधयतीति साधुः । कम् । समणं जीवितमरणादिसमपरिणाम-

bhāvārthaḥ — anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥uttithī alpa lep to thāy chhe, topaṇ jo (1) shuddha ātmānān gnānadarshanarūp charyāvāḷā shuddha jaino pratye, tem ja (2) shuddhātmānī upalabdhinī apekṣhāthī ja, te pravr̥utti karavāmān āvatī hoy to shubhopayogīne teno niṣhedh nathī. parantu, joke anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥uttithī alpa ja lep thāy chhe topaṇ, (1) shuddha ātmānān gnānadarshanarūp charyāvāḷā shuddha jaino sivāy bījā pratye, tem ja (2) shuddhātmānī upalabdhi sivāy bījī koī paṇ apekṣhāthī, te pravr̥utti karavāno shubhopayogīne niṣhedh chhe, kāraṇ ke e rīte parane ke potāne shuddhātmapariṇatinī rakṣhā thatī nathī. 251.

have pravr̥uttinā kāḷano vibhāg darshāve chhe (arthāt shubhopayogī shramaṇe kayā vakhate pravr̥utti karavāyogya chhe ane kayā vakhate pravr̥utti karavāyogya nathī te darshāve chhe)ḥ —

*vr̥utti = pariṇati; vartan; vartavun te. + gnān sākār chhe ane darshan anākār chhe.

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 495 of 544
single page version

यदा हि समधिगतशुद्धात्मवृत्तेः श्रमणस्य तत्प्रच्यावनहेतोः कस्याप्युपसर्गस्योपनिपातः स्यात्, स शुभोपयोगिनः स्वशक्त्या प्रतिचिकीर्षा प्रवृत्तिकालः । इतरस्तु स्वयं शुद्धात्मवृत्तेः समधिगमनाय केवलं निवृत्तिकाल एव ।।२५२।।

अथ लोकसम्भाषणप्रवृत्तिं सनिमित्तविभागं दर्शयति —

त्वाच्छ्रमणस्तं श्रमणम् । दिट्ठा दृष्टवा । कथंभूतम् । रूढं रूढं व्याप्तं पीडितं कदर्थितम् । केन । रोगेण वा अनाकुलत्वलक्षणपरमात्मनो विलक्षणेनाकुलत्वोत्पादकेन रोगेण व्याधिविशेषेण वा, छुधाए क्षुधया, तण्हाए वा तृष्णया वा, समेण वा मार्गोपवासादिश्रमेण वा । अत्रेदं तात्पर्यम् — स्वस्थभावनाविघातक- रोगादिप्रस्तावे वैयावृत्त्यं करोति, शेषकाले स्वकीयानुष्ठानं करोतीति ।।२५२।। अथ शुभोपयोगिनां तपोधनवैयावृत्त्यनिमित्तं लौकिकसंभाषणविषये निषेधो नास्तीत्युपदिशति — ण णिंदिदा शुभोपयोगि-

anvayārthaḥ — [रोगेण वा] rogathī, [क्षुधया] kṣhudhāthī, [तृष्णया वा] tr̥uṣhāthī [श्रमेण वा] athavā shramathī [रूढम्] ākrānt [श्रमणं] shramaṇane [दृष्टवा] dekhīne [साधुः] sādhu [आत्मशक्त्या] potānī shakti anusār [प्रतिपद्यताम्] vaiyāvr̥uttyādik karo.

ṭīkāḥ — jyāre shuddhātmapariṇatine pāmelā shramaṇane temānthī chyut kare evun kāraṇ — koī paṇ upasarga — āvī paḍe, tyāre te kāḷ shubhopayogīne potānī shakti anusār *pratikār karavānī ichchhārūp pravr̥uttino kāḷ chhe; ane te sivāyano kāḷ potāne shuddhātmapariṇatinī prāpti māṭe kevaḷ nivr̥uttino kāḷ chhe.

bhāvārthaḥ — jyāre shuddhātmapariṇatine prāpta shramaṇane svastha bhāvano nāsh karanār rogādik āvī paḍe, tyāre te prasaṅge shubhopayogī sādhune temanī sevānī ichchhārūp pravr̥utti hoy chhe, ane bākīnā kāḷe shuddhātmapariṇatine prāpta karavā māṭe nij anuṣhṭhān hoy chhe. 252.

have lokanī sāthe vātachītanī pravr̥utti tenā nimittanā vibhāg sahit darshāve chhe (arthāt shubhopayogī shramaṇe lokanī sāthe vātachītanī pravr̥utti kayā nimitte karavāyogya chhe ane kayā nimitte karavāyogya nathī te kahe chhe)ḥ —

*pratikār = upāy; sahāy.

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 496 of 544
single page version

समधिगतशुद्धात्मवृत्तीनां ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानां वैयावृत्त्यनिमित्तमेव शुद्धात्मवृत्ति- शून्यजनसम्भाषणं प्रसिद्धं, न पुनरन्यनिमित्तमपि ।।२५३।।

अथैवमुक्तस्य शुभोपयोगस्य गौणमुख्यविभागं दर्शयति — एसा पसत्थभूदा समणाणं वा पुणो घरत्थाणं । चरिया परेत्ति भणिदा ताएव परं लहदि सोक्खं ।।२५४।। तपोधनानां न निन्दिता, न निषिद्धा । का कर्मतापन्ना । लोगिगजणसंभासा लौकिकजनैः सह संभाषा वचनप्रवृत्तिः । सुहोवजुदा वा अथवा सापि शुभोपयोगयुक्ता भण्यते । किमर्थं न निषिद्धा । वेज्जावच्चणिमित्तं वैयावृत्त्यनिमित्तम् । केषां वैयावृत्त्यम् । गिलाणगुरुबालवुड्ढसमणाणं ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानाम् । अत्र गुरुशब्देन स्थूलकायो भण्यते, अथवा पूज्यो वा गुरुरिति । तथाहि — यदा कोऽपि शुभोपयोगयुक्त आचार्यः सरागचारित्रलक्षणशुभोपयोगिनां वीतरागचारित्रलक्षणशुद्धोपयोगिनां वा वैयावृत्त्यं करोति, तदाकाले तद्वैयावृत्त्यनिमित्तं लौकिकजनैः सह संभाषणं करोति, न शेषकाल इति भावार्थः ।।२५३।। एवं गाथापञ्चकेन लौकिकव्याख्यानसंबन्धिप्रथमस्थलं गतम् । अथायं वैयावृत्त्यादिलक्षण- शुभोपयोगस्तपोधनैर्गौणवृत्त्या श्रावकैस्तु मुख्यवृत्त्या कर्तव्य इत्याख्याति — भणिदा भणिता कथिता । का कर्मतापन्ना । चरिया चर्या चारित्रमनुष्ठानम् । किंविशिष्टा । एसा एषा प्रत्यक्षीभूता । पुनश्च किंरूपा । पसत्थभूदा प्रशस्तभूता धर्मानुरागरूपा । केषां संबन्धिनी । समणाणं वा श्रमणानां वा पुणो घरत्थाणं

anvayārthaḥ — [वा] vaḷī [ग्लानगुरुबालवृद्धश्रमणानाम्] rogī, guru ( – pūjya, vaḍerā), bāḷ ane vr̥uddha shramaṇonī [वैयावृत्त्यनिमित्तं] sevānā (vaiyāvr̥uttyanā) nimitte, [शुभोपयुता] shubhopayogavāḷī [लौकिकजनसम्भाषा] laukik jano sāthenī vātachīt [न निन्दिता] nindit nathī.

ṭīkāḥ — shuddhātmapariṇatine pāmelā rogī, guru, bāḷ ane vr̥uddha shramaṇonī sevānā nimitte ja (shubhopayogī shramaṇane) shuddhātmapariṇatishūnya jano sāthe vātachīt prasiddha chhe ( – shāstromān aniṣhiddha chhe), parantu bījā nimitte paṇ prasiddha chhe em nathī. 253.

have e rīte kahevāmān āvelā shubhopayogano gauṇ -mukhya vibhāg darshāve chhe (arthāt kone shubhopayog gauṇ hoy chhe ane kone mukhya hoy chhe te kahe chhe)ḥ —

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 497 of 544
single page version

एवमेष शुद्धात्मानुरागयोगिप्रशस्तचर्यारूप उपवर्णितः शुभोपयोगः तदयं, शुद्धात्म- प्रकाशिकां समस्तविरतिमुपेयुषां कषायकणसद्भावात्प्रवर्तमानः, शुद्धात्मवृत्तिविरुद्धरागसङ्गत- त्वाद्गौणः श्रमणानां; गृहिणां तु, समस्तविरतेरभावेन शुद्धात्मप्रकाशनस्याभावात्कषायसद्भावा- त्प्रवर्तमानोऽपि, स्फ टिकसम्पर्केणार्कतेजस इवैधसां, रागसंयोगेन शुद्धात्मनोऽनुभवात् क्रमतः परमनिर्वाणसौख्यकारणत्वाच्च, मुख्यः ।।२५४।। गृहस्थानां वा पुनरियमेव चर्या परेत्ति परा सर्वोत्कृष्टेति । ताएव परं लहदि सोक्खं तयैव शुभोपयोगचर्यया परंपरया मोक्षसुखं लभते गृहस्थ इति । तथाहि — तपोधनाः शेषतपोधनानां वैयावृत्त्यं कुर्वाणाः सन्तः कायेन किमपि निरवद्यवैयावृत्त्यं कुर्वन्ति; वचनेन धर्मोपदेशं च । शेषमौषधान्नपानादिकं गृहस्थानामधीनं, तेन कारणेन वैयावृत्त्यरूपो धर्मो गृहस्थानां मुख्यः, तपोधनानां गौणः । द्वितीयं च कारणं — निर्विकारचिच्चमत्कारभावनाप्रतिपक्षभूतेन विषयकषायनिमित्तोत्पन्नेनार्तरौद्रदुर्ध्यानद्वयेन परिणतानां गृहस्थानामात्माश्रितनिश्चयधर्मस्यावकाशो नास्ति, वैयावृत्त्यादिधर्मेण दुर्ध्यानवञ्चना भवति, तपोधनसंसर्गेण निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गोपदेशलाभो भवति । ततश्च परंपरया निर्वाणं लभन्ते इत्यभिप्रायः ।।२५४।। एवं शुभोपयोगितपोधनानां शुभानुष्ठानकथनमुख्यतया गाथाष्टकेन द्वितीयस्थलं

anvayārthaḥ — [एषा] ā [प्रशस्तभूता] prashastabhūt [चर्या] charyā [श्रमणानां] shramaṇone (gauṇ) hoy chhe [वा गृहस्थानां पुनः] ane gr̥uhasthone to [परा] mukhya hoy chhe [इति भणिता] em (shāstromān) kahyun chhe; [तया एव] tenāthī ja [परं सौख्यं लभते] (paramparāe) gr̥uhastha param saukhyane pāme chhe.

ṭīkāḥ — e rīte shuddhātmānurāgayukta prashastacharyārūp je ā shubhopayog varṇavavāmān āvyo te ā shubhopayog, shuddhātmānī prakāshak sarvaviratine pāmelā shramaṇone kaṣhāyakaṇanā sadbhāvane līdhe pravartato, gauṇ hoy chhe, kāraṇ ke te shubhopayog shuddhātmapariṇatithī viruddha evā rāg sāthe sambandhavāḷo chhe; gr̥uhasthone to te shubhopayog, sarvaviratinā abhāv vaḍe *shuddhātmaprakāshanano abhāv hovāthī kaṣhāyanā sadbhāvane līdhe pravartato hovā chhatān paṇ, mukhya chhe, kāraṇ ke — jem indhanane sphaṭikanā samparkathī sūryanā tejano anubhav thāy chhe (ane tethī kramashaḥ saḷagī ūṭhe chhe) tem — gr̥uhasthane rāganā sanyogathī shuddhātmāno anubhav thāy chhe ane (tethī te shubhopayog) kramashaḥ param nirvāṇasaukhyanun kāraṇ thāy chhe.

bhāvārthaḥ — darshan -apekṣhāe to shramaṇane tem ja samyagdraṣhṭi gr̥uhasthane shuddhātmāno

*chāritradashāmān vartatun je ugra shuddhātmaprakāshan tene ja ahīn shuddhātmaprakāshan gaṇyun chhe; teno samyagdraṣhṭi
gr̥uhasthane abhāv chhe. bākī darshan -apekṣhāe to samyagdraṣhṭi gr̥uhasthane paṇ shuddhātmānun prakāshan chhe ja.

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 498 of 544
single page version

अथ शुभोपयोगस्य कारणवैपरीत्यात् फलवैपरीत्यं साधयति —

यथैकेषामपि बीजानां भूमिवैपरीत्यान्निष्पत्तिवैपरीत्यं, तथैकस्यापि प्रशस्तरागलक्षणस्य शुभोपयोगस्य पात्रवैपरीत्यात्फलवैपरीत्यं, कारणविशेषात्कार्यविशेषस्यावश्यंभावित्वात् ।२५५। गतम् । इत ऊर्ध्वं गाथाषटकपर्यन्तं पात्रापात्रपरीक्षामुख्यत्वेन व्याख्यानं करोति । अथ शुभोपयोगस्य पात्रभूतवस्तुविशेषात्फलविशेषं दर्शयति — फलदि फलति, फलं ददाति । स कः । रागो रागः । कथंभूतः । पसत्थभूदो प्रशस्तभूतो दानपूजादिरूपः । किं फलति । विवरीदं विपरीतमन्यादृशं भिन्न- भिन्नफलम् । केन करणभूतेन । वत्थुविसेसेण जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नपात्रभूतवस्तुविशेषेण । अत्रार्थे

have shubhopayogane kāraṇanī viparītatāthī phaḷanī viparītatā hoy chhe em siddha kare chheḥ –

anvayārthaḥ — [इह नानाभूमिगतानि बीजानि इव] jem ā jagatamān anek prakāranī bhūmimān paḍelān bīj [सस्यकाले] dhānyakāḷe viparītapaṇe phaḷe chhe, tem [प्रशस्तभूतः रागः] prashasta rāg [वस्तुविशेषेण] vastubhedathī ( – pātranā bhedathī) [विपरीतं फलति] viparītapaṇe phaḷe chhe.

ṭīkāḥ — jem bīj tenān te ja hovā chhatān paṇ bhūminī viparītatāthī niṣhpattinī viparītatā hoy chhe (arthāt sārī bhūmimān dhānya sārun pāke chhe ane kharāb bhūmimān dhānya kharāb thaī jāy chhe athavā pākatun ja nathī), tem prashastarāgasvarūp shubhopayog teno te ja hovā chhatān paṇ pātranī viparītatāthī phaḷanī viparītatā hoy chhe kem ke kāraṇanā bhedathī kāryano bhed avashyambhāvī (anivārya) chhe. 255.

Page 468 of 513
PDF/HTML Page 499 of 544
single page version

अथ कारणवैपरीत्यफलवैपरीत्ये दर्शयति — छदुमत्थविहिदवत्थुसु वदणियमज्झयणझाणदाणरदो ।

शुभोपयोगस्य सर्वज्ञव्यवस्थापितवस्तुषु प्रणिहितस्य पुण्योपचयपूर्वकोऽपुनर्भावोपलम्भः किल फलं; तत्तु कारणवैपरीत्याद्विपर्यय एव । तत्र छद्मस्थव्यवस्थापितवस्तूनि कारणवैपरीत्यं; तेषु व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतत्वप्रणिहितस्य शुभोपयोगस्यापुनर्भावशून्यकेवलपुण्यापसद- प्राप्तिः फलवैपरीत्यं; तत्सुदेवमनुजत्वम् ।।२५६।। द्रष्टान्तमाह — णाणाभूमिगदाणिह बीजाणिव सस्सकालम्हि नानाभूमिगतानीह बीजानि इव सस्यकाले धान्य- निष्पत्तिकाल इति । अयमत्रार्थः — यथा जघन्यमध्यमोत्कृष्टभूमिविशेषेण तान्येव बीजानि भिन्नभिन्न- फलं प्रयच्छन्ति, तथा स एव बीजस्थानीयशुभोपयोगो भूमिस्थानीयपात्रभूतवस्तुविशेषेण भिन्नभिन्न- फलं ददाति । तेन किं सिद्धम् । यदा पूर्वसूत्रकथितन्यायेन सम्यक्त्वपूर्वकः शुभोपयोगो भवति तदा मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धो भवति, परंपरया निर्वाणं च । नो चेत्पुण्यबन्धमात्रमेव ।।२५५।। अथ कारण- वैपरीत्याफलमपि विपरीतं भवतीति तमेवार्थं द्रढयति — ण लहदि न लभते । स कः कर्ता । वद-

have kāraṇanī viparītatā ane phaḷanī viparītatā darshāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [छद्मस्थविहितवस्तुषु] je jīv chhadmasthavihit vastuone viṣhe (chhadmasthe – agnānīe kahelā devagurudharmādine viṣhe) [व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतः] vrat -niyam -adhyayan- dhyān -dānamān rat hoy te jīv [अपुनर्भावं] mokṣhane [न लभते] pāmato nathī, [सातात्मकं भावं] shātātmak bhāvane [लभते] pāme chhe.

ṭīkāḥ — sarvagnasthāpit vastuomān joḍelā shubhopayoganun phaḷ puṇyasañchayapūrvak mokṣhanī prāpti chhe. te phaḷ, kāraṇanī viparītatā thavāthī viparīt ja thāy chhe. tyān, chhadmastha- sthāpit vastuo te kāraṇaviparītatā chhe; temān vrat -niyam -adhyayan -dhyān -dānaratapaṇe joḍelā shubhopayoganun phaḷ je mokṣhashūnya kevaḷ +puṇyāpasadanī prāpti te phalaviparītatā chhe; te phaḷ sudevamanuṣhyapaṇun chhe. 256.

+puṇyāpasad = puṇya -apasad; adham puṇya; hat puṇya.

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 500 of 544
single page version

अथ कारणवैपरीत्यफलवैपरीत्ये एव व्याख्याति — अविदिदपरमत्थेसु य विसयकसायाधिगेसु पुरिसेसु ।

यानि हि छद्मस्थव्यवस्थापितवस्तूनि कारणवैपरीत्यं; ते खलु शुद्धात्मपरिज्ञानशून्य- तयानवाप्तशुद्धात्मवृत्तितया चाविदितपरमार्था विषयकषायाधिकाः पुरुषाः । तेषु शुभोपयोगा- त्मकानां जुष्टोपकृतदत्तानां या केवलपुण्यापसदप्राप्तिः फलवैपरीत्यं; तत्कुदेवमनुजत्वम् ।।२५७।। णियमज्झयणझाणदाणरदो व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतः । केषु विषये यानि व्रतादीनि । छदुमत्थविहिदवत्थुसु छद्मस्थविहितवस्तुषु अल्पज्ञानिपुरुषव्यवस्थापितपात्रभूतवस्तुषु । इत्थंभूतः पुरुषः कं न लभते । अपुणब्भावं अपुनर्भवशब्दवाच्यं मोक्षम् । तर्हि किं लभते । भावं सादप्पगं लहदि भावं सातात्मकं लभते । भावशब्देन सुदेवमनुष्यत्वपर्यायो ग्राह्यः । स च कथंभूतः । सातात्मकः सद्वेद्योदयरूप इति । तथाहि – ये केचन निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गं न जानन्ति, पुण्यमेव मुक्तिकारणं भणन्ति, ते छद्मस्थशब्देन गृह्यन्ते, न च गणधरदेवादयः । तैः छद्मस्थैरज्ञानिभिः शुद्धात्मोपदेशशून्यैर्ये दीक्षितास्तानि छद्मस्थविहितवस्तूनि भण्यन्ते । तत्पात्रसंसर्गेण यद्व्रतनियमाध्ययनदानादिकं करोति तदपि शुद्धात्मभावनानुकूलं न भवति, ततः कारणान्मोक्षं न लभते । सुदेवमनुष्यत्वं लभत इत्यर्थः ।।२५६।। अथ सम्यक्त्वव्रतरहितपात्रेषु भक्तानां कुदेवमनुजत्वं भवतीति प्रतिपादयति — फलदि फलति । केषु । कुदेवेसु मणुवेसु कुत्सितदेवेषु

have (ā gāthāmān paṇ) kāraṇaviparītatā ane phaḷaviparītatā ja samajāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [अविदितपरमार्थेषु] jemaṇe paramārthane jāṇyo nathī [च] ane [विषयकषायाधिकेषु] jeo viṣhayakaṣhāye adhik chhe [पुरुषेषु] evā puruṣho pratyenī [जुष्टं कृतं वा दत्तं] sevā, upakār ke dān [कुदेवेषु मनुजेषु] kudevapaṇe ane kumanuṣhyapaṇe [फलति] phaḷe chhe.

ṭīkāḥ — je chhadmasthasthāpit vastuo te kāraṇaviparītatā chhe; te (viparīt kāraṇo) kharekhar (1) shuddhātmānā gnānathī shūnyapaṇāne līdhe ‘paramārthanā ajāṇ’ ane (2) shuddhātma- pariṇatine nahi prāpta karī hovāne līdhe ‘viṣhayakaṣhāye adhik’ evā puruṣho chhe. temanā pratye shubhopayogātmak jīvone — sevā, upakār ke dān karanārā jīvone — je kevaḷ puṇyāpasadanī prāpti te phaḷaviparītatā chhe; te (phaḷ) kudev -manuṣhyapaṇun chhe. 257.