Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 256-272 ; Panchratna pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 28

 

Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyaphalavaiparItye darshayati
chhadumatthavihidavatthusu vadaNiyamajjhayaNajhANadANarado .
Na lahadi apuNabbhAvan bhAvan sAdappagan lahadi ..256..
chhadmasthavihitavastuShu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarata .
na labhate apunarbhAvan bhAvan sAtAtmakan labhate ..256..
shubhopayogasya sarvagnavyavasthApitavastuShu praNihitasya puNyopachayapUrvakopunarbhAvopalambha
kil phalan; tattu kAraNavaiparItyAdviparyay ev . tatra chhadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyan;
teShu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnaratatvapraNihitasya shubhopayogasyApunarbhAvashUnyakevalapuNyApasad-
prApti phalavaiparItyan; tatsudevamanujatvam
..256..
draShTAntamAhNANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi nAnAbhUmigatAnIh bIjAni iv sasyakAle dhAnya-
niShpattikAl iti . ayamatrArthayathA jaghanyamadhyamotkRuShTabhUmivisheSheN tAnyev bIjAni bhinnabhinna-
phalan prayachchhanti, tathA sa ev bIjasthAnIyashubhopayogo bhUmisthAnIyapAtrabhUtavastuvisheSheN bhinnabhinna-
phalan dadAti
. ten kin siddham . yadA pUrvasUtrakathitanyAyen samyaktvapUrvaka shubhopayogo bhavati tadA
mukhyavRuttyA puNyabandho bhavati, paramparayA nirvANan cha . no chetpuNyabandhamAtramev ..255.. ath kAraN-
vaiparItyAphalamapi viparItan bhavatIti tamevArthan draDhayatiNa lahadi na labhate . sa ka kartA . vad-
ab kAraNakI viparItatA aur phalakI viparItatA batalAte hain :
anvayArtha :[chhadmasthavihitavastuShu ] jo jIv chhadmasthavihit vastuommen (chhadmastha-
agnAnIke dvArA kathit devgurudharmAdimen) [vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarata ] vratniyam
adhyayandhyAndAnamen rat hotA hai vah jIv [apunarbhAvan ] mokShako [na labhate ] prApta nahIn hotA,
(kintu) [sAtAtmakan bhAvan ] sAtAtmak bhAvako [labhate ] prApta hotA hai ..256..
TIkA :1sarvagnasthApit vastuommen yukta shubhopayogakA phal puNyasanchayapUrvak
mokShakI prApti hai . vah phal, kAraNakI viparItatA honese viparIt hI hotA hai . vahAn,
chhadmasthasthApit vastuyen ve kAraNaviparItatA hai; unamen vratniyamadhyayandhyAndAnaratarUpase
yukta shubhopayogakA phal jo mokShashUnya keval 2puNyApasadakI prApti hai vah phalakI viparItatA
hai; vah phal sudevmanuShyatva hai ..256..
1. sarvagnasthApit = sarvagna kathit . 2. puNyApasad = puNya apasad; adhamapuNya; hatapuNya .
chhadmasthaabhihit dhyAnadAne vrataniyamapaThanAdike
rat jIv mokSha lahe nahIn, bas bhAv shAtAtmak lahe. 256.

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyaphalavaiparItye ev vyAkhyAti
avididaparamatthesu ya visayakasAyAdhigesu purisesu .
juTThan kadan va dattan phaladi kudevesu maNuvesu ..257..
aviditaparamArtheShu cha viShayakaShAyAdhikeShu puruSheShu .
juShTan kRutan vA dattan phalati kudeveShu manujeShu ..257..
yAni hi chhadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItyan; te khalu shuddhAtmaparignAnashUnya-
tayAnavAptashuddhAtmavRuttitayA chAviditaparamArthA viShayakaShAyAdhikA puruShA . teShu shubhopayogA-
tmakAnAn juShTopakRutadattAnAn yA kevalapuNyApasadaprApti phalavaiparItyan; tatkudevamanujatvam ..257..
NiyamajjhayaNajhANadANarado vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarata . keShu viShaye yAni vratAdIni . chhadumatthavihidavatthusu
chhadmasthavihitavastuShu alpagnAnipuruShavyavasthApitapAtrabhUtavastuShu . itthambhUta puruSha kan na labhate .
apuNabbhAvan apunarbhavashabdavAchyan mokSham . tarhi kin labhate . bhAvan sAdappagan lahadi bhAvan sAtAtmakan labhate .
bhAvashabden sudevamanuShyatvaparyAyo grAhya . sa cha kathambhUta . sAtAtmaka sadvedyodayarUp iti . tathAhi
ye kechan nishchayavyavahAramokShamArgan na jAnanti, puNyamev muktikAraNan bhaNanti, te chhadmasthashabden gRuhyante,
na cha gaNadharadevAdaya
. tai chhadmasthairagnAnibhi shuddhAtmopadeshashUnyairye dIkShitAstAni chhadmasthavihitavastUni
bhaNyante . tatpAtrasansargeN yadvrataniyamAdhyayanadAnAdikan karoti tadapi shuddhAtmabhAvanAnukUlan na bhavati,
tata kAraNAnmokShan na labhate . sudevamanuShyatvan labhat ityartha ..256.. ath samyaktvavratarahitapAtreShu
bhaktAnAn kudevamanujatvan bhavatIti pratipAdayatiphaladi phalati . keShu . kudevesu maNuvesu kutsitadeveShu
ab (is gAthAmen bhI) kAraNaviparItatA aur phalaviparItatA hI batalAte hain :
anvayArtha :[aviditaparamArtheShu ] jinhonne paramArthako nahIn jAnA hai, [cha ] aur
[viShayakaShAyAdhikeShu ] jo viShaykaShAyamen adhik hain, [puruSheShu ] aise puruShonke prati [juShTan kRutan
vA dattan ] sevA, upakAr yA dAn [kudeveShu manujeShu ] kudevarUpamen aur kumanuShyarUpamen [phalati ]
phalatA hai
..257..
TIkA :jo chhadmasthasthApit vastuyen hain ve kAraNaviparItatA hain; ve (viparIt kAraN)
vAstavamen (1) shuddhAtmagnAnase shUnyatAke kAraN, ‘paramArthake ajAn’ aur (2)
shuddhAtmapariNatiko prApta na karanese ‘viShayakaShAyamen adhik’ aise puruSh hain
. unake prati
shubhopayogAtmak jIvonkosevA, upakAr yA dAn karanevAle jIvonkojo keval
paramArthathI anabhigna, viShayakaShAyaadhik jano pare
upakAr
sevAdAn sarva kudevamanujapaNe phaLe. 257.

Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyAt phalamaviparItan na sidhyatIti shraddhApayati
jadi te visayakasAyA pAv tti parUvidA va satthesu .
kih te tappaDibaddhA purisA NitthAragA honti ..258..
yadi te viShayakaShAyA pApamiti prarUpitA vA shAstreShu .
kathan te tatpratibaddhA puruShA nistArakA bhavanti ..258..
viShayakaShAyAstAvatpApamev; tadvanta puruShA api pApamev; tadanuraktA api
pApAnuraktatvAt pApamev bhavanti . tato viShayakaShAyavanta svAnuraktAnAn puNyAyApi na
kalpyante, kathan puna sansAranistAraNAy . tato na tebhya phalamaviparItan sidhyet ..258..
manujeShu . kin kartRu . juTThan juShTan sevA kRutA, kadan va kRutan vA kimapi vaiyAvRuttyAdikam, dattan dattan
kimapyAhArAdikam . keShu . purisesu puruSheShu pAtreShu . kimvishiShTeShu . avididaparamatthesu ya aviditaparamArtheShu
cha, paramAtmatattvashraddhAnagnAnashUnyeShu . punarapi kinrUpeShu . visayakasAyAdhigesu viShayakaShAyAdhikeShu, viShay-
kaShAyAdhInatven nirviShayashuddhAtmasvarUpabhAvanArahiteShu ityartha ..257.. ath tamevArthan prakArAntareN
draDhayatijadi te visayakasAyA pAv tti parUvidA va satthesu yadi chet te viShayakaShAyA pApamiti prarUpitA
puNyApasadakI prApti vah phalaviparItatA hai; vah (phal) kudevamanuShyatva hai ..257..
ab, aisI shraddhA karavAte hain ki kAraNakI viparItatAse aviparIt phal siddha nahIn hotA :
anvayArtha :[yadi vA ] jabaki ‘[te viShayakaShAyA ] ve viShayakaShAy [pApam ]
pAp hain’ [iti ] isaprakAr [shAstreShu ] shAstrommen [prarUpitA ] prarUpit kiyA gayA hai, to
[tatpratibaddhA ] unamen pratibaddha (viShay
kaShAyommen lIn) [te puruShA ] ve puruSh [nistArakA ]
nistArak (pAr lagAnevAle) [kathan bhavanti ] kaise ho sakate hain ?..258..
TIkA :pratham to viShayakaShAy pAp hI hain; viShayakaShAyavAn puruSh bhI pAp hI hain;
viShayakaShAyavAn puruShonke prati anurakta jIv bhI pApamen anurakta honese pAp hI hain . isaliye
viShayakaShAyavAn puruSh svAnurakta (apane prati anurAgavAle) puruShonko puNyakA kAraN bhI nahIn
hote, tab phi ra ve sansArase nistArake kAraN to kaise ho sakate hain ? (nahIn ho sakate); isaliye
unase aviparIt phal siddha nahIn hotA (arthAt viShayakaShAyavAn puruSharUp viparIt kAraNakA
phal aviparIt nahIn hotA)
..258..
‘viShayo kaShAyo pAp chhe’ jo em nirUpaN shAstramAn,
to kem tatpratibaddha puruSho hoy re nistArakA ? 258
.

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNan kAraNamaviparItan darshayati
uvaradapAvo puriso samabhAvo dhammigesu savvesu .
guNasamididovasevI havadi sa bhAgI sumaggassa ..259..
uparatapApa puruSha samabhAvo dhArmikeShu sarveShu .
guNasamititopasevI bhavati sa bhAgI sumArgasya ..259..
uparatapApatven, sarvadharmimadhyasthatven, guNagrAmopasevitven cha samyagdarshanagnAnachAritra-
yaugapadyapariNatinirvRuttaikAgArayAtmakasumArgabhAgI, sa shramaNa svayam parasya mokShapuNyAyatanatvAd-
viparItaphalakAraNan kAraNamaviparItan pratyeyam ..259..
shAstreShu, kih te tappaDibaddhA purisA NitthAragA honti kathan te tatpratibaddhA viShayakaShAyapratibaddhA puruShA
nistArakA sansArottArakA dAtRUNAm, na kathamapIti . etaduktan bhavativiShayakaShAyAstAvatpAp-
svarUpAstadvanta puruShA api pApA ev, te cha svakIyabhaktAnAn dAtRUNAn puNyavinAshakA eveti ..258..
ath pAtrabhUtatapodhanalakShaNan kathayatiuparatapApatven, sarvadhArmikasamadarshitven, guNagrAmasevakatven cha
svasya mokShakAraNatvAtpareShAn puNyakAraNatvAchchetthambhUtaguNayukta puruSha samyagdarshanagnAnachAritraikAgrayalakShaN-
nishchayamokShamArgasya bhAjanan bhavatIti ..259.. ath teShAmev pAtrabhUtatapodhanAnAn prakArAntareN
lakShaNamupalakShayatishuddhopayogashubhopayogapariNatapuruShA pAtran bhavantIti . tadyathAnirvikalpa-
samAdhibalen shubhAshubhopayogadvayarahitakAle kadAchidvItarAgachAritralakShaNashuddhopayogayuktA, kadAchitpun-
rmohadveShAshubharAgarahitakAle sarAgachAritralakShaNashubhopayogayuktA santo bhavyalokan nistArayanti, teShu cha
ab aviparIt phalakA kAraN, aisA jo ‘aviparIt kAraN’ yah batalAte hain :
anvayArtha :[uparatapApa] jisake pAp ruk gayA hai, [sarveShu dhArmikeShu samabhAva ]
jo sabhI dhArmikonke prati samabhAvavAn hai aur [guNasamititopasevI ] jo guNasamudAyakA sevan
karanevAlA hai, [sa puruSha ] vah puruSh [sumArgasya ] sumArgakA [bhAgI bhavati ] bhAgI hotA hai
.
(arthAt sumArgavAn hai) ..259..
TIkA :pApake ruk jAnese sarvadharmiyonke prati svayam madhyastha honese aur
guNasamUhakA sevan karanese jo shramaN samyagdarshangnAnchAritrake yugapatpanerUp pariNatise rachit
ekAgratAsvarUp sumArgakA bhAgI (sumArgashAlIsumArgakA bhAjan) hai vah nijako aur parako
mokShakA aur puNyakA Ayatan (sthAn) hai isaliye vah (shramaN) aviparIt phalakA kAraN
aisA ‘aviparIt kAraN’ hai, aisI pratIti karanI chAhiye
..259..
te puruSh jAN sumArgashALI, pApuparam jehane,
samabhAv jyAn sau dhArmike, guNasamUh sevan jehane. 259.

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNan kAraNamaviparItan vyAkhyAti
asubhovaogarahidA suddhuvajuttA suhovajuttA vA .
NitthArayanti logan tesu pasatthan lahadi bhatto ..260..
ashubhopayogarahitA shuddhopayuktA shubhopayuktA vA .
nistArayanti lokan teShu prashastan labhate bhakta ..260..
yathoktalakShaNA ev shramaNA mohadveShAprashastarAgochchhedAdashubhopayogaviyuktA santa,
sakalakaShAyodayavichchhedAt kadAchit shuddhopayuktA prashastarAgavipAkAtkadAchichchhubhopayuktA,
svayam mokShAyatanatven lokan nistArayanti; tadbhaktibhAvapravRuttaprashastabhAvA bhavanti pare cha
puNyabhAja
..260..
bhakto bhavyavarapuNDarIka prashastaphalabhUtan svargan labhate, paramparayA mokShan cheti bhAvArtha ..260.. evan
pAtrApAtraparIkShAkathanamukhyatayA gAthAShaTaken tRutIyasthalan gatam . it Urdhvan AchArakathitakrameN pUrvan
kathitamapi punarapi dRuDhIkaraNArthan visheSheN tapodhanasamAchAran kathayati . athAbhyAgatatapodhanasya
dinatrayaparyantan sAmAnyapratipattin, tadanantaran visheShapratipattin darshayativaTTadu vartatAm . sa ka . atratya
ab, aviparIt phalakA kAraN, aisA jo ‘aviparIt kAraN’ hai use visheSh samajhAte
hain :
anvayArtha :[ashubhopayogarahitA ] jo ashubhopayogarahit vartate hue
[shuddhopayuktA ] shuddhopayukta [vA ] athavA [shubhopayuktA ] shubhopayukta hote hain, ve (shramaN)
[lokan nistArayanti ] logonko tAr dete hain; (aur) [teShu bhakta ] unake prati bhaktivAn jIv
[prashastan ] prashasta (-puNya) ko [labhate ] prApta karatA hai
..260..
TIkA :yathokta lakShaNavAle shramaN hIjo ki moh, dveSh aur aprashasta rAgake
uchchhedase ashubhopayogarahit vartate hue, samasta kaShAyodayake vichchhedase kadAchit shuddhopayukta
(shuddhopayogamen yukta) aur prashasta rAgake vipAkake kadAchit shubhopayukta hote hain ve
svayam
mokShAyatan (mokShake sthAn) honese lokako tAr dete hain; aur unake prati bhaktibhAvase jinake
prashasta bhAv pravartatA hai aise par jIv puNyake bhAgI (puNyashAlI) hote hain
..260..
ashubhopayog rahit shramaNoshuddha vA shubhayukta je,
te lokane tAre; ane tadbhakta pAme puNyane. 260.

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNAviparItakAraNasamupAsanapravRuttin sAmAnyavisheShato vidheyatayA
sUtradvaitenopadarshayati
diTThA pagadan vatthun abbhuTThANappadhANakiriyAhin .
vaTTadu tado guNAdo visesidavvo tti uvadeso ..261..
dRuShTavA prakRutan vastvabhyutthAnapradhAnakriyAbhi .
vartatAn tato guNAdvisheShitavya iti upadesha ..261..
shramaNAnAmAtmavishuddhihetau prakRute vastuni tadanukUlakriyApravRuttyA guNAtishayAdhAnam-
pratiShiddham ..261..
AchArya . kin kRutvA . diTThA dRuShTavA . kim . vatthun tapodhanabhUtan pAtran vastu . kimvishiShTam . pagadan prakRutan
abhyantaraniruparAgashuddhAtmabhAvanAgnApakabahirangganirgranthanirvikArarUpam . kAbhi kRutvA vartatAm .
abbhuTThANappadhANakiriyAhin abhyAgatayogyAchAravihitAbhirabhyutthAnAdikriyAbhi . tado guNAdo tato din-
pra. 60
ab, aviparIt phalakA kAraN aisA jo ‘aviparIt kAraN’ usakI upAsanArUp pravRutti
sAmAnya aur visheSharUpase karane yogya hai aisA do sUtron dvArA batalAte hain
anvayArtha :[prakRutan vastu ] 1prakRut vastuko [dRuShTvA ] dekhakar (pratham to)
[abhyutthAnapradhAnakriyAbhi ] 2abhyutthAn Adi kriyAonse [vartatAm ] (shramaN) varto; [tata ]
phi ra [guNAt ] guNAnusAr [visheShitavya ] bhed karanA,[iti upadesha ] aisA upadesh
hai ..260..
TIkA :shramaNonke AtmavishuddhikI hetubhUt prakRut vastu (-shramaN) ke prati usake
yogya (shramaN yogya) kriyArUp pravRuttise guNAtishayatAkA AropaN karanekA niShedh nahIn hai .
bhAvArtha :yadi koI shramaN anya shramaNako dekhe to pratham hI, mAno ve anya shramaN
guNAtishayavAn hon isaprakAr unake prati (abhyutthAnAdi) vyavahAr karanA chAhiye . phi ra unakA
parichay honeke bAd unake guNAnusAr bartAv karanA chAhiye ..261..
1. prakRut vastu = avikRut vastu; aviparIt pAtra (abhyantarniruparAgshuddha AtmAkI bhAvanAko batAnevAlA
jo bahirangnirgranthnirvikArarUp hai us rUpavAle shramaNako yahAn ‘prakRutvastu’ kahA hai .)
2. abhyutthAn = sammAnArtha khaDe ho jAnA aur sammukh jAnA .
prakRut vastu dekhI abhyutthAn Adi kriyA thakI
varto shramaN, pachhI vartanIy guNAnusAr visheShathI. 261
.

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version

abbhuTThANan gahaNan uvAsaNan posaNan cha sakkAran .
anjalikaraNan paNaman bhaNidamih guNAdhigANan hi ..262..
abhyutthAnan grahaNamupAsanan poShaNan cha satkAra .
anyjalikaraNan praNAmo bhaNitamih guNAdhikAnAn hi ..262..
shramaNAnAn svatodhikaguNAnAmabhyutthAnagrahaNopAsanapoShaNasatkArAnjalikaraNapraNAm-
pravRuttayo na pratiShiddhA ..262..
trayAnantaran guNAdguNavisheShAt visesidavvo ten AchAryeN sa tapodhano ratnatrayabhAvanAvRuddhikAraN-
kriyAbhirvisheShitavya tti uvadeso ityupadesha sarvagnagaNadharadevAdInAmiti ..261.. ath tamev visheShan
kathayati . bhaNidan bhaNitan kathitan ih asmingranthe . keShAn sambandhI . guNAdhigANan hi guNAdhikatapodhanAnAn
hi sphu Tam . kin bhaNitam . abbhuTThANan gahaNan uvAsaNan posaNan cha sakkAran anjalikaraNan paNaman abhyutthAn-
grahaNopAsanapoShaNasatkArAnyjalikaraNapraNAmAdikam . abhimukhagamanamabhyutthAnam, grahaNan svIkAra,
upAsanan shuddhAtmabhAvanAsahakArikAraNanimittan sevA, tadarthamevAshanashayanAdichintA poShaNam, bhedAbhed-
ratnatrayaguNaprakAshanan satkAra, baddhAnyjalinamaskAronyjalikaraNam, namostvitivachanavyApAra praNAm

iti
..262.. athAbhyAgatAnAn tadevAbhyutthAnAdikan prakArAntareN nirdishatiabbhuTTheyA yadyapi
chAritraguNenAdhikA na bhavanti, tapasA vA, tathApi samyaggnAnaguNen jyeShThatvAchchhrutavinayArthamabhyuttheyA
abhyutthAnayogyA bhavanti
. ke te . samaNA shramaNA nirgranthAchAryA . kimvishiShTA . suttatthavisAradA
vishuddhagnAnadarshanasvabhAvaparamAtmatattvaprabhRutyanekAntAtmakapadArtheShu vItarAgasarvagnapraNItamArgeN pramANanay-
nikShepairvichArachaturachetasa sUtrArthavishAradA
. na kevalamabhyuttheyA, uvAseyA paramachijjotiparamAtma-
(isaprakAr pahalA sUtra kahakar ab isI viShayakA dUsarA sUtra kahate hain :)
anvayArtha :[guNAdhikAnAn hi ] guNommen adhik (shramaNon) ke prati [abhyutthAnan ]
abhyutthAn, [grahaNan ] grahaN (Adarase svIkAr), [upAsanan ] upAsan (sevA), [poShaNan ] poShaN
(unake ashan, shayanAdikI chintA), [satkAra ] satkAr (guNonkI prashansA), [anyjalikaraNan ]
anyjali karanA (vinayapUrvak hAth joDanA) [cha ] aur [praNAma ] praNAm karanA [ih ] yahAn
[bhaNitam ] kahA hai
..262..
TIkA :shramaNonko apanese adhik guNavAn (shramaN) ke prati abhyutthAn, grahaN,
upAsan, poShaN, satkAr, anjalikaraN aur praNAmarUp pravRuttiyAn niShiddha nahIn hain ..262..
guNathI adhik shramaNo prati satkAr, abhyutthAn ne
anjalikaraN, poShaN, grahaN, sevan ahIn upadiShTa chhe.262
.

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version

ath shramaNAbhAseShu sarvA pravRuttI pratiShedhayati
abbhuTTheyA samaNA suttatthavisAradA uvAseyA .
sanjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi samaNehin ..263..
abhyuttheyA shramaNA sUtrArthavishAradA upAseyA .
sanyamatapognAnADhayA praNipatanIyA hi shramaNai ..263..
sUtrArthavaishAradyapravartitasanyamatapasvatattvagnAnAnAmev shramaNAnAmabhyutthAnAdikA pravRuttayo-
pratiShiddhA, itareShAn tu shramaNAbhAsAnAn tA pratiShiddhA ev ..263..
padArthaparignAnArthamupAseyA paramabhaktyA sevanIyA . sanjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi sanyamatapognAnADhayA
praNipatanIyA hi sphu Tan . bahiranggendriyasanyamaprANasanyamabalenAbhyantare svashuddhAtmani yatnaparatvan sanyama .
bahiranggAnashanAditapobalenAbhyantare paradravyechchhAnirodhen cha svasvarUpe pratapanan vijayanan tapa . bahirangga-
paramAgamAbhyAsenAbhyantare svasamvedanagnAnan samyaggnAnam . evamuktalakShaNai sanyamatapognAnairADhayA paripUrNA
yathAsambhavan prativandanIyA . kai . samaNehin shramaNairiti . atredan tAtparyamye bahushrutA api
chAritrAdhikA na bhavanti, tepi paramAgamAbhyAsanimittan yathAyogyan vandanIyA . dvitIyan cha kAraNam
te samyaktve gnAne cha pUrvamev dRuDhatarA, asya tu navataratapodhanasya samyaktve gnAne chApi dADharyan nAsti .
tarhi stokachAritrANAn kimarthamAgame vandanAdiniShedha kRut iti chet . atiprasanganiShedhArthamiti ..263..
ab shramaNabhAsonke prati samasta pravRuttiyonkA niShedh karate hain :
anvayArtha :[shramaNai hi ] shramaNonke dvArA [sUtrArthavishAradA ] sUtrArthavishArad
(sUtronke aur sUtrakathit padArthonke gnAnamen nipuN) tathA [sanyamatapognAnADhayA ]
sanyamatapagnAnADhay, (sanyam, tap aur AtmagnAnamen samRuddha) [shramaNa ] shramaN [abhyuttheyA
upAseyA praNipatanIyA ]
abhyutthAn, upAsanA aur praNAm karane yogya hain
..263..
TIkA :jinake sUtrommen aur padArthommen vishAradapaneke dvArA sanyam, tap aur svatatvakA
gnAn pravartatA hai un shramaNonke prati hI abhyutthAnAdik pravRuttiyAn aniShiddha hain, parantu usake
atirikta anya shramaNAbhAsonke prati ve pravRuttiyAn niShiddha hI hain
..263..
munisUtraartha pravIN sanyamagnAnatapasamRuddhane
praNipAt, abhyutthAn, sevA sAdhue kartavya chhe. 263.

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version

ath kIdRusha shramaNAbhAso bhavatItyAkhyAti
Na havadi samaNo tti mado sanjamatavasuttasampajutto vi .
jadi saddahadi Na atthe AdapadhANe jiNakkhAde ..264..
na bhavati shramaN iti mata sanyamatapasUtrasamprayuktopi .
yadi shraddhatte nArthAnAtmapradhAnAn jinAkhyAtAn ..264..
Agamagnopi, sanyatopi, tapasthopi, jinoditamanantArthanirbharan vishvan svenAtmanA
gneyatven niShpItatvAdAtmapradhAnamashraddadhAna shramaNAbhAso bhavati ..264..
ath shramaNAbhAsa kIdRusho bhavatIti pRuShTe pratyuttaran dadAtiNa havadi samaNo sa shramaNo na bhavati tti
mado iti mata sammata . kva . Agame . kathambhUtopi . sanjamatavasuttasampajutto vi sanyamatapashrutai
samprayuktopi sahitopi . yadi kim . jadi saddahadi Na yadi chenmUDhatrayAdipanychavinshatisamyaktvamalasahita
san na shraddhatte, na rochate, na manyate . kAn . atthe padArthAn . kathambhUtAn . AdapadhANe
nirdoShiparamAtmaprabhRutIn . punarapi kathambhUtAn . jiNakkhAde vItarAgasarvagnajineshvareNAkhyAtAn, divya-
dhvaninA praNItAn, gaNadharadevairgranthavirachitAnityartha ..264.. ath mArgasthashramaNadUShaNe doShan darshayati
avavadadi apavadati dUShayatyapavAdan karoti . sa ka . jo hi ya kartA hi sphu Tam . ka m . samaNan shramaNan
ab, kaisA jIv shramaNAbhAs hai so kahate hain :
anvayArtha :[sanyamatapasUtrasamprayukta api ] sUtra, sanyam aur tapase sanyukta hone
par bhI [yadi ] yadi (vah jIv) [jinAkhyAtAn ] jinokta [AtmapradhAnAn ] AtmapradhAn
[arthAn ] padArthonkA [na shraddhatte ] shraddhAn nahIn karatA to vah [shramaNa na bhavati ] shramaN nahIn
hai,
[iti mata ] aisA (Agamamen) kahA hai ..264..
TIkA :AgamakA gnAtA hone par bhI, sanyat hone par bhI, tapamen sthit hone par bhI,
jinokta ananta padArthonse bhare hue vishvakojo ki (vishva) apane AtmAse gneyarUpase piyA
jAtA honeke kAraN 1AtmapradhAn hai usakAjo jIv shraddhAn nahIn karatA vah shramaNAbhAs
hai ..264..
1. AtmapradhAn = jisamen AtmA pradhAn hai aisA; [AtmA samasta vishvako jAnatA hai isaliye vah vishvamen
vishvake samasta padArthommenpradhAn hai . ]
shAstre kahyuntapasUtrasanyamayukta paN sAdhu nahIn,
jin - ukta AtmapradhAn sarva padArtha jo shraddhe nahIn. 264.

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version

ath shrAmaNyen samamananumanyamAnasya vinAshan darshayati
avavadadi sAsaNatthan samaNan diTThA padosado jo hi .
kiriyAsu NANumaNNadi havadi hi so NaTThachAritto ..265..
apavadati shAsanasthan shramaNan dRuShTavA pradveShato yo hi .
kriyAsu nAnumanyate bhavati hi sa naShTachAritra ..265..
shramaNan shAsanasthamapi pradveShAdapavadata kriyAsvananumanyamAnasya cha pradveShakaShAyitatvAt
chAritran nashyati ..265..
tapodhanam . ka thambhUtam . sAsaNatthan shAsanasthan nishchayavyavahAramokShamArgastham . kasmAt . padosado
nirdoShiparamAtmabhAvanAvilakShaNAt pradveShAtkaShAyAt . kin kRutvA pUrvam . diTThA dRuShTavA . na kevalan apavadati,
NANumaNNadi nAnumanyate . kAsu viShaye . kiriyAsu yathAyogyan vandanAdikriyAsu . havadi hi so bhavati hi
sphu Tan sa . kimvishiShTa . NaTThachAritto kathanchidatiprasangAnnaShTachAritro bhavatIti . tathAhimArgasthatapodhanan
dRuShTavA yadi kathanchinmAtsaryavashAddoShagrahaNan karoti tadA chAritrabhraShTo bhavati sphu Tan; pashchAdAtmanindAn kRutvA
nivartate tadA doSho nAsti, kAlAntare vA nivartate tathApi doSho nAsti
. yadi punastatraivAnubandhan kRutvA
tIvrakaShAyavashAdatiprasangan karoti tadA chAritrabhraShTo bhavatIti . ayamatra bhAvArthabahushrutairalpa-
shrutatapodhanAnAn doSho na grAhyastairapi tapodhanai kimapi pAThamAtran gRuhItvA teShAn doSho na grAhya, kintu
kimapi sArapadan gRuhItvA svayam bhAvanaiv kartavyA
. kasmAditi chet . rAgadveShotpattau satyAn bahushrutAnAn
ab, jo shrAmaNyase samAn hain unakA anumodan (-Adar) na karanevAlekA vinAsh
batalAte hain :
anvayArtha :[ya hi ] jo [shAsanasthan shramaNan ] shAsanastha (jinadevake shAsanamen
sthit) shramaNako [dRuShTvA ] dekhakar [pradveShata ] dveShase [apavadati ] usakA apavAd karatA hai
aur [kriyAsu na anumanyate ] (satkArAdi) kriyAonse karanemen anumat (prasanna) nahIn hai [sa
naShTachAritra hi bhavati ]
usakA chAritra naShTa hotA hai
..265..
TIkA :jo shramaN dveShake kAraN shAsanastha shramaNakA bhI apavAd bolatA hai aur
(usake prati satkArAdi) kriyAyen karanemen anumat nahIn hai, vah shramaN dveShase 1kaShAyit honese
usakA chAritra naShTa ho jAtA hai ..265..
1. kaShAyit = krodhamAnAdik kaShAyavAle; rangit; vikArI .
muni shAsane sthit dekhIne je dveShathI nindA kare,
anumat nahIn kiriyA viShe, te nAsh charaN taNo kare. 265
.

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version

ath shrAmaNyenAdhikan hInamivAcharato vinAshan darshayati
guNadodhigassa viNayan paDichchhago jo vi homi samaNo tti .
hojjan guNAdharo jadi so hodi aNantasansArI ..266..
guNatodhikasya vinayan pratyeShako yopi bhavAmi shramaN iti .
bhavan guNAdharo yadi sa bhavatyanantasansArI ..266..
svayam jaghanyaguNa san shramaNohamapItyavalepAtpareShAn guNAdhikAnAn vinayan pratIchchhan
shrAmaNyAvalepavashAt kadAchidanantasansAryapi bhavati ..266..
shrutaphalan nAsti, tapodhanAnAn tapaphalan cheti ..265.. atrAh shiShyaapavAdavyAkhyAnaprastAve
shubhopayogo vyAkhyAta, punarapi kimarthan atra vyAkhyAnan kRutamiti . parihAramAhyuktamidan
bhavadIyavachanan, kintu tatra sarvatyAgalakShaNotsargavyAkhyAne kRute sati tatrAsamarthatapodhanai kAlApekShayA
kimapi gnAnasanyamashauchopakaraNAdikan grAhyamityapavAdavyAkhyAnamev mukhyam
. atra tu yathA bhedanayen
samyagdarshanagnAnachAritratapashcharaNarUpA chaturvidhArAdhanA bhavati, saivAbhedanayen samyaktvachAritrarUpeN dvidhA
bhavati, tatrApyabhedavivakShayA punarekaiv vItarAgachAritrArAdhanA, tathA bhedanayen samyagdarshanasamyaggnAn-

samyakchAritrarUpastrividhamokShamArgo bhavati, sa evAbhedanayen shrAmaNyAparamokShamArganAmA punarek ev, sa

chAbhedarUpo mukhyavRuttyA ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhi pUrvamev vyAkhyAta
. ayan tu
ab, jo shrAmaNyamen adhik ho usake prati jaise ki vah shrAmaNyamen hIn (apanese
munipanemen nIchA) ho aisA AcharaN karanevAlekA vinAsh batalAte hain :
anvayArtha :[ya ] jo shramaN [yadi guNAdhara bhavan ] guNommen hIn hone par bhI
[api shramaNa bhavAmi ] ‘main bhI shramaN hUn’ [iti ] aisA mAnakar arthAt garva karake [guNata
adhikasya ]
guNommen adhik (aise shramaN) ke pAsase [vinayan pratyeShaka ] vinay (karavAnA)
chAhatA hai [sa ] vah [anantasansArI bhavati ] anantasansArI hotA hai
..266..
TIkA :jo shramaN svayam jaghanya guNomvAlA hone par bhI ‘main bhI shramaN hUn’ aise garvake
kAraN dUsare adhik guNavAlon (shramaNon) se vinayakI ichchhA karatA hai, vah shrAmaNyake garvake
vashase kadAchit ananta sansArI bhI hotA hai
..266..
je hInaguN hovA chhatAn ‘hun paN shramaN chhun’ mad kare,
ichchhe vinay guN
adhik pAs, anantasansArI bane. 266.

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version

ath shrAmaNyenAdhikasya hInan samamivAcharato vinAshan darshayati
adhigaguNA sAmaNNe vaTTanti guNAdharehin kiriyAsu .
jadi te michchhuvajuttA havanti pabbhaTThachArittA ..267..
adhikaguNA shrAmaNye vartante guNAdharai kriyAsu .
yadi te mithyopayuktA bhavanti prabhraShTachAritrA ..267..
bhedarUpo mukhyavRuttyA shubhopayogarUpeNedAnIn vyAkhyAto, nAsti punaruktadoSh iti . evan
samAchAravisheShavivaraNarUpeN chaturthasthale gAthAShTakan gatam . ath svayam guNahIna san pareShAn guNAdhikAnAn
yosau vinayan vAnychhati, tasya guNavinAshan darshayatiso hodi aNantasansArI sa kathanchidanantasansArI
sambhavati . ya kin karoti . paDichchhago jo du pratyeShako yastu, abhilAShakopekShak iti . kam . viNayan
vandanAdivinayam . kasya sambandhinam . guNadodhigassa bAhyAbhyantararatnatrayaguNAbhyAmadhikasyAnya-
tapodhanasya . ken kRutvA . homi samaNo tti ahamapi shramaNo bhavAmItyabhimAnen garveN . yadi kim . hojjan
guNAdharo jadi nishchayavyavahAraratnatrayaguNAbhyAn hIna svayam yadi chedbhavatIti . ayamatrArthayadi
chedguNAdhikebhya sakAshAdgarveN pUrvan vinayavAnychhAn karoti, pashchAdvivekabalenAtmanindAn karoti,
tadAnantasansArI na bhavati, yadi punastatraiv mithyAbhimAnen khyAtipUjAlAbhArthan durAgrahan karoti tadA

bhavati
. athavA yadi kAlAntarepyAtmanindAn karoti tathApi na bhavatIti ..266.. ath
svayamadhikaguNA santo yadi guNAdharai sah vandanAdikriyAsu vartante tadA guNavinAshan darshayativaTTanti
vartante pravartante jadi yadi chet . kva vartante . kiriyAsu vandanAdikriyAsu . kai sah . guNAdharehin
guNAdharairguNarahitai . svayam kathambhUtA santa . adhigaguNA adhikaguNA . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre .
te michchhattapauttA havanti te kathanchidatiprasangAnmithyAtvaprayuktA bhavanti . na kevalan mithyAtvaprayuktA,
pabbhaTThachArittA prabhraShTachAritrAshcha bhavanti . tathAhiyadi bahushrutAnAn pArshve gnAnAdiguNavRuddhayarthan svayam
chAritraguNAdhikA api vandanAdikriyAsu vartante tadA doSho nAsti . yadi puna kevalan khyAtipUjAlAbhArthan
ab, jo shramaN shrAmaNyase adhik ho vah, jo apanese hIn shramaNake prati samAn jaisA
(-apane barAbarIvAle jaisA) AcharaN kare to usakA vinAsh batalAte hain :
anvayArtha :[yadi shrAmaNye adhikaguNA ] jo shrAmaNyamen adhik guNavAle hain,
tathApi [guNAdharai ] hInaguNavAlonke prati [kriyAsu ] (vandanAdi) kriyAommen [vartante ] vartate
hain, [te ] ve [mithyopayuktA ] mithyA upayukta hote hue [prabhraShTachAritrA bhavanti ] chAritrase bhraShTa
hote hain
..267..
muni adhikaguN hInaguN prati varte yadi vinayAdimAn,
to bhraShTa thAy charitrathI upayukta mithyA bhAvamAn. 267
.

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version

svayamadhikaguNA guNAdharai parai sah kriyAsu vartamAnA mohAdasamyagupayuktatvAt
chAritrAd bhrashyanti ..267..
athAsatsangan pratiShedhyatven darshayati
Nichchhidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo chAvi .
logigajaNasansaggan Na chayadi jadi sanjado Na havadi ..268..
nishchitasUtrArthapada shamitakaShAyastapodhikashchApi .
laukikajanasansargan na tyajati yadi sanyato na bhavati ..268..
vartante tadAtiprasangAddoSho bhavati . idamatra tAtparyamvandanAdikriyAsu vA tattvavichArAdau vA yatra
rAgadveShotpattirbhavati tatra sarvatra doSh ev . nanu bhavadIyakalpaneyamAgame tathA nAsti . naivam, Agama
sarvopi rAgadveShaparihArArtha ev, paran kintu ye kechanotsargApavAdarUpeNAgamanayavibhAgan na jAnanti ta ev
rAgadveShau kurvanti, na chAnya iti
..267.. iti pUrvoktakrameN ‘eyaggagado’ ityAdichaturdashagAthAbhi
sthalachatuShTayen shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAbhidhAnastRutIyontarAdhikAra samApta . athAnantaran
dvAtrinshadgAthAparyantan panychabhi sthalai shubhopayogAdhikAra kathyate . tatrAdau laukikasansarganiShedhamukhyatven
‘Nichchhidasuttatthapado’ ityAdipAThakrameN gAthApanychakam . tadanantaran sarAgasanyamAparanAmashubhopayog
svarUpakathanapradhAnatven ‘samaNA suddhuvajuttA’ ityAdi sUtrAShTakam . tatashcha pAtrApAtraparIkShApratipAdanarUpeN
‘rAgo pasatthabhUdo’ ityAdi gAthAShaShTakam . tata paramAchArAdivihitakrameN punarapi sankSheparUpeN samAchAr-
vyAkhyAnapradhAnatven ‘diTThA pagadan vatthu’ ityAdi sUtrAShTakam . tata paran panycharatnamukhyatven ‘je
TIkA :jo svayam adhik guNavAle hone par bhI anya hInaguNavAlon (shramaNon) ke
prati (vandanAdi) kriyAommen vartate hain ve mohake kAraN asamyak upayukta hote hue
(-mithyAbhAvommen yukta hote hue) chAritrase bhraShTa hote hain
..267..
ab, asatsang niShedhya hai aisA batalAte hain :
anvayArtha :[nishchitasUtrArthapada ] jisane sUtron aur arthonke padakoadhiShThAnako
(arthAt gnAtRutattvako) nishchit kiyA hai, [samitakaShAya ] jisane kaShAyonkA shaman kiyA hai,
[cha ] aur [tapodhika api ] jo adhik tapavAn hai
aisA jIv bhI [yadi ] yadi
[laukikajanasansarga ] laukikajanonke sansargako [na tyajati ] nahIn chhoDatA, [sanyata na bhavati ]
to vah sanyat nahIn hai (arthAt asanyat ho jAtA hai)
..268..
sutrArthapadanishchay, kaShAyaprashAnti, tapadhikatva chhe,
te paN asanyat thAy, jo chhoDe na laukiksangane. 268.

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version

yata sakalasyApi vishvavAchakasya sallakShmaNa shabdabrahmaNastadvAchyasya sakalasyApi
sallakShmaNo vishvasya cha yugapadanusyUtatadubhayagneyAkAratayAdhiShThAnabhUtasya sallakShmaNo gnAtRutattvasya
nishchayanAnnishchitasUtrArthapadatven, niruparAgopayogatvAt
samitakaShAyatven, bahushobhyasta-
niShkampopayogatvAttapodhikatven cha suShThu sanyatopi saptArchisangatan toyamivAvashyambhAvi-
vikAratvAt
laukikasangAdasanyat ev syAt, tatastatsanga sarvathA pratiShedhya ev ..268..
ajadhAgahidatthA’ ityAdi gAthApanychakam . evan dvAtrinshadgAthAbhi sthalapanychaken chaturthAntarAdhikAre
samudAyapAtanikA . tadyathAath laukikasansargan pratiShedhayatiNichchhidasuttatthapado nishchitAni gnAtAni
nirNItAnyanekAntasvabhAvanijashuddhAtmAdipadArthapratipAdakAni sUtrArthapadAni yen sa bhavati nishchit-
sUtrArthapada,
samidakasAo paraviShaye krodhAdiparihAreN tathAbhyantare paramopashamabhAvapariNatanijashuddhAtma-
bhAvanAbalen cha shamitakaShAya, tavodhigo chAvi anashanAdibahiranggatapobalen tathaivAbhyantare shuddhAtmatattva-
bhAvanAviShaye pratapanAdvijayanAchcha tapodhikashchApi san svayam sanyata kartA logigajaNasansaggan Na chayadi jadi
laukikA svechchhAchAriNasteShAn sansargo laukikasansargastan na tyajati yadi chet
sanjado Na havadi tarhi sanyato
na bhavatIti . ayamatrArthasvayam bhAvitAtmApi yadyasamvRutajanasansargan na tyajati tadAtiparichayAdagnisanggatan
jalamiv vikRutibhAvan gachchhatIti ..268..
pra. 61
TIkA :(1) vishvake vAchak, ‘sat’ lakShaNavAn aisA jo shabdabrahma aur us
shabdabrahmake vAchya ‘sat’ lakShaNavAlA aisA jo sampUrNa vishva un dononke gneyAkAr apanemen yugapat
gunth jAnese (
gnAtRutattvamen ek hI sAth gnAt honese) un dononkA 1adhiShThAnabhUtaisA ‘sat’
lakShaNavAle gnAtRutvakA nishchay kiyA honese ‘jisane sUtron aur arthonke padako (adhiShThAnako)
nishchit kiyA hai aisA’ ho, (2) niruparAg upayogake kAraN ‘jisane kaShAyonko shamit kiyA
hai aisA’ ho, aur (3) niShkamp upayogakA
2bahusha abhyAs karanese ‘adhik tapavAlA’ ho,
isaprakAr (in tIn kAraNonse) jo jIv bhalIbhAnti sanyat ho, vah bhI laukik (janonke)
sangase asanyat hI hotA hai, kyonki agnikI sangatimen rahe hue pAnIkI bhAnti use vikAr
avashyambhAvI hai
. isaliye laukik sang sarvathA niShedhya hI hai .
bhAvArtha :jo jIv sanyat ho, arthAt (1) jisane shabdabrahmako aur usake
vAchyarUp samasta padArthonko jAnanevAle gnAtRutattvakA nirNay kiyA ho, (2) jisane kaShAyonko
shamit kiyA ho (3) aur jo adhik tapavAn ho, vah jIv bhI laukikajanake sangase asanyat
hI hotA hai; kyonki jaise agnike sangase pAnImen uShNatArUp vikAr avashya hotA hai, usIprakAr
laukikajanake sansargako na chhoDanevAle sanyatake asanyatatArUp vikAr avashya hotA hai
. isaliye
laukik janonkA sang sarvaprakArase tyAjya hI hai ..268..
1. gnAtRutattvakA svabhAv shabdabrahmako aur usake vAchyarUp vishvako yugapad jAnanekA hai isaliye us apekShA
gnAtRutattvako shabdabrahmakA tathA vishvakA adhiShThAnAdhAr kahA gayA hai . sanyat jIvako aise gnAtRutattvakA
nishchay hotA hai .2. bahusha = (1) bahut; khUb (2) bArambAr .

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version

ath laukikalakShaNamupalakShayati
Nigganthan pavvaido vaTTadi jadi ehigehin kammehin .
so logigo tti bhaNido sanjamatavasampajutto vi ..269..
nairgranthyan pravrajito vartate yadyaihikai karmabhi .
sa laukik iti bhaNita sanyamatapasamprayuktopi ..269..
pratignAtaparamanairgranthyapravrajyatvAdudUDhasanyamatapobhAropi mohabahulatayA shlathIkRut-
shuddhachetanavyavahAro muhurmanuShyavyavahAreN vyAghUrNamAnatvAdaihikak rmAnivRuttau laukik
ityuchyate
..269..
athAnukampAlakShaNan kathyate
tisidan bubhukkhidan vA duhidan daTThUN jo hi duhidamaNo .
paDivajjadi tan kivayA tassesA hodi aNukan pA ..“36..
tisidan bubhukkhidan vA duhidan daTThUN jo hi duhidamaNo paDivajjadi tRuShitan vA bubhukShitan vA dukhitan
vA dRuShTavA kamapi prANinan yo hi sphu Tan dukhitamanA san pratipadyate svIkaroti . kan karmatApannam . tan
tan prANinam . kayA . kivayA kRupayA dayApariNAmen . tassesA hodi aNukan pA tasya puruShasyaiShA pratyakShIbhUtA
shubhopayogarUpAnukampA dayA bhavatIti . imAn chAnukampAn gnAnI svasthabhAvanAmavinAshayan
ab, ‘laukik’ (jan) kA lakShaN kahate hain :
anvayArtha :[nairgranthyan pravrajita ] jo (jIv) nirgrantharUpase dIkShit honeke kAraN
[sanyamatapa samprayukta api ] sanyamatapasanyukta ho use bhI, [yadi sa ] yadi vah [aihikai
karmabhi vartate ]
aihik kAryon sahit vartatA ho to, [laukika iti bhaNita ] ‘laukik’ kahA
gayA hai
..269..
TIkA :paramanirgranthatArUp pravrajyAkI pratignA lI honese jo jIv sanyamatapake bhArako
vahan karatA ho use bhI, yadi us mohakI bahulatAke kAraN shuddhachetan vyavahArako chhoDakar
nirantar manuShyavyavahArake dvArA chakkar khAnese
1aihik karmonse anivRutta ho to, ‘laukik’ kahA
jAtA hai ..269..
1. aihik = laukik .
nirgrantharUp dIkShA vaDe sanyamatape sanyukta je,
laukik kahyo tene ya, jo chhoDe na aihik karmane. 269
.

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version

ath satsang vidheyatven darshayati
tamhA saman guNAdo samaNo samaNan guNehin vA ahiyan .
adhivasadu tamhi Nichchan ichchhadi jadi dukkhaparimokkhan ..270..
tasmAtsaman guNAt shramaNa shramaNan guNairvAdhikam .
adhivasatu tatra nityan ichchhati yadi dukhaparimokSham ..270..
yata pariNAmasvabhAvatvenAtmana saptArchisangatan toyamivAvashyambhAvivikAratvA-
llaukikasangAtsanyatopyasanyat ev syAt; tato dukhamokShArthinA guNai samodhiko vA shramaNa
sankleshaparihAreN karoti . agnAnI puna sankleshenApi karotItyartha ..“36.. ath laukikalakShaNan
kathayatiNiggantho pavvaido vastrAdiparigraharahitatven nirgranthopi dIkShAgrahaNen pravrajitopi vaTTadi
jadi vartate yadi chet . kai . ehigehi kammehin aihikai karmabhi bhedAbhedaratnatrayabhAvanAshakai
khyAtipUjAlAbhanimitairjyotiShamantravAdavaidakAdibhiraihikajIvanopAyakarmabhi . so logigo tti bhaNido sa
laukiko vyAvahArik iti bhaNita . kimvishiShTopi . sanjamatavasanjudo chAvi dravyarUpasanyamatapobhyAn
sanyuktashchApItyartha ..269.. athottamasansarga kartavya ityupadishatitamhA yasmAddhInasansargAdguNahAni-
rbhavati tasmAtkAraNAt adhivasadu adhivasatu tiShThatu . sa ka kartA . samaNo shramaNa . kva . tamhi
tasminnadhikaraNabhUte. Nichchan nityan sarvakAlam . tasminkutra . samaNan shramaNe . lakShaNavashAdadhikaraNe karma
ab, satsang vidhey (karane yogya) hai, aisA batalAte hain :
anvayArtha :[tasmAt ] (laukikajanake sangase sanyat bhI asanyat hotA
hai) isaliye [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [dukhaparimokSham ichchhati ] dukhase parimukta
honA chAhatA ho to vah [guNAtsaman ] samAn guNomvAle shramaNake [vA ] athavA [guNai
adhikan shramaNan tatra ]
adhik guNomvAle shramaNake sangamen [nityam ] sadA [adhivasatu ]
nivAs karo
..270..
TIkA :AtmA pariNAmasvabhAvavAlA hai isaliye agnike sangamen rahe hue
pAnIkI bhAnti (sanyatake bhI) laukikasangase vikAr avashyambhAvI honese sanyat bhI asanyat
hI ho jAtA hai
. isaliye dukhamokShArthI (-dukhonse mukti chAhanevAle) shramaNako
tethI shramaNane hoy jo dukhamukti kerI bhAvanA,
to nitya vasavun samAn agar visheSh guNInAn sangamAn. 270
.

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version

shramaNen nityamevAdhivasanIya . tathAsya shItApavarakakoNanihitashItatoyavatsamaguNasangAt
guNarakShA, shItataratuhinasharkarAsampRuktashItatoyavat guNAdhikasangAt guNavRuddhi ..270..
ityadhyAsya shubhopayogajanitAn kAnchitpravRuttin yati
samyak sanyamasauShThaven paramAn krAmannivRuttin kramAt .
helAkrAntasamastavastuvisaraprastAraramyodayAn
gnAnAnandamayIn dashAmanubhavatvekAntata shAshvatIm
..17..
iti shubhopayogapragnApanam .
paThayate . kathambhUte shramaNe . saman same samAne . kasmAt . guNAdo bAhyAbhyantararatnatrayalakShaNaguNAt .
punarapi kathambhUte . ahiyan vA svasmAdadhike vA . kai . guNehin mUlottaraguNai . yadi kim . ichchhadi jadi
ichchhati vAnychhati yadi chet . kam . dukkhaparimokkhan svAtmotthasukhavilakShaNAnAn nArakAdidukhAnAn mokShan
dukhaparimokShamiti . ath vistarayathAgnisanyogAt jalasya shItalaguNavinAsho bhavati tathA
vyAvahArikajanasansargAtsanyatasya sanyamaguNavinAsho bhavatIti gnAtvA tapodhana kartA samaguNan guNAdhikan
vA tapodhanamAshrayati, tadAsya tapodhanasya yathA shItalabhAjanasahitashItalajalasya shItalaguNarakShA bhavati
(1) samAn guNavAle shramaNake sAth athavA (2) adhik guNavAle shramaNake sAth sadA
hI nivAs karanA chAhiye
. isaprakAr us shramaNake (1) shItal gharake konemen rakhe hue
shItal pAnIkI bhAnti samAn guNavAlekI sangatise guNarakShA hotI hai aur (2) adhik
shItal him (baraph ) ke samparkamen rahanevAle shItal pAnIkI bhAnti adhik guNavAleke
sangase guNavRuddhi hotI hai
..270..
[ab shlok dvArA yah kahate hain ki shramaN kramasha param nivRuttiko prApta karake shAshvat
gnAnAnandamayadashAkA anubhav karo : ]
[artha : ] isaprakAr shubhopayogajanit kinchit pravRuttikA sevan karake yati
samyak prakArase sanyamake sauShThav (shreShThatA, sundaratA) se kramasha param nivRuttiko prApta hotA
huA; jisakA ramya uday samasta vastusamUhake vistArako lIlAmAtrase prApta ho jAtA hai
(-jAn letA hai) aisI shAshvatI gnAnAnandamayI dashAkA ekAntata (keval, sarvathA, atyanta)
anubhav karo
.
“isaprakAr shubhopayogpragnApan pUrNa huA .’’
shArdUlavikrIDit chhand

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version

ath pancharatnam .
tantrasyAsya shikhaNDamaNDanamiv pradyotayatsarvato-
dvaitIyIkamathArhato bhagavata sankShepata shAsanam .
vyAkurvanyjagato vilakShaNapathAn sansAramokShasthitin
jIyAtsamprati pancharatnamanaghan sUtrairimai panchabhi
..18..
ath sansAratattvamudghATayati
je ajadhAgahidatthA ede tachcha tti NichchhidA samaye .
achchantaphalasamiddhan bhamanti te to paran kAlan ..271..
tathA samaguNasansargAdguNarakShA bhavati . yathA cha tasyaiv jalasya karpUrasharkarAdishItaladravyanikShepe kRute sati
shItalaguNavRuddhirbhavati tathA nishchayavyavahAraratnatrayaguNAdhikasansargAdguNavRuddhirbhavatIti sUtrArtha ..270..
itaparan panychamasthale sankShepeN sansArasvarUpasya mokShasvarUpasya cha pratItyarthan panycharatnabhUtagAthApanychaken
vyAkhyAnan karoti
. tadyathAath sansArasvarUpan prakaTayatije ajadhAgahidatthA vItarAgasarvagna-
praNItanishchayavyavahAraratnatrayArthaparignAnAbhAvAt yeyathAgRuhItArthA viparItagRuhItArthA . punarapi
kathambhUtA . ede tachcha tti NichchhidA ete tattvamiti nishchitA, ete ye mayA kalpitA padArthAsta ev
tattvamiti nishchitA, nishchayan kRutavanta . kva sthitvA . samaye nirgrantharUpadravyasamaye . achchantaphalasamiddhan
ab pancharatna hain (arthAt pAnch ratnon jaisI pAnch gAthAyen kahate hain ) .
[vahAn pahale, shlok dvArA un pAnch gAthAonkI mahimA kahate hain :]
artha :ab is shAstrake kalagIke alangkAr jaise (chUDAmaNimukuTamaNi samAn)
yah pAnch sUtrarUp nirmal pancharatnajoki sankShepase arhantabhagavAnake samagra advitIy shAsanako
sarvata prakAshit karate hain ve1vilakShaN panthavAlI sansArmokShakI sthitiko jagatake samakSha
prakaT karate hue jayavanta varto .
ab sansAratattvako prakaT karate hain :
shArdUlavikrIDit chhand
1. vilakShaN = bhinnabhinna [sansAr aur mokShakI sthiti bhinnabhinna panthavAlI hai, arthAt sansAr aur mokShakA
mArga alagalag hai . ]
samayastha ho paN sevI bhram ayathA grahe je arthane,
atyantaphalasamRuddha bhAvI kALamAn jIv te bhame. 271
.

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version

ye ayathAgRuhItArthA ete tattvamiti nishchitA samaye .
atyantaphalasamRuddhan bhramanti te ata paran kAlam ..271..
ye svayamavivekatonyathaiv pratipadyArthAnitthamev tattvamiti nishchayamArachayanta satatan
samupachIyamAnamahAmohamalamalImasamAnasatayA nityamagnAnino bhavanti, te khalu samaye sthitA
apyanAsAditaparamArthashrAmaNyatayA shramaNAbhAsA santonantakarmaphalopabhogaprAgbhArabhayankar-
manantakAlamanantabhAvAntaraparAvartairanavasthitavRuttaya sansAratattvamevAvabudhyatAm
..271..
bhamanti te to paran kAlan atyantaphalasamRuddhan bhramanti te ata paran kAlam . dravyakShetrakAlabhavabhAvapanychaprakAr-
sansAraparibhramaNarahitashuddhAtmasvarUpabhAvanAchyutA santa paribhramanti . kam . paran kAlan anantakAlam .
nArakAdidukharUpAtyantaphalasamRuddham . punarapi kathambhUtam . ato vartamAnakAlAtparan bhAvinamiti .
kathambhUtam . ayamatrArthaitthambhUtasansAraparibhramaNapariNatapuruShA evAbheden sansArasvarUpan gnAtavya-
miti ..271.. ath mokShasvarUpan prakAshayatiajadhAchAravijutto nishchayavyavahArapanychAchArabhAvanA-
anvayArtha :[ye ] jo [samaye ] bhale hI samayamen hon (-bhale hI ve dravyalingIke
rUpamen jinamatamen hon) tathApi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarUp aisA hI hai)’ [iti
nishchitA ]
isaprakAr nishchayavAn vartate hue [ayathAgRuhItArthA ] padArthonko ayathArtharUpase grahaN
karate hain (-jaise nahIn hain vaisA samajhate hain ), [te ] ve [atyantaphalasamRuddham ] atyantaphalasamRuddha
(ananta karmaphalonse bhare hue) aise [ata paran kAlan ] abase AgAmI kAlamen [bhramanti ]
paribhramaN karenge
..271..
TIkA :jo svayam avivekase padArthonko anyathA hI angIkRut karake (-anya
prakArase hI samajhakar) ‘aisA hI tattva (vastusvarUp) hai’ aisA nishchay karate hue, satat
ekatrit kiye jAnevAle mahA mohamalase malin manavAle honese nitya agnAnI hain, ve bhale
hI samayamen (-dravyalingI rUpase jinamArgamen) sthit hon tathApi paramArtha shrAmaNyako prApta na
honese vAstavamen shramaNAbhAs vartate hue ananta karmaphalakI upabhogarAshise bhayankar aise
anantakAl tak ananta bhAvAntararUp parAvarttanonse
1anavasthit vRuttivAle rahanese, unako
sansAratattva hI jAnanA ..271..
1. anavasthit = asthir [mithyAdRuShTiyonne bhale hI dravyaling dhAraN kiyA ho tathApi unake anantakAl tak
ananta bhinnabhinna bhAvarUpasebhAvAntararUpase parAvartan hote rahanese ve asthir pariNativAle rahenge, aur
isaliye ve sansAratattva hI hain .]

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version

ath mokShatattvamudghATayati
ajadhAchAravijutto jadhatthapadaNichchhido pasantappA .
aphale chiran Na jIvadi ih so sampuNNasAmaNNo ..272..
ayathAchAraviyukto yathArthapadanishchita prashAntAtmA .
aphale chiran na jIvati ih sa sampUrNashrAmaNya ..272..
yastrilokachUlikAyamAnanirmalavivekadIpikAlokashAlitayA yathAvasthitapadArthanishchay-
nivartitautsukyasvarUpamantharasatatopashAntAtmA san svarUpamekamevAbhimukhyen charannayathAchAr-
pariNatatvAdayathAchAraviyukta, viparItAchArarahit ityartha, jadhatthapadaNichchhido sahajAnandaikasvabhAvanij-
paramAtmAdipadArthaparignAnasahitatvAdyathArthapadanishchita, pasantappA vishiShTaparamopashamabhAvapariNatanijAtma-
dravyabhAvanAsahitatvAtprashAntAtmA, jo ya kartA so sampuNNasAmaNNo sa sampUrNashrAmaNya san chiran Na jIvadi
chiran bahutarakAlan na jIvati, na tiShThati . kva . aphale shuddhAtmasamvittisamutpannasukhAmRutarasAsvAd-
rahitatvenAphale phalarahite sansAre . kintu shIghran mokShan gachchhatIti . ayamatra bhAvArthaitthambhUt-
ab mokSha tatvako pragaT karate hain :
anvayArtha :[yathArthapadanishchita ] jo jIv yathArthatayA padonkA tathA arthon (padArthon)
kA nishchayavAlA honese [prashAntAtmA ] 1prashAntAtmA hai aur [ayathAchAraviyukta ] ayathAchAr (
anyathAAcharaN, ayathArthaAcharaN) rahit hai, [sa sampUrNashrAmaNya ] vah sampUrNa shrAmaNyavAlA jIv
[aphale ] aphal (
karmaphal rahit hue) [ih ] is sansAramen [chiran na jIvati ] chirakAl tak
nahIn rahatA (alpakAlamen hI mukta hotA hai .) ..272..
TIkA :jo (shramaN) trilokakI chUlikA (kalagI) ke samAn nirmal vivekarUpI
dIpikAke prakAshavAlA honese yathAsthit padArthanishchayase utsukatAkA nivartan karake
2svarUpamanthar rahanese satat ‘upashAntAtmA’ vartatA huA, svarUpamen ekamen hI abhimukharUpase
1. prashAntAtmA = prashAntasvarUp; prashAntamUrti; upashAnt; sthir huA .
2. svarUpamanthar = svarUpamen jamA huA [mantharakA artha hai susta, AlasI . yah shramaN svarUpamen tRupta tRupta honese
mAno vah svarUpase bAhar nikalaneko susta yA AlasI ho, isaprakAr svarUpaprashAntimen magna hokar rahA
hai
.]
ayathAcharaNahIn, sUtraarthasunishchayI upashAnt je,
te pUrNa sAdhu aph La A sansAramAn chir nahi rahe. 272.