હવે સત્તા અને દ્રવ્ય અર્થાંતરો (ભિન્ન પદાર્થો, અન્ય પદાર્થો) નહિ હોવા વિષે યુક્તિ
રજૂ કરે છેઃ —
જો દ્રવ્ય હોય ન સત્, ઠરે જ અસત્, બને ક્યમ દ્રવ્ય એ?
વા ભિન્ન ઠરતું સત્ત્વથી! તેથી સ્વયં તે સત્ત્વ છે.૧૦૫.
અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [द्रव्यं] દ્રવ્ય [सत् न भवति] (સ્વરૂપથી જ) સત્ ન હોય
તો — (૧) [ध्रुवं असत् भवति] નક્કી તે અસત્ હોય; [तत् कथं द्रव्यं] જે અસત્ હોય તે
દ્રવ્ય કેમ હોઈ શકે? [पुनः वा] અથવા (જો અસત્ ન હોય) તો (૨) [अन्यत् भवति]
તે સત્તાથી અન્ય (જુદું) હોય! (તે પણ કેમ બને?) [तस्मात्] માટે [द्रव्यं स्वयं] દ્રવ્ય પોતે
જ [सत्ता] સત્તા છે.
ટીકાઃ — જો દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ ૧સત્ ન હોય, તો બીજી ગતિ એ થાય કે —
(૧) તે ૨અસત્ હોય, અથવા (૨) સત્તાથી પૃથક્ હોય. ત્યાં, (૧) જો અસત્ હોય તો,
ધ્રૌવ્યના અસંભવને લીધે પોતે નહિ ટકતું થકું, દ્રવ્ય જ ૩અસ્ત થાય; અને (૨) જો સત્તાથી
अथ सत्ताद्रव्ययोरनर्थान्तरत्वे युक्तिमुपन्यस्यति —
ण हवदि जदि सद्दव्वं असद्धुव्वं हवदि तं कधं दव्वं ।
हवदि पुणो अण्णं वा तम्हा दव्वं सयं सत्ता ।।१०५।।
न भवति यदि सद्द्रव्यमसद्ध्रुवं भवति तत्कथं द्रव्यम् ।
भवति पुनरन्यद्वा तस्माद्द्रव्यं स्वयं सत्ता ।।१०५।।
यदि हि द्रव्यं स्वरूपत एव सन्न स्यात्तदा द्वितयी गतिः असद्वा भवति, सत्तातः
पृथग्वा भवति । तत्रासद्भवद्ध्र्रौव्यस्यासंभवादात्मानमधारयद्द्रव्यमेवास्तं गच्छेत्; सत्तातः
विभावगुणान्तरं परिणमति, पुद्गलद्रव्यं वा पूर्वोक्तशुक्लवर्णादिगुणं त्यक्त्वा रक्तादिगुणान्तरं परिणमति,
हरितगुणं त्यक्त्वा पाण्डुरगुणान्तरमाम्रफलमिवेति भावार्थः ।।१०४।। एवं स्वभावविभावरूपा द्रव्यपर्याया
गुणपर्यायाश्च नयविभागेन द्रव्यलक्षणं भवन्ति इति कथनमुख्यतया गाथाद्वयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ
૧. સત્ = હયાત.
૨. અસત્ = નહિ હયાત એવું
૩. અસ્ત = નષ્ટ. [જે અસત્ હોય તેનું ટકવું --હયાત રહેવું કેવું? માટે દ્રવ્યને અસત્ માનતાં, દ્રવ્યના
અભાવનો પ્રસંગ આવે અર્થાત્ દ્રવ્ય જ સિદ્ધ ન થાય.]
૨૦૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-