द्रव्येणानेकप्रदेशत्वशक्तियुक्तैकप्रदेशत्वात्पर्यायेण द्विबहुप्रदेशत्वाच्चास्ति तिर्यक्प्रचयः। न पुनः कालस्य, शक्त्या व्यक्त्या चैकप्रदेशत्वात् । ऊर्ध्वप्रचयस्तु त्रिकोटिस्पर्शित्वेन सांशत्वाद्द्रव्यवृत्तेः सर्वद्रव्याणामनिवारित एव । अयं तु विशेषः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयः शेषद्रव्याणामूर्ध्वप्रचयः, समयप्रचयः एव कालस्योर्ध्वप्रचयः । शेषद्रव्याणां वृत्तेर्हि समयादर्थान्तरभूतत्वादस्ति समय- विशिष्टत्वम् । कालवृत्तेस्तु स्वतः समयभूतत्वात्तन्नास्ति ।।१४१।।
अथ कालपदार्थोर्ध्वप्रचयनिरन्वयत्वमुपहन्ति — भण्यते । स च प्रदेशप्रचयलक्षणस्तिर्यक्प्रचयो यथा मुक्तात्मद्रव्ये भणितस्तथा कालं विहाय स्वकीय- स्वकीयप्रदेशसंख्यानुसारेण शेषद्रव्याणां स भवतीति तिर्यक्प्रचयो व्याख्यातः । प्रतिसमयवर्तिनां पूर्वोत्तरपर्यायाणां मुक्ताफलमालावत्सन्तान ऊर्द्ध्वप्रचय इत्यूर्ध्वसामान्यमित्यायतसामान्यमिति क्रमानेकान्त इति च भण्यते । स च सर्वद्रव्याणां भवति । किंतु पञ्चद्रव्याणां संबन्धी पूर्वापरपर्यायसन्तानरूपो योऽसावूर्ध्वताप्रचयस्तस्य स्वकीयस्वकीयद्रव्यमुपादानकारणम् । कालस्तु प्रतिसमयं सहकारिकारणं भवति । यस्तु कालस्य समयसन्तानरूप ऊर्ध्वताप्रचयस्तस्य काल एवोपादानकारणं सहकारिकारणं च । कस्मात् । कालस्य भिन्नसमयाभावात्पर्याया एव समया प्रदेशोवाळो होवाथी अने पुद्गल द्रव्ये अनेकप्रदेशीपणानी शक्ति सहित एक प्रदेशवाळुं तथा पर्याये बे अथवा घणा ( – संख्यात, असंख्यात ने अनंत) प्रदेशोवाळुं होवाथी, तेमने तिर्यक्प्रचय छे. परंतु काळने तिर्यक्प्रचय नथी, कारण के ते शक्तिए तेम ज व्यक्तिए एक प्रदेशवाळो छे.
ऊर्ध्वप्रचय तो सर्व द्रव्योने अनिवार्य ज छे , कारण के द्रव्यनी वृत्ति त्रण कोटिने ( – भूत, वर्तमान अने भविष्य एवा त्रणे काळने) स्पर्शती होवाथी अंशो सहित छे. परंतु, आटलो फेर छे के *समयविशिष्ट वृत्तिओनो प्रचय ते (काळ सिवाय) बाकीनां द्रव्योने ऊर्ध्वप्रचय छे अने समयोनो प्रचय ते ज काळद्रव्यने ऊर्ध्वप्रचय छे; कारण के बाकीनां द्रव्योनी वृत्ति समयथी अर्थांतरभूत (-अन्य) होवाथी ते (वृत्ति) समयविशिष्ट छे अने काळद्रव्यनी वृत्ति तो स्वतः समयभूत होवाथी ते (वृत्ति) समयविशिष्ट नथी. १४१.
हवे काळपदार्थनो ऊर्ध्वप्रचय +निरन्वय होवानी वातनुं खंडन करे छेः —
२८०प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
*समयविशिष्ट = समयथी विशिष्ट; समय निमित्तभूत होवाथी व्यवहारे जेमां समयनी अपेक्षा आवे
छे एवी.
+निरन्वय = अन्वय रहित; एकप्रवाहपणे न होय एवो; खंडित; एकरूपता – सद्रशता रहित.