કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૫૩
अथैवं ज्ञानिनोऽर्थैः सहान्योन्यवृत्तिमत्त्वेऽपि परग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावेन सर्वं पश्यतोऽध्यवस्यतश्चात्यन्तविविक्तत्वं भावयति —
गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि केवली भगवं ।
पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।३२।।
गृह्णाति नैव न मुञ्चति न परं परिणमति केवली भगवान् ।
पश्यति समन्ततः स जानाति सर्वं निरवशेषम् ।।३२।।
मुंचदि गृह्णाति नैव मुञ्चति नैव ण परं परिणमदि परं परद्रव्यं ज्ञेयपदार्थं नैव परिणमति । स कः
कर्ता । केवली भगवं केवली भगवान् सर्वज्ञः । ततो ज्ञायते परद्रव्येण सह भिन्नत्वमेव । तर्हि किं
*
કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને ‘મયૂરાદિ દર્પણમાં છે’ એમ વ્યવહારથી કહેવાય છે. એવી
રીતે જ્ઞાનદર્પણમાં પણ સર્વ પદાર્થોના સમસ્ત જ્ઞેયાકારોનાં પ્રતિબિંબ પડે છે અર્થાત્
પદાર્થોના જ્ઞેયાકારોના નિમિત્તે જ્ઞાનમાં જ્ઞાનની અવસ્થારૂપ જ્ઞેયાકારો થાય છે (કારણ કે
જો એમ ન થાય તો જ્ઞાન સર્વ પદાર્થોને જાણી શકે જ નહિ). ત્યાં નિશ્ચયથી તો જ્ઞાનમાં
થતા જ્ઞેયાકારો જ્ઞાનની જ અવસ્થા છે, પદાર્થોના જ્ઞેયાકારો કાંઇ જ્ઞાનમાં પેઠા નથી.
નિશ્ચયથી આમ હોવા છતાં વ્યવહારથી જોઇએ તો, જ્ઞાનમાં થતા જ્ઞેયાકારોનાં કારણ
પદાર્થોના જ્ઞેયાકારો છે અને તેમનાં કારણ પદાર્થો છે — એ રીતે પરંપરાએ જ્ઞાનમાં થતા
જો એમ ન થાય તો જ્ઞાન સર્વ પદાર્થોને જાણી શકે જ નહિ). ત્યાં નિશ્ચયથી તો જ્ઞાનમાં
થતા જ્ઞેયાકારો જ્ઞાનની જ અવસ્થા છે, પદાર્થોના જ્ઞેયાકારો કાંઇ જ્ઞાનમાં પેઠા નથી.
નિશ્ચયથી આમ હોવા છતાં વ્યવહારથી જોઇએ તો, જ્ઞાનમાં થતા જ્ઞેયાકારોનાં કારણ
પદાર્થોના જ્ઞેયાકારો છે અને તેમનાં કારણ પદાર્થો છે — એ રીતે પરંપરાએ જ્ઞાનમાં થતા
જ્ઞેયાકારોનાં કારણ પદાર્થો છે; માટે તે (જ્ઞાનની અવસ્થારૂપ) જ્ઞેયાકારોને જ્ઞાનમાં દેખીને,
કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને ‘પદાર્થો જ્ઞાનમાં છે’ એમ વ્યવહારથી કહી શકાય છે. ૩૧.
કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને ‘પદાર્થો જ્ઞાનમાં છે’ એમ વ્યવહારથી કહી શકાય છે. ૩૧.
હવે, એ રીતે (વ્યવહારે) આત્માને પદાર્થો સાથે એકબીજામાં વર્તવાપણું હોવા છતાં, (નિશ્ચયથી) તે પરને ગ્રહ્યા -મૂક્યા વિના તથા પરરૂપે પરિણમ્યા વિના સર્વને દેખતો -જાણતો હોવાથી તેને (પદાર્થો સાથે) અત્યંત ભિન્નપણું છે એમ દર્શાવે છેઃ —
પ્રભુકેવળી ન ગ્રહે, ન છોડે, પરરૂપે નવ પરિણમે;
દેખે અને જાણે નિઃશેષે સર્વતઃ તે સર્વને. ૩૨.
અન્વયાર્થઃ — [केवली भगवान्] કેવળીભગવાન [परं] પરને [न एव गृह्णाति] ગ્રહતા નથી, [न मुंचति] છોડતા નથી, [न परिणमति] પરરૂપે પરિણમતા નથી; [सः] તેઓ [निरवशेषं सर्वं] નિરવશેષપણે સર્વને (આખા આત્માને, સર્વ જ્ઞેયોને) [समन्ततः] સર્વ તરફથી (સર્વ આત્મપ્રદેશેથી) [पश्यति जानाति] દેખે -જાણે છે. *પ્રતિબિંબો નૈમિત્તિક કાર્ય છે અને મયૂરાદિ નિમિત્ત -કારણ છે.