वदिवददो तं देसं तस्सम समओ तदो परो पुव्वो । जो अत्थो सो कालो समओ उप्पण्णपद्धंसी ।।१३९।।
यो हि येन प्रदेशमात्रेण कालपदार्थेनाकाशस्य प्रदेशोऽभिव्याप्तस्तं प्रदेशं मन्द- गत्यातिक्रमतः परमाणोस्तत्प्रदेशमात्रातिक्रमणपरिमाणेन तेन समो यः कालपदार्थ- सूक्ष्मवृत्तिरूपसमयः स तस्य कालपदार्थस्य पर्यायस्ततः एवंविधात्पर्यायात्पूर्वोत्तरवृत्तिवृत्तत्वेन- पुद्गलपरमाणोर्व्यतिपततो मन्दगत्या गच्छतः । कं कर्मतापन्नम् । तं देसं तं पूर्वगाथोदितं कालाणुव्याप्तमाकाशप्रदेशम् । तस्सम तेन कालाणुव्याप्तैकप्रदेशपुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः सदृशस्तत्समः समओ कालाणुद्रव्यस्य सूक्ष्मपर्यायभूतः समयो व्यवहारकालो भवतीति पर्यायव्याख्यानं गतम् । तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तसमयरूपकालपर्यायात्परो भाविकाले पूर्वमतीतकाले च जो अत्थो यः पूर्वापरपर्यायेष्वन्वयरूपेण दत्तपदार्थो द्रव्यं सो कालो स कालः कालपदार्थो भवतीति द्रव्यव्याख्यानम् । समओ उप्पण्णपद्धंसी स पूर्वोक्तसमयपर्यायो यद्यपि पूर्वापरसमयसन्तानापेक्षया
अन्वयार्थः — [तं देशं व्यतिपततः] परमाणु एक आकाशप्रदेशने (मंद गतिथी) ओळंगे त्यारे [तत्समः] तेना बराबर जे वखत ते [समयः] ‘समय’ छे; [ततः पूर्वः परः] ‘समय’नी पूर्वे तेम ज पछी एवो (नित्य) [यः अर्थः] जे पदार्थ छे [सः कालः] ते काळद्रव्य छे; [समयः उत्पन्नप्रध्वंसी] ‘समय’ उत्पन्नध्वंसी छे.
टीकाः — कोई प्रदेशमात्र काळपदार्थ वडे आकाशनो जे प्रदेश व्याप्त होय ते प्रदेशने ज्यारे परमाणु मंद गतिथी अतिक्रमे (ओळंगे) त्यारे ते १प्रदेशमात्र -अतिक्रमणना २परिमाणना बराबर जे काळपदार्थनी सूक्ष्मवृत्तिरूप ‘समय’ ते, ते काळपदार्थनो पर्याय छे; अने आवा ते पर्यायना पहेलांनी तेम ज पछीनी ३वृत्तिरूपे वर्ततो होवाने लीधे जेनुं नित्यत्व
२७४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
१. अतिक्रमण = ओळंगवुं ते
२. परिमाण = माप
३. वृत्ति = वर्तवुं ते; परिणति. (काळपदार्थ वर्तमान समय पहेलांनी परिणतिरूपे तेम ज तेना पछीनी
परिणतिरूपे वर्ततो -परिणमतो होवाथी तेनुं नित्यपणुं प्रगट छे.)