इह हि यो नाम वस्तुनो जन्मक्षणः स जन्मनैव व्याप्तत्वात् स्थितिक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च स्थितिक्षणः स खलूभयोरन्तरालदुर्ललितत्वाज्जन्मक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च नाशक्षणः स तूत्पद्यावस्थाय च नश्यतो जन्मक्षणः स्थितिक्षणश्च न भवति । इत्युत्पादादीनां वितर्क्यमाणः क्षणभेदो हृदयभूमिमवतरति । अवतरत्येवं यदि द्रव्यमात्म- नैवोत्पद्यते आत्मनैवावतिष्ठते आत्मनैव नश्यतीत्यभ्युपगम्यते । तत्तु नाभ्युपगतम् । पर्यायाणा- द्रव्यार्थिकनयेन सर्वं द्रव्यं भवति । पूर्वोक्तोत्पादादित्रयस्य तथैव स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयस्य चानुगताकारेणान्वयरूपेण यदाधारभूतं तदन्वयद्रव्यं भण्यते, तद्विषयो यस्यस भवत्यन्वयद्रव्यार्थिकनयः । यथेदं ज्ञानाज्ञानपर्यायद्वये भङ्गत्रयं व्याख्यातं तथापि सर्वद्रव्यपर्यायेषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्य- भिप्रायः ।।१०१।। अथोत्पादादीनां पुनरपि प्रकारान्तरेण द्रव्येण सहाभेदं समर्थयति समयभेदं च निराकरोति — समवेदं खलु दव्वं समवेतमेकीभूतमभिन्नं भवति खलु स्फु टम् । किम् । आत्मद्रव्यम् । कैः सह । संभवठिदिणाससण्णिदट्ठेहिं सम्यक्त्वज्ञानपूर्वकनिश्चलनिर्विकारनिजात्मानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- पर्यायेणोत्पादः तथैव रागादिपरद्रव्यैकत्वपरिणतिरूपचारित्रपर्यायेण नाशस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्था-
अन्वयार्थः — [द्रव्यं] द्रव्य [एकस्मिन् च एव समये] एक ज समयमां [संभव- स्थितिनाशसंज्ञितैः अर्थैः] उत्पाद, स्थिति अने नाश नामना १अर्थो साथे [ खलु ] खरेखर [समवेतं] २समवेत (एकमेक) छे; [तस्मात्] तेथी [तत् त्रितयं] ए ३त्रिक [ खलु ] खरेखर [द्रव्यं] द्रव्य छे.
टीकाः — (प्रथम शंका उपस्थित करवामां आवे छेः) अहीं (विश्वमां), वस्तुनी जे जन्मक्षण होय ते, जन्मथी ज व्याप्त होवाथी, स्थितिक्षण अने नाशक्षण न होय ( – जुदी होय); जे स्थितिक्षण होय ते, बन्नेना अंतराळमां (अर्थात् उत्पादक्षण अने नाशक्षणनी वच्चे) द्रढपणे रहेती होवाथी, जन्मक्षण अने नाशक्षण न होय; अने जे नाशक्षण होय ते, वस्तु ऊपजीने अने टकीने पछी नाश पामती होवाथी, जन्मक्षण अने स्थितिक्षण न होय. — आम दलीलथी विचारतां उत्पादादिकनो क्षणभेद हृदयभूमिमां ऊतरे छे (अर्थात् उत्पादनो समय, स्थितिनो समय अने नाशनो समय भिन्नभिन्न होय, एक न होय — एम वात हृदयमां बेसे छे).
१९६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
१. अर्थो = पदार्थो. (८७मी गाथामां समजाव्या प्रमाणे पर्याय पण अर्थ छे.)
२. समवेत = समवायवाळुं; तादात्म्यपूर्वक जोडायेलुं; एकमेक.
३. त्रिक = त्रणनो समुदाय. (उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य ए त्रणनो समुदाय खरेखर द्रव्य ज छे.)