Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version
athAsya siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatasya kIdRuglakShaN- mityanushAsti —
sanyama samyagdarshanagnAnapurasaran chAritran, chAritran dharma, dharma sAmyan, sAmyan mohakShobh- vihIna AtmapariNAma . tata sanyatasya sAmyan lakShaNam . tatra shatrubandhuvargayo sukhadukhayo prashansAnindayo loShTakAnchanayorjIvitamaraNayoshcha samam ayan mam paroyan sva, ayan mahlAdoyan paritApa, idan mamotkarShaNamidamapakarShaNamayan mamAkinchitkar idamupakArakamidan mamAtmadhAraNamay- kvApi kvApi yathAsambhavamitishabdasyArtho gnAtavya — sa shramaNa sanyatastapodhano bhavati . ya kimvishiShTa . shatrubandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNeShu sama samachitta iti . tata etadAyAti — shatru- bandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNasamatAbhAvanApariNatanijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAn-
ab, AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake yugapatpanekA tathA AtmagnAnakA yugapatpanA jise siddha huA hai aise is sanyatakA kyA lakShaN hai so kahate hain : —
anvayArtha : — [samashatrubandhuvarga ] jise shatru aur bandhu varga samAn hai, [samasukhadukha ] sukh aur dukh samAn hai, [prashansAnindAsama ] prashansA aur nindAke prati jisako samatA hai, [samaloShTakAnychana ] jise loShTa (miTTIkA DhelA) aur suvarNa samAn hai, [puna ] tathA [jIvitamaraNe sama ] jIvan – maraNake prati jisako samatA hai, vah [shramaNa ] shramaN hai ..241..
TIkA : — sanyam, samyagdarshanagnAnapUrvak chAritra hai; chAritra dharma hai; dharma sAmya hai; sAmya mohakShobh rahit AtmapariNAm hai . isaliye sanyatakA, sAmya lakShaN hai .
vahAn, (1) shatru – bandhuvargamen, (2) sukh – dukhamen, (3) prashansA – nindAmen, (4) miTTIke Dhele aur sonemen, (5) jIvit – maraNamen ek hI sAth, (1) ‘yah merA par (-shatru) hai, yah sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah AhlAd hai, yah paritAp hai,’ (3) ‘yah merA utkarShaN (-kIrti) hai, yah apakarShaN (-akIrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe akinchitkar hai, yah upakArak (-upayogI) hai,’ (5) ‘yah merA sthAyitva hai, yah atyanta vinAsh hai’ isaprakAr mohake
Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version
matyantavinAsh iti mohAbhAvAt sarvatrApyanuditarAgadveShadvaitasya, satatamapi vishuddhadraShTignapti- svabhAvamAtmAnamanubhavata, shatrubandhusukhadukhaprashansAnindAloShTakAnchanajIvitamaraNAni nirvisheShamev gneyatvenAkramya gnAnAtmanyAtmanyachalitavRutteryatkil sarvata sAmyan tatsiddhAgamagnAnatattvArthashraddhAn- sanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasya sanyatasya lakShaNamAlakShaNIyam ..241..
athedamev siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatatvamaikAgAray- lakShaNashrAmaNyAparanAm mokShamArgatven samarthayati —
tadev paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyen tathA nirvikalpAtmagnAnen cha pariNatatapodhanasya
lakShaNan gnAtavyamiti ..241.. ath yadev sanyatatapodhanasya sAmyalakShaNan bhaNitan tadev shrAmaNyAparanAmA
AtmAkA anubhav karatA hai, aur (isaprakAr) shatru – bandhu, sukh – dukh, prashansA – nindA, loShTa –
(sAmya) sanyatakA lakShaN samajhanA chAhiye — ki jis sanyatake AtmagnAn – tattvArthashraddhAn –
ab, yah samarthan karate hain ki AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake yugapatpaneke sAth AtmagnAnake yugapatpanekI siddhirUp jo yah sanyatapanA hai vahI mokShamArga hai, jisakA dUsarA nAm ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya hai : —
anvayArtha : — [ya tu ] jo [darshanagnAnacharitreShu ] darshan, gnAn aur chAritra – [triShu ] in tInommen [yugapat ] ek hI sAth [samutthita ] ArUDh hai, vah [aikAgryata ] ekAgratAko prApta hai . [iti ] isaprakAr [mata ] (shAstramen) kahA hai . [tasya ] usake [shrAmaNyan ] shrAmaNya [paripUrNam ] paripUrNa hai ..242..
Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version
gneyagnAtRutattvatathApratItilakShaNen samyagdarshanaparyAyeN, gneyagnAtRutattvatathAnubhUtilakShaNen gnAnaparyAyeN, gneyagnAtRukriyAntaranivRuttisUtryamANadraShTRugnAtRutattvavRuttilakShaNen chAritraparyAyeN cha, tribhirapi yaugapadyen bhAvyabhAvakabhAvavijRumbhitAtinirbharretaretarasamvalanabalAdangAngibhAven pariNatasyAtmano yadAtmaniShThatve sati sanyatatvan tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAn- tAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAgrayalakShaNashrAmaNyAparanAmA mokShamArga evAv- mokShamArgo bhaNyat iti prarUpayati — dansaNaNANacharittesu tIsu jugavan samuTThido jo du darshanagnAnachAritreShu triShu yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartA, eyaggagado tti mado sa aikAgrayagat iti mata sammata, sAmaNNan tassa paDipuNNan shrAmaNyan chAritran yatitvan tasya paripUrNamiti . tathAhi — bhAvakarmadravya- karmanokarmabhya sheShapudgalAdipanychadravyebhyopi bhinnan sahajashuddhanityAnandaikasvabhAvan mam sambandhi yadAtma- dravyan tadev mamopAdeyamitiruchirUpan samyagdarshanam, tatraiv parichchhittirUpan samyaggnAnan, tasminnev svarUpe nishchalAnubhUtilakShaNan chAritran chetyuktasvarUpan samyagdarshanagnAnachAritratrayan pAnakavadanekamapyabhedanayenaikan yat tatsavikalpAvasthAyAn vyavahAreNaikAgrayan bhaNyate .. nirvikalpasamAdhikAle tu nishchayeneti .. tadev cha
TIkA : — gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti jisakA lakShaN hai vah samyagdarshanaparyAy hai; gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr anubhUti jisakA lakShaN hai vah gnAnaparyAy hai; gney aur gnAtAkI 1kriyAntarase nivRuttike dvArA rachit dRuShTignAtRutattvamen pariNati jisakA lakShaN hai vah chAritraparyAy hai . in paryAyonke aur AtmAke 2bhAvyabhAvakatAke dvArA utpanna ati gADh itaretar milanake balake kAraN in tInon paryAyarUp yugapat ang – angIbhAvase pariNat AtmAke, AtmaniShThatA hone par jo sanyatattva hotA hai vah sanyatapanA ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aisA mokShamArga hI hai — aisA jAnanA chAhiye, kyonki vahAn (sanyatapanemen) 3peyakI bhAnti 4anekAtmak ekakA anubhav hone 1. kriyAntar = anya kriyA; [gney aur gnAtA anya kriyAse nivRutta ho usake kAraN honevAlI jo draShTA – gnAtA
Atmatattvamen pariNati vah chAritraparyAyakA lakShaN hai .]] 2. bhAvak arthAt honevAlA, aur bhAvak jisarUp ho so bhAvya hai . AtmA bhAvak hai aur samyagdarshanAdi
3. pey = pInekI vastu, jaise ThanDAI . [ThanDAIkA svAd anekAtmak ek hotA hai; kyonki abhedase usamen
ek ThanDAIkA hI svAd AtA hai, aur bhedase usamen dUdh, shakkar, somph , kAlImircha tathA bAdAm Adi anek vastuonkA svAd AtA hai . ] 4. yahAn anekAtmak ekake anubhavamen jo anekAtmakatA hai vah paradravyamay nahIn hai vahAn paradravyonse to nivRutti
Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version
gantavya . tasya tu samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnen vyavahAranayen, aikAgArayan mokShamArga ityabhedAtmakatvAd dravyapradhAnen nishchayanayen, vishvasyApi bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANen pragnapti ..242..
mAskandatyachirAdvikAshamatulan yenollasantyAshchite ..16..
vah (sanyatattvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak honese ‘samyagdarshan – gnAn – chAritra mokShamArga hai’ isaprakA paryAyapradhAn vyavahAranayase usakA pragnApan hai; vah (mokShamArga) abhedAtmak honese ‘ekAgratA mokShamArga hai’ isaprakAr dravyapradhAn nishchayanayase usakA pragnApan hai; samasta hI padArtha bhedAbhedAtmak honese ve donon, (samyagdarshan – gnAn – chAritra tathA ekAgratA) mokShamArga hai’ isaprakAr pramANase usakA pragnApan hai ..242..
(abhedapradhAn nishchayanayase ek — ekAgratArUp — hotA huA bhI vaktAke abhiprAyAnusAr bhedapradhAn vyavahAranayase anek bhI — darshan -gnAn -chAritrarUp bhI — hotA honese) 1ekatA (ekalakShaNatA) ko tathA 2trilakShaNatAko prApta jo apavarga (mokSha) kA mArga use lok draShTA – gnAtAmen pariNati bAndhakar (-lIn karake) achalarUpase avalamban kare, jisase vah (lok) ullasit chetanAke atul vikAsako alpakAlamen prApta ho . ★shArdUlavikrIDit chhand. 1. dravyapradhAn nishchayanayase mAtra ekAgratA hI ek mokShamArgakA lakShaN hai . 2. paryAyapradhAn vyavahAranayase darshan -gnAn -chAritrarUp trik mokShamArgakA lakShaN hai .
Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version
yo hi na khalu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sovashyan gneyabhUtan dravyamanyadAsIdati . tadAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdbhraShTa svayamagnAnIbhUto muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA; tathAbhUtashcha badhyat ev, na tu vimuchyate . at anaikAgArayasya na mokShamArgatvan siddhayet ..243.. vA dussadi vA davvamaNNamAsejja jadi muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA, yadi chet . kin kRutvA . dravyamanyadAsAdya prApya . sa ka . samaNo shramaNastapodhana . tadA kAle aNNANI agnAnI bhavati . agnAnI san bajjhadi kammehin vivihehin badhyate karmabhirvividhairiti . tathAhi — yo nirvikArasvasamvedanagnAnenaikAgro bhUtvA svAtmAnan na jAnAti tasya chittan bahirviShayeShu gachchhati . tatashchidAnandaikanijasvabhAvAchchyuto bhavati . tatashcha rAgadveShamohai pariNamati . tatpariNaman bahuvidhakarmaNA badhyat iti . tata kAraNAnmokShArthibhi- rekAgratven svasvarUpan bhAvanIyamityartha ..243.. ath nijashuddhAtmani yosAvekAgrastasyaiv mokSho
ab aisA darashAte hain ki — anekAgratAke mokShamArgapanA ghaTit nahIn hotA (arthAt anekAgratA mokShamArga nahIn hai ) : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN, [anyat dravyam AsAdya ] anya dravyakA Ashray karake [agnAnI ] agnAnI hotA huA, [muhyati vA ] moh karatA hai, [rajyati vA ] rAg karatA hai, [dveShTi vA ] athavA dveSh karatA hai, to vah [vividhai karmabhi ] vividh karmonse [badhyate ] bandhatA hai ..243..
TIkA : — jo vAstavamen gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko nahIn bhAtA, vah avashya gneyabhUt anya dravyakA Ashray karatA hai, aur usakA Ashray karake, gnAnAtmak AtmAke gnAnase bhraShTa vah svayam agnAnI hotA huA moh karatA hai, rAg karatA hai, athavA dveSh karatA hai; aur aisA (-mohI rAgI athavA dveShI) hotA huA bandhako hI prApta hotA hai; parantu mukta nahIn hotA .
vA rAgane vA dveShane, to vividh bAndhe karmane. 243.
Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version
yastu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sa na gneyabhUtan dravyamanyadAsIdati . tadanAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdabhraShTa svayamev gnAnIbhUtastiShThanna muhyati, na rajyati, na dveShTi; bhavatItyupadishati — aTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi artheShu bahipadArtheShu yo na muhyati, na rajyati, hi sphu Tan, naiv dveShamupayAti, jadi yadi chet, so samaNo sa shramaNa Niyadan nishchitan khavedi vivihANi kammANi kShapayati karmANi vividhAni iti . ath visheSha – yosau dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShA- rUpAdyapadhyAnatyAgen nijasvarUpan bhAvayati, tasya chittan bahipadArtheShu na gachchhati, tatashcha bahipadArtha- chintAbhAvAnnirvikArachichchamatkAramAtrAchchyuto na bhavati . tadachyavanen cha rAgAdyabhAvAdvividhakarmANi vinAshayatIti . tato mokShArthinA nishchalachitten nijAtmani bhAvanA kartavyeti . itthan vItarAgachAritra- vyAkhyAnan shrutvA kechan vadanti — sayogikevalinAmapyekadeshen chAritran, paripUrNachAritran punarayogicharam- samaye bhaviShyati, ten kAraNenedAnImasmAkan samyaktvabhAvanayA bhedagnAnabhAvanayA cha pUryate, chAritran pashchAdbhaviShyatIti . naivan vaktavyam . abhedanayen dhyAnamev chAritran, tachcha dhyAnan kevalinAmupachAreNoktan , chAritramapyupachAreNeti . yatpuna samastarAgAdivikalpajAlarahitan shuddhAtmAnubhUtilakShaNan samyagdarshanagnAn-
ab ekAgratA vah mokShamArga hai aisA (AchArya mahArAj) nishchit karate hue (mokShamArga – pragnApanakA) upasanhAr karate hain : —
anvayArtha : — [yadi ya shramaNa ] yadi shramaN [artheShu ] padArthommen [na muhyati ] moh nahIn karatA, [na hi rajyati ] rAg nahIn karatA, [na ev dveSham upayAti ] aur na dveShako prApta hotA hai [sa ] to vah [niyatan ] niyamase (nishchit) [vividhAni karmANi ] vividh karmonko [kShapayati ] khapAtA hai ..243..
TIkA : — jo gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko bhAtA hai vah gneyabhUt anya dravyakA Ashray nahIn karatA; aur usakA Ashray nahIn karake gnAnAtmak AtmAke gnAnase abhraShTa aisA
to niyamathI munirAj e vidhavidh karmo kShay kare. 244.
Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version
tathAbhUta san muchyat ev, na tu badhyate . at aikAgArayasyaiv mokShamArgatvan siddhayet ..244..
(-amohI, arAgI, adveShI) vartatA huA (vah) mukta hI hotA hai, parantu bandhatA nahIn hai .
gauNatayA batalAte hain .
anvayArtha : — [samaye ] shAstramen (aisA kahA hai ki), [shuddhopayuktA shramaNA ] shuddhopayogI ve shramaN hain, [shubhopayuktA cha bhavanti ] shubhopayogI bhI shramaN hote hain; [teShu api ] unamen bhI [shuddhopayuktA anAsravA ] shuddhopayogI nirAsrav hain, [sheShA sAsravA ] sheSh sAsrav hain, (arthAt shubhopayogI Asrav sahit hain .) ..245..
shuddhopayogI chhe nirAsrav, sheSh sAsrav jANavA. 245.
Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version
ye khalu shrAmaNyapariNatin pratignAyApi, jIvitakaShAyakaNatayA, samastaparadravyanivRutti- pravRuttasuvishuddhadRushignaptisvabhAvAtmatattvavRuttirUpAn shuddhopayogabhUmikAmadhiroDhun na kShamante, te tadupakaNThaniviShTA, kaShAyakuNThIkRutashaktayo, nitAntamutkaNThulamanasa, shramaNA kin bhaveyurna vetyatrAbhidhIyate . ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan suhovajutto va saggasuhan ..’ iti svayamev nirUpitatvAdasti tAvachchhubhopayogasya dharmeN sahaikArthasamavAya . tata shubhopayoginopi dharmasadbhAvAdbhaveyu shramaNA . kintu teShAn shuddhopayogibhi saman samakAShThatvan na bhavet, yata shuddhopayogino nirastasamastakaShAyatvAd- grAhya . tatra dRuShTAnta — yathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvA siddhajIvA ev jIvA bhaNyate, vyavahAreN chaturgatipariNatA ashuddhajIvAshcha jIvA iti; tathA shuddhopayoginAn mukhyatvan, shubhopayoginAn tu chakArasamuchchayavyAkhyAnen gauNatvam . kasmAdgauNatvan jAtamiti chet . tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA teShvapi madhye shuddhopayogayuktA anAsravA, sheShA sAsravA iti yata kAraNAt . tadyathA — nij- shuddhAtmabhAvanAbalen samastashubhAshubhasankalpavik lparahitatvAchchhuddhopayogino nirAsravA ev, sheShA
TIkA : — jo vAstavamen shrAmaNyapariNatikI pratignA karake bhI, kaShAy kaNake jIvit (vidyamAn) honese, samasta paradravyase nivRuttirUpase pravartamAn aisI jo 1suvishuddhadarshanagnAnasvabhAv Atmatattvamen pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA usamen ArohaN karaneko asamartha hain; ve (shubhopayogI) jIv — jo ki shuddhopayogabhUmikAke 2upakanTh nivAs kar rahe hain, aur kaShAyane jinakI shakti kuNThit kI hai, tathA jo atyanta utkaNThit (-Atur) manavAle hain, ve — shramaN hain yA nahIn, yah yahAn kahA jAtA hain : —
3dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan suhovajutto va saggasuhan .. isaprakAr (bhagavAn kundakundAchAryane 11vIn gAthAmen) svayam hI nirUpaN kiyA hai, isaliye shubhopayogakA dharmake sAth 4ekArthasamavAy hai . isaliye shubhopayogI bhI, unake dharmakA sadbhAv honese, shramaN hain . kintu ve shuddhopayogiyonke sAth samAn koTike nahIn hai, kyonki shuddhopayogI samasta kaShAyonko nirasta kiyA honese nirAsrav hI hain aur ye shubhopayogI to kaShAyakaN avinaShTa honese sAsrav hI hain . aur aisA honese hI shuddhopayogiyonke sAth inako 1. AtmatatvakA svabhAv suvishuddha darshan aur gnAn hai . 2. upakanTh = talahaTI; paDos; najadIkakA bhAg; nikaTatA . 3. artha – dharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddhopayogamen yukta ho to mokShasukhako pAtA hai, aur yadi
shubhopayogamen yukta ho to svargasukhako (bandhako) pAtA hai . 4. ekArthasamavAy = ek padArthamen sAth rah sakanerUp sambandh (AtmapadArthamen dharma aur shubhopayog ekasAth
Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version
nAsravA ev . ime punaranavakIrNakaShAyakaNatvAtsAsravA ev . at ev cha shuddhopayogibhi samamamI na samuchchIyante, kevalamanvAchIyanta ev ..245..
shubhopayogino mithyAtvaviShayakaShAyarUpAshubhAsravanirodhepi puNyAsravasahitA iti bhAva ..245.. ath shubhopayogishramaNAnAn lakShaNamAkhyAti — sA suhajuttA bhave chariyA sA charyA shubhayuktA bhavet . kasya . tapodhanasya . kathambhUtasya . samastarAgAdivikalparahitaparamasamAdhau sthAtumashakyasya . yadi kim . vijjadi jadi vidyate yadi chet . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre . kin vidyate . arahantAdisu bhattI ananta- gnAnAdiguNayukteShvarhatsiddheShu guNAnurAgayuktA bhakti . vachchhaladA vatsalasya bhAvo vatsalatA vAtsalyan vinayonukUlavRutti . keShu viShaye . pavayaNAbhijuttesu pravachanAbhiyukteShu . pravachanashabdenAtrAgamo bhaNyate, (shubhopayogiyonko) nahIn liyA (nahIn varNan kiyA) jAtA, mAtra pIchhese (gauNarUpamen hI) liyA jAtA hai .
bhAvArtha : — paramAgamamen aisA kahA hai ki shuddhopayogI shramaN hain aur shubhopayogI bhI gauNarUpase shramaN hain . jaise nishchayase shuddhabuddha – ekasvabhAvI siddha jIv hI jIv kahalAte hain aur vyavahArase chaturgati pariNat ashuddha jIv bhI jIv kahe jAte hain, usIprakAr shramaNarUpase shuddhopayogI jIvonkI mukhyatA hai aur shubhopayogI jIvonkI gauNatA hai; kyonki shuddhopayogI nijashuddhAtmabhAvanAke balase samasta shubhAshubh sankalpa – vikalponse rahit honese nirAsrav hI hain, aur shubhopayogiyonke mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubhAsravakA nirodh hone par bhI ve puNyAsravayukta hain ..245..
anvayArtha : — [shrAmaNye ] shrAmaNyamen [yadi ] yadi [arhadAdiShu bhakti ] arhantAdike prati bhakti tathA [pravachanAbhiyukteShu vatsalatA ] pravachanarat jIvonke prati vAtsalya [vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vah [shubhayuktA charyA ] shubhayukta charyA (shubhopayogI
Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version
sakalasangasannyAsAtmani shrAmaNye satyapi kaShAyalavAveshavashAt svayam shuddhAtmavRutti- mAtreNAvasthAtumashaktasya, pareShu shuddhAtmavRuttimAtreNAvasthiteShvarhadAdiShu, shuddhAtmavRuttimAtrAvasthiti- pratipAdakeShu pravachanAbhiyukteShu cha bhaktyA vatsalatayA cha prachalitasya, tAvanmAtrarAg- pravartitaparadravyapravRuttisamvalitashuddhAtmavRutte, shubhopayogi chAritran syAt . ata shubhopayogi- shramaNAnAn shuddhAtmAnurAgayogichAritratvanlakShaNam ..246..
sangho vA, ten pravachanenAbhiyuktA pravachanAbhiyuktA AchAryopAdhyAyasAdhavasteShviti . etaduktan bhavati — svayam shuddhopayogalakShaNe paramasAmAyike sthAtumasamarthasyAnyeShu shuddhopayogaphalabhUtakevalagnAnen pariNateShu, tathaiv shuddhopayogArAdhakeShu cha yAsau bhaktistachchhubhopayogishramaNAnAn lakShaNamiti ..246.. ath shubhopayoginAn shubhapravRuttin darshayati — Na NindidA naiv niShiddhA . kva . rAgachariyamhi shubharAgacharyAyAn chAritra) [bhavet ] hai ..246..
TIkA : — sakal sangake sannyAsasvarUp shrAmaNyake hone par bhI jo kaShAyAnsh (alpakaShAy) ke Aveshake vash keval shuddhAtmapariNatirUpase rahanemen svayam ashakta hai aisA shramaN, par aise jo (1) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanevAle arhantAdik tathA (2) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdan karanevAle pravachanarat jIvonke prati (1) bhakti tathA (2) vAtsalyase chanchal hai us (shramaN) ke, mAtra utane rAgase pravartamAn paradravyapravRuttike sAth shuddhAtmapariNatimilit honeke kAraN, shubhopayogI chAritra hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) shuddhAtmAkA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNonkA lakShaN hai .
bhAvArtha : — mAtra shuddhAtmapariNatirUp rahanemen asamartha honeke kAraN jo shramaN, par aise arhantAdike prati bhaktise tathA par aise AgamaparAyaN jIvonke prati vAtsalyase chanchal (asthir) hain us shramaNake shubhopayogI chAritra hai, kyonki shuddhAtmapariNati paradravyapravRutti (paradravyamen pravRutti) ke sAth milI huI hai, arthAt vah shubhabhAvake sAth mishrit hai ..246..
vaLI shramanivAraN chhe na nindit rAgayut charyA viShe. 247.
Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version
shubhopayoginAn hi shuddhAtmAnurAgayogichAritratayA, samadhigatashuddhAtmavRuttiShu shramaNeShu vandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti shuddhAtmavRuttitrANanimittA shramApanayanapravRuttishcha na duShyet ..247..
sarAgachAritrAvasthAyAm . kA na ninditA . vandaNaNamansaNehin abbhuTThANANugamaNapaDivattI vandananamaskArAbhyAn sahAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti . samaNesu samAvaNao shramaNeShu shramApanaya ratnatrayabhAvanAbhighAtak- shramasya khedasya vinAsh iti . anen kimuktan bhavati – shuddhopayogasAdhake shubhopayoge sthitAnAn tapodhanAnAn itthambhUtA shubhopayogapravRuttayo ratnatrayArAdhakasheShapuruSheShu viShaye yuktA ev, vihitA eveti ..247.. ath shubhopayoginAmevetthambhUtA pravRuttayo bhavanti, na cha shuddhopayoginAmiti prarUpayati — dansaNaNANuvadeso
anvayArtha : — [shramaNeShu ] shramaNonke prati [vandananamaskaraNAbhyAn ] vandan – namaskAr sahit [abhyutthAnAnugamanapratipatti ] 1abhyutthAn aur 2anugamanarUp 3vinIt pravRutti karanA tathA [shramApanaya ] unakA shram dUr karanA vah [rAgacharyAyAm ] rAgacharyAmen [na ninditA ] nindit nahIn hai ..247..
TIkA : — shubhopayogiyonke shuddhAtmAke anurAgayukta chAritra hotA hai, isaliye jinane shuddhAtmapariNati prApta kI hai aise shramaNonke prati jo vandan – namaskAr – abhyutthAn – anugamanarUp vinIt vartanakI pravRutti tathA shuddhAtmapariNatikI rakShAkI nimittabhUt aisI jo shram dUr karanekI (vaiyAvRutyarUp) pravRutti hai, vah shubhopayogiyonke liye dUShit (doSharUp, nindit) nahIn hai . (arthAt shubhopayogI muniyonke aisI pravRuttikA niShedh nahIn hain ) ..247..
ab, aisA pratipAdan karate hain ki shubhopayogiyonke hI aisI pravRuttiyAn hotI hain : — 1. abhyutthAn = mAnArtha khaDA ho jAnA vah . 2. anugaman = pIchhe chalanA vah .3. vinIt = vinayayukta, sanmAnayukta, vivekI, sabhya .
Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version
anujighRukShApUrvakadarshanagnAnopadeshapravRutti shiShyasangrahaNapravRuttistatpoShaNapravRuttirjinendra- pUjopadeshapravRuttishcha shubhopayoginAmev bhavanti, na shuddhopayoginAm ..248..
darshanan mUDhatrayAdirahitan samyaktvan, gnAnan paramAgamopadesha, tayorupadesho darshanagnAnopadesha . sissaggahaNan cha posaNan tesin ratnatrayArAdhanAshikShAshIlAnAn shiShyANAn grahaNan svIkArasteShAmev poShaNamashanashayanAdichintA . chariyA hi sarAgANan itthambhUtA charyA chAritran bhavati, hi sphu Tam . keShAm . sarAgANAn dharmAnurAg- chAritrasahitAnAm . na kevalamitthambhUtA charyA, jiNindapUjovadeso ya yathAsambhavan jinendrapUjAdi- dharmopadeshashcheti . nanu shubhopayoginAmapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA dRushyate, shuddhopayoginAmapi kvApi kAle shubhopayogabhAvanA dRushyate, shrAvakANAmapi sAmAyikAdikAle shuddhabhAvanA dRushyate, teShAn kathan visheSho bhedo gnAyat iti . parihAramAh — yuktamuktan bhavatA, paran kintu ye prachureN shubhopayogen vartante te yadyapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanAn kurvanti tathApi shubhopayogin ev bhaNyante . yepi shuddhopayoginaste yadyapi kvApi kAle shubhopayogen vartante tathApi shuddhopayogin ev . kasmAt . bahupadasya pradhAnatvAdAmravananimbavanavaditi ..248.. ath kAshchidapi yA pravRuttayastA shubhopayogi- nAmeveti niyamati — uvakuNadi jo vi Nichchan chAduvvaNNassa samaNasanghassa upakaroti yopi nityan . kasya .
anvayArtha : — [darshanagnAnopadesha ] darshanagnAnakA (samyagdarshan aur samyaggnAnakA) upadesh, [shiShyagrahaNan ] shiShyonkA grahaN, [cha ] tathA [teShAm poShaNan ] unakA poShaN, [cha ] aur [jinendrapUjopadesha ] jinendrakI pUjAkA upadesh [hi ] vAstavamen [sarAgANAn charyA ] sarAgiyonkI charyA hai ..248..
TIkA : — anugrah karanekI ichchhApUrvak darshanagnAnake upadeshakI pravRutti, shiShyagrahaNakI pravRutti, unake poShaNakI pravRutti aur jinendrapUjanake upadeshakI pravRutti shubhopayogiyonke hI hotI hai, shuddhopayogiyonke nahIn ..248..
chauvidh sAdhusanghane, te shramaN rAgapradhAn chhe. 249.
Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version
pratignAtasanyamatvAt ShaTkAyavirAdhanarahitA yA kAchanApi shuddhAtmavRuttitrANanimittA chAturvarNasya shramaNasanghasyopakArakaraNapravRutti sA sarvApi rAgapradhAnatvAt shubhopayoginAmev bhavati, na kadAchidapi shuddhopayoginAm ..249.. chAturvarNasya shramaNasanghasya . atra shramaNashadben shramaNashabdavAchyA RuShimuniyatyanagArA grAhyA . ‘‘desh- pratyakShavitkevalabhRudihamuni syAdRuShi prasRutarddhirArUDha shreNiyugmejani yatiranagAropara sAdhuvarga . rAjA brahmA cha deva param iti RuShirvikriyAkShINashaktiprApto buddhayauShadhIsho viyadayanapaTurvishvavedI krameN ..’’ RuShay Ruddhin prAptAste chaturvidhA, rAjabrahmadevaparamaRuShibhedAt . tatra rAjarShayo vikriyA- kShINArddhiprAptA bhavanti . brahmarShayo buddhayauShadharddhiyuktA bhavanti . devarShayo gaganagamanarddhisampannA bhavanti . paramarShaya kevalina kevalagnAnino bhavanti . munaya avadhimanaparyayakevalinashcha . yatay upashamak- kShapakashreNyArUDhA . anagArA sAmAnyasAdhava . kasmAt . sarveShAn sukhadukhAdiviShaye samatApariNAmo- stIti . athavA shramaNadharmAnukUlashrAvakAdichAturvarNasangha . kathan yathA bhavati . kAyavirAdhaNarahid svasthabhAvanAsvarUpan svakIyashuddhachaitanyalakShaNan nishchayaprANan rakShan parakIyaShaTakAyavirAdhanArahitan yathA bhavati . so vi sarAgappadhANo se sopItthambhUtastapodhano dharmAnurAgachAritrasahiteShu madhye pradhAna shreShTha syAdityartha ..249.. ath vaiyAvRuttyakAlepi svakIyasanyamavirAdhanA na kartavyetyupadishati — jadi
anvayArtha : — [ya api ] jo koI (shramaN) [nityan ] sadA [kAyavirAdhanarahitan ] (chhah) kAyakI virAdhanAse rahit [chAturvarNasya ] chAraprakArake [shramaNasanghasya ] shramaN sanghakA [upakaroti ] upakAr karatA hai, [sa api ] vah bhI [sarAgapradhAna syAt ] rAgakI pradhAnatAvAlA hai ..249..
TIkA : — sanyamakI pratignA kI honese 1chhah kAyake virAdhanase rahit jo koI bhI, shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI, 2chAr prakArake shramaNasanghakA upakAr karanekI pravRutti hai vah sabhI rAgapradhAnatAke kAraN shubhopayogiyonke hI hotI hai, shuddhopayogiyonke kadApi nahIn ..249.. 1. shramaNasanghako shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI jo upakArapravRutti shubhopayogI shramaN karate hain vah
chhah kAyakI virAdhanAse rahit hotI hai, kyonki un (shubhopayogI shramaNon) ne sanyamakI pratignA lI hai . 2. shramaNake 4 prakAr yah hain : — (1) RuShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . RuddhiprApta shramaN
shramaN yati hain aur sAmAnya sAdhu vah anagAr hain . isaprakAr chaturvidh shramaN sangh hai .
Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version
yo hi pareShAn shuddhAtmavRuttitrANAbhiprAyeN vaiyAvRuttyapravRuttyA svasya sanyaman virAdhayati, sa gRuhasthadharmAnupraveshAt shrAmaNyAt prachyavate . ato yA kAchan pravRutti sA sarvathA sanyamAvirodhenaiv vidhAtavyA; pravRuttAvapi sanyamasyaiv sAdhyatvAt ..250.. kuNadi kAyakhedan vejjAvachchatthamujjado yadi chet karoti kAyakhedan ShaTakAyavirAdhanAm . kathambhUta san . vaiyAvRuttyArthamudyata . samaNo Na havadi tadA shramaNastapodhano na bhavati . tarhi kin bhavati . havadi agArI agArI gRuhastho bhavati . kasmAt . dhammo so sAvayANan se ShaTakAyavirAdhanAn kRutvA yosau dharma sa shrAvakANAn syAt, na cha tapodhanAnAmiti . idamatra tAtparyam – yosau svasharIrapoShaNArthan shiShyAdimohen vA sAvadyan nechchhati tasyedan vyAkhyAnan shobhate, yadi punaranyatra sAvadyamichchhati vaiyAvRuttyAdisvakIyAv- sthAyogye dharmakArye nechchhati tadA tasya samyaktvamev nAstIti ..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravRutti sanyamakI virodhI honekA niShedh karate hain (arthAt shubhopayogI shramaNake sanyamake sAth virodhavAlI pravRutti nahIn honI chAhiye – aisA kahate hain ) : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi (shramaN) [vaiyAvRutyartham udyata ] vaiyAvRuttike liye udyamI vartatA huA [kAyakhedan ] chhah kAyako pIDit [karoti ] karatA hai to vah [shramaNa na bhavati ] shramaN nahIn hai, [agArI bhavati ] gRuhastha hai; (kyonki) [sa ] vah (chhah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvRutti) [shrAvakANAn dharma syAt ] shrAvakonkA dharma hai ..250..
TIkA : — jo (shramaN) dUsareke shuddhAtmapariNatikI rakShA ho aise abhiprAyase vaiyAvRutyakI pravRutti karatA huA apane sanyamakI virAdhanA karatA hai, vah gRuhasthadharmamen pravesh kar rahA honese shrAmaNyase chyut hotA hai . isase (aisA kahA hai ki) jo bhI pravRutti ho vah sarvathA sanyamake sAth virodh na Aye isaprakAr hI karanI chAhiye, kyonki pravRuttimen bhI sanyam hI sAdhya hai .
to shramaN nahi, paN chhe gRuhI; te shrAvakono dharma chhe. 250.
Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version
yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakShaNA pravRutti sA khalvanekAntamaitrIpavitritachitteShu paropakAre, tathApi shubhopayogibhirdharmopakAra kartavya ityupadishati — kuvvadu karotu . sa ka kartA . shubhopayogI puruSha . kan karotu . aNukan payovayAran anukampAsahitopakAran dayAsahitan dharmavAtsalyam . yadi kim . levo jadi vi appo ‘‘sAvadyalesho bahupuNyarAshau’’ iti dRuShTAnten yadyapyalpalepa stokasAvadyan bhavati . keShAn karotu . joNhANan nishchayavyavahAramokShamArgapariNatajainAnAm . katham . Niravekkhan nirapekShan
bhAvArtha : — jo shramaN chhah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvRutyAdi pravRutti karatA hai, vah gRuhasthadharmamen pravesh karatA hai; isaliye shramaNako vaiyAvRutyAdikI pravRutti isaprakAr karanI chAhiye ki jisase sanyamakI virAdhanA na ho .
yahAn itanA visheSh samajhanA chAhiye ki — jo svasharIr poShaNake liye yA shiShyAdike mohase sAvadyako nahIn chAhatA use to vaiyAvRutyAdimen bhI sAvadyakI ichchhA nahIn karanI chAhiye, vah shobhAspad hai . kintu jo anyatra to sAvadyakI ichchhA kare kintu apanI avasthAke yogya vaiyAvRutyAdi dharmakAryamen sAvadyako na chAhe usake to samyaktva hI nahIn hai ..250..
ab pravRuttike viShayake do vibhAg batalAte hain (arthAt ab yah batalAte hain ki shubhopayogiyonko kisake prati upakArakI pravRutti karanA yogya hai aur kisake prati nahIn) : —
anvayArtha : — [yadyapi alpa lepa ] yadyapi alpa lep hotA hai tathApi [sAkAranAkAracharyAyuktAnAm ] sAkAr – anAkAr charyAyukta [jainAnAn ] jainonkA [anukampayA ] anukampAse [nirapekShan ] nirapekShatayA [upakAran karotu ] (shubhopayog se) upakAr karo ..251..
TIkA : — jo anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRutti usake karanese yadyapi alpa lep to hotA hai, tathApi anekAntake sAth maitrIse jinakA chitta pavitra huA hai aise shuddha jainonke
nirapekShatApUrvak karo upakAr anukampA vaDe. 251.
Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version
shuddheShu jaineShu shuddhAtmagnAnadarshanapravRuttavRuttitayA sAkArAnAkAracharyAyukteShu shuddhAtmopalambhetar- sakalanirapekShatayaivAlpalepApyapratiShiddhA; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiShiddhA, tatra tathApravRuttyA shuddhAtmavRuttitrANasya parAtmanoranupapatteriti ..251..
shuddhAtmabhAvanAvinAshakakhyAtipUjAlAbhavAnychhArahitan yathA bhavati . kathambhUtAnAn jainAnAm . sAgAraNagAr- chariyajuttANan sAgArAnAgAracharyAyuktAnAn shrAvakatapodhanAcharaNasahitAnAmityartha ..251.. kasminprastAve vaiyAvRuttyan kartavyamityupadishati — paDivajjadu pratipadyatAn svIkarotu . kayA . AdasattIe svashaktyA . sa ka kartA . sAhU ratnatrayabhAvanayA svAtmAnan sAdhayatIti sAdhu . kam . samaNan jIvitamaraNAdisamapariNAm- prati — jo ki shuddhAtmAke gnAn – darshanamen pravartamAn 1vRuttike kAraN sAkAr – 2anAkAr charyAvAle hain unake prati, — shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya sabakI apekShA kiye binA hI, us pravRuttike karanekA niShedh nahIn hai; kintu alpa lepavAlI honese sabake prati sabhI prakArase vah pravRutti aniShiddha ho aisA nahIn hai, kyonki vahAn (arthAt yadi sabake prati sabhI prakArase kI jAy to) us prakArakI pravRuttise parake aur nijake shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn ho sakatI .
bhAvArtha : — yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa lep to hotA hai, tathApi yadi (1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanasvarUp charyAvAle shuddha jainonke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhikI apekShAse hI, vah pravRutti kI jAtI ho to shubhopayogIke usakA niShedh nahIn hai . parantu, yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa hI lep hotA hai tathApi (1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanarUp charyAvAle shuddha jainonke atirikta dUsaronke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya kisI bhI apekShAse, vah pravRutti karanekA shubhopayogIke niShedh hai, kyonki isaprakArase parako yA nijako shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn hotI ..251..
ab, pravRuttike kAlakA vibhAg batalAte hain (arthAt yah batalAte hain ki – shubhopayogI shramaN ko kis samay pravRutti karanA yogya hai aur kis samay nahIn) : — 1. vRutti = pariNati; vartan; vartanA vah . 2. gnAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai .
sAdhu karo sevA svashaktipramAN e munirAjanI. 252.
Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version
yadA hi samadhigatashuddhAtmavRutte shramaNasya tatprachyAvanaheto kasyApyupasargasyopanipAta syAt, sa shubhopayogina svashaktyA pratichikIrShA pravRuttikAla . itarastu svayam shuddhAtmavRutte samadhigamanAy kevalan nivRuttikAl ev ..252..
tvAchchhramaNastan shramaNam . diTThA dRuShTavA . kathambhUtam . rUDhan rUDhan vyAptan pIDitan kadarthitam . ken . rogeN vA anAkulatvalakShaNaparamAtmano vilakShaNenAkulatvotpAdaken rogeN vyAdhivisheSheN vA, chhudhAe kShudhayA, taNhAe vA tRuShNayA vA, sameN vA mArgopavAsAdishrameN vA . atredan tAtparyam — svasthabhAvanAvighAtak- rogAdiprastAve vaiyAvRuttyan karoti, sheShakAle svakIyAnuShThAnan karotIti ..252.. ath shubhopayoginAn tapodhanavaiyAvRuttyanimittan laukikasambhAShaNaviShaye niShedho nAstItyupadishati — Na NindidA shubhopayogi-
anvayArtha : — [rogeN vA ] rogase, [kShudhayA ] kShudhAse, [tRuShNayA vA ] tRuShAse [shrameN vA ] athavA shramase [rUDham ] AkrAnt [shramaNan ] shramaNako [dRuShTvA ] dekhakar [sAdhu ] sAdhu [AtmashaktyA ] apanI shaktike anusAr [pratipadyatAm ] vaiyAvRutyAdi karo ..252..
TIkA : — jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNako, usase chyut kare aisA kAraN — koI bhI upasarga — A jAy, tab vah kAl, shubhopayogIko apanI shaktike anusAr 1pratikAr karanekI ichchhArUp pravRuttikA kAl hai; aur usake atiriktakA kAl apanI shuddhAtmapariNatikI prAptike liye keval nivRuttikA kAl hai .
bhAvArtha : — jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNake svastha bhAvakA nAsh karanevAlA rogAdik A jAy tab us samay shubhopayogI sAdhuko unakI sevAkI ichchhArUp pravRutti hotI hai, aur sheSh kAlamen shuddhAtmapariNatiko prApta karaneke liye nij anuShThAn hotA hai ..252..
ab logonke sAth bAtachItakaranekI pravRutti usake nimittake vibhAg sahit batalAte hain (arthAt shubhopayogI shramaNako logonke sAth bAtachItakI pravRutti kis nimittase karanA yogya hai aur kis nimittase nahIn, so kahate hain ) : — 1. pratikAr = upAy; sahAy .
Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version
samadhigatashuddhAtmavRuttInAn glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAn vaiyAvRuttyanimittamev shuddhAtmavRutti- shUnyajanasambhAShaNamaprasiddhan, na punaranyanimittamapi ..253..
tapodhanAnAn na ninditA, na niShiddhA . kA karmatApannA . logigajaNasambhAsA laukikajanai sah sambhAShA vachanapravRutti . suhovajudA vA athavA sApi shubhopayogayuktA bhaNyate . kimarthan na niShiddhA . vejjAvachchaNimittan vaiyAvRuttyanimittam . keShAn vaiyAvRuttyam . gilANagurubAlavuDDhasamaNANan glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm . atra gurushabden sthUlakAyo bhaNyate, athavA pUjyo vA gururiti . tathAhi — yadA kopi shubhopayogayukta AchArya sarAgachAritralakShaNashubhopayoginAn vItarAgachAritralakShaNashuddhopayoginAn vA vaiyAvRuttyan karoti, tadAkAle tadvaiyAvRuttyanimittan laukikajanai sah sambhAShaNan karoti, na sheShakAl iti bhAvArtha ..253.. evan gAthApanychaken laukikavyAkhyAnasambandhiprathamasthalan gatam . athAyan vaiyAvRuttyAdilakShaN- shubhopayogastapodhanairgauNavRuttyA shrAvakaistu mukhyavRuttyA kartavya ityAkhyAti — bhaNidA bhaNitA kathitA . kA karmatApannA . chariyA charyA chAritramanuShThAnam . kimvishiShTA . esA eShA pratyakShIbhUtA . punashcha kinrUpA . pasatthabhUdA prashastabhUtA dharmAnurAgarUpA . keShAn sambandhinI . samaNANan vA shramaNAnAn vA puNo gharatthANan
anvayArtha : — [vA ] aur [glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm ] rogI, guru (-pUjya, baDe), bAl tathA vRuddha shramaNonkI [vaiyAvRutyanimittan ] sevAke nimittase, [shubhopayutA ] shubhopayogayukta [laukikajanasambhAShA ] laukik janonke sAthakI bAtachIt [na ninditA ] nindit nahIn hai ..253..
TIkA : — shuddhAtmapariNatiko prApta rogI, guru, bAl aur vRuddha shramaNonkI sevAke nimittase hI (shubhopayogI shramaNako) shuddhAtmapariNatishUnya logonke sAth bAtachIt prasiddha hai ( – shAstrommen niShiddha nahIn hai ), kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahIn hai ..253..
ab, is prakArase kahe gaye shubhopayogakA gauN – mukhya vibhAg batalAte hain; (arthAt yah batalAte hain ki kisake shubhopayog gauN hotA hai aur kisake mukhya hotA hai .) : —
tenA vaDe ja gRuhastha pAme mokShasukh utkRuShTane. 254.
Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version
evameSh shuddhAtmAnurAgayogiprashastacharyArUp upavarNita shubhopayoga tadayan, shuddhAtma- prakAshikAn samastaviratimupeyuShAn kaShAyakaNasadbhAvAtpravartamAna, shuddhAtmavRuttiviruddharAgasangat- tvAdgauNa shramaNAnAn; gRuhiNAn tu, samastaviraterabhAven shuddhAtmaprakAshanasyAbhAvAtkaShAyasadbhAvA- tpravartamAnopi, spha TikasamparkeNArkatejas ivaidhasAn, rAgasanyogen shuddhAtmanonubhavAt kramata paramanirvANasaukhyakAraNatvAchcha, mukhya ..254.. gRuhasthAnAn vA punariyamev charyA paretti parA sarvotkRuShTeti . tAev paran lahadi sokkhan tayaiv shubhopayogacharyayA paramparayA mokShasukhan labhate gRuhastha iti . tathAhi — tapodhanA sheShatapodhanAnAn vaiyAvRuttyan kurvANA santa kAyen kimapi niravadyavaiyAvRuttyan kurvanti; vachanen dharmopadeshan cha . sheShamauShadhAnnapAnAdikan gRuhasthAnAmadhInan, ten kAraNen vaiyAvRuttyarUpo dharmo gRuhasthAnAn mukhya, tapodhanAnAn gauNa . dvitIyan cha kAraNan — nirvikArachichchamatkArabhAvanApratipakShabhUten viShayakaShAyanimittotpannenArtaraudradurdhyAnadvayen pariNatAnAn gRuhasthAnAmAtmAshritanishchayadharmasyAvakAsho nAsti, vaiyAvRuttyAdidharmeN durdhyAnavanychanA bhavati, tapodhanasansargeN nishchayavyavahAramokShamArgopadeshalAbho bhavati . tatashcha paramparayA nirvANan labhante ityabhiprAya ..254.. evan shubhopayogitapodhanAnAn shubhAnuShThAnakathanamukhyatayA gAthAShTaken dvitIyasthalan
anvayArtha : — [eShA ] yah [prashastabhUtA ] prashastabhUt [charyA ] charyA [shramaNAnAn ] shramaNonke (gauN) hotI hai [vA gRuhasthAnAn puna ] aur gRuhasthonke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti bhaNitA ] aisA (shAstrommen) kahA hai; [tayA ev ] usIse [paran saukhyan labhate ] (paramparAse) gRuhastha param saukhyako prApta hotA hai ..254..
TIkA : — isaprakAr shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp jo yah shubhopayog varNit kiyA gayA hai vah yah shubhopayog, shuddhAtmAkI prakAshak sarvaviratiko prApta shramaNonke kaShAyakaNake sadbhAvake kAraN pravartit hotA huA, gauN hotA hai, kyonki vah shubhopayog shuddhAtmapariNatise viruddha aise rAgake sAth sambandhavAn hai; aur vah shubhopayog gRuhasthonke to, sarvaviratike abhAvase 1shuddhAtmaprakAshanakA abhAv honese kaShAyake sadbhAvake kAraN pravartamAn hotA huA bhI, mukhya hai, kyonki — jaise Indhanako spha Tikake samparkase sUryake tejakA anubhav hotA hai (aur isaliye vah kramasha jal uThatA hai ) usIprakAr — gRuhasthako rAgake sanyogase shuddhAtmAkA anubhav hotA hai, aur (isaliye vah shubhopayog) kramasha param nirvANasaukhyakA kAraN hotA hai .
bhAvArtha : — darshanApekShAse to shramaNako tathA samyagdaShTi gRuhasthako shuddhAtmAkA hI Ashray hai, parantu chAritrApekShAse shramaNake muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya honese shubhopayog gauN 1. chAritradashAmen pravartamAn ugra shuddhAtmaprakAshanako hI yahAn shuddhAtmaprakAshan ginA hai; samyagdRuShTi gRuhasthake
Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version
yathaikeShAmapi bIjAnAn bhUmivaiparItyAnniShpattivaiparItyan, tathaikasyApi prashastarAgalakShaNasya shubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItyan, kAraNavisheShAtkAryavisheShasyAvashyambhAvitvAt .255. gatam . it Urdhvan gAthAShaTakaparyantan pAtrApAtraparIkShAmukhyatven vyAkhyAnan karoti . ath shubhopayogasya pAtrabhUtavastuvisheShAtphalavisheShan darshayati — phaladi phalati, phalan dadAti . sa ka . rAgo rAga . kathambhUta . pasatthabhUdo prashastabhUto dAnapUjAdirUpa . kin phalati . vivarIdan viparItamanyAdRushan bhinna- bhinnaphalam . ken karaNabhUten . vatthuviseseN jaghanyamadhyamotkRuShTabhedabhinnapAtrabhUtavastuvisheSheN . atrArthe hai aur samyagdRuShTi gRuhasthake muniyogya shuddhAtmapariNatiko prApta na ho sakanese ashubhavanchanArtha shubhopayog mukhya hai . samyagdRuShTi gRuhasthake ashubhase ( – visheSh ashuddha pariNatise) chhUTaneke liye pravartamAn jo yah shubhopayogakA puruShArtha vah bhI shuddhikA hI mandapuruShArtha hai, kyonki shuddhAtmadravyake mand Alambanase ashubh pariNati badalakar shubh pariNati hotI hai aur shuddhAtmadravyake ugra Alambanase shubhapariNati bhI badalakar shubhapariNati ho jAtI hai ..254..
ab, aisA siddha karate hain ki shubhopayogako kAraNakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai : —
anvayArtha : — [ih nAnAbhUmigatAni bIjAni ev ] jaise is jagatamen anek prakArakI bhUmiyommen paDe hue bIj [sasyakAle ] dhAnyakAlamen viparItarUpase phalate hain, usIprakAr [prashastabhUta rAga ] prashastabhUt rAg [vastuvisheSheN ] vastu – bhedase ( – pAtra bhedase) [viparItan phalati ] viparItarUpase phalatA hai ..255..
TIkA : — jaise bIj jyon ke tyon hone par bhI bhUmikI viparItatAse niShpattikI viparItatA hotI hai, (arthAt achchhI bhUmimen usI bIjakA achchhA anna utpanna hotA hai aur kharAb bhUmimen vahI kharAb ho jAtA hai yA utpanna hI nahIn hotA), usIprakAr prashastarAgasvarUp shubhopayog jyonkA tyon hone par bhI pAtrakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai, kyonki kAraNake bhedase kAryakA bhed avashyambhAvI (anivArya) hai ..255..
niShpatti viparIt hoy bhUmivisheShathI jyam bIjane. 255.