Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version
viyukto nityan gnAnI syAt, sa khalu sampUrNashrAmaNya sAkShAt shramaNo helAvakIrNa- sakalaprAktanakarmaphalatvAdaniShpAditanUtanakarmaphalatvAchcha puna prANadhAraNadainyamanAskandan dvitIy- bhAvaparAvartAbhAvAt shuddhasvabhAvAvasthitavRuttirmokShatattvamavabudhyatAm ..272..
mokShatattvapariNatapuruSh evAbheden mokShasvarUpan gnAtavyamiti ..272.. ath mokShakAraNamAkhyAti — samman vididapadatthA sanshayaviparyayAnadhyavasAyarahitAnantagnAnAdisvabhAvanijaparamAtmapadArthaprabhRutisamastavastu- vichArachaturachittachAturyaprakAshamAnasAtishayaparamavivekajyotiShA samyagviditapadArthA . punarapi kinrUpA. visayesu NAvasattA panychendriyaviShayAdhInarahitatven nijAtmatattvabhAvanArUpaparamasamAdhisanjAtaparamAnandaik- vicharatA (krIDA karatA) honese ‘ayathAchAr rahit’ vartatA huA nitya gnAnI ho, vAstavamen us sampUrNa shrAmaNyavAle sAkShAt shramaNako mokShatatva jAnanA, kyonki pahaleke sakal karmonke phal usane lIlAmAtrase naShTa kar diye hain isaliye aur vah nUtan karmaphalonko utpanna nahIn karatA isaliye puna prANadhAraNarUp dInatAko prApta na hotA huA dvitIy bhAvarUp parAvartanake abhAvake kAraN shuddhasvabhAvamen 1avasthit vRuttivAlA rahatA hai ..272..
anvayArtha : — [samyagviditapadArthA ] samyak (yathArthatayA) padArthonko jAnate hue [ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahirang tathA antarang [upadhin ] parigrahako [tyaktvA ] chhoDakar [viShayeShu na avasaktA ] viShayommen Asakta nahIn hain, [te ] ve [shuddhA iti nirdiShTA ] ‘shuddha’ kahe gaye hain ..273.. 1. avasthit = sthir, [is sampUrNa shrAmaNyavAle jIvako anyabhAvarUp parAvartan (palaTan) nahIn hotA, vah
Asakta nahi viShayo viShe je, ‘shuddha’ bhAkhyA temane. 273.
Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version
anekAntakalitasakalagnAtRugneyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityashauNDA santa samasta- bahirangantarangasangatiparityAgaviviktAntashchakachakAyamAnAnantashaktichaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpA svarUpaguptasuShuptakalpAntastattvavRuttitayA viShayeShu manAgapyAsaktimanAsAdayanta samastAnubhAvavanto bhagavanta shuddhA evAsansAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyavasAyen prakaTIkriyamANA- vadAnA mokShatattvasAdhanatattvamavabudhyatAm ..273..
lakShaNasukhasudhArasAsvAdAnubhavabalen viShayeShu manAgapyanAsaktA . kin kRutvA . pUrvan svasvarUpaparigrahan svIkAran kRutvA, chattA tyaktvA . kam . uvahin upadhin parigraham . kimvishiShTam . bahitthamajjhatthan bahisthan kShetravAstvAdyanekavidhan madhyasthan mithyAtvAdichaturdashabhedabhinnam . je evanguNavishiShTA ye mahAtmAna te suddha tti NiddiTThA te shuddhA shuddhopayogina iti nirdiShTA kathitA . anen vyAkhyAnen kimuktan bhavati — itthambhUtA paramayogin evAbheden mokShamArga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakShaNamokShamArgan sarvamanorathasthAnatven pradarshayati — bhaNiyan bhaNitam . kim . sAmaNNan samyagdarshanagnAnachAritraikAgAA AA A
rr
rayalakShaNan
TIkA : — anekAntake dvArA gnAt sakal gnAtRutattva aur gneyatattvake yathAsthit svarUpamen jo pravIN hain, antarangamen chakachakit hote hue anantashaktivAle chaitanyase bhAsvar (tejasvI) Atmatattvake svarUpako jinane samasta bahirang tathA antarang sangatike parityAgase vivikta (bhinna) kiyA hai, aur (isaliye) antatattvakI vRutti (-AtmAkI pariNati) svarUp gupta tathA suShupta (jaise ki so gayA ho) samAn ( – prashAnt) rahanese jo viShayommen kinchit bhI Asaktiko prApta nahIn hote, – aise jo sakal – mahimAvAn bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogI) hain unhen hI mokShatattvakA sAdhanatattva jAnanA . (arthAt ve shuddhopayogI hI mokShamArgarUp hain ), kyonki ve anAdi sansAr se rachit – banda rahe hue vikaT karmakapATako toDane – kholaneke ati ugra prayatnase parAkram pragaT kar rahe hain ..273..
ab mokShatattvake sAdhanatattvakA (arthAt shuddhopayogIkA) sarva manorathonke sthAnake rUpamen abhinandan (prashansA) karate hain : —
chhe shuddhane nirvAN, shuddha ja siddha, praNamun tehane. 274.
Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version
yattAvatsamyagdarshanagnAnachAritrayaugapadyapravRuttaikAgArayalakShaNan sAkShAnmokShamArgabhUtan shrAmaNyan tachcha shuddhasyaiv . yachcha samastabhUtabhavadbhAvivyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavishvasAmAnyavisheSh- pratyakShapratibhAsAtmakan darshanan gnAnan cha tat shuddhasyaiv . yachcha nipratighavijRumbhitasahajagnAnAnanda- mudritadivyasvabhAvan nirvANan tat shuddhasyaiv . yashcha TankotkIrNaparamAnandAvasthAsusthitAtmasva- bhAvopalambhagambhIro bhagavAn siddha sa shuddha ev . alan vAgvistareN, sarvamanorathasthAnasya mokShatattvasAdhanatattvasya shuddhasya parasparamangAngibhAvapariNatabhAvyabhAvakabhAvatvAt pratyastamit- svaparavibhAgo bhAvanamaskArostu ..274.. shatrumitrAdisamabhAvapariNatirUpan sAkShAnmokShakAraNan yachchhrAmaNyam . tattAvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha shuddhopayogin ev . suddhassa dansaNan NANan trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastavastugatAnantadharmaik----- samayasAmAnyavisheShaparichchhittisamarthan yaddarshanagnAnadvayan tachchhuddhasyaiv . suddhassa ya NivvANan avyAbAdhAnanta- sukhAdiguNAdhArabhUtan parAdhInarahitatven svAyattan yannirvANan tachchhuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayArtha : — [shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogI) ko [shrAmaNyan bhaNitan ] shrAmaNya kahA hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshanan gnAnan ] darshan tathA gnAn kahA hai, [shuddhasya cha ] shuddhake [nirvANan ] nirvAN hotA hai; [sa ev ] vahI (-shuddha hI) [siddha ] siddha hotA hai; [tasmai nama ] use namaskAr ho ..274..
TIkA : — pratham to, samyagdarshan -gnAn -chAritrake yugapadpanerUpase pravartamAn ekAgratA jisakA lakShaN hai aisA jo sAkShAt mokShamArgabhUt shrAmaNya, ‘shuddha ke hI hotA hai; samasta bhUt – vartamAn – bhAvI vyatirekonke sAth milit (mishrit), ananya vastuonkA anvayAtmak jo vishva usake (1) sAmAnya aur (2) visheShake pratyakSha pratibhAsasvarUp jo (1) darshan aur (2) gnAn ve ‘shuddha’ ke hI hote hain; nirvighna – khile hue sahaj gnAnAnandakI mudrAvAlA (-svAbhAvik gnAn aur AnandakI chhApavAlA) divya jisakA svabhAv hai aisA jo nirvAN, vah ‘shuddha’ ke hI hotA hai; aur TankotkIrNa paramAnanda – avasthArUpase susthit AtmasvabhAvakI upalabdhise gambhIr aise jo bhagavAn siddha, ve ‘shuddha’ hI hote hain (arthAt shuddhopayogI hI siddha hote hain ), vachanavistArase bas ho ! sarva manorathonke sthAnabhUt, mokShatatvake sAdhanatatvarUp, ‘shuddha’ko, jisamen paraspar angaangIrUpase pariNamit 1bhAvak – bhAvyatAke kAraN sva – parakA vibhAg asta 1. bhAvak (bhAvanamaskAr karanevAlA) vah ang (ansh) hai aur bhAvya (bhAvanamaskAr karane yogya padArtha)
Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version
yo hi nAm suvishuddhagnAnadarshanamAtrasvarUpavyavasthitavRuttisamAhitatvAt sAkArA- nAkAracharyayA yukta san shiShyavarga svayam samastashAstrArthavistarasankShepAtmakashrutagnAnopayog- laukikamAyAnyjanarasadigvijayamantrayantrAdisiddhavilakShaNa svashuddhAtmopalambhalakShaNa TangkotkIrNagnAyakaik- svabhAvo gnAnAvaraNAdyaShTavidhakarmarahitatven samyaktvAdyaShTaguNAntarbhUtAnantaguNasahita siddho bhagavAn sa chaiv shuddha ev . Namo tassa nirdoShinijaparamAtmanyArAdhyArAdhakasambandhalakShaNo bhAvanamaskArostu tasyaiv . atraitaduktan bhavati — asya mokShakAraNabhUtashuddhopayogasya madhye sarveShTamanorathA labhyanta iti matvA sheShamanorathaparihAreN tatraiv bhAvanA kartavyeti ..274.. ath shiShyajanan shAstraphalan darshayan shAstran samApayati — pappodi prApnoti . so sa shiShyajana kartA . ka m . pavayaNasAran pravachanasArashabdavAchyan nijaparamAtmAnam . ken . lahuNA kAleN stokkAlen . ya kin karoti . jo bujjhadi ya shiShyajano budhyate jAnAti . kim . sAsaNamedan shAstramidan . kin nAm . pavayaNasAran pravachanasAran, — samyaggnAnasya tasyaiv huA hai aisA bhAvanamaskAr ho ..274..
ab (bhagavAn kundakundAchAryadev) shiShyajanako shAstrake phalake sAth joDate hue shAstra samApta karate hain : —
anvayArtha : — [ya ] jo [sAkArAnAkAracharyayA yukta ] sAkAr – anAkAr charyAse yukta vartatA huA [etat shAsanan ] is upadeshako [budhyate ] jAnatA hai, [sa ] vah [laghunA kAlen ] alpa kAlamen hI [pravachanasAran ] pravachanake sArako (-bhagavAn AtmAko) [prApnoti ] pAtA hai ..275..
TIkA : — 1suvishuddhagnAnadarshanamAtra svarUpamen avasthit pariNatimen lagA honese sAkAr – anAkAr charyAse yukta vartatA huA, jo shiShyavarga svayam samasta shAstronke arthonke 2vistArasankShepAtmak shrutagnAnopayogapUrvak prabhAv dvArA keval AtmAko anubhavatA huA, is 1. AtmAkA svarUp mAtra suvishuddha gnAn aur darshan hai . [isamen, gnAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai . ] 2. vistArasankShepAtmak = vistArAtmak yA sankShepAtmak .
Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version
pUrvakAnubhAven kevalamAtmAnamanubhavanshAsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay- pravAhAvasthAyitven sakalArthasArthAtmakasya pravachanasya sArabhUtan bhUtArthasvasamvedyadivyagnAnAnanda- svabhAvamananubhUtapUrvan bhagavantamAtmAnamavApnoti ..275..
iti tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn pravachanasAravRuttau charaNAnuyogasUchikA chUlikA nAm tRutIya shrutaskandha samApta ..3..
gneyabhUtaparamAtmAdipadArthAnAn tatsAdhyasya nirvikArasvasamvedanagnAnasya cha, tathaiv tattvArthashraddhAnalakShaN- samyagdarshanasya tadviShayabhUtAnekAntAtmakaparamAtmAdidravyANAn ten vyavahArasamyaktven sAdhyasya nij- shuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyAdyanuShThAnarUpasya sarAgachAritrasya tenaiv sAdhyasya svashuddhAtmanishchalAnubhUtirUpasya vItarAgachAritrasya cha pratipAdakatvAtpravachanasArAbhidheyam . kathambhUta sa shiShyajana . sAgAraNagArachariyayA jutto sAgArAnAgAracharyayA yukta . Abhyantararatna- trayAnuShThAnamupAdeyan kRutvA bahiranggaratnatrayAnuShThAnan sAgAracharyA shrAvakacharyA . bahiranggaratnatrayAdhAreNAbhyantar- ratnatrayAnuShThAnamanAgAracharyA pramattasanyatAditapodhanacharyetyartha ..275.. iti gAthApanychaken panycharatnasangnan panychamasthalan vyAkhyAtam . evan ‘Nichchhidasuttatthapado’ ityAdi dvAtrinshadgAthAbhi sthalapanychaken shubhop- yogAbhidhAnashchaturthAntarAdhikAra samApta ..
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau pUrvoktakrameN ‘evan paNamiy siddhe’ ityAdyek- vinshatigAthAbhirutsargAdhikAra . tadanantaran ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi trinshadgAthAbhirapavAdAdhikAra . tata paran ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhi shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAdhikAra . tatopyanantaran ‘Nichchhidasuttatthapado’ ityAdidvAtrinshadgAthAbhi shubhopayogAdhikArashchetyantarAdhikArachatuShTayen saptanavatigAthAbhishcharaNAnuyogachUlikA nAmA tRutIyo mahAdhikAra samApta ..3.. upadeshako jAnatA hai, vah vAstavamen, 1bhUtArthasvasamvedya – divya gnAnAnanda jisakA svabhAv hai, pUrvakAlamen kabhI jisakA anubhav nahIn kiyA, aise bhagavAn AtmAko prApta karatA hai — jo ki (jo AtmA) tInon kAlake niravadhi pravAhamen sthAyI honese 2sakal padArthonke samUhAtmak pravachanakA sArabhUt hai ..275..
isaprakAr (shrImad bhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI shrImadamRutachandrAchAryadev virachit tatvadIpikA nAmak TIkAmen charaNAnuyogasUchak chUlikA nAmakA tRutIy shrutaskandh samApta huA .
1. bhUtArtha pAramArthik – (satyArtha), svasamvedya aur divya aise jo gnAn aur Ananda vah bhagavAn AtmAkA
svabhAv hai . 2. pravachan sakal padArthonke samUhakA pratipAdan karatA hai, isaliye use sakal padArthonkA samUhAtmak kahA
Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version
nanu koyamAtmA kathan chAvApyat iti chet, abhihitametat punarapyabhidhIyate . AtmA hi tAvachchaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiShThAtrekan dravyamanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrut- gnAnalakShaNapramANapUrvakasvAnubhavapramIyamANatvAt . tattu dravyanayen paTamAtravachchinmAtram 1 . paryAyanayen tantumAtravaddarshanagnAnAdimAtram 2 . astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavarti- sanhitAvasthalakShyonmukhavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairastitvavat 3 . nAstitvanayenAnayomayA- guNakArmukAntarAlavartyasanhitAvasthAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat paradravyakShetrakAlabhAvairnAsti-
atrAh shiShya — paramAtmadravyan yadyapi pUrvan bahudhA vyAkhyAtam, tathApi sankShepeN punarapi kathyatAmiti . bhagavAnAh — kevalagnAnAdyanantaguNAnAmAdhArabhUtan yattadAtmadravyan bhaNyate . tasya cha nayai
jAy to isakA uttar (pahale hI) kahA jA chukA hai aur (yahAn) puna kahate hain : —
pratham to, AtmA vAstavamen chaitanyasAmAnyase vyApta ananta dharmonkA adhiShThAtA (svAmI) ek dravya hai, kyonki ananta dharmommen vyApta honevAle jo ananta nay hain unamen vyApta honevAlA jo ek shrutagnAnasvarUp pramAN hai, us pramANapUrvak svAnubhavase (vah Atmadravya) pramey hotA hai (-gnAt hotA hai) .
vah Atmadravya dravyanayase, paTamAtrakI bhAnti, chinmAtra hai (arthAt AtmA dravyanayase chaitanyamAtra hai, jaise vastra vastramAtra hai tadanusAr .) 1.
Atmadravya paryAyanayase, tantumAtrakI bhAnti, darshanagnAnAdimAtra hai (arthAt AtmA paryAyanayase darshanagnAnachAritrAdimAtra hai, jaise vastra tantumAtra hai .) 2.
Atmadravya astitvanayase svadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA hai; — lohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAnadashAmen rahe hue aur lakShyonmukh bANakI bhAnti . (jaise koI bAN svadravyase lohamay hai, svakShetrase DorI aur dhanuShake madhyamen sthit hai, svakAlase sandhAn – dashAmen hai, arthAt dhanuSh par chaDhAkar khenchI huI dashAmen hai, aur svabhAvase lakShyonmukh hai arthAt nishAnakI or hai, usIprakAr AtmA astitvanayase svachatuShTayase astitvavAlA hai .) 3.
Atmadravya nAstitvanayase paradravya – kShetra – kAl – bhAvase nAstitvavAlA hai; — alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAnadashAmen na rahe hue aur alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti . (jaise pahalekA bAN anya bANake dravyakI apekShAse alohamay hai, anya bANake kShetrakI apekShAse DorI aur dhanuShake madhyamen sthit nahIn hai, anya bANake kAlakI apekShAse sandhAnadashAmen nahIn rahA huA aur anya bANake bhAvakI apekShAse alakShyonmukh hai,
Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version
tvavat 4 . astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAl- vartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat kramata svaparadravyakShetra- kAlabhAvairastitvanAstitvavat 5 . avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguN- kArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat yugapatsvapar- dravyakShetrakAlabhAvairavakta vyam 6 . astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvastha- lakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitA- pramANen cha parIkShA kriyate . tadyathA – etAvat shuddhanishchayanayen nirupAdhispha TikavatsamastarAgAdi- vikalpopAdhirahitam . tadevAshuddhanishchayanayen sopAdhispha TikavatsamastarAgAdivikalpopAdhisahitam . shuddhasadbhUtavyavahAranayen shuddhasparsharasagnnnnndhavarNAnAmAdhArabhUtapudgadgadgadgadgalaparamANuvatkevalagnAnAdishuddhaguNAnAmAdhAr- usIprakAr AtmA nAstitvanayase parachatuShTayase nAstitvavAlA hai .) 4.
Atmadravya astitvanAstitvanayase kramasha svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitva – nAstitvavAlA hai; — lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti . (jaise pahalekA bAN kramasha svachatuShTayakI tathA parachatuShTayakI apekShAse lohamayAdi aur alohamayAdi hai, usIprakAr AtmA astitva – nAstitvanayase kramasha svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse astitvavAlA aur nAstitvavAlA hai .) 5.
Atmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase avaktavya hai; — lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahalekI bANakI bhAnti . (jaise pahalekA bAN yugapat svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse yugapat lohamayAdi tathA alohamayAdi honese avaktavya hai, usIprakAr AtmA avaktavyanayase yugapat svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse avaktavya hai .) 6.
Atmadravya astitva – avaktavya nayase svadravya – kShetra – kAl – bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA – avaktavya hai; ( – svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue aur lakShyonmukh aise tathA (yugapat sva- parachatuShTase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti . [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayase tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamayAdi tathA (2) avaktavya hai,
Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version
vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl- bhAvaishchAstitvavadavakta vyam 7 . nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasanhitA- vasthAlakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitA- vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl- bhAvaishcha nAstitvavadavakta vyam 8 . astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAl- vartisanhitAvasthalakShyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasanhitAvasthAlakShyonmukhAyomayAnayo- bhUtam . tadevAshuddhasadbhUtavyavahAranayenAshuddhasparsharasagandhavarNAnAmAdhArabhUtavdyaNukAdiskandhavanmatignAnAdi- vibhAvaguNAnAmAdhArabhUtam . anupacharitAsadbhUtavyavahAranayen vdyaNukAdiskandheShu sanshleshabandhasthit- usIprakAr AtmA astitvaavaktavyanayase (1) svachatuShTayakI tathA (2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) astitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 7.
Atmadravya nAstitva – avaktavyanayase paradravya – kShetra – kAl bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase nAstitvavAlA – avaktavya hai; — (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti . [jaise pahalekA bAN (1) parachatuShTayakI tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) alohamayAdi tathA (2) avaktavya hai, usIprakAr AtmA nAstitva – avaktavyanayase (1) parachatuShTayakI tathA (2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) nAstitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 8.
Atmadravya astitva – nAstitva – avaktavyanayase svadravyakShetrakAlabhAvase, paradravyakShetra – kAl – bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA – nAstitvavAlA avaktavya hai; — (svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue aur lakShyonmukh aise, – (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen na rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, Doro aur dhanuShake madhyamen sthit tathA pratyanychA aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti . [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamay, (2) alohamay tathA (3) avaktavya hai, usIprakAr AtmA astitva – nAstitva – avaktavyanayase (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat sva – parachatuShTayakI
Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version
mayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukh- prAkta navishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAsti- tvanAstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumArasthaviraikapuruShavat savikalpam 10 . avikalpanayenaikapuruShamAtravadavikalpam 11 . nAmanayen tadAtmavat shabdabrahmAmarshi 12 . sthApanAnayen mUrtitvavat sakalapudgalAlambi 13 . dravyanayen mANavakashreShThishramaNapArthiv- vadanAgatAtItaparyAyodbhAsi 14 . bhAvanayen puruShAyitapravRuttayoShidvattadAtvaparyAyollAsi 15 . pudgalaparamANuvatparamaudArikasharIre vItarAgasarvagnavadvA vivakShitaikadehasthitam . upacharitAsadbhUtavyavahAranayen kAShThAsanAdyupaviShTadevadattavatsamavasaraNasthitavItarAgasarvagnavadvA vivakShitaikagrAmagRuhAdisthitam . ityAdi parasparasApekShAnekanayai pramIyamANan vyavahriyamANan krameN mechakasvabhAvavivakShitaikadharmavyApakatvAdek- apekShAse (1) astitvavAlA, (2) nAstitvavAlA tathA (3) avaktavya hai . ] 9.
Atmadravya vikalpanayase, bAlak, kumAr aur vRuddha aise ek puruShakI bhAnti, savikalpa hai (arthAt AtmA bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vRuddha aise bhedavAlA hai .) 10.
Atmadravya avikalpanayase, ek puruShamAtrakI bhAnti, avikalpa hai (arthAt abhedanayase AtmA abhed hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vRuddha aise bhedarahit ek puruShamAtra hai .) 11.
Atmadravya nAmanayase, nAmavAlekI bhAnti, shabdabrahmako sparsha karanevAlA hai (arthAt AtmA nAmanayase shabdabrahmase kahA jAtA hai, jaise ki nAmavAlA padArtha usake nAmarUp shabdase kahA jAtA hai .) 12.
Atmadravya sthApanAnayase, mUrtipanekI bhAnti, sarva pudgalonkA avalamban karanevAlA hai (arthAt sthApanAnayase AtmadravyakI paudgalik sthApanA kI jA sakatI hai, mUrtikI bhAnti) 13.
Atmadravya dravyanayase bAlak seThakI bhAnti aur shramaN rAjAkI bhAnti, anAgat aur atIt paryAyase pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA dravyanayase bhAvI aur bhUt paryAyarUpase khyAlamen AtA hai, jaise ki bAlak seThapane svarUp bhAvI paryAyarUpase khyAlamen AtA hai aur muni rAjAsvarUp bhUrtaparyAyarUpase AtA hai .) 14.
Atmadravya bhAvanayase, puruShake samAn pravartamAn strIkI bhAnti, tatkAl (vartamAn) kI paryAyarUpase ullasit – prakAshit – pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA bhAvanayase vartamAn paryAyarUpase prakAshit hotA hai, jaise ki puruShake samAn pravartamAn strI puruShatvarUpaparyAyarUpase pratibhAsit hotI hai .) 15.
Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version
sAmAnyanayen hArasragdAmasUtravadvayApi 16 . visheShanayen tadekamuktAphalavadavyApi 17 . nityanayen naTavadavasthAyi 18 . anityanayen rAmarAvaNavadanavasthAyi 19 . sarvagatanayen visphAritAkShachakShurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mIlitAkShachakShurvadAtmavarti 21 . shUnyanayen shUnyAgAravatkevalodbhAsi 22 . ashUnyanayen lokAkrAntanauvanmilitodbhAsi 23 . gnAnagneyA- dvaitanayen mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadek m 24 . gnAnagneyadvaitanayen parapratibimbasampRukta- svabhAvan bhavati . tadev jIvadravyan pramANen pramIyamANan mechakasvabhAvAnAmanekadharmANAn yugapadvayApakatvA- chchitrapaTavadanekasvabhAvan bhavati . evan nayapramANAbhyAn tattvavichArakAle yosau paramAtmadravyan jAnAti sa
Atmadravya sAmAnyanayase, hAr – mAlA – kanThIke DorekI bhAnti, vyApak hai, (arthAt AtmA sAmAnyanayase sarva paryAyommen vyApta rahatA hai, jaise motIkI mAlAkA DorA sAre motiyommen vyApta hotA hai .) 16.
Atmadravya visheShanayase, usake ek motIkI bhAnti, avyApak hai (arthAt AtmA visheShanayase avyApak hai, jaise pUrvokta mAlAkA ek motI sArI mAlAmen avyApak hai .) 17.
Atmadravya nityanayase, naTakI bhAnti, avasthAyI hai (arthAt AtmA nityanayase nitya – sthAyI hai, jaise rAm – rAvaNarUp anek anitya svAng dhAraN karatA huA bhI naT to vahakA vahI nitya hai .) 18.
Atmadravya anityanayase, rAm – rAvaNakI bhAnti, anavasthAyI hai (arthAt AtmA anityanayase anitya hai, jaise naTake dvArA dhAraN kiye gaye rAm – rAvaNarUp svAng anitya hai .) 19.
Atmadravya sarvagatanayase, khulI huI AnkhakI bhAnti, sarvavartI (sabamen vyApta honevAlA) hai . 20.
Atmadravya asarvagatanayase, mInchI huI (banda) AnkhakI bhAnti, AtmavartI (apanemen rahanevAlA) hai . 21.
Atmadravya shUnyanayase, shUnya (khAlI) gharakI bhAnti, ekAkI (amilit) bhAsit hotA hai . 22.
IndhanasamUharUp pariNat agnikI bhAnti, ek hai . 24.
Atmadravya gnAnagneyadvaitanayase, parake pratibimbonse sampRukta darpaNakI bhAnti, anek hai (arthAt AtmA gnAn aur gneyake dvaitarUpanayase anek hai, jaise par – pratibimbonke sangavAlA darpaN anekarUp hai .) 25. pra. 63
Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version
darpaNavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauShNyavahnivanniyatasvabhAvabhAsi 26 . aniyatinayen niyatyaniyamitauShNyapAnIyavadaniyatasvabhAvabhAsi 27 . svabhAvanayenAnishit- tIkShNakaNTakavatsanskArAnarthakyakAri 28 . asvabhAvanayenAyaskAranishitatIkShNavishikhavatsanskAr- sArthakya -kAri 29 . kAlanayen nidAghadivasAnusAripachyamAnasahakAraphalavatsamayAyattasiddhi 30 . akAlanayen kRutrimoShmapAchyamAnasahakAraphalavatsamayAnAyattasiddhi 31 . puruShakAranayen nirvikalpasamAdhiprastAve nirvikArasvasamvedanagnAnenApi jAnAtIti .. punarapyAh shiShya — gnAtamevAtma- dravyan he bhagavannidAnIn tasya prA ptyupAya kathyatAm . bhagavAnAh — sakalavimalakevalagnAn-
Atmadravya niyatinayase niyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisakI uShNatA niyamit (-niyat) hotI hai aisI agnikI bhAnti . [AtmA niyatinayase niyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai jaise agnike uShNatAkA niyam honese agni niyatasvabhAvavAlI bhAsit hotI hai . ] 26.
Atmadravya aniyatanayase aniyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisake uShNatA niyati (-niyam) se niyamit nahIn hai aise pAnIke bhAnti . [AtmA aniyatinayase aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai, jaise pAnIke (agnike nimittase honevAlI) uShNatA aniyat – honese pAnI aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai .] 27.
Atmadravya svabhAvanayase sanskArako nirarthak karanevAlA hai (arthAt AtmAko svabhAvanayase sanskAr nirupayogI hai), jisakI kisIke nok nahIn nikAlI jAtI (kintu jo svabhAvase hI nukIlA hai) aise paine kAnTekI bhAnti . 28.
Atmadravya asvabhAvanayase sanskArako sArthak karanevAlA (arthAt AtmAko asvabhAvanayase sanskAr upayogI hai), jisakI (svabhAvase nok nahIn hotI, kintu sanskAr karake luhArake dvArA nok nikAlI gaI ho aise paine bANakI bhAnti .) 29.
Atmadravya kAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr rakhatI hai aisA hai, garmIke dinonke anusAr pakanevAle AmraphalakI bhAnti . [kAlanayase AtmadravyakI siddhi samay par AdhAr rakhatI hai, garmIke dinonke anusAr pakanevAle AmakI bhAnti . ] 30.
Atmadravya akAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr nahIn rakhatI aisA hai, kRutrim garmIse pakAye gaye AmraphalakI bhAnti . 31.
Atmadravya puruShakAranayase jisakI siddhi yatnasAdhya hai aisA hai, jise puruShakArase 1nIbUkA vRukSha prApta hotA hai ( – ugatA hai) aise puruShakAravAdIkI bhAnti . [puruShArthanayase AtmAkI siddhi 1. sanskRit TIkAmen ‘madhukukkaTI’ shabda hai, jisakA artha yahAn ‘nIbUkA vRukSha’ kiyA hai; kintu hindI TIkAmen
Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version
puruShakAropalabdhamadhukukkuTIkapuruShakAravAdivadyatnasAdhyasiddhi 32 . daivanayen puruShakAr- vAdidattamadhukukkuTIgarbhalabdhamANikyadaivavAdivadayatnasAdhyasiddhi 33 . Ishvaranayen dhAtrIhaTTA- valehyamAnapAnthabAlakavatpAratantryabhoktRu 34 . anIshvaranayen svachchhandadAritakurangakaNThIravavatsvA- tantryabhoktRu 35 . guNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakavadguNagrAhi 36 . aguNinayenopAdhyAy- vinIyamAnakumArakAdhyakShavat kevalamev sAkShi 37 . kartRunayen ranjakavadrAgAdipariNAm- kartRu 38 . akartRunayen svakarmapravRuttaranjakAdhyakShavatkevalamev sAkShi 39 . bhoktRunayen hitA- hitAnnabhoktRuvyAdhitavat sukhadukhAdibhoktRu 40 . abhoktRunayen hitAhitAnnabhoktRu- darshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisanjAtarAgAdyupAdhi- rahitaparamAnandaikalakShaNasukhAmRutarasAsvAdAnubhavamalabhamAna san pUrNamAsIdivase jalakallolakShubhitasamudra prayatnase hotI hai, jaise kisI puruShArthavAdI manuShyako puruShArthase nIbUkA vRukSha prApta hotA hai . ] 32.
Atmadravya daivanayase jisakI siddhi ayatnasAdhya hai ( – yatna binA hotA hai) aisA hai; puruShakAravAdI dvArA pradatta nIbUke vRukShake bhItarase jise (binA yatnake, daivase) mANik prApta ho jAtA hai aise daivavAdIkI bhAnti . 33.
Atmadravya Ishvaranayase paratantratA bhoganevAlA hai, dhAyakI dukAn par dUdh pilAye jAnevAle rAhagIrake bAlakakI bhAnti . 34.
Atmadravya anIshvaranayase svatantratA bhoganevAlA hai, hiranako svachchhandatA (svatantratA, svechchhA) pUrvak phADakar khA jAnevAle sinhakI bhAnti . 35.
Atmadravya guNInayase guNagrAhI hai, shikShakake dvArA jise shikShA dI jAtI hai aise kumArakI bhAnti . 36.
Atmadravya aguNInayase keval sAkShI hI hai ( – guNagrAhI nahIn hai), jise shikShakake dvArA shikShA dI jA rahI hai aise kumArako dekhanevAle puruSh ( – prekShak) kI bhAnti . 37.
Atmadravya kartRunayase, rangarejakI bhAnti, rAgAdi pariNAmakA kartA hai (arthAt AtmA kartAnayase rAgAdipariNAmonkA kartA hai, jaise rangarej ranganeke kAryakA kartA hai .) 38.
Atmadravya akartRunayase keval sAkShI hI hai ( – kartA nahIn), apane kAryamen pravRutta rangarejako dekhanevAle puruSh (-prekShak) kI bhAnti . 39.
Atmadravya bhoktRunayase sukhadukhAdikA bhoktA hai, hitakArI – ahitakArI annako khAnevAle rogIkI bhAnti . [AtmA bhoktAnayase sukhadukhAdiko bhogatA hai, jaise hitakArak yA ahitakArak annako khAnevAlA rogI sukh yA dukhako bhogatA hai . ] 40.
Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version
vyAdhitAdhyakShadhanvantaricharavat kevalamev sAkShi 41 . kriyAnayen sthANubhinnamUrdhajAtadRuShTi- labdhanidhAnAndhavadanuShThAnaprAdhAnyasAdhyasiddhi 42 . gnAnanayen chaNakamuShTikrItachintAmaNigRuh- koNavANijavad vivekaprAdhAnyasAdhyasiddhi 43 . vyavahAranayen bandhakamochakaparamANvantarasanyujya- mAnaviyujyamAnaparamANuvad bandhamokShayordvaitAnuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamAnamuchyamAn- bandhamokShochitasrigdharUkShatvaguNapariNataparamANuvadbandhamokShayoradvaitAnuvarti 45 . ashuddhanayen iv rAgadveShamohakallolairyAvadasvastharUpeN kShobhan gachchhatyayan jIvastAvatkAlan nijashuddhAtmAnan na prApnoti iti . sa ev vItarAgasarvagnapraNItopadeshAt ekendriyavikalendriyapanychendriyasangniparyAptamanuShyadeshakul- rogIko dekhanevAle vaidyakI bhAnti . [AtmA abhoktAnayase keval sAkShI hI hai — bhoktA nahIn; jaise sukh – dukhako bhoganevAle rogIko dekhanevAlA vaidya vah to keval sAkShI hI hai . ] 41.
Atmadravya kriyAnayase anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai, khambhese sir phU Ta jAne par dRuShTi utpanna hokar jise nidhAn prApta ho jAy aise andhakI bhAnti . [kriyAnayase AtmA anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi ho aisA hai; jaise kisI andhapuruShako pattharake khambheke sAth sir phoDanese sirake raktakA vikAr dUr honese Ankhe khul jAyen aur nidhAn prApta ho, us prakAr . ] 42.
Atmadravya gnAnanayase vivekakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai; muTThIbhar chane dekar chintAmaNi – ratna kharIdanevAle gharake konemen baiThe hue vyApArIkI bhAnti . [gnAnanayase AtmAko vivekakI pradhAnatAse siddhi hotI hai, jaise gharake konemen baiThA huA vyApArI muTThIbhar chanA dekar chintAmaNi – ratna kharId letA hai, us prakAr . ] 43.
Atmadravya vyavahAranayase bandh aur mokShamen 1dvaitakA anusaraN karanevAlA bandhak hai, (bandh karanevAle) aur mochak (mukta karanevAle) aise anya paramANuke sAth sanyukta honevAle aur usase viyukta honevAle paramANukI bhAnti . [vyavahAranayase AtmA bandh aur mokShamen (pudgalake sAth) dvaitako prApta hotA hai, jaise paramANuke bandhamen vah paramANu anya paramANuke sAth sanyogako pAnerUp dvaitako prApta hotA hai aur paramANuke mokShamen vah paramANu anya paramANuse pRuthak honerUp dvaitako pAtA hai, us prakAr . ] 44.
Atmadravya nishchayanayase bandh aur mokShamen advaitakA anusaraN karanevAlA hai, akele badhyamAn aur muchyamAn aise bandhamokShochitta snigdhatvarUkShatvaguNarUp pariNat paramANukI bhAnti . [nishchayanayase AtmA akelA hI baddha aur mukta hotA hai, jaise bandh aur mokShake yogya snigdha yA rUkShatvaguNarUp pariNamit hotA huA paramANu akelA hI baddha aur mukta hotA hai, us prakAr . ] 45.
Atmadravya ashuddhanayase, ghaT aur rAmapAtrase vishiShTa miTTI mAtrakI bhAnti, 1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahAranayase AtmAke bandhamen karmake sAthake sanyogakI apekShA AtI hai isaliye
Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version
ghaTasharAv -vishiShTamRuNmAtravatsopAdhisvabhAvam 46 . shuddhanayen kevalamRuNmAtravannirupAdhisvabhAvam 47 . taduktam — ‘‘jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev honti NayavAdA . jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA chev honti parasamayA ..’’ ‘‘parasamayANan vayaNan michchhan khalu hodi savvahA vayaNA . jaiNANan puN vayaNan samman khu kahanchi vayaNAdo ..’’ evamanayA dishA pratyekamananta- dharmavyApakAnantanayairnirUpyamANamudanvadantarAlamiladdhavalanIlagAngayAmunodakabhAravadanantadharmANAn parasparamatadbhAvamAtreNAshakyavivechanatvAdamechakasvabhAvaikadharmavyApakaikadharmitvAdyathoditaikAntAtmA- rUpendriyapaTutvanirvyAdhyAyuShyavarabuddhisaddharmashravaNagrahaNadhAraNashraddhAnasanyamaviShayasukhanivartanakrodhAdikaShAyavyA- vartanAdiparamparAdurlabhAnyapi kathanchitkAkatAlIyanyAyenAvApya sakalavimalakevalagnAnadarshanasvabhAvanij- sopAdhisvabhAvavAlA hai . 46.
[artha : — jitane 1vachanapanth hain utane vAstavamen nayavAd hain; aur jitane nayavAd hain utane hI parasamay (par mat) hain .
parasamayon (mithyAmatiyon) kA vachan sarvathA (arthAt apekShA binA) kahA jAneke kAraN vAstavamen mithyA hai; aur jainonkA vachan kathanchit (arthAt apekShA sahit) kahA jAtA hai isaliye vAstavamen samyak hai . ]
isaprakAr is (uparokta) sUchanAnusAr (arthAt 47 nayommen samajhAyA hai us vidhise) ek – ek dharmamen ek – ek nay (vyApe), isaprakAr ananta dharmommen vyApak ananta nayonse nirUpaN kiyA jAy to, samudrake bhItar milanevAle 2shvet – nIl gangA – yamunAke jalasamUhakI bhAnti, anantadharmonko paraspar atadbhAvamAtrase pRuthak karanemen ashakya honese, Atmadravya 3amechak svabhAvavAlA, ek dharmamen vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta ekAntAtmak (ekadharmasvarUp) hai . parantu yugapat anantadharmommen vyApak aise ananta nayommen vyApta honevAlA 1. vachanapanth = vachanake prakAr [jitane vachanake prakAr hain utane nay hain . apekShA sahit nay ve samyak nay
hai aur apekShA rahit nay ve mithyAnay hain; isaliye jitane samyak nay hain utane hI mithyAnay hain . ] 2. gangAkA pAnI shvet hotA hai aur yamunAkA pAnI nIl hotA hai . 3. amechak = abhed; vividhatA rahit; ek .
Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version
tmadravyam . yugapadanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrutagnAnalakShaNapramANen nirUpyamANan tu samastatarangiNIpayapUrasamavAyAtmakaikamakarAkaravadanantadharmANAn vastutvenAshakyavivechanatvA- nmechakasvabhAvAnantadharmavyApyekadharmitvAd yathoditAnekAntAtmAtmadravyam .
svAtmadravyan shuddhachinmAtramanta ..19..
ityabhihitamAtmadravyam idAnImetadavAptiprakArobhidhIyate — asya tAvadAtmano nitya- mevAnAdipaudgalikakarmanimittamohabhAvanAnubhAvaghUrNitAtmavRuttitayA toyAkarasyevAtmanyev kShubhyata paramAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnucharaNarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisanjAtarAgAdyupAdhirahitparamAnandaik- ek shrutagnAnasvarUp pramANase nirUpaN kiyA jAy to, samastanadiyonke jalasamUhake samavAyAtmak (samudAyasvarUp) ek samudrakI bhAnti, ananta dharmonko vasturUpase pRuthak karanA ashakya honese Atmadravya 1mechakasvabhAvavAlA, ananta dharmommen vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta anekAntAtmak (anek dharmasvarUp) hai . [jaise – ek samay nadIke jalako jAnanevAle gnAnAnshase dekhA jAy to samudra ek nadIke jalasvarUpagnAt hotA hai, usIprakAr ek samay ek dharmako jAnanevAle ek nayase dekhA jAy to AtmA ek dharma svarUp gnAt hotA hai; parantu jaise ek hI sAth sarva nadiyonke jalako jAnanevAle gnAnase dekhA jAy to samudra sarva nadiyonke jalasvarUp gnAt hotA hai, usIprakAr ek hI sAth sarvadharmonko jAnanevAle pramANase dekhA jAy to AtmA anek dharmasvarUp gnAt hotA hai . isaprakAr ek nayase dekhane par AtmA ekAntAtmak hai aur pramANase dekhane par anekAntAtmak hai . ]
ab isI Ashayako kAvya dvArA kahakar ‘‘AtmA kaisA hai’’ is viShay kA kathan samApta kiyA jAtA hai : ]
[artha : — ] isaprakAr syAtkArashrI (syAtkArarUpI lakShmI) ke nivAsake vashIbhUt vartate nayasamUhonse (jIv) dekhen to bhI aur pramANase dekhen to bhI spaShTa ananta dharmomvAle nij Atmadravyako bhItaramen shuddha chaitanyamAtra dekhate hI hain .
anubhavake) prabhAvase AtmapariNati sadA chakkar khAtI hai, isaliye yah AtmA samudrakI bhAnti ★shAlinI chhand 1. mechak = pRuthak pRuthak; vividh; anek .
Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version
kramapravRuttAbhiranantAbhirgnaptivyaktibhi parivartamAnasya gnaptivyaktinimittatayA gneyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu pravRuttamaitrIkasya shithilitAtmavivekatayAtyantabahirmukhasya puna paudgalikakarma- nirmApakarAgadveShadvaitamanuvartamAnasya dUrat evAtmAvApti . ath yadA tvayamev prachaNDakarma- kANDochchaNDIkRutAkhaNDagnAnakANDatvenAnAdipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghAtakavibhAg- gnAnapUrvakavibhAgakaraNAt kevalAtmabhAvAnubhAvanishchalIkRutavRuttitayA toyAkar ivAtmanyevAti- niShprakampastiShThan yugapadev vyApyAnantA gnaptivyaktIravakAshAbhAvAnna jAtu vivartate, tadAsya gnaptivyaktinimittatayA gneyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu na nAm maitrI pravartate; tata supratiShThitAtmavivekatayAtyantamantarmukhIbhUta paudgalikakarmanirmApakarAgadveShadvaitAnuvRuttidUrIbhUto dUrat evAnanubhUtapUrvamapUrvagnAnAnandasvabhAvan bhagavantamAtmAnamavApnoti . avApnotvev gnAnAnandAtmAnan jagadapi paramAtmAnamiti . lakShaNasukhAmRutarasAsvAdAnubhavalAbhe satyamAvAsyA divase jalakallolakShobharahitasamudra iv rAgadveSh- mohakallolakShobharahitaprastAve yadA nijashuddhAtmasvarUpe sthiro bhavati tadA tadaiv nijashuddhAtmasvarUpan prApnoti .. apanemen hI kShubdha hotA huA kramasha pravartamAn ananta 1gnaptivyaktiyonse parivartanako prApta hotA hai, isaliye gnaptivyaktiyonke nimittarUp honese jo gneyabhUt hain aisI bAhyapadArthavyaktiyonke prati usakI maitrI pravartatI hai, isaliye Atmavivek shithil huA honese atyanta bahirmukh aisA vah puna paudgalik karmake rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNamit hotA hai aur isaliye usake AtmaprApti dUr hI hai . parantu ab jab yahI AtmA prachaNDa karmakANDa dvArA akhaNDa gnAnakAnDako prachanD karanese anAdi – paudgalik – karmarachit mohako 2vadhya – ghAtakake vibhAgagnAnapUrvak vibhakta karanese (svayam) keval AtmabhAvanAke [AtmAnubhavake ] prabhAvase pariNati nishchalakI honese samudrakI bhAnti apanemen hI ati niShkamp rahatA huA ek sAth hI ananta gnaptivyaktiyommen vyApta hokar avakAshake abhAvake kAraN sarvathA vivartan [parivartan ] ko prApta nahIn hotA, tab gnaptivyaktiyonke nimittarUp honese jo gneyabhUt hain aisI bAhyapadArthavyaktiyonke prati use vAstavamen maitrI nahIn pravartatI aur isaliye Atmavivek supratiShThit [susthit ] huA honeke kAraN atyanta antarmukh huA aisA yah AtmA paudgalik karmonke rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNatise dUr hotA huA pUrvamen anubhav nahIn kiye gaye apUrva gnAnAnandasvabhAvI bhagavAn AtmAko Atyantik rUpase hI prApta karatA hai . jagat bhI gnAnAnandAtmak paramAtmAko avashya prApta karo . 1. vyaktiyon = pragaTatAon; paryAyon; visheShon . [bAhyapadArthavisheSh gnaptivisheShonke nimitta honese gneyabhUt hain . ] 2. AtmA vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghAtak (hananevAlA) hai .
Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau evan pUrvoktakrameN ‘es surAsur’ ityAdyekottarashat- gAthAparyantan samyaggnAnAdhikAra, tadanantaran ‘tamhA tassa NamAin’ ityAdi trayodashottarashatagAthAparyantan
jo DUbA huA hai, jagatako dekhanemen samartha aisI mahAsamvedanarUpI shrI (mahAgnAnarUpI lakShmI) jisamen mukhya hai, jo uttam ratna – kiraNakI bhAnti spaShTa hai aur jo iShTa hai aise ullasit (prakAshamAn, Anandamay) svatattvako jan syAtkAralakShaN jinesh shAsanake vashase prApta hon . ( – ‘syAtkAr’ jisakA chihna hai aise jinendrabhagavAnake shAsanakA Ashray lekarake prApta karo .)
[ab, ‘amRutachandrasUri is TIkAke rachayitA hain ’ aisA mAnanA yogya nahIn hai aise arthavAle kAvya dvArA yathArtha vastusvarUpako pragaT karake svatattvaprAptikI preraNA kI jAtI hai : — ]
[artha : — ] (vAstavamen pudgal hI svayam shabdarUp pariNamit hote hain, AtmA unhen pariNamit nahIn kar sakatA, tathA vAstavamen sarva padArtha hI svayam gneyarUp – prameyarUp pariNamit hote hain, shabda unhen gney banA – samajhA nahIn sakate isaliye) ‘AtmA sahit vishva vah vyAkhyey (samajhAne yogya) hai, vANIkA gunthan vah vyAkhyA hai aur amRutachandrasUri ve vyAkhyAtA hain, isaprakAr jan mohase mat nAcho ( – mat phU lo) (kintu) syAdvAdavidyAbalase vishuddha gnAnakI kalA dvArA is ek samasta shAshvat svatattvako prApta karake Aj [jan ] avyAkularUpase nAcho ( – paramAnandapariNAmarUp pariNat hoo . ]
[ab kAvya dvArA chaitanyakI mahimA gAkar, vahI ek anubhav karane yogya hai aisI preraNA karake, is param pavitra paramAgamakI pUrNAhuti kI jAtI hai : — ] ★shArdUlavikrIDit chhand
Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version
aparamih na kinchittattvamekan paran chit ..22..
gneyAdhikArAparanAmA samyaktvAdhikAra, tadanantaran ‘evan paNamiy siddhe’ ityAdi saptanavatigAthAparyantan chAritrAdhikArashcheti mahAdhikAratrayeNaikAdashAdhikatrishatagAthAbhi pravachanasAraprAbhRutan samAptam ..
[artha : — ] isaprakAr [is paramAgamamen ] amandarUpase [balapUrvak, jorashorase ] jo thoDA – bahut tattva kahA gayA hai, vah sab chaitanyamen vAstavamen agnimen homI gaI vastuke samAn [svAhA ] ho gayA hai . [agnimen home gaye ghIko agni khA jAtI hai, mAno kuchh homA hI na gayA ho ! isIprakAr ananta mAhAtmyavanta chaitanyakA chAhe jitanA varNan kiyA jAy tathApi mAno us samasta varNanako ananta mahimAvAn chaitanya khA jAtA hai; chaitanyakI ananta mahimAke nikaT sArA varNan mAno varNan hI na huA ho is prakAr tuchchhatAko prApta hotA hai . ] us chaitanyako hI chaitanya Aj prabalatA – ugratAse anubhav karo (arthAt us chitsvarUp AtmAko hI AtmA Aj atyanta anubhavo ] kyonki is lokamen dUsarA kuchh bhI [uttam ] nahIn hai, chaitanya hI param [uttam ] tattva hai .
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad - amRutachandrAchAryadevavirachit) tattvadIpikA nAmak sanskRit TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kRut gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA .
mAlinI chhand. pra. 64
Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version
adhyAtmamen sadA nishchayanay hI pradhAn hai, usIke Ashrayase dharma hotA hai . shAstrommen jahAn vikArI paryAyonkA vyavahAranayase kathan kiyA jAve vahAn bhI nishchayanay ko hI mukhya aur vyavahAranayako gauN karanekA Ashay hai aisA samajhanA chAhiye . kyonki puruShArthake dvArA apanemen shuddha paryAyako pragaT karane arthAt vikArI paryAyako TAlaneke liye sadA nishchayanay hI AdaraNIy hai . us samay donon nayonkA gnAn hotA hai, kintu dharmako pragaT karaneke liye dRuShTimen donon nay kadApi AdaraNIy nahIn hain . vyavahAranayake Ashrayase ka bhI Anshik dharma bhI nahIn hotA, pratyut usake Ashrayase rAgadveShake vikalpa hI uThA karate hain .
chhahon dravya, unake guN aur unakI paryAyonke svarUpakA gnAn karAneke liye kabhI nishchayanayakI mukhyatA aur vyavahAranayakI gauNatA rakhakar kathan kiyA jAtA hai, aur kabhI vyavahAranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauN rakhakar kathan kiyA jAtA hai . svayam vichAr kare usamen bhI kabhI nishchayanayakI aur kabhI vyavahAranayakI mukhyatA kI jAtI hai . adhyAtmashAstramen bhI jIvakI vikArI paryAy jIv svayam karatA hai to hotI hai, aur vah jIvakA ananya pariNAm hai — isaprakAr vyavahAranayase kahA yA samajhAyA jAy, kintu us pratyek samayamen dRuShTimen to nishchayanay ek hI mukhya aur AdaraNIy hai — aisA gnAniyonkA kathan hai . shuddhatA prakaT karaneke liye kabhI nishchayanay AdaraNIy hotA hai aur kabhI vyavahAranay – aisA mAnanA bhUl hai . tInon kAlamen ekamAtra nishchayanayake Ashrayase hI dharma pragaT hotA hai – aisA samajhanA chAhiye .
sAdhak jIv prArambhase ant tak nishchayakI hI mukhyatA rakhakar vyavahArako gauN hI karatA jAtA hai, jisase sAdhak dashAmen nishchayakI mukhyatAke balase sAdhakake shuddhatAkI vRuddhi hI hotI jAtI hai aur ashuddhatA TalatI hI jAtI hai . isaprakAr nishchayakI mukhyatAke balase pUrNa kevalagnAn hone par vahAn mukhyatva gauNatva nahIn hotA aur nay bhI nahIn hote .
Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version
AgamachakkhU sAhU
aisayamAdasamutthan
AgamapuvvA diTThI
ajadhAchAravijutto
AgamahINo samaNo
aTThe ajadhAgahaNan
AgAsamaNuNiviTThan
aTThesu jo Na mujjhadi
AgAsassavagAho
atthan akkhaNivadidan
AdA kammamalimaso dharedi
atthi amuttan muttan
AdA kammamalimaso
atthittaNichchhidassa
AdA NANapamANan
atthi tti ya Natthi tti
AdAy tan pi lingan
attho khalu davvamao
Apichchha bandhuvaggan
adhigaguNA sAmaNNe
AhAre va vihAre
adhivAse va vivAse
apadesan sapadesan
indiyapANo ya tadhA
apadeso paramANU
ihalogaNirAvekkho
apayattA vA chariyA
ih vivihalakkhaNANan
aparichchattasahAveNuppAd
appaDiku TThan uvadhin
appaDikuTThan pinDan
uchchAliyamhi pAe
appA uvaogappA
udayagadA kammansA
appA pariNAmappA
upajjadi jadi NANan
abbhuTThANan gahaNan
uppAdaTThidibhangA
abbhuTTheyA samaNA
uppAdaTThidibhangA vijjante
ayadAchAro samaNo
uppAdo paddhanso
uppAdo ya viNAso
arasamarUvamagandhan
uvaogamao jIvo
arahantAdisu bhattI
uvaogavisuddho jo
avavadadi sAsaNatthan
uvaogo jadi hi
avididaparamatthesu
uvakuNadi jo vi
asubhovaogarahidA
uvayaraNan jiNamagge
asuhodaeN AdA
uvaradapAvo puriso
asuhovaogarahido