Page 430 of 513
PDF/HTML Page 461 of 544
single page version

अथ श्रामण्यापरनाम्नो मोक्षमार्गस्यैकाग्र्यलक्षणस्य प्रज्ञापनम् । तत्र तन्मूलसाधनभूते प्रथममागम एव व्यापारयति — एयग्गगदो समणो एयग्गं णिच्छिदस्स अत्थेसु । णिच्छित्ती आगमदो आगमचेट्ठा तदो जेट्ठा ।।२३२।।

श्रमणो हि तावदैकाग्र्यगत एव भवति । ऐकाग्र्यं| तु निश्चितार्थस्यैव भवति । अर्थनिश्चयस्त्वागमादेव भवति । तत आगम एव व्यापारः प्रधानतरः, न चान्या गतिरस्ति । यतो न खल्वागममन्तरेणार्था निश्चेतुं शक्यन्ते, तस्यैव हि त्रिसमयप्रवृत्तत्रिलक्षणसकलपदार्थ- सार्थयाथात्म्यावगमसुस्थितान्तरङ्गगम्भीरत्वात् । न चार्थनिश्चयमन्तरेणैकाग्र्यं सिद्धयेत्, निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गोपसंहारमुख्यत्वेन ‘मुज्झदि वा’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथाद्वयम् । एवं स्थलचतुष्टयेन तृतीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथैकाग्र्यगतः श्रमणो भवति

have shrāmaṇya jenun bījun nām chhe evā ekāgratālakṣhaṇavāḷā mokṣhamārganun pragnāpan chhe. temān pratham, tenā ( – mokṣhamārganā) mūḷasādhanabhūt āgamamān ja vyāpār ( – pravr̥utti) karāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [श्रमणः] shramaṇ [ऐकाग्र्यतः] ekāgratāne prāpta hoy chhe; [ऐकाग्र्यं|] ekāgratā [अर्थेषु निश्चितस्य] padārthonā nishchayavantane hoy chhe; [निश्चितिः] (padārthono) nishchay [आगमतः] āgam dvārā thāy chhe; [ततः] tethī [आगमचेष्टा] āgamamān vyāpār [ज्येष्ठा] mukhya chhe.

ṭīkāḥ — pratham to, shramaṇ kharekhar ekāgratāne prāpta ja hoy chhe; ekāgratā padārthonā nishchayavantane ja hoy chhe; ane padārthono nishchay āgam dvārā ja thāy chhe; tethī āgamamān ja vyāpār pradhānatar ( – visheṣh pradhān) chhe; bījī gati ( – bījo koī rasto) nathī. tenun kāraṇ ā pramāṇe chheḥ

kharekhar āgam vinā padārthono nishchay karī shakāto nathī; kāraṇ ke āgam ja, jene traṇe kāḷe (utpād -vyay -dhrauvyarūp) traṇ lakṣhaṇo pravarte chhe evā sakaḷapadārthasārthanā yathātath gnān vaḍe susthit antaraṅgathī gambhīr chhe (arthāt āgamanun ja antaraṅg sarva

Page 431 of 513
PDF/HTML Page 462 of 544
single page version

यतोऽनिश्चितार्थस्य कदाचिन्निश्चिकीर्षाकुलितचेतसः समन्ततो दोलायमानस्यात्यन्ततरलतया, कदाचिच्चिकीर्षाज्वरपरवशस्य विश्वं स्वयं सिसृक्षोर्विश्वव्यापारपरिणतस्य प्रतिक्षणविजृम्भ- माणक्षोभतया, कदाचिद्बुभुक्षाभावितस्य विश्वं स्वयं भोग्यतयोपादाय रागद्वेषदोषकल्माषित- चित्तवृत्तेरिष्टानिष्टविभागेन प्रवर्तितद्वैतस्य प्रतिवस्तुपरिणममानस्यात्यन्तविसंष्ठुलतया, कृत- निश्चयनिःक्रियनिर्भोगं युगपदापीतविश्वमप्यविश्वतयैकं भगवन्तमात्मानमपश्यतः सन्ततं वैयग्रयमेव स्यात् । न चैकाग्र्यमन्तरेण श्रामण्यं सिद्धयेत्, यतोऽनैकाग्र्यस्यानेकमेवेदमिति पश्यतस्तथाप्रत्ययाभिनिविष्टस्यानेकमेवेदमिति जानतस्तथानुभूतिभावितस्यानेकमेवेदमिति प्रत्यर्थविकल्पव्यावृत्तचेतसा सन्ततं प्रवर्तमानस्य तथावृत्तिदुःस्थितस्य चैकात्मप्रतीत्यनुभूति- तच्चैकाग्र्यमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयतियमागमपरिज्ञानादेव भवतीति प्रकाशयति — एयग्गगदो समणो ऐकाग्रयगतः श्रमणो भवति अत्रायमर्थः — जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तद्रव्यगुणपर्यायैकसमयपरिच्छित्तिसमर्थसकलविमलकेवल- ज्ञानलक्षणनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपमैकाग्र्यं भण्यते तत्र गतस्तन्मयत्वेन परिणतः

vaḷī padārthonā nishchay vinā ekāgratā siddha thatī nathī; kāraṇ ke, jene padārthono nishchay nathī te (1) kadāchit nishchay karavānī ichchhāthī ākuḷatā pāmatā chittane līdhe sarvataḥ dolāyamān ( – ḍāmāḍoḷ) thavāthī atyant taralatā pāme chhe, (2) kadāchit karavānī ichchhārūp jvar vaḍe paravash thayo thako vishvane ( – samasta padārthone) svayam sarjavāne ichchhato thako vishvavyāpārarūpe ( – samasta padārthonī pravr̥uttirūpe) pariṇamato hovāthī pratikṣhaṇ kṣhobhanī pragaṭatā pāme chhe, ane (3) kadāchit bhogavavānī ichchhāthī bhāvit thayo thako vishvane svayam bhogyapaṇe grahaṇ karīne, rāgadveṣharūp doṣhathī kaluṣhit chittavr̥uttine līdhe (vastuomān) iṣhṭa- aniṣhṭa vibhāg vaḍe dvait pravartāvato thako pratyek vasturūpe pariṇamato hovāthī atyant asthiratā pāme chhe, tethī ( – pūrvokta traṇ kāraṇone līdhe) te anishchayī jīv (1) kr̥utanishchay (nishchayavant), (2) niṣhkriy ane (3) nirbhog evā bhagavān ātmāne — ke je yugapad vishvane pī jato hovā chhatān vishvapaṇe nahi thavāthī ek chhe tene — nahi dekhato hovāne līdhe tene satat vyagratā ja hoy chhe ( – ekāgratā hotī nathī).

vaḷī ekāgratā vinā shrāmaṇya siddha thatun nathī; kāraṇ ke, jene ekāgratā nathī te jīv (1) ‘ā anek ja chhe’ em dekhato ( – shraddhato) thako te prakāranī pratītimān ¹abhiniviṣhṭa hoy chhe, (2) ‘ā anek ja chhe’ em jāṇato thako te prakāranī anubhūtithī bhāvit hoy chhe, ane (3) ‘ā anek ja chhe’ em darek padārthanā vikalpathī khaṇḍit ( – chhinnabhinna) chitta sahit satat pravartato thako te prakāranī ²vr̥uttithī duḥsthit hoy chhe,

1. abhiniviṣhṭa = āgrahī; draḍh; machelo. 2. vr̥utti = vartan; vartavun te; chāritra.

Page 432 of 513
PDF/HTML Page 463 of 544
single page version

वृत्तिस्वरूपसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रपरिणतिप्रवृत्तद्रशिज्ञप्तिवृत्तिरूपात्मतत्त्वैकाग्र्याभावात् शुद्धात्म- तत्त्वप्रवृत्तिरूपं श्रामण्यमेव न स्यात् । अतः सर्वथा मोक्षमार्गापरनाम्नः श्रामण्यस्य सिद्धये भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञे प्रकटानेकान्तकेतने शब्दब्रह्मणि निष्णातेन मुमुक्षुणा भवितव्यम् ।।२३२।।

अथागमहीनस्य मोक्षाख्यं कर्मक्षपणं न सम्भवतीति प्रतिपादयति — श्रमणो भवति । एयग्गं णिच्छिदस्स ऐकाग्ग्ग्ग्ग्ाा ाा ा

टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतिष्वर्थेषु । णिच्छित्ती आगमदो सा च पदार्थनिश्चित्तिरागमतो भवति । तथाहि — जीवभेदकर्मभेदप्रतिपादकागमाभ्यासाद्भभवति, न केवल- मागमाभ्यासात्तथैवागमपदसारभूताच्चिदानन्दैकपरमात्मतत्त्वप्रकाशकादध्यात्माभिधानात्परमागमाच्च पदार्थ- परिच्छित्तिर्भवति । आगमचेट्ठा तदो जेट्ठा ततः कारणादेवमुक्तलक्षणागमे परमागमे च चेष्टा प्रवृत्तिः ज्येष्ठा श्रेष्ठा प्रशस्येत्यर्थः ।।२३२।। अथागमपरिज्ञानहीनस्य कर्मक्षपणं न भवतीति प्ररूपयति — आगमहीणो

āthī (em kahyun ke) mokṣhamārga jenun bījun nām chhe evā shrāmaṇyanī sarva prakāre siddhi karavā māṭe mumukṣhue bhagavān arhant sarvagnathī upagna ( – svayam jāṇīne kahevāyelā) shabdabrahmamān — ke jenun anekāntarūpī ²ketan pragaṭ chhe temān — niṣhṇāt thavun.

bhāvārthaḥ — āgam vinā padārthono nishchay thato nathī; padārthonā nishchay vinā ashraddhājanit taralatā, parakartr̥utvābhilāṣhājanit kṣhobh ane parabhokatr̥utvābhilāṣhājanit asthiratāne līdhe ekāgratā thatī nathī; ane ekāgratā vinā ek ātmānān shraddhān -gnān- vartanarūpe pravartatī shuddhātmapravr̥utti nahi thavāthī munipaṇun thatun nathī. māṭe mokṣhārthīnun pradhān kartavya ³shabdabrahmarūp āgamamān pravīṇatā prāpta karavī te chhe. 232.

have, āgamahīnane mokṣhākhya (‘mokṣha’ nāmathī kahevāto) karmakṣhay thato nathī em pratipādan kare chheḥ —

1. drashi = darshan
2. ketan = chihna; lakṣhaṇ; dhvaj.
3. shabdabrahma = paramabrahmarūp vāchyanun vāchak dravyashrut. [ā gāthāomān sarvagnopagna samasta dravyashrutane sāmānyapaṇe āgam kahevāmān āvyun chhe. koī vār dravyashrutanā ‘āgam’ ane ‘paramāgam’ evā
be bhed paṇ pāḍavāmān āve chhe; tyān jīvabhedo tathā karmabhedonā pratipādak dravyashrutane ‘āgam’
kahevāmān āve chhe ane samasta dravyashrutanā sārabhūt chidānand ek paramātmatattvanā prakāshak adhyātma-
dravyashrutane ‘paramāgam’ kahevāmān āve chhe.]

Page 433 of 513
PDF/HTML Page 464 of 544
single page version

आगमहीणो समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि ।

न खल्वागममन्तरेण परात्मज्ञानं परमात्मज्ञानं वा स्यात्; न च परात्मज्ञानशून्यस्य परमात्मज्ञानशून्यस्य वा मोहादिद्रव्यभावकर्मणां ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां वा क्षपणं स्यात् । तथाहि — न तावन्निरागमस्य निरवधिभवापगाप्रवाहवाहिमहामोहमलमलीमसस्यास्य जगतः समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि आगमहीनः श्रमणो नैवात्मानं परं वा विजानाति; अविजाणंतो अत्थे अविजानन्नर्थान्परमात्मादिपदार्थान् खवेदि कम्माणि किध भिक्खू क्षपयति कर्माणि कथं भिक्षुः, न कथमपि इति । इतो विस्तरः — ‘‘गुणजीवा पज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणाओ य । उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिदा ।।’’ इति गाथाकथिताद्यागममजानन्, तथैव ‘‘भिण्णउ जेण ण जाणियउ णियदेहहं परमत्थु । सो अंधउ अवरहं अंधयहं कि म दरिसावइ पंथु।।’’ इति दोहकसूत्रकथिताद्यागमपदसारभूतम-

anvayārthaḥ — [आगमहीनः] āgamahīn [श्रमणः] shramaṇ [आत्मानं] ātmāne (potāne) ane [परं] parane [न एव विजानाति] jāṇato nathī ja; [अर्थान् अविजानन्] padārthone nahi jāṇato [भिक्षुः] bhikṣhu [कर्माणि] karmone [कथं] kaī rīte [क्षपयति] kṣhay kare?

ṭīkāḥ — kharekhar āgam vinā ¹parātmagnān ke ²paramātmagnān thatun nathī; ane parātmagnānashūnyane ke paramātmagnānashūnyane mohādidravyabhāvakarmono ke ³gnaptiparivartanarūp karmono kṣhay thato nathī. te ā pramāṇeḥ —

pratham to, āgamahīn evun ā jagat — ke je niravadhi (anādi) bhavasaritānā pravāhane vahevaḍāvanārā mahāmohamaḷathī malin chhe te — dhatūro pīdhelā manuṣhyanī māphak pra. 55

1. parātmagnān = paranun ane ātmānun gnān; paranun ane potānun gnān; sva -paranun bhedagnān.
2. paramātmagnān = paramātmānun gnān; ‘hun sakaḷ lokālokane jāṇanārā gnānasvabhāvavāḷo param ātmā chhun’ evun gnān.

3. gnaptiparivartan = gnaptinun palaṭāvun te; jāṇanakriyāno palaṭo. (gnānanun ek gneyathī bījā gneyamān palaṭāvun te gnaptiparivartanarūp karma chhe.)

Page 434 of 513
PDF/HTML Page 465 of 544
single page version

पीतोन्मत्तकस्येवावकीर्णविवेकस्याविविक्तेन ज्ञानज्योतिषा निरूपयतोऽप्यात्मात्मप्रदेशनिश्चित शरीरादिद्रव्येषूपयोगमिश्रितमोहरागद्वेषादिभावेषु च स्वपरनिश्चायकागमोपदेशपूर्वकस्वानुभवा- भावादयं परोऽयमात्मेति ज्ञानं सिद्धयेत्; तथाच त्रिसमयपरिपाटीप्रकटितविचित्रपर्याय- प्राग्भारागाधगम्भीरस्वभावं विश्वमेव ज्ञेयीकृत्य प्रतपतः परमात्मनिश्चायकागमोपदेशपूर्वक- स्वानुभवाभावात् ज्ञानस्वभावस्यैकस्य परमात्मनो ज्ञानमपि न सिद्धयेत् । परात्म- परमात्मज्ञानशून्यस्य तु द्रव्यकर्मारब्धैः शरीरादिभिस्तत्प्रत्ययैर्मोहरागद्वेषादिभावैश्च सहैक्य- माकलयतो वध्यघातकविभागाभावान्मोहादिद्रव्यभावकर्मणां क्षपणं न सिद्धयेत्; तथाच ध्यात्मशास्त्रं चाजानन् पुरुषो रागादिदोषरहिताव्याबाधसुखादिगुणस्वरूपनिजात्मद्रव्यस्य भावकर्म- शब्दाभिधेयै रागादिनानाविकल्पजालैर्निश्चयेन कर्मभिः सह भेदं न जानाति, तथैव कर्मारिविध्वंसक-

ane (e rīte) je (1) parātmagnānathī tem ja (2) paramātmagnānathī shūnya chhe tene, (1) dravyakarmathī thatān sharīrādi sāthe tathā ⁵tatpratyayī moharāgadveṣhādibhāvo sāthe ekatā anubhavavāne līdhe ⁶vadhyaghātakanā vibhāgano abhāv hovāthī mohādidravyabhāvakarmono kṣhay siddha thato nathī, tem ja (2) ⁷gneyaniṣhṭhapaṇe pratyek vastunā utpād -vināsharūpe pariṇamatī

1. avivikta = avivekavāḷī; vivekashūnya; bhed vinānī; abhinna; bheḷaseḷ.
2. svaparanishchāyak = svaparano nishchay karāvanār. (āgamopadesh svaparano nishchay karāvanār chhe arthāt svaparano nishchay karavāmān nimittabhūt chhe.)

3. paramātmanishchāyak = paramātmāno nishchay karāvanār (arthāt gnānasvabhāvī paramātmāno nirṇay karavāmān nimittabhūt)

4. pratapavun = tapavun; pratāpavant vartavun. (gnānasvabhāvī paramātmā vishvane gneyarūp karīne tape chhe — pratāpavant varte chhe.)

5. tatpratyayī = tatsambandhī; te sambandhī; te jenun nimitta chhe evā.
6. vadhyaghātak = haṇāvāyogya ane haṇanār. [ātmā vadhya chhe ane mohādibhāvakarmo ghātak chhe. mohādidravyakarmo paṇ ātmānā ghātamān nimittabhūt hovāthī ghātak kahevāy chhe.]

7. gneyaniṣhṭha = gneyomān niṣhṭhāvāḷun; gneyaparāyaṇ; gneyasanmukh. [anādi sansārathī gnapti gneyaniṣhṭha hovāthī te darek padārthanā utpatti -vināsharūpe pariṇamavāne līdhe parivartan pāmyā kare chhe. paramātmaniṣhṭhatā vinā
gnaptinun te parivartan anivārya chhe.]

Page 435 of 513
PDF/HTML Page 466 of 544
single page version

ज्ञेयनिष्ठतया प्रतिवस्तु पातोत्पातपरिणतत्वेन ज्ञप्तेरासंसारात्परिवर्तमानायाः परमात्मनिष्ठत्व- मन्तरेणानिवार्यपरिवर्ततया ज्ञप्तिपरिवर्तरूपकर्मणां क्षपणमपि न सिद्धयेत् । अतः कर्म- क्षपणार्थिभिः सर्वथागमः पर्युपास्यः ।।२३३।।

आगमचक्खू साहू इंदियचक्खूणि सव्वभूदाणि ।

देवा य ओहिचक्खू सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू ।।२३४।। स्वकीयपरमात्मतत्त्वस्य ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मभिरपि सह पृथक्त्वं न वेत्ति, तथाचाशरीरलक्षणशुद्धात्म- पदार्थस्य शरीरादिनोकर्मभिः सहान्यत्वं न जानाति । इत्थंभूतभेदज्ञानाभावाद्देहस्थमपि निजशुद्धात्मानं न रोचते, समस्तरागादिपरिहारेण न च भावयति । ततश्च कथं कर्मक्षयो भवति, न कथमपीति । ततः कारणान्मोक्षार्थिना परमागमाभ्यास एव कर्तव्य इति तात्पर्यार्थः ।।२३३।। अथ मोक्षमार्गार्थिनामागम

bhāvārthaḥ — āgamanī paryupāsanā rahit jagatane āgamopadeshapūrvak svānubhav nahi thato hovāthī tene ‘ā amūrtik ātmā te hun chhun ane ā samānakṣhetrāvagāhī sharīrādik te par chhe’ em, tathā ‘ā upayog te hun chhun ane ā upayogamishrit moh- rāgadveṣhādibhāvo te par chhe’ em sva -paranun bhedagnān thatun nathī; tem ja tene āgamopadeshapūrvak svānubhav nahi thato hovāthī ‘hun gnānasvabhāvī ek paramātmā chhun’ evun paramātmagnān paṇ thatun nathī.

e rīte jene (1) svaparagnān tem ja (2) paramātmagnān nathī tene, (1) haṇāvā- yogya evā svanun ane haṇanār evān mohādidravyabhāvakarmarūp paranun bhedagnān nahi hovāthī mohādidravyabhāvakarmono kṣhay thato nathī, tem ja (2) paramātmaniṣhṭhatānā abhāvane līdhe gnaptinun parivartan nahi ṭaḷatun hovāthī gnaptiparivartanarūp karmono paṇ kṣhay thato nathī.

māṭe mokṣhārthīoe sarva prakāre sarvagnakathit āgamane sevavān. 233. have, mokṣhamārge janārāone āgam ja ek chakṣhu chhe em upadeshe chheḥ —

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 467 of 544
single page version

इह तावद्भगवन्तः सिद्धा एव शुद्धज्ञानमयत्वात्सर्वतश्चक्षुषः, शेषाणि तु सर्वाण्यपि भूतानि मूर्तद्रव्यावसक्तद्रष्टित्वादिन्द्रियचक्षूंषि । देवास्तु सूक्ष्मत्वविशिष्टमूर्तद्रव्यग्राहित्वाद- वधिचक्षुषः, अथ च तेऽपि रूपिद्रव्यमात्रद्रष्टत्वेनेन्द्रियचक्षुर्भ्योऽविशिष्यमाणा इन्द्रियचक्षुष एव । एवममीषु समस्तेष्वपि संसारिषु मोहोपहततया ज्ञेयनिष्ठेषु सत्सु ज्ञाननिष्ठत्वमूल- शुद्धात्मतत्त्वसंवेदनसाध्यं सर्वतश्चक्षुस्त्वं न सिद्धयेत् । अथ तत्सिद्धये भगवन्तः श्रमणा आगमचक्षुषो भवन्ति । तेन ज्ञेयज्ञानयोरन्योन्यसंवलनेनाशक्यविवेचनत्वे सत्यपि स्वपर- एव द्रष्टिरित्याख्याति — आगमचक्खू शुद्धात्मादिपदार्थप्रतिपादकपरमागमचक्षुषो भवन्ति । के ते । साहू निश्चयरत्नत्रयाधारेण निजशुद्धात्मसाधकाः साधवः । इंदियचक्खूणि निश्चयेनातीन्द्रियामूर्तकेवलज्ञानादि- गुणस्वरूपाण्यपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादिन्द्रियाधीनत्वेनेन्द्रियचक्षूंषि भवन्ति । कानि कर्तॄणि । सव्वभूदाणि सर्वभूतानि सर्वसंसारिजीवा इत्यर्थः । देवा य ओहिचक्खू देवा अपि च सूक्ष्ममूर्त- पुद्गलद्रव्यविषयावधिचक्षुषः । सिद्धा पुण सव्वदो चक्खू सिद्धाः पुनः शुद्धबुद्धैकस्वभावजीवलोकाकाश- प्रमितशुद्धासंख्येयसर्वप्रदेशचक्षुष इति । अनेन किमुक्तं भवति । सर्वशुद्धात्मप्रदेशे लोचनोत्पत्तिनिमित्तं

anvayārthaḥ — [साधुः] sādhu [आगमचक्षुः] āgamachakṣhu ( – āgamarūp chakṣhuvāḷā) chhe, [सर्वभूतानि] sarva bhūto ( – prāṇīo) [इन्द्रियचक्षूंषि] indriyachakṣhu chhe, [देवाः च] devo [अवधिचक्षुषः] avadhichakṣhu chhe [पुनः] ane [सिद्धाः] siddho [सर्वतःचक्षुषः] sarvataḥchakṣhu ( – sarva taraphathī chakṣhuvāḷā arthāt sarva ātmapradeshe chakṣhuvāḷā) chhe.

ṭīkāḥ — pratham to, ā lokamān bhagavant siddho ja shuddhagnānamay hovāthī sarvataḥchakṣhu chhe ane bākīnān badhāy bhūto (-jīvo), mūrta dravyomān ja temanī draṣhṭi lāgatī hovāthī, indriyachakṣhu chhe. devo sūkṣhmatvavāḷān mūrta dravyone grahaṇ karatā hovāthī avadhichakṣhu chhe; athavā teo paṇ, mātra rūpī dravyone dekhatā hovāthī temane indriyachakṣhuvāḷānothī judā na pāḍavāmān āve to, indriyachakṣhu ja chhe. e rīte ā badhāy sansārīo moh vaḍe +upahat hovāne līdhe gneyaniṣhṭha hovāthī, gnānaniṣhṭhapaṇānun mūḷ je shuddhātmatattvanun samvedan tenāthī sādhya ( – sadhātun) evun sarvataḥchakṣhupaṇun temane siddha thatun nathī.

have, tenī (sarvataḥchakṣhupaṇānī) siddhine māṭe bhagavant shramaṇo āgamachakṣhu hoy chhe. teo te āgamarūp chakṣhu vaḍe, joke gney ane gnānanun anyonya milan hovāne līdhe temane bhinna karavān ashakya chhe (arthāt gneyo gnānamān na jaṇāy em karavun ashakya chhe) topaṇ,

+upahat = haṇāyelā; ījā pāmelā; ashuddha; malin; bhraṣhṭa.

Page 437 of 513
PDF/HTML Page 468 of 544
single page version

विभागमारचय्य निर्भिन्नमहामोहाः सन्तः परमात्मानमवाप्य सततं ज्ञाननिष्ठा एवावतिष्ठन्ते । अतः सर्वमप्यागमचक्षुषैव मुमुक्षूणां द्रष्टव्यम् ।।२३४।।

अथागमचक्षुषा सर्वमेव द्रश्यत एवेति समर्थयति — सव्वे आगमसिद्धा अत्था गुणपज्जएहिं चित्तेहिं ।

आगमेन तावत्सर्वाण्यपि द्रव्याणि प्रमीयन्ते, विस्पष्टतर्कणस्य सर्वद्रव्याणाम- विरुद्धत्वात् । विचित्रगुणपर्यायविशिष्टानि च प्रतीयन्ते, सहक्रमप्रवृत्तानेकधर्मव्यापका- परमागमोपदेशादुत्पन्नं निर्विकारं मोक्षार्थिभिः स्वसंवेदनज्ञानमेव भावनीयमिति ।।२३४।। अथागम- लोचनेन सर्वं द्रश्यत इति प्रज्ञापयति — सव्वे आगमसिद्धा सर्वेऽप्यागमसिद्धा आगमेन ज्ञाताः । के ते । अत्था विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयोऽर्थाः । कथं सिद्धाः । गुणपज्जएहिं

āthī (em kahyun ke) mumukṣhuoe badhuy āgamarūp chakṣhu vaḍe ja dekhavun. 234. have, āgamarūp chakṣhu vaḍe badhuy dekhāy chhe ja em samarthan kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [सर्वे अर्थाः] badhā padārtho [चित्रैः गुणपर्यायैः] vichitra (anek prakāranā) guṇaparyāyo sahit [आगमसिद्धाः] āgamasiddha chhe. [तान् अपि] te sarvane [ते श्रमणाः] e shramaṇo [आगमेन हि द्रष्टवा] āgam vaḍe kharekhar dekhīne [जानन्ति] jāṇe chhe.

ṭīkāḥ — pratham to, āgam vaḍe badhāy dravyo pramey thāy chhe (arthāt jaṇāy chhe), kāraṇ ke sarva dravyo vispaṣhṭa tarkaṇāthī aviruddha chhe ( – badhān dravyo āgamānusār je visheṣh spaṣhṭa tarka tenī sāthe meḷavāḷān chhe arthāt teo āgamānusār vispaṣhṭa vichārathī jaṇāy evān chhe). vaḷī āgam vaḍe te dravyo vichitra guṇaparyāyovāḷān pratīt thāy chhe, kāraṇ ke āgam sahapravr̥utta ane kramapravr̥utta anek dharmomān vyāpak ( – anek dharmone kahenār)

Page 438 of 513
PDF/HTML Page 469 of 544
single page version

नेकान्तमयत्वेनैवागमस्यप्रमाणत्वोपपत्तेः । अतः सर्वेऽर्था आगमसिद्धा एव भवन्ति । अथ ते श्रमणानां ज्ञेयत्वमापद्यन्ते स्वयमेव, विचित्रगुणपर्यायविशिष्टसर्वद्रव्यव्यापकानेकान्तात्मक- श्रुतज्ञानोपयोगीभूय विपरिणमनात् । अतो न किञ्चिदप्यागमचक्षुषामद्रश्यं स्यात् ।।२३५।।

आगमपुव्वा दिट्ठी ण भवदि जस्सेह संजमो तस्स ।

णत्थीदि भणदि सुत्तं असंजदो होदि किध समणो ।।२३६।। चित्तेहिं विचित्रगुणपर्यायैः सह । जाणंति जानन्ति । कान् । ते वि तान् पूर्वोक्तार्थगुणपर्यायान् । किं कृत्वा पूर्वम् । पेच्छित्ता द्रष्टवा ज्ञात्वा । केन । आगमेण हि आगमेनैव । अयमत्रार्थः — पूर्वमागमं पठित्वा पश्चाज्जानन्ति । ते समणा ते श्रमणा भवन्तीति । अत्रेदं भणितं भवति — सर्वे द्रव्यगुणपर्यायाः परमागमेन ज्ञायन्ते । कस्मात् । आगमस्य परोक्षरूपेण केवलज्ञानसमानत्वात् । पश्चादागमाधारेण स्वसंवेदनज्ञाने जाते स्वसंवेदनज्ञानबलेन केवलज्ञाने च जाते प्रत्यक्षा अपि भवन्ति । ततःकारणादागमचक्षुषा परंपरया सर्वं द्रश्यं भवतीति ।।२३५।। एवमागमाभ्यासकथनरूपेण प्रथमस्थले सूत्रचतुष्टयं गतम् । अथागमपरिज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानतदुभयपूर्वकसंयतत्वत्रयस्य मोक्षमार्गत्वं नियमयति — आगमपुव्वा दिट्ठी ण भवदि जस्सेह ¹

siddha thāy chhe). āthī badhā padārtho āgamasiddha ja chhe. ane teo shramaṇone svayamev gneyabhūt thāy chhe, kāraṇ ke shramaṇo vichitra guṇaparyāyovāḷān sarva dravyomān vyāpak ( – sarva dravyone jāṇanār) ²anekāntātmak shrutagnānopayogarūp thaīne pariṇame chhe.

āthī (em kahyun ke) āgamachakṣhuone ( – āgamarūp chakṣhuvāḷāone) kāni paṇ adrashya nathī. 235.

have, āgamagnān, tatpūrvak tattvārthashraddhān ane tadubhayapūrvak sanyatatvanā yugapadapaṇāne mokṣhamārgapaṇun hovāno niyam kare chhe [arthāt (1) āgamagnān, (2) te -pūrvak tattvārthashraddhān ane (3) te banne -pūrvak sanyatapaṇun — e traṇenun sāthe hovun te ja mokṣhamārga chhe evo niyam siddha kare chhe]ḥ —

1. anekānt = anek ant; anek dharma. [dravyashrut anekāntamay chhe. sarva dravyonā ekīsāthe pravartatā ane krame pravartatā je anek dharmo temān vyāpanārā (arthāt temane kahenārā) anek dharmo dravyashrutamān chhe.]

2. shrutagnānopayog anekāntātmak chhe. sarva dravyonā je anek dharmo temān vyāpanārā (arthāt temane jāṇanārā) anek dharmo bhāvashrutagnānamān chhe.

Page 439 of 513
PDF/HTML Page 470 of 544
single page version

इह हि सर्वस्यापि स्यात्कारकेतनागमपूर्विकया तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणया द्रष्टया शून्यस्य स्वपरविभागाभावात् कायकषायैः सहैक्यमध्यवसतोऽनिरुद्धविषयाभिलाषतया षड्जीवनिकाय- घातिनो भूत्वा सर्वतोऽपि कृतप्रवृत्तेः सर्वतो निवृत्त्यभावात्तथा परमात्मज्ञानाभावाद् ज्ञेयचक्र- क्रमाक्रमणनिरर्गलज्ञप्तितया ज्ञानरूपात्मतत्त्वैकाग्र्यप्रवृत्त्यभावाच्च संयम एव न तावत् सिद्धयेत् । आगमपूर्विका द्रष्टिः सम्यक्त्वं नास्ति यस्येह लोके संजमो तस्स णत्थि संयमस्तस्य नास्ति इदि भणदि इत्येवं भणति कथयति । किं कर्तृ । सुत्तं सूत्रमागमः । असंजदो होदि किध समणो असंयतः सन् श्रमणस्तपोधनः कथं भवति, न कथमपीति । तथाहि — यदि निर्दोषिनिजपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपं सम्यक्त्वं नास्ति तर्हि परमागमबलेन विशदैकज्ञानरूपमात्मानं जानन्नपि सम्यग्द्रष्टिर्न भवति, ज्ञानी च न भवति, तद्द्वयाभावे सति पञ्चेन्द्रियविषयाभिलाषषड्जीववधव्यावृत्तोऽपि संयतो न भवति । ततः

anvayārthaḥ — [इह] ā lokamān [यस्य] jene [आगमपूर्वा द्रष्टिः] āgamapūrvak draṣhṭi (-darshan) [न भवति] nathī [तस्य] tene [संयमः] sanyam [न अस्ति] nathī [इति] em [सूत्रं भणति] sūtra kahe chhe; ane [असंयतः] asanyat te [श्रमणः] shramaṇ [कथं भवति] kaī rīte hoy?

ṭīkāḥ — ā lokamān kharekhar, syātkār jenun chihna chhe evā āgamapūrvak ¹tattvārthashraddhānalakṣhaṇavāḷī draṣhṭithī je shūnya chhe te badhāyane sanyam ja pratham to siddha thato nathī, kāraṇ ke (1) svaparanā vibhāganā abhāvane līdhe kāyā ane kaṣhāyo sāthe ekatāno adhyavasāy karatā evā te jīvo, (potāne) ²viṣhayonī abhilāṣhāno nirodh nahi thayo hovāne līdhe chha jīvanikāyanā ghātī thaīne sarvataḥ (badhīye taraphathī) pravr̥utti karatā hovāthī, temane sarvataḥ nivr̥uttino abhāv chhe (arthāt ekke taraphathī — jarāy nivr̥utti nathī), tem ja (2) temane paramātmagnānanā abhāvane līdhe gneyasamūhane krame jāṇatī ³nirargaḷagnapti

1. tattvārthashraddhānalakṣhaṇavāḷī = tattvārthanun shraddhān jenun lakṣhaṇ chhe evī. [samyagdarshananun lakṣhaṇ tattvārthashraddhān chhe. te āgamapūrvak hoy chhe. āgamanun chihna ‘syāt’kār chhe.]

2. je jīvone svaparanun bhedagnān nathī temane bhale kadāchit pāñch indriyonān viṣhayono sanyog na dekhāto hoy, chha jīvanikāyanī dravyahinsā na dekhātī hoy ane e rīte sanyogathī nivr̥utti dekhātī hoy, topaṇ
kāyā ane kaṣhāyo sāthe ekatā mānanārā te jīvone kharekhar pāñch indriyonā viṣhayonī abhilāṣhāno
nirodh nathī, hinsāno jarāy abhāv nathī ane e rīte parabhāvathī bilakul nivr̥utti nathī.

3. nirargaḷ = aṅkush vinānī; sanyam vinānī; niraṅkush; svachchhandī.

Page 440 of 513
PDF/HTML Page 471 of 544
single page version

असिद्धसंयमस्य तु सुनिश्चितैकाग्र्यगतत्वरूपं मोक्षमार्गापरनाम श्रामण्यमेव न सिद्धयेत् । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यस्यैव मोक्षमार्गत्वं नियम्येत ।।२३६।।

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानामयौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटयति — ण हि आगमेण सिज्झदि सद्दहणं जदि वि णत्थि अत्थेसु ।

स्थितमेतत् – परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वत्रयमेव मुक्तिकारणमिति ।।२३६।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्याभावे मोक्षो नास्तीति व्यवस्थापयति — ण हि आगमेण सिज्झदि आगमजनित- परमात्मज्ञानेन न सिद्धयति, सद्दहणं जदि वि णत्थि अत्थेसु श्रद्धानं यदि च नास्ति परमात्मादिपदार्थेषु । सद्दहमाणो अत्थे श्रद्दधानो वा चिदानन्दैकस्वभावनिजपरमात्मादिपदार्थान्, असंजदो वा ण णिव्वादि विषय- कषायाधीनत्वेनासंयतो वा न निर्वाति, निर्वाणं न लभत इति । तथाहि – यथा प्रदीपसहितपुरुषस्य कूपपतनप्रस्तावे कूपपतनान्निवर्तनं मम हितमिति निश्चयरूपं श्रद्धानं यदि नास्ति तदा तस्य प्रदीपः किं करोति, न किमपि । तथा जीवस्यापि परमागमाधारेण सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानरूपं hovāthī gnānarūp ātmatattvamān ekāgratānī pravr̥uttino abhāv chhe. (ā rīte temane sanyam siddha thato nathī.) ane (-e rīte) jemane sanyam siddha nathī temane +sunishchit aikāgrya- pariṇatapaṇārūp shrāmaṇya ja — ke jenun bījun nām mokṣhamārga chhe te ja — siddha thatun nathī.

āthī āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā yugapadapaṇāne ja mokṣhamārgapaṇun hovāno niyam thāy chhe. 236.

have, āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā ayugapadapaṇāne mokṣhamārgapaṇun ghaṭatun nathī em siddha kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [आगमेन] āgamathī, [यदि अपि] jo [अर्थेषु श्रद्धानं नास्ति] padārthonun shraddhān na hoy to, [न हि सिद्धयति] siddhi (mukti) thatī nathī; [अर्थान् श्रद्दधानः] padārthone shraddhanāro paṇ, [असंयतः वा] jo asanyat hoy to, [न निर्वाति] nirvāṇ pāmato nathī.

+sunishchit = draḍh. (draḍhapaṇe ekāgratāmān pariṇamavun te shrāmaṇya chhe.)

Page 441 of 513
PDF/HTML Page 472 of 544
single page version

श्रद्धानशून्येनागमजनितेन ज्ञानेन, तदविनाभाविना श्रद्धानेन च संयमशून्येन, न तावत्सिद्धयति । तथाहि — आगमबलेन सक लपदार्थान् विस्पष्टं तर्कयन्नपि, यदि सक ल- पदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं न तथा प्रत्येति, तदा यथोदितात्मनः श्रद्धान- शून्यतया यथोदितमात्मानमननुभवन् कथं नाम ज्ञेयनिमग्नो ज्ञानविमूढो ज्ञानी स्यात् । अज्ञानिनश्च ज्ञेयद्योतको भवन्नप्यागमः किं कुर्यात् । ततः श्रद्धानशून्यादागमान्नास्ति सिद्धिः । किञ्च, सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकारमात्मानं श्रद्दधानोऽप्यनुभवन्नपि, यदि स्वस्मिन्नेव संयम्य न वर्तयति, तदानादिमोहरागद्वेषवासनोपजनितपरद्रव्यचङ्क्रमणस्वैरिण्या- श्चिद्वृत्तेः स्वस्मिन्नेव स्थानान्निर्वासननिःकम्पैकतत्त्वमूर्च्छितचिद्वृत्त्यभावात्कथं नाम संयतः स्यात् । स्वात्मानं जानतोऽपि ममात्मैवोपादेय इति निश्चयरूपं यदि श्रद्धानं नास्ति तदा तस्य प्रदीपस्थानीय आगमः किं करोति, न किमपि । यथा वा स एव प्रदीपसहितपुरुषः स्वकीयपौरुषबलेन कूपपतनाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं प्रदीपो द्रष्टिर्वा किं करोति, न किमपि । तथायं जीवः

ṭīkāḥ — āgamajanit gnānathī, jo te shraddhānashūnya hoy to, siddhi thatī nathī; tathā tenā vinā ( – āgamagnān vinā) je hotun nathī evā shraddhānathī paṇ, jo te (shraddhān) sanyamashūnya hoy to, siddhi thatī nathī. te ā pramāṇeḥ

āgamabaḷe sakaḷ padārthonī vispaṣhṭa *tarkaṇā karato hovā chhatān paṇ, jo jīv sakaḷ padārthonā gneyākāro sāthe +milit thatun vishad ek gnān jeno ākār chhe evā ātmāne te prakāre pratīt karato nathī, to yathokta ātmānā shraddhānathī shūnya hovāne līdhe je yathokta ātmāne anubhavato nathī evo te gneyanimagna gnānavimūḍh jīv kai rīte gnānī hoy? (na ja hoy, agnānī ja hoy.) ane agnānīne, gneyadyotak hovā chhatān paṇ, āgam shun kare? ( – āgam gneyonun prakāshak hovā chhatān paṇ agnānīne te shun kare?) māṭe shraddhānashūnya āgamathī siddhi thatī nathī.

vaḷī, sakaḷ padārthonā gneyākāro sāthe milit thatun vishad ek gnān jeno ākār chhe evā ātmāne shraddhato hovā chhatān paṇ, anubhavato hovā chhatān paṇ, jo jīv potāmān ja sanyamit (-aṅkushit) thaīne raheto nathī, to anādi moharāgadveṣhanī vāsanāthī janit je paradravyamān bhramaṇ tene līdhe je svairiṇī ( – vyabhichāriṇī, svachchhandī) chhe evī chidvr̥utti ( – chaitanyanī pariṇati) potāmān ja rahelī hovāthī, vāsanārahit niṣhkamp ek tattvamān līn chidvr̥uttino abhāv hovāthī, te kaī rīte sanyat hoy? (na ja hoy, asanyat ja hoy.) pra. 56

*tarkaṇā = vichāraṇā; yukti vagerenā āshrayavāḷun gnān.

+milit thatun = mishrit thatun; sambandh pāmatun arthāt temane jāṇatun. [samasta padārthonā gneyākāro jemān pratibimbit thāy chhe arthāt temane je jāṇe chhe evun spaṣhṭa ek gnān ja ātmānun rūp chhe.]

Page 442 of 513
PDF/HTML Page 473 of 544
single page version

असंयतस्य च यथोदितात्मतत्त्वप्रतीतिरूपं श्रद्धानं यथोदितात्मतत्त्वानुभूतिरूपं ज्ञानं वा किं कुर्यात् । ततः संयमशून्यात् श्रद्धानात् ज्ञानाद्वा नास्ति सिद्धिः । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थ- श्रद्धानसंयतत्वानामयौगपद्यस्य मोक्षमार्गत्वं विघटेतैव ।।२३७।।

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽप्यात्मज्ञानस्य मोक्षमार्गसाधकतमत्वं द्योतयति — जं अण्णाणी कम्मं खवेदि भवसयसहस्सकोडीहिं । तं णाणी तिहिं गुत्तो खवेदि उस्सासमेत्तेण ।।२३८।।

श्रद्धानज्ञानसहितोऽपि पौरुषस्थानीयचारित्रबलेन रागादिविकल्परूपादसंयमाद्यदि न निवर्तते तदा तस्य श्रद्धानं ज्ञानं वा किं कुर्यात्, न किमपीति । अतः एतदायाति – परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां मध्ये द्वयेनैकेन वा निर्वाणं नास्ति, किंतु त्रयेणेति ।।२३७।। एवं भेदाभेदरत्नत्रयात्मकमोक्षमार्ग- स्थापनमुख्यत्वेन द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । किंच बहिरात्मावस्थान्तरात्मावस्थापरमात्मावस्था- मोक्षावस्थात्रयं तिष्ठति । अवस्थात्रयेऽनुगताकारं द्रव्यं तिष्ठति । एवं परस्परसापेक्षद्रव्यपर्यायात्मको जीवपदार्थः। तत्र मोक्षकारणं चिन्त्यते । मिथ्यात्वरागादिरूपा बहिरात्मावस्था तावदशुद्धा, मुक्तिकारणं

āthī āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā ayugapadapaṇāne mokṣhamārgapaṇun ghaṭatun nathī ja. 237.

have, āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanun yugapadapaṇun hovā chhatān paṇ, ātmagnān mokṣhamārganun sādhakatam (utkr̥uṣhṭa sādhak) chhe em samajāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [यत् कर्म] je karma [अज्ञानी] agnānī [भवशतसहस्रकोटिभिः] lakṣha koṭi bhavo vaḍe [क्षपयति] khapāve chhe, [तत्] te karma [ज्ञानी] gnānī [त्रिभिः गुप्तः] traṇ prakāre (man -vachan -kāyāthī) gupta hovāne līdhe [उच्छवासमात्रेण] uchchhvāsamātrathī [क्षपयति] khapāve chhe.

Page 443 of 513
PDF/HTML Page 474 of 544
single page version

यदज्ञानी कर्म क्रमपरिपाटया बालतपोवैचित्र्योपक्रमेण च पच्यमानमुपात्तरागद्वेषतया सुखदुःखादिविकारभावपरिणतः पुनरारोपितसन्तानं भवशतसहस्रकोटीभिः कथञ्चन निस्तरति, तदेव ज्ञानी स्यात्कारकेतनागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यातिशयप्रसादासादितशुद्ध- ज्ञानमयात्मतत्त्वानुभूतिलक्षणज्ञानित्वसद्भावात्कायवाङ्मनःकर्मोपरमप्रवृत्तत्रिगुप्तत्वात् प्रचण्डोप- न भवति । मोक्षावस्था शुद्धा फलभूता, सा चाग्रे तिष्ठति । एताभ्यां द्वाभ्यां भिन्ना यान्तरात्मावस्था सा मिथ्यात्वरागादिरहितत्वेन शुद्धा । यथा सूक्ष्मनिगोतज्ञाने शेषावरणे सत्यपि क्षयोपशमज्ञानावरणं नास्ति तथात्रापि केवलज्ञानावरणे सत्यप्येकदेशक्षयोपशमज्ञानापेक्षया नास्त्यावरणम् । यावतांशेन निरावरणा रागादिरहितत्वेन शुद्धा च तावतांशेन मोक्षकारणं भवति । तत्र शुद्धपारिणामिकभावरूपं परमात्मद्रव्यं ध्येयं भवति, तच्च तस्मादन्तरात्मध्यानावस्थाविशेषात्कथंचिद्भिन्नम् । यदैकान्तेनाभिन्नं भवति तदा मोक्षेऽपि ध्यानं प्राप्नोति, अथवास्य ध्यानपर्यायस्य विनाशे सति तस्य पारिणामिक- भावस्यापि विनाशः प्राप्नोति । एवं बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मकथनरूपेण मोक्षमार्गो ज्ञातव्यः । अथ परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां मेलापकेऽपि, यदभेदरत्नत्रयात्मकं निर्विकल्प- समाधिलक्षणमात्मज्ञानं, निश्चयेन तदेव मुक्तिकारणमिति प्रतिपादयति — जं अण्णाणी कम्मं खवेदि निर्विकल्पसमाधिरूपनिश्चयरत्नत्रयात्मकविशिष्टभेदज्ञानाभावादज्ञानी जीवो यत्कर्म क्षपयति । काभिः करणभूताभिः । भवसयसहस्सकोडीहिं भवशतसहस्रकोटिभिः । तं णाणी तिहिं गुत्तो तत्कर्म ज्ञानी जीवस्त्रि- गुप्तिगुप्तः सन् खवेदि उस्सासमेत्तेण क्षपयत्युच्छ्वासमात्रेणेति । तद्यथा — बहिर्विषये परमागमाभ्यासबलेन यत्सम्यक्परिज्ञानं तथैव श्रद्धानं व्रताद्यनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं सिद्धजीवविषये सम्यक्- परिज्ञानं श्रद्धानं तद्गुणस्मरणानुकूलमनुष्ठानं चेति त्रयं, तत्त्रयाधारेणोत्पन्नं विशदाखण्डैकज्ञानाकारे स्वशुद्धात्मनि परिच्छित्तिरूपं सविकल्पज्ञानं स्वशुद्धात्मोपादेयभूतरुचिविकल्परूपं सम्यग्दर्शनं तत्रैवात्मनि रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपं सविकल्पचारित्रमिति त्रयम् । तत्त्रयप्रसादेनोत्पन्नं यन्निर्विकल्पसमाधिरूपं निश्चयरत्नत्रयलक्षणं विशिष्टस्वसंवेदनज्ञानं तदभावादज्ञानी जीवो बहुभवकोटिभिर्यत्कर्म क्षपयति,

ṭīkāḥ — je karma, (agnānīne) kramaparipāṭīthī tathā anek prakāranā bāḷataparūp udyamathī pākatun thakun, rāgadveṣh grahaṇ karyā hovāne līdhe sukhaduḥkhādi vikārabhāve pariṇamato hovāthī pharīne santān āropatun jāy evī rīte, lakṣha koṭi bhavo vaḍe, game tem karīne ( – mahā mushkelīthī), agnānī oḷaṅgī jāy chhe, te ja karma, (gnānīne) syātkāraketan āgamagnān, tattvārthashraddhān ne sanyatatvanā yugapadapaṇānā atishay prasādathī prāpta karelī shuddhagnānamay ātmatattvanī anubhūti jenun lakṣhaṇ chhe evā gnānīpaṇānā sadbhāvane līdhe kāy -vachan -mananān karmonā *uparam vaḍe triguptapaṇun pravartatun hovāthī prachaṇḍ udyam vaḍe pākatun thakun, rāgadveṣh chhoḍyā hovāne līdhe samasta sukhaduḥkhādi vikāro atyant nirasta thayā hovāthī pharīne santān na

*uparam = virām; aṭakī javun te. [gnānīne gnānīpaṇāne līdhe kāy -vachan -man sambandhī kāryo aṭakī
javāthī triguptapaṇun pravarte chhe.]

Page 444 of 513
PDF/HTML Page 475 of 544
single page version

क्रमपच्यमानमपहस्तितरागद्वेषतया दूरनिरस्तसमस्तसुखदुःखादिविकारः पुनरनारोपितसन्तान- मुच्छ्वासमात्रेणैव लीलयैव पातयति । अत आगमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्येऽप्यात्म- ज्ञानमेव मोक्षमार्गसाधकतममनुमन्तव्यम् ।।२३८।।

अथात्मज्ञानशून्यस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्यमप्यकि ञ्चित्क र- मित्यनुशास्ति — परमाणुपमाणं वा मुच्छा देहादिएसु जस्स पुणो ।

विज्जदि जदि सो सिद्धिं ण लहदि सव्वागमधरो वि ।।२३९।। तत्कर्म ज्ञानी जीवः पूर्वोक्तज्ञानगुणसद्भावात् त्रिगुप्तिगुप्तः सन्नुच्छ्वासमात्रेण लीलयैव क्षपयतीति । ततो ज्ञायते परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां भेदरत्नत्रयरूपाणां सद्भावेऽप्यभेदरत्नत्रयरूपस्य स्व- संवेदनज्ञानस्यैव प्रधानत्वमिति ।।२३८।। अथ पूर्वसूत्रोक्तात्मज्ञानरहितस्य सर्वागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान-

āthī, āgamagnān, tattvārthashraddhān ne sanyatatvanun yugapadapaṇun hovā chhatān paṇ ātma- gnān ja mokṣhamārganun sādhakatam sammat karavun.

bhāvārthaḥ — agnānīne kramānusār tathā bāḷataparūp udyamathī karma pāke chhe ane gnānīne to *gnānīpaṇāne līdhe vartatā triguptapaṇārūp prachaṇḍ udyamathī karma pāke chhe; tethī je karma agnānī anek +shat -sahasra -koṭi bhavo vaḍe, mahā kaṣhṭathī, oḷaṅgī jāy chhe, te ja karma gnānī uchchhvāsamātra vaḍe ja, ramatamātrathī ja, naṣhṭa kare chhe. vaḷī agnānīne te karma, sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇamanane līdhe, pharīne nūtan karmarūp santati mūkatun jāy chhe ane gnānīne to sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇaman nahi hovāthī te karma pharīne nūtan karmarūp santati mūkatun jatun nathī.

māṭe ātmagnān ja mokṣhamārganun sādhakatam chhe. 238. have, ātmagnānashūnyane sarvaāgamagnān, tattvārthashraddhān tathā sanyatatvanun yugapadapaṇun paṇ akiñchitkar chhe ( – kāī karatun nathī) em upadeshe chheḥ —

*āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā yugapadapaṇānā atishay prasādathī prāpta thayelī shuddhagnānamay
ātmatattvanī anubhūti te gnānīpaṇānun lakṣhaṇ chhe.

+shat -sahasra -koṭi = 100×1000×10000000

Page 445 of 513
PDF/HTML Page 476 of 544
single page version

यदि करतलामलकीकृतसकलागमसारतया भूतभवद्भावि च स्वोचितपर्यायविशिष्टम- शेषद्रव्यजातं जानन्तमात्मानं जानन् श्रद्दधानः संयमयंश्चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येऽपि मनाङ्मोहमलोपलिप्तत्वात् यदा शरीरादिमूर्च्छोपरक्ततया निरुपरागोपयोगपरिणतं कृत्वा ज्ञानात्मानमात्मानं नानुभवति तदा तावन्मात्रमोहमलकलङ्ककीलिकाकीलितैः कर्म- भिरविमुच्यमानो न सिद्धयति । अत आत्मज्ञानशून्यमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौग- पद्यमप्यकिञ्चित्करमेव ।।२३९।। संयतत्वानां यौगपद्यमप्यकिंचित्करमित्युपदिशति — परमाणुपमाणं वा मुच्छा देहादिएसु जस्स पुणो विज्जदि जदि परमाणुमात्रं वा मूर्च्छा देहादिकेषु विषयेसु यस्य पुरुषस्य पुनर्विद्यते यदि चेत्, सो सिद्धिं ण लहदि स सिद्धिं मुक्तिं न लभते । कथंभूतः । सव्वागमधरो वि सर्वागमधरोऽपीति । अयमत्रार्थः — सर्वागमज्ञान- तत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्ये सति यस्य देहादिविषये स्तोकमपि ममत्वं विद्यते तस्य पूर्वसूत्रोक्तं निर्विकल्पसमाधिलक्षणं निश्चयरत्नत्रयात्मकं स्वसंवेदनज्ञानं नास्तीति ।।२३९।। अथ द्रव्यभाव- संयमस्वरूपं कथयति —

anvayārthaḥ — [पुनः] ane [यदि यस्य] jo [देहादिकेषु] dehādik pratye [परमाणुप्रमाणं वा] paramāṇu jeṭalī paṇ [मूर्च्छा] mūrchhā [विद्यते] vartatī hoy, to [सः] te [सर्वागमधरः अपि] bhale sarvaāgamadhar hoy topaṇ [सिद्धिं न लभते] siddhi pāmato nathī.

ṭīkāḥ — sakaḷ āgamanā sārane hatheḷīmān rahelā āmaḷā samān karyo hovāthī ( – hastāmalakavat spaṣhṭa jāṇato hovāthī) je puruṣh, bhūt -vartamān -bhāvī 1svochit paryāyo sahit asheṣh dravyasamūhane jāṇanārā ātmāne jāṇe chhe, shraddhe chhe ane sanyamit rākhe chhe, te puruṣhane āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanun yugapadapaṇun hovā chhatān paṇ, jo te puruṣh jarāk mohamaḷ vaḍe lipta hovāne līdhe sharīrādi pratyenī mūrchhā vaḍe 2uparakta rahevāthī, mātra teṭalā (jarāk) mohamaḷakalaṅkarūp je khīlī tenī sāthe bandhāyelān karmothī nahi chhūṭato thako siddha thato nathī.

āthī ātmagnānashūnya āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanun yugapadapaṇun paṇ akiñchitkar ja chhe. 239.

3niruparāg upayogamān pariṇat karīne gnānātmak ātmāne anubhavato nathī, to te puruṣh

1. svochit = potāne uchit; potapotāne yogya. [ātmāno svabhāv traṇe kāḷanā svochit paryāyo sahit samasta dravyone jāṇavāno chhe.]

2. uparakta = malin; vikārī.
3. niruparāg = uparāg vināno; nirmaḷ; nirvikārī; shuddha.

Page 446 of 513
PDF/HTML Page 477 of 544
single page version

अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यं साधयति — पंचसमिदो तिगुत्तो पंचेंदियसंवुडो जिदकसाओ ।

यः खल्वनेकान्तकेतनागमज्ञानबलेन सकलपदार्थज्ञेयाकारकरम्बितविशदैकज्ञानाकार- मात्मानं श्रद्दधानोऽनुभवंश्चात्मन्येव नित्यनिश्चलां वृत्तिमिच्छन् समितिपञ्चकाङ्कुशितप्रवृत्तिप्रवर्तित-

चागो य निजशुद्धात्मपरिग्रहं कृत्वा बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहनिवृत्तिस्त्यागः । अणारंभो निःक्रियनिज- शुद्धात्मद्रव्ये स्थित्वा मनोवचनकायव्यापारनिवृत्तिरनारम्भः । विसयविरागो निर्विषयस्वात्मभावनोत्थसुखे तृप्तिं कृत्वा पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषत्यागो विषयविरागः। खओ कसायाणं निःकषायशुद्धात्मभावनाबलेन क्रोधादिकषायत्यागः कषायक्षयः । सो संजमो त्ति भणिदो स एवंगुणविशिष्टः संयम इति भणितः । पव्वज्जाए विसेसेण सामान्येनापि तावदिदं संयमलक्षणं, प्रव्रज्यायां तपश्चरणावस्थायां विशेषेणेति । अत्राभ्यन्तरशुद्धात्मसंवित्तिर्भावसंयमो, बहिरङ्गनिवृत्तिश्च द्रव्यसंयम इति ।।“३५।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थ-

have āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā yugapadapaṇānun ane ātmagnānanun yugapad- paṇun sādhe chhe (arthāt āgamagnān, tattvārthashraddhān ane sanyatatva — e trikanī sāthe ātmagnānanun yugapadapaṇun sādhe chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [पञ्चसमितः] pāñch samitiyukta, [पञ्चेन्द्रियसंवृतः] pāñch indriyonā samvaravāḷo, [त्रिगुप्तः] traṇ gupti sahit, [जितकषायः] jitakaṣhāy ane [दर्शनज्ञानसमग्रः] darshanagnānathī paripūrṇa — [श्रमणः] evo je shramaṇ [सः] tene [संयतः] sanyat [भणितः] kahyo chhe.

ṭīkāḥ — je puruṣh anekāntaketan āgamagnānanā baḷathī, sakaḷ padārthonā gneyākāro sāthe milit thatun vishad ek gnān jeno ākār chhe evā ātmāne shraddhato ane anubhavato thako, ātmāmān ja nityanishchaḷ vr̥uttine ichchhato thako, sanyamanā sādhanarūp banāvelā

Page 447 of 513
PDF/HTML Page 478 of 544
single page version

संयमसाधनीकृतशरीरपात्रः क्रमेण निश्चलनिरुद्धपञ्चेन्द्रियद्वारतया समुपरतकायवाङ्मनोव्यापारो भूत्वा चिद्वृत्तेः परद्रव्यचङ्क्रमणनिमित्तमत्यन्तमात्मना सममन्योन्यसंवलनादेकीभूतमपि स्वभावभेदात्परत्वेन निश्चित्यात्मनैव कुशलो मल्ल इव सुनिर्भरं निष्पीडय निष्पीडय कषायचक्रमक्रमेण जीवं त्याजयति, स खलु सकलपरद्रव्यशून्योऽपि विशुद्धदृशिज्ञप्तिमात्र- स्वभावभूतावस्थापितात्मतत्त्वोपजातनित्यनिश्चलवृत्तितया साक्षात्संयत एव स्यात् । तस्यैव चागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यं सिद्धयति ।।२४०।। श्रद्धानसंयतत्वानां त्रयाणां यत्सविकल्पं यौगपद्यं तथा निर्विकल्पात्मज्ञानं चेति द्वयोः संभवं दर्शयति — पंचसमिदो व्यवहारेण पञ्चसमितिभिः समितः संवृतः पञ्चसमितः, निश्चयेन तु स्वस्वरूपे सम्यगितो गतः परिणतः समितः । तिगुत्तो व्यवहारेण मनोवचनकायनिरोधत्रयेण गुप्तः त्रिगुप्तः, निश्चयेन स्वस्वरूपे गुप्तः परिणतः । पंचेंदियसंवुडो व्यवहारेण पञ्चेन्द्रियविषयव्यावृत्त्या संवृतः पञ्चेन्द्रियसंवृतः, निश्चयेन वातीन्द्रियसुखस्वादरतः । जिदकसाओ व्यवहारेण क्रोधादिकषायजयेन जितकषायः, निश्चयेन चाकषायात्मभावनारतः । दंसणणाणसमग्गो अत्र दर्शनशब्देन निजशुद्धात्मश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं ग्राह्यम्, ज्ञानशब्देन तु स्वसंवेदनज्ञानमिति; ताभ्यां समग्रो दर्शनज्ञानसमग्रः । समणो सो संजदो भणिदो स एवंगुणविशिष्टः श्रमण संयत इति भणितः । अत एतदायातं – व्यवहारेण यद्बहिर्विषये व्याख्यानं कृतं तेन सविकल्पं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रययौगपद्यं ग्राह्यम्; अभ्यन्तरव्याख्यानेन तु निर्विकल्पात्मज्ञानं ग्राह्यमिति सविकल्पयौगपद्यं निर्विकल्पात्मज्ञानं च घटत इति ।।२४०।। अथागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वलक्षणेन विकल्पत्रययौगपद्येन तथा निर्विकल्पात्मज्ञानेन च युक्तो योऽसौ संयतस्तस्य किं लक्षणमित्युपदिशति । इत्युपदिशति कोऽर्थः इति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति । एवं प्रश्नोत्तरपातनिकाप्रस्तावे

1. mardan karī karīne = damī damīne; kacharī kacharīne; dabāvī dabāvīne.
2. ātmatattvano svabhāv vishuddhadarshanagnānamātra chhe.

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 479 of 544
single page version

अथास्य सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतस्य कीदृग्लक्षण- मित्यनुशास्ति — समसत्तुबंधुवग्गो समसुहदुक्खो पसंसणिंदसमो । समलोट्ठुकं चणो पुण जीविदमरणे समो समणो ।।२४१।।

संयमः सम्यग्दर्शनज्ञानपुरःसरं चारित्रं, चारित्रं धर्मः, धर्मः साम्यं, साम्यं मोहक्षोभ- विहीनः आत्मपरिणामः । ततः संयतस्य साम्यं लक्षणम् । तत्र शत्रुबन्धुवर्गयोः सुखदुःखयोः प्रशंसानिन्दयोः लोष्टकाञ्चनयोर्जीवितमरणयोश्च समम् अयं मम परोऽयं स्वः, अयमाह्लादोऽयं परितापः, इदं ममोत्कर्षणमिदमपकर्षणमयं ममाकिञ्चित्कर इदमुपकारकमिदं ममात्मधारणमय- क्वापि क्वापि यथासंभवमितिशब्दस्यार्थो ज्ञातव्यः — स श्रमणः संयतस्तपोधनो भवति । यः किंविशिष्टः । शत्रुबन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणेषु समः समचित्तः इति । ततः एतदायाति — शत्रु- बन्धुसुखदुःखनिन्दाप्रशंसालोष्टकाञ्चनजीवितमरणसमताभावनापरिणतनिजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धान-

have āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā yugapadapaṇānun ane ātmagnānanun yugapad- paṇun jene siddha thayun chhe evā ā sanyatanun kayun lakṣhaṇ chhe te upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [समशत्रुबन्धुवर्गः] shatru ane bandhuvarga jene samān chhe, [समसुखदुःखः] sukh ane duḥkh jene samān chhe, [प्रशंसानिन्दासमः] prashansā ane nindā pratye jene samatā chhe, [समलोष्टकाञ्चनः] loṣhṭa (māṭīnun ḍhephun) ane kāñchan jene samān chhe [पुनः] tem ja [जीवितमरणे समः] jīvit ane maraṇ pratye jene samatā chhe, [श्रमणः] te shramaṇ chhe.

ṭīkāḥ — sanyam samyagdarshanagnānapūrvak chāritra chhe; chāritra dharma chhe; dharma sāmya chhe; sāmya mohakṣhobharahit ātmapariṇām chhe. tethī sanyatanun, sāmya lakṣhaṇ chhe.

tyān, (1) shatru -bandhuvargamān, (2) sukh -duḥkhamān, (3) prashansā -nindāmān, (4) loṣhṭa- kāñchanamān ane (5) jīvit -maraṇamān ekīsāthe, (1) ‘ā māro par ( – dushman) chhe, ā sva ( – svajan) chhe’, (2) ‘ā āhlād chhe, ā paritāp chhe’, (3) ‘ā mārun utkarṣhaṇ ( – kīrti) chhe, ā apakarṣhaṇ ( – apakīrti) chhe’, (4) ‘ā mane akiñchitkar chhe, ā upakārak

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 480 of 544
single page version

मत्यन्तविनाश इति मोहाभावात् सर्वत्राप्यनुदितरागद्वेषद्वैतस्य, सततमपि विशुद्धदृशिज्ञप्ति- स्वभावमात्मानमनुभवतः, शत्रुबन्धुसुखदुःखप्रशंसानिन्दालोष्टकाञ्चनजीवितमरणानि निर्विशेषमेव ज्ञेयत्वेनाक्रम्य ज्ञानात्मन्यात्मन्यचलितवृत्तेर्यत्किल सर्वतः साम्यं तत्सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धान- संयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यस्य संयतस्य लक्षणमालक्षणीयम् ।।२४१।।

अथेदमेव सिद्धागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वयौगपद्यात्मज्ञानयौगपद्यसंयतत्वमैकाग्र्य- लक्षणश्रामण्यापरनाम मोक्षमार्गत्वेन समर्थयति — दंसणणाणचरित्तेसु तीसु जुगवं समुट्ठिदो जो दु । एयग्गगदो त्ति मदो सामण्णं तस्स पडिपुण्णं ।।२४२।।

ज्ञानानुष्ठानरूपनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमाह्लादैकलक्षणसुखामृतपरिणतिस्वरूपं यत्परमसाम्यं तदेव परमागमज्ञानतत्त्वार्थश्रद्धानसंयतत्वानां यौगपद्येन तथा निर्विकल्पात्मज्ञानेन च परिणततपोधनस्य लक्षणं ज्ञातव्यमिति ।।२४१।। अथ यदेव संयततपोधनस्य साम्यलक्षणं भणितं तदेव श्रामण्यापरनामा ( –

have em samarthan kare chhe ke āgamagnān-tattvārthashraddhān-sanyatatvanā yugapadapaṇānī sāthe ātmagnānanā yugapadapaṇānī siddhirūp je ā sanyatapaṇun te ja mokṣhamārga chhe, ke jenun bījun nām ekāgratālakṣhaṇavāḷun shrāmaṇya chheḥ —

anvayārthaḥ — [यः तु] je [दर्शनज्ञानचरित्रेषु] darshan, gnān ane chāritra — [त्रिषु] e traṇamān [युगपद्] yugapad [समुत्थितः] ārūḍh chhe, te [ऐकाग्र्यतः] ekāgratāne pāmelo chhe [इति] em [मतः] (shāstramān) kahyun chhe. [तस्य] tene [श्रामण्यं] shrāmaṇya [परिपूर्णम्] paripūrṇa chhe.