૧
અતિક્રમતા હોવાથી — યથોક્ત પ્રભાવને અનુભવતું ( – ઉપર્યુક્ત પદાર્થોને જાણતું) કોણ
રોકી શકે? (અર્થાત્ કોઈ ન રોકી શકે.) આથી તે (અતીંદ્રિય જ્ઞાન) ઉપાદેય છે ૫૪.
હવે ઇન્દ્રિયસુખના સાધનભૂત ( – કારણરૂપ) ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય છે — એમ તેને નિંદે
છેઃ —
પોતે અમૂર્તિક જીવ મૂર્તશરીરગત એ મૂર્તથી
કદી યોગ્ય મૂર્ત અવગ્રહી જાણે, કદીક જાણે નહીં. ૫૫.
અન્વયાર્થઃ — [ स्वयं अमूर्तः ] સ્વયં અમૂર્ત એવો [ जीवः ] જીવ [ मूर्तिगतः ] મૂર્ત
શરીરને પ્રાપ્ત થયો થકો [ तेन मूर्तेन ] તે મૂર્ત શરીર વડે [ योग्यं मूर्तं ] યોગ્ય મૂર્ત પદાર્થને
[ अवगृह्य ] અવગ્રહીને ( — ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્ય મૂર્ત પદાર્થનો ૨અવગ્રહ કરીને) [ तद् ] તેને
[ जानाति ] જાણે છે [ वा न जानाति ] અથવા નથી જાણતો ( — કોઈ વાર જાણે છે અને
કોઈ વાર નથી જાણતો).
ટીકાઃ — ઇન્દ્રિયજ્ઞાનને ૩ઉપલંભક પણ મૂર્ત છે અને ૪ઉપલભ્ય પણ મૂર્ત છે. એ
तिक्रमाद्यथोदितानुभावमनुभवत्तत् केन नाम निवार्येत । अतस्तदुपादेयम् ।।५४।।
अथेन्द्रियसौख्यसाधनीभूतमिन्द्रियज्ञानं हेयं प्रणिन्दति —
जीवो सयं अमुत्तो मुत्तिगदो तेण मुत्तिणा मुत्तं ।
ओगेण्हित्ता जोग्गं जाणदि वा तं ण जाणादि ।।५५।।
जीवः स्वयममूर्तो मूर्तिगतस्तेन मूर्तेन मूर्तम् ।
अवगृह्य योग्यं जानाति वा तन्न जानाति ।।५५।।
इन्द्रियज्ञानं हि मूर्तोपलम्भकं मूर्तोपलभ्यं च । तद्वान् जीवः स्वयममूर्तोऽपि
कथनमुख्यत्वेनैकगाथया द्वितीयस्थलं गतम् ।।५४।। अथ हेयभूतस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वादल्प-
विषयत्वाच्चेन्द्रियज्ञानं हेयमित्युपदिशति ---जीवो सयं अमुत्तो जीवस्तावच्छक्तिरूपेण शुद्धद्रव्यार्थिक-
૧. જ્ઞેયાકારો જ્ઞાનને ઓળંગી શકતા નથી — જ્ઞાનની હદ બહાર જઈ શકતા નથી, જ્ઞાનમાં જણાઈ
જ જાય છે.
૨. મતિજ્ઞાનથી કોઈ પદાર્થને જાણવાની શરૂઆત થતાં પ્રથમ જ અવગ્રહ થાય છે કારણ કે મતિજ્ઞાન
અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા — એ ક્રમથી જાણે છે.
૩. ઉપલંભક = જણાવનાર; જાણવામાં નિમિત્તભૂત. (ઇન્દ્રિયજ્ઞાનને પદાર્થો જાણવામાં નિમિત્તભૂત મૂર્ત
પંચેન્દ્રિયાત્મક શરીર છે.) ૪. ઉપલભ્ય = જણાવાયોગ્ય
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૯૫