Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version
shubhopayogasya sarvagnavyavasthApitavastuShu praNihitasya puNyopachayapUrvakopunarbhAvopalambha kil phalan; tattu kAraNavaiparItyAdviparyay ev . tatra chhadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyan; teShu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnaratatvapraNihitasya shubhopayogasyApunarbhAvashUnyakevalapuNyApasad- prApti phalavaiparItyan; tatsudevamanujatvam ..256.. draShTAntamAh — NANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi nAnAbhUmigatAnIh bIjAni iv sasyakAle dhAnya- niShpattikAl iti . ayamatrArtha — yathA jaghanyamadhyamotkRuShTabhUmivisheSheN tAnyev bIjAni bhinnabhinna- phalan prayachchhanti, tathA sa ev bIjasthAnIyashubhopayogo bhUmisthAnIyapAtrabhUtavastuvisheSheN bhinnabhinna- phalan dadAti . ten kin siddham . yadA pUrvasUtrakathitanyAyen samyaktvapUrvaka shubhopayogo bhavati tadA mukhyavRuttyA puNyabandho bhavati, paramparayA nirvANan cha . no chetpuNyabandhamAtramev ..255.. ath kAraN- vaiparItyAphalamapi viparItan bhavatIti tamevArthan draDhayati — Na lahadi na labhate . sa ka kartA . vad-
anvayArtha : — [chhadmasthavihitavastuShu ] jo jIv chhadmasthavihit vastuommen (chhadmastha- agnAnIke dvArA kathit dev – guru – dharmAdimen) [vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarata ] vrat – niyam – adhyayan – dhyAn – dAnamen rat hotA hai vah jIv [apunarbhAvan ] mokShako [na labhate ] prApta nahIn hotA, (kintu) [sAtAtmakan bhAvan ] sAtAtmak bhAvako [labhate ] prApta hotA hai ..256..
TIkA : — 1sarvagnasthApit vastuommen yukta shubhopayogakA phal puNyasanchayapUrvak mokShakI prApti hai . vah phal, kAraNakI viparItatA honese viparIt hI hotA hai . vahAn, chhadmasthasthApit vastuyen ve kAraNaviparItatA hai; unamen vrat – niyam – adhyayan – dhyAn – dAnaratarUpase yukta shubhopayogakA phal jo mokShashUnya keval 2puNyApasadakI prApti hai vah phalakI viparItatA hai; vah phal sudev – manuShyatva hai ..256.. 1. sarvagnasthApit = sarvagna kathit . 2. puNyApasad = puNya apasad; adhamapuNya; hatapuNya .
Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version
yAni hi chhadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyan; te khalu shuddhAtmaparignAnashUnya- tayAnavAptashuddhAtmavRuttitayA chAviditaparamArthA viShayakaShAyAdhikA puruShA . teShu shubhopayogA- tmakAnAn juShTopakRutadattAnAn yA kevalapuNyApasadaprApti phalavaiparItyan; tatkudevamanujatvam ..257.. NiyamajjhayaNajhANadANarado vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarata . keShu viShaye yAni vratAdIni . chhadumatthavihidavatthusu chhadmasthavihitavastuShu alpagnAnipuruShavyavasthApitapAtrabhUtavastuShu . itthambhUta puruSha kan na labhate . apuNabbhAvan apunarbhavashabdavAchyan mokSham . tarhi kin labhate . bhAvan sAdappagan lahadi bhAvan sAtAtmakan labhate . bhAvashabden sudevamanuShyatvaparyAyo grAhya . sa cha kathambhUta . sAtAtmaka sadvedyodayarUp iti . tathAhi – ye kechan nishchayavyavahAramokShamArgan na jAnanti, puNyamev muktikAraNan bhaNanti, te chhadmasthashabden gRuhyante, na cha gaNadharadevAdaya . tai chhadmasthairagnAnibhi shuddhAtmopadeshashUnyairye dIkShitAstAni chhadmasthavihitavastUni bhaNyante . tatpAtrasansargeN yadvrataniyamAdhyayanadAnAdikan karoti tadapi shuddhAtmabhAvanAnukUlan na bhavati, tata kAraNAnmokShan na labhate . sudevamanuShyatvan labhat ityartha ..256.. ath samyaktvavratarahitapAtreShu bhaktAnAn kudevamanujatvan bhavatIti pratipAdayati — phaladi phalati . keShu . kudevesu maNuvesu kutsitadeveShu
anvayArtha : — [aviditaparamArtheShu ] jinhonne paramArthako nahIn jAnA hai, [cha ] aur [viShayakaShAyAdhikeShu ] jo viShay – kaShAyamen adhik hain, [puruSheShu ] aise puruShonke prati [juShTan kRutan vA dattan ] sevA, upakAr yA dAn [kudeveShu manujeShu ] kudevarUpamen aur kumanuShyarUpamen [phalati ] phalatA hai ..257..
TIkA : — jo chhadmasthasthApit vastuyen hain ve kAraNaviparItatA hain; ve (viparIt kAraN) vAstavamen (1) shuddhAtmagnAnase shUnyatAke kAraN, ‘paramArthake ajAn’ aur (2) shuddhAtmapariNatiko prApta na karanese ‘viShayakaShAyamen adhik’ aise puruSh hain . unake prati shubhopayogAtmak jIvonko — sevA, upakAr yA dAn karanevAle jIvonko — jo keval
upakAr – sevA – dAn sarva kudevamanujapaNe phaLe. 257.
Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version
viShayakaShAyAstAvatpApamev; tadvanta puruShA api pApamev; tadanuraktA api pApAnuraktatvAt pApamev bhavanti . tato viShayakaShAyavanta svAnuraktAnAn puNyAyApi na kalpyante, kathan puna sansAranistAraNAy . tato na tebhya phalamaviparItan sidhyet ..258.. manujeShu . kin kartRu . juTThan juShTan sevA kRutA, kadan va kRutan vA kimapi vaiyAvRuttyAdikam, dattan dattan kimapyAhArAdikam . keShu . purisesu puruSheShu pAtreShu . kimvishiShTeShu . avididaparamatthesu ya aviditaparamArtheShu cha, paramAtmatattvashraddhAnagnAnashUnyeShu . punarapi kinrUpeShu . visayakasAyAdhigesu viShayakaShAyAdhikeShu, viShay- kaShAyAdhInatven nirviShayashuddhAtmasvarUpabhAvanArahiteShu ityartha ..257.. ath tamevArthan prakArAntareN draDhayati — jadi te visayakasAyA pAv tti parUvidA va satthesu yadi chet te viShayakaShAyA pApamiti prarUpitA puNyApasadakI prApti vah phalaviparItatA hai; vah (phal) kudevamanuShyatva hai ..257..
anvayArtha : — [yadi vA ] jabaki ‘[te viShayakaShAyA ] ve viShayakaShAy [pApam ] pAp hain’ [iti ] isaprakAr [shAstreShu ] shAstrommen [prarUpitA ] prarUpit kiyA gayA hai, to [tatpratibaddhA ] unamen pratibaddha (viShay – kaShAyommen lIn) [te puruShA ] ve puruSh [nistArakA ] nistArak (pAr lagAnevAle) [kathan bhavanti ] kaise ho sakate hain ?..258..
TIkA : — pratham to viShayakaShAy pAp hI hain; viShayakaShAyavAn puruSh bhI pAp hI hain; viShayakaShAyavAn puruShonke prati anurakta jIv bhI pApamen anurakta honese pAp hI hain . isaliye viShayakaShAyavAn puruSh svAnurakta (apane prati anurAgavAle) puruShonko puNyakA kAraN bhI nahIn hote, tab phi ra ve sansArase nistArake kAraN to kaise ho sakate hain ? (nahIn ho sakate); isaliye unase aviparIt phal siddha nahIn hotA (arthAt viShayakaShAyavAn puruSharUp viparIt kAraNakA phal aviparIt nahIn hotA) ..258..
to kem tatpratibaddha puruSho hoy re nistArakA ? 258.
Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version
uparatapApatven, sarvadharmimadhyasthatven, guNagrAmopasevitven cha samyagdarshanagnAnachAritra- yaugapadyapariNatinirvRuttaikAgArayAtmakasumArgabhAgI, sa shramaNa svayam parasya mokShapuNyAyatanatvAd- viparItaphalakAraNan kAraNamaviparItan pratyeyam ..259.. shAstreShu, kih te tappaDibaddhA purisA NitthAragA honti kathan te tatpratibaddhA viShayakaShAyapratibaddhA puruShA nistArakA sansArottArakA dAtRUNAm, na kathamapIti . etaduktan bhavati — viShayakaShAyAstAvatpAp- svarUpAstadvanta puruShA api pApA ev, te cha svakIyabhaktAnAn dAtRUNAn puNyavinAshakA eveti ..258.. ath pAtrabhUtatapodhanalakShaNan kathayati — uparatapApatven, sarvadhArmikasamadarshitven, guNagrAmasevakatven cha svasya mokShakAraNatvAtpareShAn puNyakAraNatvAchchetthambhUtaguNayukta puruSha samyagdarshanagnAnachAritraikAgrayalakShaN- nishchayamokShamArgasya bhAjanan bhavatIti ..259.. ath teShAmev pAtrabhUtatapodhanAnAn prakArAntareN lakShaNamupalakShayati — shuddhopayogashubhopayogapariNatapuruShA pAtran bhavantIti . tadyathA — nirvikalpa- samAdhibalen shubhAshubhopayogadvayarahitakAle kadAchidvItarAgachAritralakShaNashuddhopayogayuktA, kadAchitpun- rmohadveShAshubharAgarahitakAle sarAgachAritralakShaNashubhopayogayuktA santo bhavyalokan nistArayanti, teShu cha
anvayArtha : — [uparatapApa] jisake pAp ruk gayA hai, [sarveShu dhArmikeShu samabhAva ] jo sabhI dhArmikonke prati samabhAvavAn hai aur [guNasamititopasevI ] jo guNasamudAyakA sevan karanevAlA hai, [sa puruSha ] vah puruSh [sumArgasya ] sumArgakA [bhAgI bhavati ] bhAgI hotA hai . (arthAt sumArgavAn hai) ..259..
TIkA : — pApake ruk jAnese sarvadharmiyonke prati svayam madhyastha honese aur guNasamUhakA sevan karanese jo shramaN samyagdarshan – gnAn – chAritrake yugapatpanerUp pariNatise rachit ekAgratAsvarUp sumArgakA bhAgI (sumArgashAlI – sumArgakA bhAjan) hai vah nijako aur parako mokShakA aur puNyakA Ayatan (sthAn) hai isaliye vah (shramaN) aviparIt phalakA kAraN aisA ‘aviparIt kAraN’ hai, aisI pratIti karanI chAhiye ..259..
Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version
yathoktalakShaNA ev shramaNA mohadveShAprashastarAgochchhedAdashubhopayogaviyuktA santa, sakalakaShAyodayavichchhedAt kadAchit shuddhopayuktA prashastarAgavipAkAtkadAchichchhubhopayuktA, svayam mokShAyatanatven lokan nistArayanti; tadbhaktibhAvapravRuttaprashastabhAvA bhavanti pare cha puNyabhAja ..260.. bhakto bhavyavarapuNDarIka prashastaphalabhUtan svargan labhate, paramparayA mokShan cheti bhAvArtha ..260.. evan pAtrApAtraparIkShAkathanamukhyatayA gAthAShaTaken tRutIyasthalan gatam . it Urdhvan AchArakathitakrameN pUrvan kathitamapi punarapi dRuDhIkaraNArthan visheSheN tapodhanasamAchAran kathayati . athAbhyAgatatapodhanasya dinatrayaparyantan sAmAnyapratipattin, tadanantaran visheShapratipattin darshayati — vaTTadu vartatAm . sa ka . atratya
ab, aviparIt phalakA kAraN, aisA jo ‘aviparIt kAraN’ hai use visheSh samajhAte hain : —
anvayArtha : — [ashubhopayogarahitA ] jo ashubhopayogarahit vartate hue [shuddhopayuktA ] shuddhopayukta [vA ] athavA [shubhopayuktA ] shubhopayukta hote hain, ve (shramaN) [lokan nistArayanti ] logonko tAr dete hain; (aur) [teShu bhakta ] unake prati bhaktivAn jIv [prashastan ] prashasta (-puNya) ko [labhate ] prApta karatA hai ..260..
TIkA : — yathokta lakShaNavAle shramaN hI — jo ki moh, dveSh aur aprashasta rAgake uchchhedase ashubhopayogarahit vartate hue, samasta kaShAyodayake vichchhedase kadAchit shuddhopayukta (shuddhopayogamen yukta) aur prashasta rAgake vipAkake kadAchit shubhopayukta hote hain ve — svayam mokShAyatan (mokShake sthAn) honese lokako tAr dete hain; aur unake prati bhaktibhAvase jinake prashasta bhAv pravartatA hai aise par jIv puNyake bhAgI (puNyashAlI) hote hain ..260..
Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version
athAviparItaphalakAraNAviparItakAraNasamupAsanapravRuttin sAmAnyavisheShato vidheyatayA sUtradvaitenopadarshayati —
shramaNAnAmAtmavishuddhihetau prakRute vastuni tadanukUlakriyApravRuttyA guNAtishayAdhAnam- pratiShiddham ..261.. AchArya . kin kRutvA . diTThA dRuShTavA . kim . vatthun tapodhanabhUtan pAtran vastu . kimvishiShTam . pagadan prakRutan abhyantaraniruparAgashuddhAtmabhAvanAgnApakabahirangganirgranthanirvikArarUpam . kAbhi kRutvA vartatAm . abbhuTThANappadhANakiriyAhin abhyAgatayogyAchAravihitAbhirabhyutthAnAdikriyAbhi . tado guNAdo tato din-
ab, aviparIt phalakA kAraN aisA jo ‘aviparIt kAraN’ usakI upAsanArUp pravRutti sAmAnya aur visheSharUpase karane yogya hai aisA do sUtron dvArA batalAte hain —
anvayArtha : — [prakRutan vastu ] 1prakRut vastuko [dRuShTvA ] dekhakar (pratham to) [abhyutthAnapradhAnakriyAbhi ] 2abhyutthAn Adi kriyAonse [vartatAm ] (shramaN) varto; [tata ] phi ra [guNAt ] guNAnusAr [visheShitavya ] bhed karanA, — [iti upadesha ] aisA upadesh hai ..260..
TIkA : — shramaNonke AtmavishuddhikI hetubhUt prakRut vastu (-shramaN) ke prati usake yogya (shramaN yogya) kriyArUp pravRuttise guNAtishayatAkA AropaN karanekA niShedh nahIn hai .
bhAvArtha : — yadi koI shramaN anya shramaNako dekhe to pratham hI, mAno ve anya shramaN guNAtishayavAn hon isaprakAr unake prati (abhyutthAnAdi) vyavahAr karanA chAhiye . phi ra unakA parichay honeke bAd unake guNAnusAr bartAv karanA chAhiye ..261.. 1. prakRut vastu = avikRut vastu; aviparIt pAtra (abhyantar – niruparAg – shuddha AtmAkI bhAvanAko batAnevAlA
2. abhyutthAn = sammAnArtha khaDe ho jAnA aur sammukh jAnA .
varto shramaN, pachhI vartanIy guNAnusAr visheShathI. 261.
Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version
shramaNAnAn svatodhikaguNAnAmabhyutthAnagrahaNopAsanapoShaNasatkArAnjalikaraNapraNAm- pravRuttayo na pratiShiddhA ..262.. trayAnantaran guNAdguNavisheShAt visesidavvo ten AchAryeN sa tapodhano ratnatrayabhAvanAvRuddhikAraN- kriyAbhirvisheShitavya tti uvadeso ityupadesha sarvagnagaNadharadevAdInAmiti ..261.. ath tamev visheShan kathayati . bhaNidan bhaNitan kathitan ih asmingranthe . keShAn sambandhI . guNAdhigANan hi guNAdhikatapodhanAnAn hi sphu Tam . kin bhaNitam . abbhuTThANan gahaNan uvAsaNan posaNan cha sakkAran anjalikaraNan paNaman abhyutthAn- grahaNopAsanapoShaNasatkArAnyjalikaraNapraNAmAdikam . abhimukhagamanamabhyutthAnam, grahaNan svIkAra, upAsanan shuddhAtmabhAvanAsahakArikAraNanimittan sevA, tadarthamevAshanashayanAdichintA poShaNam, bhedAbhed- ratnatrayaguNaprakAshanan satkAra, baddhAnyjalinamaskAronyjalikaraNam, namostvitivachanavyApAra praNAm iti ..262.. athAbhyAgatAnAn tadevAbhyutthAnAdikan prakArAntareN nirdishati — abbhuTTheyA yadyapi chAritraguNenAdhikA na bhavanti, tapasA vA, tathApi samyaggnAnaguNen jyeShThatvAchchhrutavinayArthamabhyuttheyA abhyutthAnayogyA bhavanti . ke te . samaNA shramaNA nirgranthAchAryA . kimvishiShTA . suttatthavisAradA vishuddhagnAnadarshanasvabhAvaparamAtmatattvaprabhRutyanekAntAtmakapadArtheShu vItarAgasarvagnapraNItamArgeN pramANanay- nikShepairvichArachaturachetasa sUtrArthavishAradA . na kevalamabhyuttheyA, uvAseyA paramachijjotiparamAtma-
anvayArtha : — [guNAdhikAnAn hi ] guNommen adhik (shramaNon) ke prati [abhyutthAnan ] abhyutthAn, [grahaNan ] grahaN (Adarase svIkAr), [upAsanan ] upAsan (sevA), [poShaNan ] poShaN (unake ashan, shayanAdikI chintA), [satkAra ] satkAr (guNonkI prashansA), [anyjalikaraNan ] anyjali karanA (vinayapUrvak hAth joDanA) [cha ] aur [praNAma ] praNAm karanA [ih ] yahAn [bhaNitam ] kahA hai ..262..
TIkA : — shramaNonko apanese adhik guNavAn (shramaN) ke prati abhyutthAn, grahaN, upAsan, poShaN, satkAr, anjalikaraN aur praNAmarUp pravRuttiyAn niShiddha nahIn hain ..262..
anjalikaraN, poShaN, grahaN, sevan ahIn upadiShTa chhe.262.
Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version
sUtrArthavaishAradyapravartitasanyamatapasvatattvagnAnAnAmev shramaNAnAmabhyutthAnAdikA pravRuttayo- pratiShiddhA, itareShAn tu shramaNAbhAsAnAn tA pratiShiddhA ev ..263.. padArthaparignAnArthamupAseyA paramabhaktyA sevanIyA . sanjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi sanyamatapognAnADhayA praNipatanIyA hi sphu Tan . bahiranggendriyasanyamaprANasanyamabalenAbhyantare svashuddhAtmani yatnaparatvan sanyama . bahiranggAnashanAditapobalenAbhyantare paradravyechchhAnirodhen cha svasvarUpe pratapanan vijayanan tapa . bahirangga- paramAgamAbhyAsenAbhyantare svasamvedanagnAnan samyaggnAnam . evamuktalakShaNai sanyamatapognAnairADhayA paripUrNA yathAsambhavan prativandanIyA . kai . samaNehin shramaNairiti . atredan tAtparyam — ye bahushrutA api chAritrAdhikA na bhavanti, tepi paramAgamAbhyAsanimittan yathAyogyan vandanIyA . dvitIyan cha kAraNam — te samyaktve gnAne cha pUrvamev dRuDhatarA, asya tu navataratapodhanasya samyaktve gnAne chApi dADharyan nAsti . tarhi stokachAritrANAn kimarthamAgame vandanAdiniShedha kRut iti chet . atiprasanganiShedhArthamiti ..263..
anvayArtha : — [shramaNai hi ] shramaNonke dvArA [sUtrArthavishAradA ] sUtrArthavishArad (sUtronke aur sUtrakathit padArthonke gnAnamen nipuN) tathA [sanyamatapognAnADhayA ] sanyamatapagnAnADhay, (sanyam, tap aur AtmagnAnamen samRuddha) [shramaNa ] shramaN [abhyuttheyA upAseyA praNipatanIyA ] abhyutthAn, upAsanA aur praNAm karane yogya hain ..263..
TIkA : — jinake sUtrommen aur padArthommen vishAradapaneke dvArA sanyam, tap aur svatatvakA gnAn pravartatA hai un shramaNonke prati hI abhyutthAnAdik pravRuttiyAn aniShiddha hain, parantu usake atirikta anya shramaNAbhAsonke prati ve pravRuttiyAn niShiddha hI hain ..263..
Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version
Agamagnopi, sanyatopi, tapasthopi, jinoditamanantArthanirbharan vishvan svenAtmanA gneyatven niShpItatvAdAtmapradhAnamashraddadhAna shramaNAbhAso bhavati ..264.. ath shramaNAbhAsa kIdRusho bhavatIti pRuShTe pratyuttaran dadAti — Na havadi samaNo sa shramaNo na bhavati tti mado iti mata sammata . kva . Agame . kathambhUtopi . sanjamatavasuttasampajutto vi sanyamatapashrutai samprayuktopi sahitopi . yadi kim . jadi saddahadi Na yadi chenmUDhatrayAdipanychavinshatisamyaktvamalasahita san na shraddhatte, na rochate, na manyate . kAn . atthe padArthAn . kathambhUtAn . AdapadhANe nirdoShiparamAtmaprabhRutIn . punarapi kathambhUtAn . jiNakkhAde vItarAgasarvagnajineshvareNAkhyAtAn, divya- dhvaninA praNItAn, gaNadharadevairgranthavirachitAnityartha ..264.. ath mArgasthashramaNadUShaNe doShan darshayati — avavadadi apavadati dUShayatyapavAdan karoti . sa ka . jo hi ya kartA hi sphu Tam . ka m . samaNan shramaNan
anvayArtha : — [sanyamatapasUtrasamprayukta api ] sUtra, sanyam aur tapase sanyukta hone par bhI [yadi ] yadi (vah jIv) [jinAkhyAtAn ] jinokta [AtmapradhAnAn ] AtmapradhAn [arthAn ] padArthonkA [na shraddhatte ] shraddhAn nahIn karatA to vah [shramaNa na bhavati ] shramaN nahIn hai, — [iti mata ] aisA (Agamamen) kahA hai ..264..
TIkA : — AgamakA gnAtA hone par bhI, sanyat hone par bhI, tapamen sthit hone par bhI, jinokta ananta padArthonse bhare hue vishvako — jo ki (vishva) apane AtmAse gneyarUpase piyA jAtA honeke kAraN 1AtmapradhAn hai usakA — jo jIv shraddhAn nahIn karatA vah shramaNAbhAs hai ..264.. 1. AtmapradhAn = jisamen AtmA pradhAn hai aisA; [AtmA samasta vishvako jAnatA hai isaliye vah vishvamen —
Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version
shramaNan shAsanasthamapi pradveShAdapavadata kriyAsvananumanyamAnasya cha pradveShakaShAyitatvAt chAritran nashyati ..265.. tapodhanam . ka thambhUtam . sAsaNatthan shAsanasthan nishchayavyavahAramokShamArgastham . kasmAt . padosado nirdoShiparamAtmabhAvanAvilakShaNAt pradveShAtkaShAyAt . kin kRutvA pUrvam . diTThA dRuShTavA . na kevalan apavadati, NANumaNNadi nAnumanyate . kAsu viShaye . kiriyAsu yathAyogyan vandanAdikriyAsu . havadi hi so bhavati hi sphu Tan sa . kimvishiShTa . NaTThachAritto kathanchidatiprasangAnnaShTachAritro bhavatIti . tathAhi — mArgasthatapodhanan dRuShTavA yadi kathanchinmAtsaryavashAddoShagrahaNan karoti tadA chAritrabhraShTo bhavati sphu Tan; pashchAdAtmanindAn kRutvA nivartate tadA doSho nAsti, kAlAntare vA nivartate tathApi doSho nAsti . yadi punastatraivAnubandhan kRutvA tIvrakaShAyavashAdatiprasangan karoti tadA chAritrabhraShTo bhavatIti . ayamatra bhAvArtha — bahushrutairalpa- shrutatapodhanAnAn doSho na grAhyastairapi tapodhanai kimapi pAThamAtran gRuhItvA teShAn doSho na grAhya, kintu kimapi sArapadan gRuhItvA svayam bhAvanaiv kartavyA . kasmAditi chet . rAgadveShotpattau satyAn bahushrutAnAn
ab, jo shrAmaNyase samAn hain unakA anumodan (-Adar) na karanevAlekA vinAsh batalAte hain : —
anvayArtha : — [ya hi ] jo [shAsanasthan shramaNan ] shAsanastha (jinadevake shAsanamen sthit) shramaNako [dRuShTvA ] dekhakar [pradveShata ] dveShase [apavadati ] usakA apavAd karatA hai aur [kriyAsu na anumanyate ] (satkArAdi) kriyAonse karanemen anumat (prasanna) nahIn hai [sa naShTachAritra hi bhavati ] usakA chAritra naShTa hotA hai ..265..
TIkA : — jo shramaN dveShake kAraN shAsanastha shramaNakA bhI apavAd bolatA hai aur (usake prati satkArAdi) kriyAyen karanemen anumat nahIn hai, vah shramaN dveShase 1kaShAyit honese usakA chAritra naShTa ho jAtA hai ..265.. 1. kaShAyit = krodhamAnAdik kaShAyavAle; rangit; vikArI .
anumat nahIn kiriyA viShe, te nAsh charaN taNo kare. 265.
Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version
svayam jaghanyaguNa san shramaNohamapItyavalepAtpareShAn guNAdhikAnAn vinayan pratIchchhan shrAmaNyAvalepavashAt kadAchidanantasansAryapi bhavati ..266.. shrutaphalan nAsti, tapodhanAnAn tapaphalan cheti ..265.. atrAh shiShya — apavAdavyAkhyAnaprastAve shubhopayogo vyAkhyAta, punarapi kimarthan atra vyAkhyAnan kRutamiti . parihAramAh — yuktamidan bhavadIyavachanan, kintu tatra sarvatyAgalakShaNotsargavyAkhyAne kRute sati tatrAsamarthatapodhanai kAlApekShayA kimapi gnAnasanyamashauchopakaraNAdikan grAhyamityapavAdavyAkhyAnamev mukhyam . atra tu yathA bhedanayen samyagdarshanagnAnachAritratapashcharaNarUpA chaturvidhArAdhanA bhavati, saivAbhedanayen samyaktvachAritrarUpeN dvidhA bhavati, tatrApyabhedavivakShayA punarekaiv vItarAgachAritrArAdhanA, tathA bhedanayen samyagdarshanasamyaggnAn- samyakchAritrarUpastrividhamokShamArgo bhavati, sa evAbhedanayen shrAmaNyAparamokShamArganAmA punarek ev, sa chAbhedarUpo mukhyavRuttyA ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhi pUrvamev vyAkhyAta . ayan tu
ab, jo shrAmaNyamen adhik ho usake prati jaise ki vah shrAmaNyamen hIn (apanese munipanemen nIchA) ho aisA AcharaN karanevAlekA vinAsh batalAte hain : —
anvayArtha : — [ya ] jo shramaN [yadi guNAdhara bhavan ] guNommen hIn hone par bhI [api shramaNa bhavAmi ] ‘main bhI shramaN hUn’ [iti ] aisA mAnakar arthAt garva karake [guNata adhikasya ] guNommen adhik (aise shramaN) ke pAsase [vinayan pratyeShaka ] vinay (karavAnA) chAhatA hai [sa ] vah [anantasansArI bhavati ] anantasansArI hotA hai ..266..
TIkA : — jo shramaN svayam jaghanya guNomvAlA hone par bhI ‘main bhI shramaN hUn’ aise garvake kAraN dUsare adhik guNavAlon (shramaNon) se vinayakI ichchhA karatA hai, vah shrAmaNyake garvake vashase kadAchit ananta sansArI bhI hotA hai ..266..
ichchhe vinay guN – adhik pAs, anantasansArI bane. 266.
Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version
tadAnantasansArI na bhavati, yadi punastatraiv mithyAbhimAnen khyAtipUjAlAbhArthan durAgrahan karoti tadA
bhavati . athavA yadi kAlAntarepyAtmanindAn karoti tathApi na bhavatIti ..266.. ath
ab, jo shramaN shrAmaNyase adhik ho vah, jo apanese hIn shramaNake prati samAn jaisA (-apane barAbarIvAle jaisA) AcharaN kare to usakA vinAsh batalAte hain : —
anvayArtha : — [yadi shrAmaNye adhikaguNA ] jo shrAmaNyamen adhik guNavAle hain, tathApi [guNAdharai ] hInaguNavAlonke prati [kriyAsu ] (vandanAdi) kriyAommen [vartante ] vartate hain, [te ] ve [mithyopayuktA ] mithyA upayukta hote hue [prabhraShTachAritrA bhavanti ] chAritrase bhraShTa hote hain ..267..
to bhraShTa thAy charitrathI upayukta mithyA bhAvamAn. 267.
Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version
svayamadhikaguNA guNAdharai parai sah kriyAsu vartamAnA mohAdasamyagupayuktatvAt chAritrAd bhrashyanti ..267..
rAgadveShau kurvanti, na chAnya iti ..267.. iti pUrvoktakrameN ‘eyaggagado’ ityAdichaturdashagAthAbhi
TIkA : — jo svayam adhik guNavAle hone par bhI anya hInaguNavAlon (shramaNon) ke prati (vandanAdi) kriyAommen vartate hain ve mohake kAraN asamyak upayukta hote hue (-mithyAbhAvommen yukta hote hue) chAritrase bhraShTa hote hain ..267..
anvayArtha : — [nishchitasUtrArthapada ] jisane sUtron aur arthonke padako – adhiShThAnako (arthAt gnAtRutattvako) nishchit kiyA hai, [samitakaShAya ] jisane kaShAyonkA shaman kiyA hai, [cha ] aur [tapodhika api ] jo adhik tapavAn hai — aisA jIv bhI [yadi ] yadi [laukikajanasansarga ] laukikajanonke sansargako [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [sanyata na bhavati ] to vah sanyat nahIn hai (arthAt asanyat ho jAtA hai) ..268..
Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version
yata sakalasyApi vishvavAchakasya sallakShmaNa shabdabrahmaNastadvAchyasya sakalasyApi sallakShmaNo vishvasya cha yugapadanusyUtatadubhayagneyAkAratayAdhiShThAnabhUtasya sallakShmaNo gnAtRutattvasya nishchayanAnnishchitasUtrArthapadatven, niruparAgopayogatvAt samitakaShAyatven, bahushobhyasta- niShkampopayogatvAttapodhikatven cha suShThu sanyatopi saptArchisangatan toyamivAvashyambhAvi- vikAratvAt laukikasangAdasanyat ev syAt, tatastatsanga sarvathA pratiShedhya ev ..268.. ajadhAgahidatthA’ ityAdi gAthApanychakam . evan dvAtrinshadgAthAbhi sthalapanychaken chaturthAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — ath laukikasansargan pratiShedhayati — Nichchhidasuttatthapado nishchitAni gnAtAni nirNItAnyanekAntasvabhAvanijashuddhAtmAdipadArthapratipAdakAni sUtrArthapadAni yen sa bhavati nishchit- sUtrArthapada, samidakasAo paraviShaye krodhAdiparihAreN tathAbhyantare paramopashamabhAvapariNatanijashuddhAtma- bhAvanAbalen cha shamitakaShAya, tavodhigo chAvi anashanAdibahiranggatapobalen tathaivAbhyantare shuddhAtmatattva- bhAvanAviShaye pratapanAdvijayanAchcha tapodhikashchApi san svayam sanyata kartA logigajaNasansaggan Na chayadi jadi laukikA svechchhAchAriNasteShAn sansargo laukikasansargastan na tyajati yadi chet sanjado Na havadi tarhi sanyato na bhavatIti . ayamatrArtha — svayam bhAvitAtmApi yadyasamvRutajanasansargan na tyajati tadAtiparichayAdagnisanggatan jalamiv vikRutibhAvan gachchhatIti ..268..
TIkA : — (1) vishvake vAchak, ‘sat’ lakShaNavAn aisA jo shabdabrahma aur us shabdabrahmake vAchya ‘sat’ lakShaNavAlA aisA jo sampUrNa vishva un dononke gneyAkAr apanemen yugapat gunth jAnese ( – gnAtRutattvamen ek hI sAth gnAt honese) un dononkA 1adhiShThAnabhUt — aisA ‘sat’ lakShaNavAle gnAtRutvakA nishchay kiyA honese ‘jisane sUtron aur arthonke padako ( – adhiShThAnako) nishchit kiyA hai aisA’ ho, (2) niruparAg upayogake kAraN ‘jisane kaShAyonko shamit kiyA hai aisA’ ho, aur (3) niShkamp upayogakA 2bahusha abhyAs karanese ‘adhik tapavAlA’ ho, — isaprakAr (in tIn kAraNonse) jo jIv bhalIbhAnti sanyat ho, vah bhI laukik (janonke) sangase asanyat hI hotA hai, kyonki agnikI sangatimen rahe hue pAnIkI bhAnti use vikAr avashyambhAvI hai . isaliye laukik sang sarvathA niShedhya hI hai .
bhAvArtha : — jo jIv sanyat ho, arthAt (1) jisane shabdabrahmako aur usake vAchyarUp samasta padArthonko jAnanevAle gnAtRutattvakA nirNay kiyA ho, (2) jisane kaShAyonko shamit kiyA ho (3) aur jo adhik tapavAn ho, vah jIv bhI laukikajanake sangase asanyat hI hotA hai; kyonki jaise agnike sangase pAnImen uShNatArUp vikAr avashya hotA hai, usIprakAr laukikajanake sansargako na chhoDanevAle sanyatake asanyatatArUp vikAr avashya hotA hai . isaliye laukik janonkA sang sarvaprakArase tyAjya hI hai ..268.. 1. gnAtRutattvakA svabhAv shabdabrahmako aur usake vAchyarUp vishvako yugapad jAnanekA hai isaliye us apekShA
pra. 61
Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version
pratignAtaparamanairgranthyapravrajyatvAdudUDhasanyamatapobhAropi mohabahulatayA shlathIkRut- shuddhachetanavyavahAro muhurmanuShyavyavahAreN vyAghUrNamAnatvAdaihikak rmAnivRuttau laukik ityuchyate ..269..
tisidan bubhukkhidan vA duhidan daTThUN jo hi duhidamaNo paDivajjadi tRuShitan vA bubhukShitan vA dukhitan vA dRuShTavA kamapi prANinan yo hi sphu Tan dukhitamanA san pratipadyate svIkaroti . kan karmatApannam . tan tan prANinam . kayA . kivayA kRupayA dayApariNAmen . tassesA hodi aNukan pA tasya puruShasyaiShA pratyakShIbhUtA shubhopayogarUpAnukampA dayA bhavatIti . imAn chAnukampAn gnAnI svasthabhAvanAmavinAshayan
anvayArtha : — [nairgranthyan pravrajita ] jo (jIv) nirgrantharUpase dIkShit honeke kAraN [sanyamatapa samprayukta api ] sanyamatapasanyukta ho use bhI, [yadi sa ] yadi vah [aihikai karmabhi vartate ] aihik kAryon sahit vartatA ho to, [laukika iti bhaNita ] ‘laukik’ kahA gayA hai ..269..
TIkA : — paramanirgranthatArUp pravrajyAkI pratignA lI honese jo jIv sanyamatapake bhArako vahan karatA ho use bhI, yadi us mohakI bahulatAke kAraN shuddhachetan vyavahArako chhoDakar nirantar manuShyavyavahArake dvArA chakkar khAnese 1aihik karmonse anivRutta ho to, ‘laukik’ kahA jAtA hai ..269.. 1. aihik = laukik .
laukik kahyo tene ya, jo chhoDe na aihik karmane. 269.
Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version
yata pariNAmasvabhAvatvenAtmana saptArchisangatan toyamivAvashyambhAvivikAratvA- llaukikasangAtsanyatopyasanyat ev syAt; tato dukhamokShArthinA guNai samodhiko vA shramaNa sankleshaparihAreN karoti . agnAnI puna sankleshenApi karotItyartha ..“36.. ath laukikalakShaNan kathayati — Niggantho pavvaido vastrAdiparigraharahitatven nirgranthopi dIkShAgrahaNen pravrajitopi vaTTadi jadi vartate yadi chet . kai . ehigehi kammehin aihikai karmabhi bhedAbhedaratnatrayabhAvanAshakai khyAtipUjAlAbhanimitairjyotiShamantravAdavaidakAdibhiraihikajIvanopAyakarmabhi . so logigo tti bhaNido sa laukiko vyAvahArik iti bhaNita . kimvishiShTopi . sanjamatavasanjudo chAvi dravyarUpasanyamatapobhyAn sanyuktashchApItyartha ..269.. athottamasansarga kartavya ityupadishati — tamhA yasmAddhInasansargAdguNahAni- rbhavati tasmAtkAraNAt adhivasadu adhivasatu tiShThatu . sa ka kartA . samaNo shramaNa . kva . tamhi tasminnadhikaraNabhUte. Nichchan nityan sarvakAlam . tasminkutra . samaNan shramaNe . lakShaNavashAdadhikaraNe karma
anvayArtha : — [tasmAt ] (laukikajanake sangase sanyat bhI asanyat hotA hai) isaliye [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [dukhaparimokSham ichchhati ] dukhase parimukta honA chAhatA ho to vah [guNAtsaman ] samAn guNomvAle shramaNake [vA ] athavA [guNai adhikan shramaNan tatra ] adhik guNomvAle shramaNake sangamen [nityam ] sadA [adhivasatu ] nivAs karo ..270..
TIkA : — AtmA pariNAmasvabhAvavAlA hai isaliye agnike sangamen rahe hue pAnIkI bhAnti (sanyatake bhI) laukikasangase vikAr avashyambhAvI honese sanyat bhI asanyat hI ho jAtA hai . isaliye dukhamokShArthI (-dukhonse mukti chAhanevAle) shramaNako
to nitya vasavun samAn agar visheSh guNInAn sangamAn. 270.
Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version
shramaNen nityamevAdhivasanIya . tathAsya shItApavarakakoNanihitashItatoyavatsamaguNasangAt guNarakShA, shItataratuhinasharkarAsampRuktashItatoyavat guNAdhikasangAt guNavRuddhi ..270..
gnAnAnandamayIn dashAmanubhavatvekAntata shAshvatIm ..17..
paThayate . kathambhUte shramaNe . saman same samAne . kasmAt . guNAdo bAhyAbhyantararatnatrayalakShaNaguNAt . punarapi kathambhUte . ahiyan vA svasmAdadhike vA . kai . guNehin mUlottaraguNai . yadi kim . ichchhadi jadi ichchhati vAnychhati yadi chet . kam . dukkhaparimokkhan svAtmotthasukhavilakShaNAnAn nArakAdidukhAnAn mokShan dukhaparimokShamiti . ath vistara — yathAgnisanyogAt jalasya shItalaguNavinAsho bhavati tathA vyAvahArikajanasansargAtsanyatasya sanyamaguNavinAsho bhavatIti gnAtvA tapodhana kartA samaguNan guNAdhikan vA tapodhanamAshrayati, tadAsya tapodhanasya yathA shItalabhAjanasahitashItalajalasya shItalaguNarakShA bhavati (1) samAn guNavAle shramaNake sAth athavA (2) adhik guNavAle shramaNake sAth sadA hI nivAs karanA chAhiye . isaprakAr us shramaNake (1) shItal gharake konemen rakhe hue shItal pAnIkI bhAnti samAn guNavAlekI sangatise guNarakShA hotI hai aur (2) adhik shItal him (baraph ) ke samparkamen rahanevAle shItal pAnIkI bhAnti adhik guNavAleke sangase guNavRuddhi hotI hai ..270..
[ab shlok dvArA yah kahate hain ki shramaN kramasha param nivRuttiko prApta karake shAshvat gnAnAnandamayadashAkA anubhav karo : — ]
[artha : — ] isaprakAr shubhopayogajanit kinchit pravRuttikA sevan karake yati samyak prakArase sanyamake sauShThav (shreShThatA, sundaratA) se kramasha param nivRuttiko prApta hotA huA; jisakA ramya uday samasta vastusamUhake vistArako lIlAmAtrase prApta ho jAtA hai (-jAn letA hai) aisI shAshvatI gnAnAnandamayI dashAkA ekAntata (keval, sarvathA, atyanta) anubhav karo .
“isaprakAr shubhopayog – pragnApan pUrNa huA .’’ ★shArdUlavikrIDit chhand
Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version
jIyAtsamprati pancharatnamanaghan sUtrairimai panchabhi ..18..
tathA samaguNasansargAdguNarakShA bhavati . yathA cha tasyaiv jalasya karpUrasharkarAdishItaladravyanikShepe kRute sati shItalaguNavRuddhirbhavati tathA nishchayavyavahAraratnatrayaguNAdhikasansargAdguNavRuddhirbhavatIti sUtrArtha ..270.. itaparan panychamasthale sankShepeN sansArasvarUpasya mokShasvarUpasya cha pratItyarthan panycharatnabhUtagAthApanychaken vyAkhyAnan karoti . tadyathA — ath sansArasvarUpan prakaTayati — je ajadhAgahidatthA vItarAgasarvagna- praNItanishchayavyavahAraratnatrayArthaparignAnAbhAvAt yeyathAgRuhItArthA viparItagRuhItArthA . punarapi kathambhUtA . ede tachcha tti NichchhidA ete tattvamiti nishchitA, ete ye mayA kalpitA padArthAsta ev tattvamiti nishchitA, nishchayan kRutavanta . kva sthitvA . samaye nirgrantharUpadravyasamaye . achchantaphalasamiddhan
yah pAnch sUtrarUp nirmal pancharatna — joki sankShepase arhantabhagavAnake samagra advitIy shAsanako sarvata prakAshit karate hain ve — 1vilakShaN panthavAlI sansAr – mokShakI sthitiko jagatake samakSha prakaT karate hue jayavanta varto .
ab sansAratattvako prakaT karate hain : — ★shArdUlavikrIDit chhand 1. vilakShaN = bhinna – bhinna [sansAr aur mokShakI sthiti bhinna – bhinna panthavAlI hai, arthAt sansAr aur mokShakA
atyantaphalasamRuddha bhAvI kALamAn jIv te bhame. 271.
Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version
ye svayamavivekatonyathaiv pratipadyArthAnitthamev tattvamiti nishchayamArachayanta satatan samupachIyamAnamahAmohamalamalImasamAnasatayA nityamagnAnino bhavanti, te khalu samaye sthitA apyanAsAditaparamArthashrAmaNyatayA shramaNAbhAsA santonantakarmaphalopabhogaprAgbhArabhayankar- manantakAlamanantabhAvAntaraparAvartairanavasthitavRuttaya sansAratattvamevAvabudhyatAm ..271.. bhamanti te to paran kAlan atyantaphalasamRuddhan bhramanti te ata paran kAlam . dravyakShetrakAlabhavabhAvapanychaprakAr- sansAraparibhramaNarahitashuddhAtmasvarUpabhAvanAchyutA santa paribhramanti . kam . paran kAlan anantakAlam . nArakAdidukharUpAtyantaphalasamRuddham . punarapi kathambhUtam . ato vartamAnakAlAtparan bhAvinamiti . kathambhUtam . ayamatrArtha — itthambhUtasansAraparibhramaNapariNatapuruShA evAbheden sansArasvarUpan gnAtavya- miti ..271.. ath mokShasvarUpan prakAshayati — ajadhAchAravijutto nishchayavyavahArapanychAchArabhAvanA-
anvayArtha : — [ye ] jo [samaye ] bhale hI samayamen hon (-bhale hI ve dravyalingIke rUpamen jinamatamen hon) tathApi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarUp aisA hI hai)’ [iti nishchitA ] isaprakAr nishchayavAn vartate hue [ayathAgRuhItArthA ] padArthonko ayathArtharUpase grahaN karate hain (-jaise nahIn hain vaisA samajhate hain ), [te ] ve [atyantaphalasamRuddham ] atyantaphalasamRuddha (ananta karmaphalonse bhare hue) aise [ata paran kAlan ] abase AgAmI kAlamen [bhramanti ] paribhramaN karenge ..271..
TIkA : — jo svayam avivekase padArthonko anyathA hI angIkRut karake (-anya prakArase hI samajhakar) ‘aisA hI tattva (vastusvarUp) hai’ aisA nishchay karate hue, satat ekatrit kiye jAnevAle mahA mohamalase malin manavAle honese nitya agnAnI hain, ve bhale hI samayamen (-dravyalingI rUpase jinamArgamen) sthit hon tathApi paramArtha shrAmaNyako prApta na honese vAstavamen shramaNAbhAs vartate hue ananta karmaphalakI upabhogarAshise bhayankar aise anantakAl tak ananta bhAvAntararUp parAvarttanonse 1anavasthit vRuttivAle rahanese, unako sansAratattva hI jAnanA ..271.. 1. anavasthit = asthir [mithyAdRuShTiyonne bhale hI dravyaling dhAraN kiyA ho tathApi unake anantakAl tak
Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version
yastrilokachUlikAyamAnanirmalavivekadIpikAlokashAlitayA yathAvasthitapadArthanishchay- nivartitautsukyasvarUpamantharasatatopashAntAtmA san svarUpamekamevAbhimukhyen charannayathAchAr- pariNatatvAdayathAchAraviyukta, viparItAchArarahit ityartha, jadhatthapadaNichchhido sahajAnandaikasvabhAvanij- paramAtmAdipadArthaparignAnasahitatvAdyathArthapadanishchita, pasantappA vishiShTaparamopashamabhAvapariNatanijAtma- dravyabhAvanAsahitatvAtprashAntAtmA, jo ya kartA so sampuNNasAmaNNo sa sampUrNashrAmaNya san chiran Na jIvadi chiran bahutarakAlan na jIvati, na tiShThati . kva . aphale shuddhAtmasamvittisamutpannasukhAmRutarasAsvAd- rahitatvenAphale phalarahite sansAre . kintu shIghran mokShan gachchhatIti . ayamatra bhAvArtha — itthambhUt-
anvayArtha : — [yathArthapadanishchita ] jo jIv yathArthatayA padonkA tathA arthon (padArthon) kA nishchayavAlA honese [prashAntAtmA ] 1prashAntAtmA hai aur [ayathAchAraviyukta ] ayathAchAr ( – anyathAAcharaN, ayathArthaAcharaN) rahit hai, [sa sampUrNashrAmaNya ] vah sampUrNa shrAmaNyavAlA jIv [aphale ] aphal ( – karmaphal rahit hue) [ih ] is sansAramen [chiran na jIvati ] chirakAl tak nahIn rahatA ( – alpakAlamen hI mukta hotA hai .) ..272..
TIkA : — jo (shramaN) trilokakI chUlikA (kalagI) ke samAn nirmal vivekarUpI dIpikAke prakAshavAlA honese yathAsthit padArthanishchayase utsukatAkA nivartan karake 2svarUpamanthar rahanese satat ‘upashAntAtmA’ vartatA huA, svarUpamen ekamen hI abhimukharUpase 1. prashAntAtmA = prashAntasvarUp; prashAntamUrti; upashAnt; sthir huA . 2. svarUpamanthar = svarUpamen jamA huA [mantharakA artha hai susta, AlasI . yah shramaN svarUpamen tRupta tRupta honese
hai .]