Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 273-275 ; Parishista; Sadhak jivani drashti; Varnanukram gatha suchi.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 28

 

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version

viyukto nityan gnAnI syAt, sa khalu sampUrNashrAmaNya sAkShAt shramaNo helAvakIrNa-
sakalaprAktanakarmaphalatvAdaniShpAditanUtanakarmaphalatvAchcha puna prANadhAraNadainyamanAskandan dvitIy-
bhAvaparAvartAbhAvAt
shuddhasvabhAvAvasthitavRuttirmokShatattvamavabudhyatAm ..272..
ath mokShatattvasAdhanatattvamudghATayati
samman vididapadatthA chattA uvahin bahitthamajjhatthan .
visayesu NAvasattA je te suddhA tti NiddiTThA ..273..
samyagviditapadArthAstyaktvopadhin bahisthamadhyastham .
viShayeShu nAvasaktA ye te shuddhA iti nirdiShTA ..273..
mokShatattvapariNatapuruSh evAbheden mokShasvarUpan gnAtavyamiti ..272.. ath mokShakAraNamAkhyAtisamman
vididapadatthA sanshayaviparyayAnadhyavasAyarahitAnantagnAnAdisvabhAvanijaparamAtmapadArthaprabhRutisamastavastu-
vichArachaturachittachAturyaprakAshamAnasAtishayaparamavivekajyotiShA samyagviditapadArthA . punarapi kinrUpA.
visayesu NAvasattA panychendriyaviShayAdhInarahitatven nijAtmatattvabhAvanArUpaparamasamAdhisanjAtaparamAnandaik-
vicharatA (krIDA karatA) honese ‘ayathAchAr rahit’ vartatA huA nitya gnAnI ho, vAstavamen us
sampUrNa shrAmaNyavAle sAkShAt shramaNako mokShatatva jAnanA, kyonki pahaleke sakal karmonke phal
usane lIlAmAtrase naShTa kar diye hain isaliye aur vah nUtan karmaphalonko utpanna nahIn karatA
isaliye puna prANadhAraNarUp dInatAko prApta na hotA huA dvitIy bhAvarUp parAvartanake abhAvake
kAraN shuddhasvabhAvamen
1avasthit vRuttivAlA rahatA hai ..272..
ab mokShatatvakA sAdhanatatva pragaT karate hain :
anvayArtha :[samyagviditapadArthA ] samyak (yathArthatayA) padArthonko jAnate hue
[ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahirang tathA antarang [upadhin ] parigrahako [tyaktvA ] chhoDakar
[viShayeShu na avasaktA ] viShayommen Asakta nahIn hain, [te ] ve [shuddhA iti nirdiShTA ] ‘shuddha’
kahe gaye hain
..273..
1. avasthit = sthir, [is sampUrNa shrAmaNyavAle jIvako anyabhAvarUp parAvartan (palaTan) nahIn hotA, vah
sadA ek hI bhAvarUp rahatA haishuddha svabhAvamen sthir pariNatirUpase rahatA hai; isaliye vah jIv mokShatatva
hI hai . ]
jANI yathArtha padArthane, tajI sang antarbAhyane,
Asakta nahi viShayo viShe je, ‘shuddha’ bhAkhyA temane. 273
.

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version

anekAntakalitasakalagnAtRugneyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityashauNDA santa samasta-
bahirangantarangasangatiparityAgaviviktAntashchakachakAyamAnAnantashaktichaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpA
svarUpaguptasuShuptakalpAntastattvavRuttitayA viShayeShu manAgapyAsaktimanAsAdayanta samastAnubhAvavanto
bhagavanta shuddhA evAsansAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyavasAyen prakaTIkriyamANA-
vadAnA mokShatattvasAdhanatattvamavabudhyatAm
..273..
ath mokShatattvasAdhanatattvan sarvamanorathasthAnatvenAbhinandayati
suddhassa ya sAmaNNan bhaNiyan suddhassa dansaNan NANan .
suddhassa ya NivvANan so chchiy siddho Namo tassa ..274..
lakShaNasukhasudhArasAsvAdAnubhavabalen viShayeShu manAgapyanAsaktA . kin kRutvA . pUrvan svasvarUpaparigrahan
svIkAran kRutvA, chattA tyaktvA . kam . uvahin upadhin parigraham . kimvishiShTam . bahitthamajjhatthan bahisthan
kShetravAstvAdyanekavidhan madhyasthan mithyAtvAdichaturdashabhedabhinnam . je evanguNavishiShTA ye mahAtmAna te suddha
tti NiddiTThA te shuddhA shuddhopayogina iti nirdiShTA kathitA . anen vyAkhyAnen kimuktan bhavati
itthambhUtA paramayogin evAbheden mokShamArga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakShaNamokShamArgan
sarvamanorathasthAnatven pradarshayatibhaNiyan bhaNitam . kim . sAmaNNan samyagdarshanagnAnachAritraikAgAA
AA
A
rra
rra
rayalakShaNan
yalakShaNan
pra. 62
TIkA :anekAntake dvArA gnAt sakal gnAtRutattva aur gneyatattvake yathAsthit
svarUpamen jo pravIN hain, antarangamen chakachakit hote hue anantashaktivAle chaitanyase bhAsvar
(tejasvI) Atmatattvake svarUpako jinane samasta bahirang tathA antarang sangatike parityAgase
vivikta (bhinna) kiyA hai, aur (isaliye) antatattvakI vRutti (-AtmAkI pariNati) svarUp
gupta tathA suShupta (jaise ki so gayA ho) samAn (
prashAnt) rahanese jo viShayommen kinchit bhI
Asaktiko prApta nahIn hote,aise jo sakalmahimAvAn bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogI) hain
unhen hI mokShatattvakA sAdhanatattva jAnanA . (arthAt ve shuddhopayogI hI mokShamArgarUp hain ), kyonki
ve anAdi sansAr se rachitbanda rahe hue vikaT karmakapATako toDanekholaneke ati ugra
prayatnase parAkram pragaT kar rahe hain ..273..
ab mokShatattvake sAdhanatattvakA (arthAt shuddhopayogIkA) sarva manorathonke sthAnake
rUpamen abhinandan (prashansA) karate hain :
re ! ‘shuddhane shrAmaNya bhAkhyun, gnAn darshan shuddhane,
chhe shuddhane nirvAN, shuddha ja siddha, praNamun tehane. 274
.

Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version

shuddhasya cha shrAmaNyan bhaNitan shuddhasya darshanan gnAnam .
shuddhasya cha nirvANan sa ev siddho namastasmai ..274..
yattAvatsamyagdarshanagnAnachAritrayaugapadyapravRuttaikAgArayalakShaNan sAkShAnmokShamArgabhUtan shrAmaNyan tachcha
shuddhasyaiv . yachcha samastabhUtabhavadbhAvivyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavishvasAmAnyavisheSh-
pratyakShapratibhAsAtmakan darshanan gnAnan cha tat shuddhasyaiv . yachcha nipratighavijRumbhitasahajagnAnAnanda-
mudritadivyasvabhAvan nirvANan tat shuddhasyaiv . yashcha TankotkIrNaparamAnandAvasthAsusthitAtmasva-
bhAvopalambhagambhIro bhagavAn siddha sa shuddha ev . alan vAgvistareN, sarvamanorathasthAnasya
mokShatattvasAdhanatattvasya shuddhasya parasparamangAngibhAvapariNatabhAvyabhAvakabhAvatvAt pratyastamit-
svaparavibhAgo bhAvanamaskArostu
..274..
shatrumitrAdisamabhAvapariNatirUpan sAkShAnmokShakAraNan yachchhrAmaNyam . tattAvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha
shuddhopayogin ev . suddhassa dansaNan NANan trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastavastugatAnantadharmaik-----
samayasAmAnyavisheShaparichchhittisamarthan yaddarshanagnAnadvayan tachchhuddhasyaiv . suddhassa ya NivvANan avyAbAdhAnanta-
sukhAdiguNAdhArabhUtan parAdhInarahitatven svAyattan yannirvANan tachchhuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayArtha :[shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogI) ko [shrAmaNyan bhaNitan ] shrAmaNya
kahA hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshanan gnAnan ] darshan tathA gnAn kahA hai, [shuddhasya cha ]
shuddhake [nirvANan ] nirvAN hotA hai; [sa ev ] vahI (-shuddha hI) [siddha ] siddha hotA hai;
[tasmai nama ] use namaskAr ho
..274..
TIkA :pratham to, samyagdarshan -gnAn -chAritrake yugapadpanerUpase pravartamAn ekAgratA
jisakA lakShaN hai aisA jo sAkShAt mokShamArgabhUt shrAmaNya, ‘shuddha ke hI hotA hai; samasta bhUt
vartamAnbhAvI vyatirekonke sAth milit (mishrit), ananya vastuonkA anvayAtmak jo vishva
usake (1) sAmAnya aur (2) visheShake pratyakSha pratibhAsasvarUp jo (1) darshan aur (2)
gnAn ve ‘shuddha’ ke hI hote hain; nirvighna
khile hue sahaj gnAnAnandakI mudrAvAlA (-svAbhAvik
gnAn aur AnandakI chhApavAlA) divya jisakA svabhAv hai aisA jo nirvAN, vah ‘shuddha’ ke
hI hotA hai; aur TankotkIrNa paramAnanda
avasthArUpase susthit AtmasvabhAvakI upalabdhise
gambhIr aise jo bhagavAn siddha, ve ‘shuddha’ hI hote hain (arthAt shuddhopayogI hI siddha hote hain ),
vachanavistArase bas ho ! sarva manorathonke sthAnabhUt, mokShatatvake sAdhanatatvarUp, ‘shuddha’ko,
jisamen paraspar angaangIrUpase pariNamit
1bhAvakbhAvyatAke kAraN svaparakA vibhAg asta
1. bhAvak (bhAvanamaskAr karanevAlA) vah ang (ansh) hai aur bhAvya (bhAvanamaskAr karane yogya padArtha)
vah angI (anshI) hai, isaliye is bhAvanamaskAramen bhAvak tathA bhAvya svayam hI hai . aisA nahIn hai ki
bhAvak svayam ho aur bhAvya par ho .

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version

ath shiShyajanan shAstraphalen yojayan shAstran samApayati
bujjhadi sAsaNamedan sAgAraNagArachariyayA jutto .
jo so pavayaNasAran lahuNA kAleN pappodi ..275..
budhyate shAsanametat sAkArAnAkAracharyayA yukta .
ya sa pravachanasAran laghunA kAlen prApnoti ..275..
yo hi nAm suvishuddhagnAnadarshanamAtrasvarUpavyavasthitavRuttisamAhitatvAt sAkArA-
nAkAracharyayA yukta san shiShyavarga svayam samastashAstrArthavistarasankShepAtmakashrutagnAnopayog-
laukikamAyAnyjanarasadigvijayamantrayantrAdisiddhavilakShaNa svashuddhAtmopalambhalakShaNa TangkotkIrNagnAyakaik-
svabhAvo gnAnAvaraNAdyaShTavidhakarmarahitatven samyaktvAdyaShTaguNAntarbhUtAnantaguNasahita siddho bhagavAn sa

chaiv shuddha ev
. Namo tassa nirdoShinijaparamAtmanyArAdhyArAdhakasambandhalakShaNo bhAvanamaskArostu tasyaiv .
atraitaduktan bhavatiasya mokShakAraNabhUtashuddhopayogasya madhye sarveShTamanorathA labhyanta iti matvA
sheShamanorathaparihAreN tatraiv bhAvanA kartavyeti ..274.. ath shiShyajanan shAstraphalan darshayan shAstran
samApayatipappodi prApnoti . so sa shiShyajana kartA . ka m . pavayaNasAran pravachanasArashabdavAchyan
nijaparamAtmAnam . ken . lahuNA kAleN stokkAlen . ya kin karoti . jo bujjhadi ya shiShyajano budhyate
jAnAti . kim . sAsaNamedan shAstramidan . kin nAm . pavayaNasAran pravachanasAran,samyaggnAnasya tasyaiv
huA hai aisA bhAvanamaskAr ho ..274..
ab (bhagavAn kundakundAchAryadev) shiShyajanako shAstrake phalake sAth joDate hue
shAstra samApta karate hain :
anvayArtha :[ya ] jo [sAkArAnAkAracharyayA yukta ] sAkAranAkAr charyAse
yukta vartatA huA [etat shAsanan ] is upadeshako [budhyate ] jAnatA hai, [sa ] vah [laghunA
kAlen ]
alpa kAlamen hI [pravachanasAran ] pravachanake sArako (-bhagavAn AtmAko) [prApnoti ]
pAtA hai
..275..
TIkA :1suvishuddhagnAnadarshanamAtra svarUpamen avasthit pariNatimen lagA honese
sAkAranAkAr charyAse yukta vartatA huA, jo shiShyavarga svayam samasta shAstronke arthonke
2vistArasankShepAtmak shrutagnAnopayogapUrvak prabhAv dvArA keval AtmAko anubhavatA huA, is
1. AtmAkA svarUp mAtra suvishuddha gnAn aur darshan hai . [isamen, gnAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai . ]
2. vistArasankShepAtmak = vistArAtmak yA sankShepAtmak .
sAkAr aNAkAr charyAyukta A upadeshane
je jANato, te alpakALe sAr pravachanano lahe. 275.

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version

pUrvakAnubhAven kevalamAtmAnamanubhavanshAsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay-
pravAhAvasthAyitven sakalArthasArthAtmakasya pravachanasya sArabhUtan bhUtArthasvasamvedyadivyagnAnAnanda-
svabhAvamananubhUtapUrvan bhagavantamAtmAnamavApnoti
..275..
iti tattvadIpikAyAn shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn pravachanasAravRuttau charaNAnuyogasUchikA
chUlikA nAm tRutIya shrutaskandha samApta ..3..
✽ ✽ ✽
gneyabhUtaparamAtmAdipadArthAnAn tatsAdhyasya nirvikArasvasamvedanagnAnasya cha, tathaiv tattvArthashraddhAnalakShaN-
samyagdarshanasya tadviShayabhUtAnekAntAtmakaparamAtmAdidravyANAn ten vyavahArasamyaktven sAdhyasya nij-

shuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyAdyanuShThAnarUpasya sarAgachAritrasya tenaiv

sAdhyasya svashuddhAtmanishchalAnubhUtirUpasya vItarAgachAritrasya cha pratipAdakatvAtpravachanasArAbhidheyam
.
kathambhUta sa shiShyajana . sAgAraNagArachariyayA jutto sAgArAnAgAracharyayA yukta . Abhyantararatna-
trayAnuShThAnamupAdeyan kRutvA bahiranggaratnatrayAnuShThAnan sAgAracharyA shrAvakacharyA . bahiranggaratnatrayAdhAreNAbhyantar-
ratnatrayAnuShThAnamanAgAracharyA pramattasanyatAditapodhanacharyetyartha ..275.. iti gAthApanychaken panycharatnasangnan
panychamasthalan vyAkhyAtam . evan ‘Nichchhidasuttatthapado’ ityAdi dvAtrinshadgAthAbhi sthalapanychaken shubhop-
yogAbhidhAnashchaturthAntarAdhikAra samApta ..
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau pUrvoktakrameN ‘evan paNamiy siddhe’ ityAdyek-
vinshatigAthAbhirutsargAdhikAra . tadanantaran ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi trinshadgAthAbhirapavAdAdhikAra .
tata paran ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhi shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAdhikAra . tatopyanantaran
‘Nichchhidasuttatthapado’ ityAdidvAtrinshadgAthAbhi shubhopayogAdhikArashchetyantarAdhikArachatuShTayen
saptanavatigAthAbhi
shcharaNAnuyogachUlikA nAmA tRutIyo mahAdhikAra samApta ..3..
upadeshako jAnatA hai, vah vAstavamen, 1bhUtArthasvasamvedyadivya gnAnAnanda jisakA svabhAv hai,
pUrvakAlamen kabhI jisakA anubhav nahIn kiyA, aise bhagavAn AtmAko prApta karatA haijo ki
(jo AtmA) tInon kAlake niravadhi pravAhamen sthAyI honese 2sakal padArthonke samUhAtmak
pravachanakA sArabhUt hai ..275..
isaprakAr (shrImad bhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI
shrImadamRutachandrAchAryadev virachit tatvadIpikA nAmak TIkAmen charaNAnuyogasUchak chUlikA
nAmakA tRutIy shrutaskandh samApta huA
.
❊ ❊ ❊
1. bhUtArtha pAramArthik(satyArtha), svasamvedya aur divya aise jo gnAn aur Ananda vah bhagavAn AtmAkA
svabhAv hai .
2. pravachan sakal padArthonke samUhakA pratipAdan karatA hai, isaliye use sakal padArthonkA samUhAtmak kahA
hai . [nij shuddhAtmA pravachanakA sArabhUt hai, kyonki pravachan jo sarvapadArthasamUhakA pratipAdan karatA hai usamen
ek nijAtmapadArtha hI svayamko dhruv hai, dUsarA koI padArtha svayamko dhruv nahIn, ]

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version

nanu koyamAtmA kathan chAvApyat iti chet, abhihitametat punarapyabhidhIyate . AtmA
hi tAvachchaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiShThAtrekan dravyamanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrut-
gnAnalakShaNapramANapUrvakasvAnubhavapramIyamANatvAt
. tattu dravyanayen paTamAtravachchinmAtram 1 .
paryAyanayen tantumAtravaddarshanagnAnAdimAtram 2 . astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavarti-
sanhitAvasthalakShyonmukhavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairastitvavat 3 . nAstitvanayenAnayomayA-
guNakArmukAntarAlavartyasanhitAvasthAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat paradravyakShetrakAlabhAvairnAsti-
atrAh shiShyaparamAtmadravyan yadyapi pUrvan bahudhA vyAkhyAtam, tathApi sankShepeN punarapi
kathyatAmiti . bhagavAnAhkevalagnAnAdyanantaguNAnAmAdhArabhUtan yattadAtmadravyan bhaNyate . tasya cha nayai
[ab TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadev parishiShTarUpase kuchh kahate hain : ]
‘yah AtmA kaun hai (-kaisA hai) aur kaise prApta kiyA jAtA hai’ aisA prashna kiyA
jAy to isakA uttar (pahale hI) kahA jA chukA hai aur (yahAn) puna kahate hain :
pratham to, AtmA vAstavamen chaitanyasAmAnyase vyApta ananta dharmonkA adhiShThAtA (svAmI)
ek dravya hai, kyonki ananta dharmommen vyApta honevAle jo ananta nay hain unamen vyApta honevAlA
jo ek shrutagnAnasvarUp pramAN hai, us pramANapUrvak svAnubhavase (vah Atmadravya) pramey hotA
hai (-gnAt hotA hai)
.
vah Atmadravya dravyanayase, paTamAtrakI bhAnti, chinmAtra hai (arthAt AtmA dravyanayase
chaitanyamAtra hai, jaise vastra vastramAtra hai tadanusAr .) 1.
Atmadravya paryAyanayase, tantumAtrakI bhAnti, darshanagnAnAdimAtra hai (arthAt AtmA
paryAyanayase darshanagnAnachAritrAdimAtra hai, jaise vastra tantumAtra hai .) 2.
Atmadravya astitvanayase svadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlA hai; lohamay,
DorI aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAnadashAmen rahe hue aur lakShyonmukh bANakI bhAnti . (jaise
koI bAN svadravyase lohamay hai, svakShetrase DorI aur dhanuShake madhyamen sthit hai, svakAlase sandhAn
dashAmen hai, arthAt dhanuSh par chaDhAkar khenchI huI dashAmen hai, aur svabhAvase lakShyonmukh hai arthAt
nishAnakI or hai, usIprakAr AtmA astitvanayase svachatuShTayase astitvavAlA hai
.) 3.
Atmadravya nAstitvanayase paradravyakShetrakAlbhAvase nAstitvavAlA hai; alohamay,
DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAnadashAmen na rahe hue aur alakShyonmukh aise pahaleke
bANakI bhAnti
. (jaise pahalekA bAN anya bANake dravyakI apekShAse alohamay hai, anya
bANake kShetrakI apekShAse DorI aur dhanuShake madhyamen sthit nahIn hai, anya bANake kAlakI
apekShAse sandhAnadashAmen nahIn rahA huA aur anya bANake bhAvakI apekShAse alakShyonmukh hai,

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version

tvavat 4 . astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAl-
vartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat kramata svaparadravyakShetra-
kAlabhAvairastitvanAstitvavat 5 . avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguN-
kArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat yugapatsvapar-
dravyakShetrakAlabhAvairavakta vyam 6 . astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvastha-
lakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitA-
pramANen cha parIkShA kriyate . tadyathAetAvat shuddhanishchayanayen nirupAdhispha TikavatsamastarAgAdi-
vikalpopAdhirahitam . tadevAshuddhanishchayanayen sopAdhispha TikavatsamastarAgAdivikalpopAdhisahitam .
shuddhasadbhUtavyavahAranayen shuddhasparsharasagnnnnndhavarNAnAmAdhArabhUtapudgadgadgadgadgalaparamANuvatkevalagnAnAdishuddhaguNAnAmAdhAr-
usIprakAr AtmA nAstitvanayase parachatuShTayase nAstitvavAlA hai .) 4.
Atmadravya astitvanAstitvanayase kramasha svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitva
nAstitvavAlA hai; lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur
dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur
lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti
. (jaise pahalekA bAN kramasha
svachatuShTayakI tathA parachatuShTayakI apekShAse lohamayAdi aur alohamayAdi hai, usIprakAr AtmA
astitva
nAstitvanayase kramasha svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse astitvavAlA aur
nAstitvavAlA hai .) 5.
Atmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravyakShetrakAlbhAvase avaktavya hai;
lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyamen
nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA
alakShyonmukh aise pahalekI bANakI bhAnti
. (jaise pahalekA bAN yugapat svachatuShTayakI aur
parachatuShTayakI apekShAse yugapat lohamayAdi tathA alohamayAdi honese avaktavya hai, usIprakAr
AtmA avaktavyanayase yugapat svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse avaktavya hai
.) 6.
Atmadravya astitvaavaktavya nayase svadravyakShetrakAlbhAvase tathA yugapat
svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlAavaktavya hai; (svachatuShTayase) lohamay, DorI
aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue aur lakShyonmukh aise tathA (yugapat sva-
parachatuShTase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI aur dhanuShake
madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen rahe hue aur lakShyonmukh
tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti
. [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayase tathA
(2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamayAdi tathA (2) avaktavya hai,

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version

vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl-
bhAvaishchAstitvavadavakta vyam 7 . nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasanhitA-
vasthAlakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitA-
vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat
paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl-
bhAvaishcha nAstitvavadavakta vyam 8 . astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAl-
vartisanhitAvasthalakShyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasanhitAvasthAlakShyonmukhAyomayAnayo-
bhUtam . tadevAshuddhasadbhUtavyavahAranayenAshuddhasparsharasagandhavarNAnAmAdhArabhUtavdyaNukAdiskandhavanmatignAnAdi-
vibhAvaguNAnAmAdhArabhUtam . anupacharitAsadbhUtavyavahAranayen vdyaNukAdiskandheShu sanshleshabandhasthit-
usIprakAr AtmA astitvaavaktavyanayase (1) svachatuShTayakI tathA (2) yugapat
svaparachatuShTayakI apekShAse (1) astitvavAlA tathA (2) avaktavya hai
. ] 7.
Atmadravya nAstitvaavaktavyanayase paradravyakShetrakAl bhAvase tathA yugapat
svaparadravyakShetrakAlbhAvase nAstitvavAlAavaktavya hai; (parachatuShTayase) alohamay,
DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA
(yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit tathA DorI
aur dhanuShake madhyamen nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue
aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti
. [jaise pahalekA bAN
(1) parachatuShTayakI tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) alohamayAdi tathA
(2) avaktavya hai, usIprakAr AtmA nAstitva
avaktavyanayase (1) parachatuShTayakI tathA
(2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) nAstitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 8.
Atmadravya astitvanAstitvaavaktavyanayase svadravyakShetrakAlabhAvase, paradravyakShetra
kAlbhAvase tathA yugapat svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlAnAstitvavAlA
avaktavya hai; (svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen sthit, sandhAn avasthAmen
rahe hue aur lakShyonmukh aise, (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyamen nahIn
sthit, sandhAn avasthAmen na rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase)
lohamay tathA alohamay, Doro aur dhanuShake madhyamen sthit tathA pratyanychA aur dhanuShake madhyamen
nahIn sthit, sandhAn avasthAmen rahe hue tathA sandhAn avasthAmen na rahe hue aur lakShyonmukh tathA
alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhAnti
. [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayakI,
(2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamay,
(2) alohamay tathA (3) avaktavya hai, usIprakAr AtmA astitva
nAstitva
avaktavyanayase (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version

mayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisanhitAvasthAsanhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukh-
prAkta navishikhavat
svadravyakShetrakAlabhAvai paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAsti-
tvanAstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumArasthaviraikapuruShavat savikalpam 10 .
avikalpanayenaikapuruShamAtravadavikalpam 11 . nAmanayen tadAtmavat shabdabrahmAmarshi 12 .
sthApanAnayen mUrtitvavat sakalapudgalAlambi 13 . dravyanayen mANavakashreShThishramaNapArthiv-
vadanAgatAtItaparyAyodbhAsi 14 . bhAvanayen puruShAyitapravRuttayoShidvattadAtvaparyAyollAsi 15 .
pudgalaparamANuvatparamaudArikasharIre vItarAgasarvagnavadvA vivakShitaikadehasthitam . upacharitAsadbhUtavyavahAranayen
kAShThAsanAdyupaviShTadevadattavatsamavasaraNasthitavItarAgasarvagnavadvA vivakShitaikagrAmagRuhAdisthitam . ityAdi
parasparasApekShAnekanayai pramIyamANan vyavahriyamANan krameN mechakasvabhAvavivakShitaikadharmavyApakatvAdek-
apekShAse (1) astitvavAlA, (2) nAstitvavAlA tathA (3) avaktavya hai . ] 9.
Atmadravya vikalpanayase, bAlak, kumAr aur vRuddha aise ek puruShakI bhAnti, savikalpa
hai (arthAt AtmA bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vRuddha aise
bhedavAlA hai
.) 10.
Atmadravya avikalpanayase, ek puruShamAtrakI bhAnti, avikalpa hai (arthAt abhedanayase
AtmA abhed hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vRuddha aise bhedarahit ek puruShamAtra
hai
.) 11.
Atmadravya nAmanayase, nAmavAlekI bhAnti, shabdabrahmako sparsha karanevAlA hai (arthAt
AtmA nAmanayase shabdabrahmase kahA jAtA hai, jaise ki nAmavAlA padArtha usake nAmarUp shabdase
kahA jAtA hai
.) 12.
Atmadravya sthApanAnayase, mUrtipanekI bhAnti, sarva pudgalonkA avalamban karanevAlA hai
(arthAt sthApanAnayase AtmadravyakI paudgalik sthApanA kI jA sakatI hai, mUrtikI bhAnti) 13.
Atmadravya dravyanayase bAlak seThakI bhAnti aur shramaN rAjAkI bhAnti, anAgat aur
atIt paryAyase pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA dravyanayase bhAvI aur bhUt paryAyarUpase
khyAlamen AtA hai, jaise ki bAlak seThapane svarUp bhAvI paryAyarUpase khyAlamen AtA hai aur
muni rAjAsvarUp bhUrtaparyAyarUpase AtA hai
.) 14.
Atmadravya bhAvanayase, puruShake samAn pravartamAn strIkI bhAnti, tatkAl (vartamAn) kI
paryAyarUpase ullasitprakAshitpratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA bhAvanayase vartamAn
paryAyarUpase prakAshit hotA hai, jaise ki puruShake samAn pravartamAn strI puruShatvarUpaparyAyarUpase
pratibhAsit hotI hai
.) 15.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version

sAmAnyanayen hArasragdAmasUtravadvayApi 16 . visheShanayen tadekamuktAphalavadavyApi 17 .
nityanayen naTavadavasthAyi 18 . anityanayen rAmarAvaNavadanavasthAyi 19 . sarvagatanayen
visphAritAkShachakShurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mIlitAkShachakShurvadAtmavarti 21 . shUnyanayen
shUnyAgAravatkevalodbhAsi 22 . ashUnyanayen lokAkrAntanauvanmilitodbhAsi 23 . gnAnagneyA-
dvaitanayen mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadek m 24 . gnAnagneyadvaitanayen parapratibimbasampRukta-
svabhAvan bhavati . tadev jIvadravyan pramANen pramIyamANan mechakasvabhAvAnAmanekadharmANAn yugapadvayApakatvA-
chchitrapaTavadanekasvabhAvan bhavati . evan nayapramANAbhyAn tattvavichArakAle yosau paramAtmadravyan jAnAti sa
pra. 63
Atmadravya sAmAnyanayase, hArmAlAkanThIke DorekI bhAnti, vyApak hai, (arthAt
AtmA sAmAnyanayase sarva paryAyommen vyApta rahatA hai, jaise motIkI mAlAkA DorA sAre motiyommen
vyApta hotA hai
.) 16.
Atmadravya visheShanayase, usake ek motIkI bhAnti, avyApak hai (arthAt AtmA
visheShanayase avyApak hai, jaise pUrvokta mAlAkA ek motI sArI mAlAmen avyApak hai .) 17.
Atmadravya nityanayase, naTakI bhAnti, avasthAyI hai (arthAt AtmA nityanayase nitya
sthAyI hai, jaise rAmrAvaNarUp anek anitya svAng dhAraN karatA huA bhI naT to vahakA vahI
nitya hai .) 18.
Atmadravya anityanayase, rAmrAvaNakI bhAnti, anavasthAyI hai (arthAt AtmA
anityanayase anitya hai, jaise naTake dvArA dhAraN kiye gaye rAmrAvaNarUp svAng anitya hai .) 19.
Atmadravya sarvagatanayase, khulI huI AnkhakI bhAnti, sarvavartI (sabamen vyApta honevAlA)
hai . 20.
Atmadravya asarvagatanayase, mInchI huI (banda) AnkhakI bhAnti, AtmavartI (apanemen
rahanevAlA) hai . 21.
Atmadravya shUnyanayase, shUnya (khAlI) gharakI bhAnti, ekAkI (amilit) bhAsit hotA
hai . 22.
Atmadravya ashUnyanayase, logonse bhare hue jahAjakI bhAnti, milit bhAsit hotA hai . 23.
Atmadravya gnAnagneyadvaitanayase (gnAn aur gneyake advaitarUp nayase), mahAn
IndhanasamUharUp pariNat agnikI bhAnti, ek hai . 24.
Atmadravya gnAnagneyadvaitanayase, parake pratibimbonse sampRukta darpaNakI bhAnti, anek hai (arthAt
AtmA gnAn aur gneyake dvaitarUpanayase anek hai, jaise parpratibimbonke sangavAlA darpaN
anekarUp hai .) 25.

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version

darpaNavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauShNyavahnivanniyatasvabhAvabhAsi 26 .
aniyatinayen niyatyaniyamitauShNyapAnIyavadaniyatasvabhAvabhAsi 27 . svabhAvanayenAnishit-
tIkShNakaNTakavatsanskArAnarthakyakAri 28 . asvabhAvanayenAyaskAranishitatIkShNavishikhavatsanskAr-
sArthakya -kAri 29 . kAlanayen nidAghadivasAnusAripachyamAnasahakAraphalavatsamayAyattasiddhi
30 . akAlanayen kRutrimoShmapAchyamAnasahakAraphalavatsamayAnAyattasiddhi 31 . puruShakAranayen
nirvikalpasamAdhiprastAve nirvikArasvasamvedanagnAnenApi jAnAtIti .. punarapyAh shiShyagnAtamevAtma-
dravyan he bhagavannidAnIn tasya prA ptyupAya kathyatAm . bhagavAnAhsakalavimalakevalagnAn-
Atmadravya niyatinayase niyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisakI uShNatA niyamit
(-niyat) hotI hai aisI agnikI bhAnti . [AtmA niyatinayase niyatasvabhAvavAlA bhAsit
hotA hai jaise agnike uShNatAkA niyam honese agni niyatasvabhAvavAlI bhAsit hotI hai . ] 26.
Atmadravya aniyatanayase aniyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisake uShNatA niyati
(-niyam) se niyamit nahIn hai aise pAnIke bhAnti . [AtmA aniyatinayase aniyatasvabhAvavAlA
bhAsit hotA hai, jaise pAnIke (agnike nimittase honevAlI) uShNatA aniyathonese pAnI
aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai .] 27.
Atmadravya svabhAvanayase sanskArako nirarthak karanevAlA hai (arthAt AtmAko
svabhAvanayase sanskAr nirupayogI hai), jisakI kisIke nok nahIn nikAlI jAtI (kintu jo
svabhAvase hI nukIlA hai) aise paine kAnTekI bhAnti
. 28.
Atmadravya asvabhAvanayase sanskArako sArthak karanevAlA (arthAt AtmAko
asvabhAvanayase sanskAr upayogI hai), jisakI (svabhAvase nok nahIn hotI, kintu sanskAr karake
luhArake dvArA nok nikAlI gaI ho aise paine bANakI bhAnti
.) 29.
Atmadravya kAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr rakhatI hai aisA hai, garmIke dinonke
anusAr pakanevAle AmraphalakI bhAnti . [kAlanayase AtmadravyakI siddhi samay par AdhAr
rakhatI hai, garmIke dinonke anusAr pakanevAle AmakI bhAnti . ] 30.
Atmadravya akAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr nahIn rakhatI aisA hai, kRutrim
garmIse pakAye gaye AmraphalakI bhAnti . 31.
Atmadravya puruShakAranayase jisakI siddhi yatnasAdhya hai aisA hai, jise puruShakArase 1nIbUkA
vRukSha prApta hotA hai (ugatA hai) aise puruShakAravAdIkI bhAnti . [puruShArthanayase AtmAkI siddhi
1. sanskRit TIkAmen ‘madhukukkaTI’ shabda hai, jisakA artha yahAn ‘nIbUkA vRukSha’ kiyA hai; kintu hindI TIkAmen
shrI pAnDe hemarAjajIne ‘madhuchhattA’ artha kiyA hai .

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version

puruShakAropalabdhamadhukukkuTIkapuruShakAravAdivadyatnasAdhyasiddhi 32 . daivanayen puruShakAr-
vAdidattamadhukukkuTIgarbhalabdhamANikyadaivavAdivadayatnasAdhyasiddhi 33 . Ishvaranayen dhAtrIhaTTA-
valehyamAnapAnthabAlakavatpAratantryabhoktRu 34 . anIshvaranayen svachchhandadAritakurangakaNThIravavatsvA-
tantryabhoktRu 35 . guNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakavadguNagrAhi 36 . aguNinayenopAdhyAy-
vinIyamAnakumArakAdhyakShavat kevalamev sAkShi 37 . kartRunayen ranjakavadrAgAdipariNAm-
kartRu 38 . akartRunayen svakarmapravRuttaranjakAdhyakShavatkevalamev sAkShi 39 . bhoktRunayen hitA-
hitAnnabhoktRuvyAdhitavat sukhadukhAdibhoktRu 40 . abhoktRunayen hitAhitAnnabhoktRu-
darshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisanjAtarAgAdyupAdhi-
rahitaparamAnandaikalakShaNasukhAmRutarasAsvAdAnubhavamalabhamAna san pUrNamAsIdivase jalakallolakShubhitasamudra
prayatnase hotI hai, jaise kisI puruShArthavAdI manuShyako puruShArthase nIbUkA vRukSha prApta hotA hai . ] 32.
Atmadravya daivanayase jisakI siddhi ayatnasAdhya hai (yatna binA hotA hai) aisA hai;
puruShakAravAdI dvArA pradatta nIbUke vRukShake bhItarase jise (binA yatnake, daivase) mANik prApta ho
jAtA hai aise daivavAdIkI bhAnti
. 33.
Atmadravya Ishvaranayase paratantratA bhoganevAlA hai, dhAyakI dukAn par dUdh pilAye jAnevAle
rAhagIrake bAlakakI bhAnti . 34.
Atmadravya anIshvaranayase svatantratA bhoganevAlA hai, hiranako svachchhandatA (svatantratA,
svechchhA) pUrvak phADakar khA jAnevAle sinhakI bhAnti . 35.
Atmadravya guNInayase guNagrAhI hai, shikShakake dvArA jise shikShA dI jAtI hai aise kumArakI
bhAnti . 36.
Atmadravya aguNInayase keval sAkShI hI hai (guNagrAhI nahIn hai), jise shikShakake dvArA
shikShA dI jA rahI hai aise kumArako dekhanevAle puruSh (prekShak) kI bhAnti . 37.
Atmadravya kartRunayase, rangarejakI bhAnti, rAgAdi pariNAmakA kartA hai (arthAt AtmA
kartAnayase rAgAdipariNAmonkA kartA hai, jaise rangarej ranganeke kAryakA kartA hai .) 38.
Atmadravya akartRunayase keval sAkShI hI hai (kartA nahIn), apane kAryamen pravRutta
rangarejako dekhanevAle puruSh (-prekShak) kI bhAnti . 39.
Atmadravya bhoktRunayase sukhadukhAdikA bhoktA hai, hitakArIahitakArI annako
khAnevAle rogIkI bhAnti . [AtmA bhoktAnayase sukhadukhAdiko bhogatA hai, jaise hitakArak yA
ahitakArak annako khAnevAlA rogI sukh yA dukhako bhogatA hai . ] 40.
Atmadravya abhoktRunayase keval sAkShI hI hai, hitakArIahitakArI annako khAnevAle

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version

vyAdhitAdhyakShadhanvantaricharavat kevalamev sAkShi 41 . kriyAnayen sthANubhinnamUrdhajAtadRuShTi-
labdhanidhAnAndhavadanuShThAnaprAdhAnyasAdhyasiddhi 42 . gnAnanayen chaNakamuShTikrItachintAmaNigRuh-
koNavANijavad vivekaprAdhAnyasAdhyasiddhi 43 . vyavahAranayen bandhakamochakaparamANvantarasanyujya-
mAnaviyujyamAnaparamANuvad bandhamokShayordvaitAnuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamAnamuchyamAn-
bandhamokShochitasrigdharUkShatvaguNapariNataparamANuvadbandhamokShayoradvaitAnuvarti 45 . ashuddhanayen
iv rAgadveShamohakallolairyAvadasvastharUpeN kShobhan gachchhatyayan jIvastAvatkAlan nijashuddhAtmAnan na prApnoti
iti
. sa ev vItarAgasarvagnapraNItopadeshAt ekendriyavikalendriyapanychendriyasangniparyAptamanuShyadeshakul-
rogIko dekhanevAle vaidyakI bhAnti . [AtmA abhoktAnayase keval sAkShI hI haibhoktA nahIn;
jaise sukhdukhako bhoganevAle rogIko dekhanevAlA vaidya vah to keval sAkShI hI hai . ] 41.
Atmadravya kriyAnayase anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai, khambhese sir phU Ta jAne
par dRuShTi utpanna hokar jise nidhAn prApta ho jAy aise andhakI bhAnti . [kriyAnayase AtmA anuShThAnakI
pradhAnatAse siddhi ho aisA hai; jaise kisI andhapuruShako pattharake khambheke sAth sir phoDanese sirake
raktakA vikAr dUr honese Ankhe khul jAyen aur nidhAn prApta ho, us prakAr
. ] 42.
Atmadravya gnAnanayase vivekakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai; muTThIbhar chane dekar
chintAmaNiratna kharIdanevAle gharake konemen baiThe hue vyApArIkI bhAnti . [gnAnanayase AtmAko
vivekakI pradhAnatAse siddhi hotI hai, jaise gharake konemen baiThA huA vyApArI muTThIbhar chanA dekar
chintAmaNi
ratna kharId letA hai, us prakAr . ] 43.
Atmadravya vyavahAranayase bandh aur mokShamen 1dvaitakA anusaraN karanevAlA bandhak hai, (bandh
karanevAle) aur mochak (mukta karanevAle) aise anya paramANuke sAth sanyukta honevAle aur
usase viyukta honevAle paramANukI bhAnti
. [vyavahAranayase AtmA bandh aur mokShamen (pudgalake
sAth) dvaitako prApta hotA hai, jaise paramANuke bandhamen vah paramANu anya paramANuke sAth sanyogako
pAnerUp dvaitako prApta hotA hai aur paramANuke mokShamen vah paramANu anya paramANuse pRuthak honerUp
dvaitako pAtA hai, us prakAr
. ] 44.
Atmadravya nishchayanayase bandh aur mokShamen advaitakA anusaraN karanevAlA hai, akele badhyamAn
aur muchyamAn aise bandhamokShochitta snigdhatvarUkShatvaguNarUp pariNat paramANukI bhAnti . [nishchayanayase
AtmA akelA hI baddha aur mukta hotA hai, jaise bandh aur mokShake yogya snigdha yA rUkShatvaguNarUp
pariNamit hotA huA paramANu akelA hI baddha aur mukta hotA hai, us prakAr
. ] 45.
Atmadravya ashuddhanayase, ghaT aur rAmapAtrase vishiShTa miTTI mAtrakI bhAnti,
1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahAranayase AtmAke bandhamen karmake sAthake sanyogakI apekShA AtI hai isaliye
dvait hai aur AtmAkI muktimen karmake viyogakI apekShA AtI hai isaliye vahAn bhI dvait hai . ]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version

ghaTasharAv -vishiShTamRuNmAtravatsopAdhisvabhAvam 46 . shuddhanayen kevalamRuNmAtravannirupAdhisvabhAvam
47 . taduktam‘‘jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev honti NayavAdA . jAvadiyA NayavAdA
tAvadiyA chev honti parasamayA ..’’ ‘‘parasamayANan vayaNan michchhan khalu hodi savvahA vayaNA .
jaiNANan puN vayaNan samman khu kahanchi vayaNAdo ..’’ evamanayA dishA pratyekamananta-
dharmavyApakAnantanayairnirUpyamANamudanvadantarAlamiladdhavalanIlagAngayAmunodakabhAravadanantadharmANAn
parasparamatadbhAvamAtreNAshakyavivechanatvAdamechakasvabhAvaikadharmavyApakaikadharmitvAdyathoditaikAntAtmA-
rUpendriyapaTutvanirvyAdhyAyuShyavarabuddhisaddharmashravaNagrahaNadhAraNashraddhAnasanyamaviShayasukhanivartanakrodhAdikaShAyavyA-
vartanAdiparamparAdurlabhAnyapi kathanchitkAkatAlIyanyAyenAvApya sakalavimalakevalagnAnadarshanasvabhAvanij-
sopAdhisvabhAvavAlA hai . 46.
Atmadravya shuddhanayase, keval miTTI mAtrakI bhAnti, nirupAdhisvabhAvavAlA hai . 47.
isaliye kahA hai :
jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev honti NayavAdA .
jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA chev honti parasamayA ..
parasamayANan vayaNan michchhan khalu hodi savvahA vayaNA .
jaiNANan puN vayaNan samman khu kahanchi vayaNAdo ..
[artha :jitane 1vachanapanth hain utane vAstavamen nayavAd hain; aur jitane nayavAd hain utane
hI parasamay (par mat) hain .
parasamayon (mithyAmatiyon) kA vachan sarvathA (arthAt apekShA binA) kahA jAneke kAraN
vAstavamen mithyA hai; aur jainonkA vachan kathanchit (arthAt apekShA sahit) kahA jAtA hai isaliye
vAstavamen samyak hai
. ]
isaprakAr is (uparokta) sUchanAnusAr (arthAt 47 nayommen samajhAyA hai us vidhise)
ekek dharmamen ekek nay (vyApe), isaprakAr ananta dharmommen vyApak ananta nayonse
nirUpaN kiyA jAy to, samudrake bhItar milanevAle 2shvetnIl gangAyamunAke jalasamUhakI
bhAnti, anantadharmonko paraspar atadbhAvamAtrase pRuthak karanemen ashakya honese, Atmadravya
3amechak svabhAvavAlA, ek dharmamen vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta ekAntAtmak
(ekadharmasvarUp) hai . parantu yugapat anantadharmommen vyApak aise ananta nayommen vyApta honevAlA
1. vachanapanth = vachanake prakAr [jitane vachanake prakAr hain utane nay hain . apekShA sahit nay ve samyak nay
hai aur apekShA rahit nay ve mithyAnay hain; isaliye jitane samyak nay hain utane hI mithyAnay hain . ]
2. gangAkA pAnI shvet hotA hai aur yamunAkA pAnI nIl hotA hai .
3. amechak = abhed; vividhatA rahit; ek .

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version

tmadravyam . yugapadanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrutagnAnalakShaNapramANen nirUpyamANan tu
samastatarangiNIpayapUrasamavAyAtmakaikamakarAkaravadanantadharmANAn vastutvenAshakyavivechanatvA-
nmechakasvabhAvAnantadharmavyApyekadharmitvAd
yathoditAnekAntAtmAtmadravyam .
syAtkArashrIvAsavashyairnayaughai
pashyantItthan chet pramANen chApi .
pashyantyev prasphu TAnantadharma-
svAtmadravyan shuddhachinmAtramanta
..19..
ityabhihitamAtmadravyam idAnImetadavAptiprakArobhidhIyateasya tAvadAtmano nitya-
mevAnAdipaudgalikakarmanimittamohabhAvanAnubhAvaghUrNitAtmavRuttitayA toyAkarasyevAtmanyev kShubhyata
paramAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnucharaNarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisanjAtarAgAdyupAdhirahitparamAnandaik-
ek shrutagnAnasvarUp pramANase nirUpaN kiyA jAy to, samastanadiyonke jalasamUhake
samavAyAtmak (samudAyasvarUp) ek samudrakI bhAnti, ananta dharmonko vasturUpase pRuthak karanA
ashakya honese Atmadravya
1mechakasvabhAvavAlA, ananta dharmommen vyApta honevAlA, ek dharmI honese
yathokta anekAntAtmak (anek dharmasvarUp) hai . [jaiseek samay nadIke jalako jAnanevAle
gnAnAnshase dekhA jAy to samudra ek nadIke jalasvarUpagnAt hotA hai, usIprakAr ek samay ek
dharmako jAnanevAle ek nayase dekhA jAy to AtmA ek dharma svarUp gnAt hotA hai; parantu jaise
ek hI sAth sarva nadiyonke jalako jAnanevAle gnAnase dekhA jAy to samudra sarva nadiyonke
jalasvarUp gnAt hotA hai, usIprakAr ek hI sAth sarvadharmonko jAnanevAle pramANase dekhA jAy
to AtmA anek dharmasvarUp gnAt hotA hai
. isaprakAr ek nayase dekhane par AtmA ekAntAtmak
hai aur pramANase dekhane par anekAntAtmak hai . ]
ab isI Ashayako kAvya dvArA kahakar ‘‘AtmA kaisA hai’’ is viShay kA kathan
samApta kiyA jAtA hai : ]
[artha : ] isaprakAr syAtkArashrI (syAtkArarUpI lakShmI) ke nivAsake vashIbhUt
vartate nayasamUhonse (jIv) dekhen to bhI aur pramANase dekhen to bhI spaShTa ananta dharmomvAle nij
Atmadravyako bhItaramen shuddha chaitanyamAtra dekhate hI hain
.
isaprakAr Atmadravya kahA gayA . ab usakI prAptikA prakAr kahA jAtA hai :
pratham to, anAdi paudgalik karma jisakA nimitta hai aisI mohabhAvanAke (mohake
anubhavake) prabhAvase AtmapariNati sadA chakkar khAtI hai, isaliye yah AtmA samudrakI bhAnti
shAlinI chhand 1. mechak = pRuthak pRuthak; vividh; anek .

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version

kramapravRuttAbhiranantAbhirgnaptivyaktibhi parivartamAnasya gnaptivyaktinimittatayA gneyabhUtAsu
bahirarthavyaktiShu pravRuttamaitrIkasya shithilitAtmavivekatayAtyantabahirmukhasya puna paudgalikakarma-
nirmApakarAgadveShadvaitamanuvartamAnasya dUrat evAtmAvApti
. ath yadA tvayamev prachaNDakarma-
kANDochchaNDIkRutAkhaNDagnAnakANDatvenAnAdipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghAtakavibhAg-
gnAnapUrvakavibhAgakaraNAt
kevalAtmabhAvAnubhAvanishchalIkRutavRuttitayA toyAkar ivAtmanyevAti-
niShprakampastiShThan yugapadev vyApyAnantA gnaptivyaktIravakAshAbhAvAnna jAtu vivartate, tadAsya
gnaptivyaktinimittatayA gneyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu na nAm maitrI pravartate; tata
supratiShThitAtmavivekatayAtyantamantarmukhIbhUta paudgalikakarmanirmApakarAgadveShadvaitAnuvRuttidUrIbhUto
dUrat evAnanubhUtapUrvamapUrvagnAnAnandasvabhAvan bhagavantamAtmAnamavApnoti
. avApnotvev
gnAnAnandAtmAnan jagadapi paramAtmAnamiti .
lakShaNasukhAmRutarasAsvAdAnubhavalAbhe satyamAvAsyA divase jalakallolakShobharahitasamudra iv rAgadveSh-
mohakallolakShobharahitaprastAve yadA nijashuddhAtmasvarUpe sthiro bhavati tadA tadaiv nijashuddhAtmasvarUpan

prApnoti
..
apanemen hI kShubdha hotA huA kramasha pravartamAn ananta 1gnaptivyaktiyonse parivartanako prApta hotA
hai, isaliye gnaptivyaktiyonke nimittarUp honese jo gneyabhUt hain aisI bAhyapadArthavyaktiyonke prati
usakI maitrI pravartatI hai, isaliye Atmavivek shithil huA honese atyanta bahirmukh aisA vah
puna paudgalik karmake rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNamit hotA hai aur isaliye usake
AtmaprApti dUr hI hai
. parantu ab jab yahI AtmA prachaNDa karmakANDa dvArA akhaNDa gnAnakAnDako
prachanD karanese anAdipaudgalikkarmarachit mohako 2vadhyaghAtakake vibhAgagnAnapUrvak
vibhakta karanese (svayam) keval AtmabhAvanAke [AtmAnubhavake ] prabhAvase pariNati nishchalakI
honese samudrakI bhAnti apanemen hI ati niShkamp rahatA huA ek sAth hI ananta gnaptivyaktiyommen
vyApta hokar avakAshake abhAvake kAraN sarvathA vivartan [parivartan ] ko prApta nahIn hotA, tab
gnaptivyaktiyonke nimittarUp honese jo gneyabhUt hain aisI bAhyapadArthavyaktiyonke prati use vAstavamen
maitrI nahIn pravartatI aur isaliye Atmavivek supratiShThit [susthit ] huA honeke kAraN atyanta
antarmukh huA aisA yah AtmA paudgalik karmonke rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNatise dUr hotA
huA pUrvamen anubhav nahIn kiye gaye apUrva gnAnAnandasvabhAvI bhagavAn AtmAko Atyantik rUpase
hI prApta karatA hai
. jagat bhI gnAnAnandAtmak paramAtmAko avashya prApta karo .
1. vyaktiyon = pragaTatAon; paryAyon; visheShon . [bAhyapadArthavisheSh gnaptivisheShonke nimitta honese gneyabhUt hain . ]
2. AtmA vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghAtak (hananevAlA) hai .

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version

bhavati chAtra shloka
AnandAmRutapUranirbharavahatkaivalyakallolinI-
nirmagnan jagadIkShaNakShamamahAsamvedanashrImukham .
syAtkArAnk jineshashAsanavashAdAsAdayantUllasat
svan tattvan vRutajAtyaratnakiraNapraspaShTamiShTan janA ..20..
vyAkhyeyan kil vishvamAtmasahitan vyAkhyA tu gumpho girAn
vyAkhyAtAmRutachandrasUririti mA mohAjjano valgatu .
valgatvadya vishuddhabodhakalayA syAdvAdavidyAbalAd
labdhvaikan sakalAtmashAshvatamidan svan tattvamavyAkula ..21..
iti shrIjayasenAchAryakRutAyAn tAtparyavRuttau evan pUrvoktakrameN ‘es surAsur’ ityAdyekottarashat-
gAthAparyantan samyaggnAnAdhikAra, tadanantaran ‘tamhA tassa NamAin’ ityAdi trayodashottarashatagAthAparyantan
yahAn shlok bhI hai :
[artha : ] AnandAmRutake pUrase bharapUr bahatI huI kaivalyasaritAmen (muktirUpInadImen)
jo DUbA huA hai, jagatako dekhanemen samartha aisI mahAsamvedanarUpI shrI (mahAgnAnarUpI lakShmI)
jisamen mukhya hai, jo uttam ratna
kiraNakI bhAnti spaShTa hai aur jo iShTa hai aise ullasit
(prakAshamAn, Anandamay) svatattvako jan syAtkAralakShaN jinesh shAsanake vashase prApta hon .
(‘syAtkAr’ jisakA chihna hai aise jinendrabhagavAnake shAsanakA Ashray lekarake prApta karo .)
[ab, ‘amRutachandrasUri is TIkAke rachayitA hain ’ aisA mAnanA yogya nahIn hai aise arthavAle
kAvya dvArA yathArtha vastusvarUpako pragaT karake svatattvaprAptikI preraNA kI jAtI hai : ]
[artha : ] (vAstavamen pudgal hI svayam shabdarUp pariNamit hote hain, AtmA unhen
pariNamit nahIn kar sakatA, tathA vAstavamen sarva padArtha hI svayam gneyarUpprameyarUp pariNamit
hote hain, shabda unhen gney banAsamajhA nahIn sakate isaliye) ‘AtmA sahit vishva vah vyAkhyey
(samajhAne yogya) hai, vANIkA gunthan vah vyAkhyA hai aur amRutachandrasUri ve vyAkhyAtA hain,
isaprakAr jan mohase mat nAcho (
mat phU lo) (kintu) syAdvAdavidyAbalase vishuddha gnAnakI
kalA dvArA is ek samasta shAshvat svatattvako prApta karake Aj [jan ] avyAkularUpase nAcho
(
paramAnandapariNAmarUp pariNat hoo . ]
[ab kAvya dvArA chaitanyakI mahimA gAkar, vahI ek anubhav karane yogya hai aisI preraNA
karake, is param pavitra paramAgamakI pUrNAhuti kI jAtI hai : ]
shArdUlavikrIDit chhand

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version

mAlinI chhand.
iti gaditamanIchaistattvamuchchAvachan yat
chiti tadapi kilAbhUtkalpamagnau hutasya .
anubhavatu taduchchaishchichchidevAdya yasmAd
aparamih na kinchittattvamekan paran chit
..22..
samApteyan tattvadIpikA vRutti .
✾ ✾ ✾
gneyAdhikArAparanAmA samyaktvAdhikAra, tadanantaran ‘evan paNamiy siddhe’ ityAdi saptanavatigAthAparyantan
chAritrAdhikArashcheti mahAdhikAratrayeNaikAdashAdhikatrishatagAthAbhi
pravachanasAraprAbhRutan samAptam ..
samApteyan tAtparyavRutti pravachanasArasya .
pra. 64
[artha : ] isaprakAr [is paramAgamamen ] amandarUpase [balapUrvak, jorashorase ] jo
thoDAbahut tattva kahA gayA hai, vah sab chaitanyamen vAstavamen agnimen homI gaI vastuke samAn
[svAhA ] ho gayA hai . [agnimen home gaye ghIko agni khA jAtI hai, mAno kuchh homA hI na
gayA ho ! isIprakAr ananta mAhAtmyavanta chaitanyakA chAhe jitanA varNan kiyA jAy tathApi mAno
us samasta varNanako ananta mahimAvAn chaitanya khA jAtA hai; chaitanyakI ananta mahimAke nikaT
sArA varNan mAno varNan hI na huA ho is prakAr tuchchhatAko prApta hotA hai
. ] us chaitanyako
hI chaitanya Aj prabalatAugratAse anubhav karo (arthAt us chitsvarUp AtmAko hI AtmA
Aj atyanta anubhavo ] kyonki is lokamen dUsarA kuchh bhI [uttam ] nahIn hai, chaitanya hI param
[uttam ] tattva hai
.
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad -
amRutachandrAchAryadevavirachit) tattvadIpikA nAmak sanskRit TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl
shAh kRut gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA
.
samApta

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version

sAdhak jIvakI dRuShTi
adhyAtmamen sadA nishchayanay hI pradhAn hai, usIke Ashrayase dharma hotA hai . shAstrommen jahAn
vikArI paryAyonkA vyavahAranayase kathan kiyA jAve vahAn bhI nishchayanay ko hI mukhya aur
vyavahAranayako gauN karanekA Ashay hai aisA samajhanA chAhiye
. kyonki puruShArthake dvArA apanemen
shuddha paryAyako pragaT karane arthAt vikArI paryAyako TAlaneke liye sadA nishchayanay hI AdaraNIy
hai
. us samay donon nayonkA gnAn hotA hai, kintu dharmako pragaT karaneke liye dRuShTimen donon nay
kadApi AdaraNIy nahIn hain . vyavahAranayake Ashrayase ka bhI Anshik dharma bhI nahIn hotA, pratyut
usake Ashrayase rAgadveShake vikalpa hI uThA karate hain .
chhahon dravya, unake guN aur unakI paryAyonke svarUpakA gnAn karAneke liye kabhI
nishchayanayakI mukhyatA aur vyavahAranayakI gauNatA rakhakar kathan kiyA jAtA hai, aur kabhI
vyavahAranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauN rakhakar kathan kiyA jAtA hai
. svayam vichAr
kare usamen bhI kabhI nishchayanayakI aur kabhI vyavahAranayakI mukhyatA kI jAtI hai .
adhyAtmashAstramen bhI jIvakI vikArI paryAy jIv svayam karatA hai to hotI hai, aur vah jIvakA
ananya pariNAm hai
isaprakAr vyavahAranayase kahA yA samajhAyA jAy, kintu us pratyek samayamen
dRuShTimen to nishchayanay ek hI mukhya aur AdaraNIy haiaisA gnAniyonkA kathan hai . shuddhatA
prakaT karaneke liye kabhI nishchayanay AdaraNIy hotA hai aur kabhI vyavahAranayaisA mAnanA
bhUl hai . tInon kAlamen ekamAtra nishchayanayake Ashrayase hI dharma pragaT hotA haiaisA samajhanA
chAhiye .
sAdhak jIv prArambhase ant tak nishchayakI hI mukhyatA rakhakar vyavahArako gauN hI
karatA jAtA hai, jisase sAdhak dashAmen nishchayakI mukhyatAke balase sAdhakake shuddhatAkI vRuddhi
hI hotI jAtI hai aur ashuddhatA TalatI hI jAtI hai
. isaprakAr nishchayakI mukhyatAke balase
pUrNa kevalagnAn hone par vahAn mukhyatva gauNatva nahIn hotA aur nay bhI nahIn hote .

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version

“ pravachanasArakI varNAnukram gAthAsUchI “
gAthA
pRuShTha
a
aisayamAdasamutthan
13
20
ajadhAchAravijutto
272
487
aTThe ajadhAgahaNan
85
145
aTThesu jo Na mujjhadi
244
453
atthan akkhaNivadidan
40
68
atthi amuttan muttan
53
90
atthittaNichchhidassa
152
297
atthi tti ya Natthi tti
115
225
attho khalu davvamao
93
162
adhigaguNA sAmaNNe
267
479
adhivAse va vivAse
213
392
apadesan sapadesan
41
69
apadeso paramANU
163
312
apayattA vA chariyA
216
396
aparichchattasahAveNuppAd
95
170
appaDiku TThan uvadhin
223
408
appaDikuTThan pinDan
“34
424
appA uvaogappA
155
302
appA pariNAmappA
125
245
abbhuTThANan gahaNan
262
474
abbhuTTheyA samaNA
263
475
ayadAchAro samaNo
218
400
arasamarUvamagandhan
172
324
arahantAdisu bhattI
246
456
avavadadi sAsaNatthan
265
477
avididaparamatthesu
257
469
asubhovaogarahidA
260
472
asuhodaeN AdA
12
18
asuhovaogarahido
159
307
gAthA
pRuShTha
A
AgamachakkhU sAhU
234
435
AgamapuvvA diTThI
236
438
AgamahINo samaNo
233
433
AgAsamaNuNiviTThan
140
277
AgAsassavagAho
133
263
AdA kammamalimaso dharedi
150
294
AdA kammamalimaso
121
238
AdA NANapamANan
23
40
AdAy tan pi lingan
207
384
Apichchha bandhuvaggan
202
375
AhAre va vihAre
231
426
i
indiyapANo ya tadhA
146
290
ihalogaNirAvekkho
226
416
ih vivihalakkhaNANan
97
179
u
uchchAliyamhi pAe
“15
399
udayagadA kammansA
43
72
upajjadi jadi NANan
50
85
uppAdaTThidibhangA
129
255
uppAdaTThidibhangA vijjante
101
193
uppAdo paddhanso
142
281
uppAdo ya viNAso
18
30
uvaogamao jIvo
175
332
uvaogavisuddho jo
15
23
uvaogo jadi hi
156
303
uvakuNadi jo vi
249
459
uvayaraNan jiNamagge
225
411
uvaradapAvo puriso
259
471