Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 241-255 ; Shubhopayog pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 28

 

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version

athAsya siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatasya kIdRuglakShaN-
mityanushAsti
samasattubandhuvaggo samasuhadukkho pasansaNindasamo .
samaloTThukan chaNo puN jIvidamaraNe samo samaNo ..241..
samashatrubandhuvarga samasukhadukha prashansAnindAsama .
samaloShTakAnychana punarjIvitamaraNe sama shramaNa ..241..
sanyama samyagdarshanagnAnapurasaran chAritran, chAritran dharma, dharma sAmyan, sAmyan mohakShobh-
vihIna AtmapariNAma . tata sanyatasya sAmyan lakShaNam . tatra shatrubandhuvargayo sukhadukhayo
prashansAnindayo loShTakAnchanayorjIvitamaraNayoshcha samam ayan mam paroyan sva, ayan mahlAdoyan
paritApa, idan mamotkarShaNamidamapakarShaNamayan mamAkinchitkar idamupakArakamidan mamAtmadhAraNamay-
kvApi kvApi yathAsambhavamitishabdasyArtho gnAtavyasa shramaNa sanyatastapodhano bhavati . ya kimvishiShTa .
shatrubandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNeShu sama samachitta iti . tata etadAyAtishatru-
bandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNasamatAbhAvanApariNatanijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAn-
ab, AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpanekA tathA AtmagnAnakA
yugapatpanA jise siddha huA hai aise is sanyatakA kyA lakShaN hai so kahate hain :
anvayArtha :[samashatrubandhuvarga ] jise shatru aur bandhu varga samAn hai,
[samasukhadukha ] sukh aur dukh samAn hai, [prashansAnindAsama ] prashansA aur nindAke prati jisako
samatA hai, [samaloShTakAnychana ] jise loShTa (miTTIkA DhelA) aur suvarNa samAn hai, [puna ] tathA
[jIvitamaraNe sama ] jIvan
maraNake prati jisako samatA hai, vah [shramaNa ] shramaN hai ..241..
TIkA :sanyam, samyagdarshanagnAnapUrvak chAritra hai; chAritra dharma hai; dharma sAmya hai; sAmya
mohakShobh rahit AtmapariNAm hai . isaliye sanyatakA, sAmya lakShaN hai .
vahAn, (1) shatrubandhuvargamen, (2) sukhdukhamen, (3) prashansAnindAmen, (4) miTTIke
Dhele aur sonemen, (5) jIvitmaraNamen ek hI sAth, (1) ‘yah merA par (-shatru) hai, yah
sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah AhlAd hai, yah paritAp hai,’ (3) ‘yah merA utkarShaN
(-kIrti) hai, yah apakarShaN (-akIrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe akinchitkar hai, yah upakArak
(-upayogI) hai,’ (5) ‘yah merA sthAyitva hai, yah atyanta vinAsh hai’ isaprakAr mohake
nindAprashansA, dukhsukh, aribandhumAn jyAn sAmya chhe,
vaLI loShTakanake, jIvitmaraNe sAmya chhe, te shramaN chhe. 241.

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version

matyantavinAsh iti mohAbhAvAt sarvatrApyanuditarAgadveShadvaitasya, satatamapi vishuddhadraShTignapti-
svabhAvamAtmAnamanubhavata, shatrubandhusukhadukhaprashansAnindAloShTakAnchanajIvitamaraNAni nirvisheShamev
gneyatvenAkramya gnAnAtmanyAtmanyachalitavRutteryatkil sarvata sAmyan tatsiddhAgamagnAnatattvArthashraddhAn-
sanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasya sanyatasya lakShaNamAlakShaNIyam
..241..
athedamev siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatatvamaikAgAray-
lakShaNashrAmaNyAparanAm mokShamArgatven samarthayati
dansaNaNANacharittesu tIsu jugavan samuTThido jo du .
eyaggagado tti mado sAmaNNan tassa paDipuNNan ..242..
darshanagnAnacharitreShu triShu yugapatsamutthito yastu .
aikAgArayagat iti mata shrAmaNyan tasya paripUrNam ..242..
gnAnAnuShThAnarUpanirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmRutapariNatisvarUpan yatparamasAmyan
tadev paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyen tathA nirvikalpAtmagnAnen cha pariNatatapodhanasya

lakShaNan gnAtavyamiti
..241.. ath yadev sanyatatapodhanasya sAmyalakShaNan bhaNitan tadev shrAmaNyAparanAmA
abhAvake kAraN sarvatra jisase rAgadveShakA dvait pragaT nahIn hotA, jo satat vishuddhadarshanagnAnasvabhAv
AtmAkA anubhav karatA hai, aur (isaprakAr) shatru
bandhu, sukhdukh, prashansAnindA, loShTa
kAnchan aur jIvitmaraNako nirvisheShayatA hI (antarake binA hI) gneyarUp jAnakar gnAnAtmak
AtmAmen jisakI pariNati achalit huI hai; us puruShako vAstavamen jo sarvata sAmya hai vah
(sAmya) sanyatakA lakShaN samajhanA chAhiye
ki jis sanyatake AtmagnAntattvArthashraddhAn
sanyatattvake yugapatpanekA aur AtmagnAnakA yugapatpanA siddha huA hai ..241..
ab, yah samarthan karate hain ki AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpaneke sAth
AtmagnAnake yugapatpanekI siddhirUp jo yah sanyatapanA hai vahI mokShamArga hai, jisakA dUsarA nAm
ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya hai :
anvayArtha :[ya tu ] jo [darshanagnAnacharitreShu ] darshan, gnAn aur chAritra[triShu ]
in tInommen [yugapat ] ek hI sAth [samutthita ] ArUDh hai, vah [aikAgrayagata ] ekAgratAko
prApta hai
. [iti ] isaprakAr [mata ] (shAstramen) kahA hai . [tasya ] usake [shrAmaNyan ] shrAmaNya
[paripUrNam ] paripUrNa hai ..242..
draga, gnAn ne chAritra traNamAn yugapade ArUDh je,
tene kahyo aikAgyrAgat; shrAmaNya tyAn paripUrNa chhe. 242.
pra. 57

Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version

gneyagnAtRutattvatathApratItilakShaNen samyagdarshanaparyAyeN, gneyagnAtRutattvatathAnubhUtilakShaNen
gnAnaparyAyeN, gneyagnAtRukriyAntaranivRuttisUtryamANadraShTRugnAtRutattvavRuttilakShaNen chAritraparyAyeN cha,
tribhirapi yaugapadyen bhAvyabhAvakabhAvavijRumbhitAtinirbhāretaretarasamvalanabalAdangAngibhAven
pariNatasyAtmano yadAtmaniShThatve sati sanyatatvan tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAn-
tAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAg
rayalakShaNashrAmaNyAparanAmA mokShamArga evAv-
mokShamArgo bhaNyat iti prarUpayatidansaNaNANacharittesu tIsu jugavan samuTThido jo du darshanagnAnachAritreShu triShu
yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartA, eyaggagado tti mado sa aikAgrayagat iti mata sammata,
sAmaNNan tassa paDipuNNan shrAmaNyan chAritran yatitvan tasya paripUrNamiti . tathAhibhAvakarmadravya-
karmanokarmabhya sheShapudgalAdipanychadravyebhyopi bhinnan sahajashuddhanityAnandaikasvabhAvan mam sambandhi yadAtma-
dravyan tadev mamopAdeyamitiruchirUpan samyagdarshanam, tatraiv parichchhittirUpan samyaggnAnan, tasminnev svarUpe

nishchalAnubhUtilakShaNan chAritran chetyuktasvarUpan samyagdarshanagnAnachAritratrayan pAnakavadanekamapyabhedanayenaikan yat

tatsavikalpAvasthAyAn vyavahAreNaikAg
rayan bhaNyate .. nirvikalpasamAdhikAle tu nishchayeneti .. tadev cha
TIkA :gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti
jisakA lakShaN hai vah samyagdarshanaparyAy hai; gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr anubhUti
jisakA lakShaN hai vah gnAnaparyAy hai; gney aur gnAtAkI
1kriyAntarase nivRuttike dvArA rachit
dRuShTignAtRutattvamen pariNati jisakA lakShaN hai vah chAritraparyAy hai . in paryAyonke aur AtmAke
2bhAvyabhAvakatAke dvArA utpanna ati gADh itaretar milanake balake kAraN in tInon paryAyarUp
yugapat angangIbhAvase pariNat AtmAke, AtmaniShThatA hone par jo sanyatattva hotA hai vah
sanyatapanA ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aisA mokShamArga hI haiaisA
jAnanA chAhiye, kyonki vahAn (sanyatapanemen) 3peyakI bhAnti 4anekAtmak ekakA anubhav hone
1. kriyAntar = anya kriyA; [gney aur gnAtA anya kriyAse nivRutta ho usake kAraN honevAlI jo draShTAgnAtA
Atmatattvamen pariNati vah chAritraparyAyakA lakShaN hai .]]
2. bhAvak arthAt honevAlA, aur bhAvak jisarUp ho so bhAvya hai . AtmA bhAvak hai aur samyagdarshanAdi
paryAyen bhAvyak hain . bhAvak aur bhAvyakA paraspar ati gADh milan (ekamekatA) hotA hai . bhAvak AtmA
angI hai aur bhAvyarUp samyagdarshanAdi paryAyen usakA ang hai .
3. pey = pInekI vastu, jaise ThanDAI . [ThanDAIkA svAd anekAtmak ek hotA hai; kyonki abhedase usamen
ek ThanDAIkA hI svAd AtA hai, aur bhedase usamen dUdh, shakkar, somph , kAlImircha tathA bAdAm Adi
anek vastuonkA svAd AtA hai
. ]
4. yahAn anekAtmak ekake anubhavamen jo anekAtmakatA hai vah paradravyamay nahIn hai vahAn paradravyonse to nivRutti
hI hai; mAtra samyagdarshangnAnchAritrarUp svaanshonke kAraN hI anekAtmakatA hai . isaliye vahAn,
anekAtmakatA hone par bhI ekAgratA (ekagratA) pragaT hai .

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version

gantavya . tasya tu samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnen
vyavahAranayen, aikAgArayan mokShamArga ityabhedAtmakatvAd dravyapradhAnen nishchayanayen, vishvasyApi
bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANen pragnapti ..242..
ityevan pratipatturAshayavashAdekopyanekIbhavan
strailakShaNyamathaikatAmupagato mArgopavargasya ya .
draShTRugnAtRunibaddhavRuttimachalan lokastamAskandatA-
mAskandatyachirAdvikAshamatulan yenollasantyAshchite
..16..
nAmAntareN paramasAmyamiti . tadev paramasAmyan paryAyanAmAntareN shuddhopayogalakShaNa shrAmaNyAparanAmA
mokShamArgo gnAtavya iti . tasya tu mokShamArgasya samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvA-
tparyAyapradhAnen vyavahAranayen nirNayo bhavati . aikAgrayan mokShamArga ityabhedAtmakatvAt dravyapradhAnen
nishchayanayen nirNayo bhavati . samastavastusamUhasyApi bhedAbhedAtmakatvAnnishchayavyavahAramokShamArgadvayasyApi
pramANen nishchayo bhavatItyartha ..242.. evan nishchayavyavahArasanyamapratipAdanamukhyatven tRutIyasthale
gAthAchatuShTayan gatam . ath ya svashuddhAtmanyekAgro na bhavati tasya mokShAbhAvan darshayatimujjhadi vA rajjadi
par bhI, samasta paradravyase nivRutti honese ekAgratA abhivyakta (pragaT) hai .
vah (sanyatattvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak honese ‘samyagdarshangnAn
chAritra mokShamArga hai’ isaprakA paryAyapradhAn vyavahAranayase usakA pragnApan hai; vah (mokShamArga)
abhedAtmak honese ‘ekAgratA mokShamArga hai’ isaprakAr dravyapradhAn nishchayanayase usakA pragnApan hai;
samasta hI padArtha bhedAbhedAtmak honese ve donon, (samyagdarshan
gnAnchAritra tathA ekAgratA)
mokShamArga hai’ isaprakAr pramANase usakA pragnApan hai ..242..
[ab shlok dvArA mokShaprAptike liye draShTAgnAtAmen lInatA karaneko kahA jAtA hai . ]
artha :isaprakAr, pratipAdakake Ashayake vash, ek hone par bhI anek hotA huA
(abhedapradhAn nishchayanayase ekekAgratArUphotA huA bhI vaktAke abhiprAyAnusAr
bhedapradhAn vyavahAranayase anek bhIdarshan -gnAn -chAritrarUp bhIhotA honese) 1ekatA
(ekalakShaNatA) ko tathA 2trilakShaNatAko prApta jo apavarga (mokSha) kA mArga use lok draShTA
gnAtAmen pariNati bAndhakar (-lIn karake) achalarUpase avalamban kare, jisase vah (lok)
ullasit chetanAke atul vikAsako alpakAlamen prApta ho
.
shArdUlavikrIDit chhand.
1. dravyapradhAn nishchayanayase mAtra ekAgratA hI ek mokShamArgakA lakShaN hai .
2. paryAyapradhAn vyavahAranayase darshan -gnAn -chAritrarUp trik mokShamArgakA lakShaN hai .

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version

athAnaikAgArayasya mokShamArgatvan vighaTayati
mujjhadi vA rajjadi vA dussadi vA davvamaNNamAsejja .
jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehin vivihehin ..243..
muhyati vA rajyati vA dveShTi vA dravyamanyadAsAdya .
yadi shramaNognAnI badhyate karmabhirvividhai ..243..
yo hi na khalu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sovashyan gneyabhUtan
dravyamanyadAsIdati . tadAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdbhraShTa svayamagnAnIbhUto muhyati vA, rajyati
vA, dveShTi vA; tathAbhUtashcha badhyat ev, na tu vimuchyate . at anaikAgArayasya na mokShamArgatvan
siddhayet ..243..
vA dussadi vA davvamaNNamAsejja jadi muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA, yadi chet . kin kRutvA .
dravyamanyadAsAdya prApya . sa ka . samaNo shramaNastapodhana . tadA kAle aNNANI agnAnI bhavati . agnAnI
san bajjhadi kammehin vivihehin badhyate karmabhirvividhairiti . tathAhiyo nirvikArasvasamvedanagnAnenaikAgro
bhUtvA svAtmAnan na jAnAti tasya chittan bahirviShayeShu gachchhati . tatashchidAnandaikanijasvabhAvAchchyuto bhavati .
tatashcha rAgadveShamohai pariNamati . tatpariNaman bahuvidhakarmaNA badhyat iti . tata kAraNAnmokShArthibhi-
rekAgratven svasvarUpan bhAvanIyamityartha ..243.. ath nijashuddhAtmani yosAvekAgrastasyaiv mokSho
ab aisA darashAte hain kianekAgratAke mokShamArgapanA ghaTit nahIn hotA (arthAt
anekAgratA mokShamArga nahIn hai ) :
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN, [anyat dravyam AsAdya ] anya
dravyakA Ashray karake [agnAnI ] agnAnI hotA huA, [muhyati vA ] moh karatA hai, [rajyati
vA ]
rAg karatA hai, [dveShTi vA ] athavA dveSh karatA hai, to vah [vividhai karmabhi ] vividh
karmonse [badhyate ] bandhatA hai
..243..
TIkA :jo vAstavamen gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko nahIn bhAtA, vah
avashya gneyabhUt anya dravyakA Ashray karatA hai, aur usakA Ashray karake, gnAnAtmak AtmAke
gnAnase bhraShTa vah svayam agnAnI hotA huA moh karatA hai, rAg karatA hai, athavA dveSh karatA hai; aur
aisA (-mohI rAgI athavA dveShI) hotA huA bandhako hI prApta hotA hai; parantu mukta nahIn hotA
.
isase anekAgratAko mokShamArgapanA siddha nahIn hotA ..243..
paradravyane Ashray shramaN agnAnI pAme mohane
vA rAgane vA dveShane, to vividh bAndhe karmane. 243
.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version

athaikAgArayasya mokShamArgatvamavadhArayannupasanharati
aTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi .
samaNo jadi so Niyadan khavedi kammANi vivihANi ..244..
artheShu yo na muhyati na hi rajyati naiv dveShamupayAti .
shramaNo yadi sa niyatan kShapayati karmANi vividhAni ..244..
yastu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sa na gneyabhUtan dravyamanyadAsIdati .
tadanAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdabhraShTa svayamev gnAnIbhUtastiShThanna muhyati, na rajyati, na dveShTi;
bhavatItyupadishatiaTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi artheShu bahipadArtheShu yo na muhyati,
na rajyati, hi sphu Tan, naiv dveShamupayAti, jadi yadi chet, so samaNo sa shramaNa Niyadan nishchitan khavedi
vivihANi kammANi kShapayati karmANi vividhAni iti . ath visheShayosau dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShA-
rUpAdyapadhyAnatyAgen nijasvarUpan bhAvayati, tasya chittan bahipadArtheShu na gachchhati, tatashcha bahipadArtha-
chintAbhAvAnnirvikArachichchamatkAramAtrAchchyuto na bhavati
. tadachyavanen cha rAgAdyabhAvAdvividhakarmANi
vinAshayatIti . tato mokShArthinA nishchalachitten nijAtmani bhAvanA kartavyeti . itthan vItarAgachAritra-
vyAkhyAnan shrutvA kechan vadantisayogikevalinAmapyekadeshen chAritran, paripUrNachAritran punarayogicharam-
samaye bhaviShyati, ten kAraNenedAnImasmAkan samyaktvabhAvanayA bhedagnAnabhAvanayA cha pUryate, chAritran
pashchAdbhaviShyatIti
. naivan vaktavyam . abhedanayen dhyAnamev chAritran, tachcha dhyAnan kevalinAmupachAreNoktan ,
chAritramapyupachAreNeti . yatpuna samastarAgAdivikalpajAlarahitan shuddhAtmAnubhUtilakShaNan samyagdarshanagnAn-
ab ekAgratA vah mokShamArga hai aisA (AchArya mahArAj) nishchit karate hue (mokShamArga
pragnApanakA) upasanhAr karate hain :
anvayArtha :[yadi ya shramaNa ] yadi shramaN [artheShu ] padArthommen [na muhyati ] moh
nahIn karatA, [na hi rajyati ] rAg nahIn karatA, [na ev dveSham upayAti ] aur na dveShako prApta
hotA hai [sa ] to vah [niyatan ] niyamase (nishchit) [vividhAni karmANi ] vividh karmonko
[kShapayati ] khapAtA hai
..243..
TIkA :jo gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko bhAtA hai vah gneyabhUt anya
dravyakA Ashray nahIn karatA; aur usakA Ashray nahIn karake gnAnAtmak AtmAke gnAnase abhraShTa aisA
nahi moh, ne nahi rAg, dveSh kare nahIn artho viShe,
to niyamathI munirAj e vidhavidh karmo kShay kare. 244
.

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version

tathAbhUta san muchyat ev, na tu badhyate . at aikAgArayasyaiv mokShamArgatvan siddhayet ..244..
iti mokShamArgapragnApanam ..
ath shubhopayogapragnApanam . tatra shubhopayogina shramaNatvenAnvAchinoti
samaNA suddhuvajuttA suhovajuttA ya honti samayamhi .
tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA ..245..
shramaNA shuddhopayuktA shubhopayuktAshcha bhavanti samaye .
teShvapi shuddhopayuktA anAsravA sAsravA sheShA ..245..
pUrvakan vItarAgachhadmasthachAritran tadev kAryakArIti . kasmAditi chet . tenaiv kevalagnAnan jAyate
yatastasmAchchAritre tAtparyan kartavyamiti bhAvArtha . kinch utsargavyAkhyAnakAle shrAmaNyan vyAkhyAtamatra
punarapi kimarthamiti parihAramAhtatra sarvaparityAgalakShaN utsarga ev mukhyatven cha mokShamArga, atra
tu shrAmaNyavyAkhyAnamasti, paran kintu shrAmaNyan mokShamArgo bhavatIti mukhyatven visheShosti ..244.. evan
shrAmaNyAparanAmamokShamArgopasanhAramukhyatven chaturthasthale gAthAdvayan gatam . ath shubhopayoginAn
sAsravatvAdvayavahAreN shramaNatvan vyavasthApayatisanti vidyante . kva . samayamhi samaye paramAgame . ke
santi . samaNA shramaNAstapodhanA . kimvishiShTA . suddhuvajuttA shuddhopayogayuktA shuddhopayogin ityartha .
suhovajuttA ya na kevalan shuddhopayogayuktA, shubhopayogayuktAshrcha . chakArotra anvAchayArthe gauNArthe
vah svayamev gnAnIbhUt rahatA huA, moh nahIn karatA, rAg nahIn karatA, dveSh nahIn karatA, aur aisA
(-amohI, arAgI, adveShI) vartatA huA (vah) mukta hI hotA hai, parantu bandhatA nahIn hai
.
isase ekAgratAko hI mokShamArgatva siddha hotA hai ..244..
isaprakAr mokShamArga -pragnApan samApta huA .
ab, shubhopayogakA pragnApan karate hain . usamen (pratham), shubhopayogiyonko shramaNarUpamen
gauNatayA batalAte hain .
anvayArtha :[samaye ] shAstramen (aisA kahA hai ki), [shuddhopayuktA shramaNA ]
shuddhopayogI ve shramaN hain, [shubhopayuktA cha bhavanti ] shubhopayogI bhI shramaN hote hain; [teShu api ]
unamen bhI [shuddhopayuktA anAsravA ] shuddhopayogI nirAsrav hain, [sheShA sAsravA ] sheSh sAsrav
hain, (arthAt shubhopayogI Asrav sahit hain
.) ..245..
shuddhopayogI shramaN chhe, shubhayukta paN shAstre kahyA;
shuddhopayogI chhe nirAsrav, sheSh sAsrav jANavA. 245
.

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version

ye khalu shrAmaNyapariNatin pratignAyApi, jIvitakaShAyakaNatayA, samastaparadravyanivRutti-
pravRuttasuvishuddhadRushignaptisvabhAvAtmatattvavRuttirUpAn shuddhopayogabhUmikAmadhiroDhun na kShamante, te
tadupakaNThaniviShTA, kaShAyakuNThIkRutashaktayo, nitAntamutkaNThulamanasa, shramaNA kin bhaveyurna
vetyatrAbhidhIyate
. ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan
suhovajutto va saggasuhan ..’ iti svayamev nirUpitatvAdasti tAvachchhubhopayogasya dharmeN
sahaikArthasamavAya . tata shubhopayoginopi dharmasadbhAvAdbhaveyu shramaNA . kintu teShAn
shuddhopayogibhi saman samakAShThatvan na bhavet, yata shuddhopayogino nirastasamastakaShAyatvAd-
grAhya . tatra dRuShTAntayathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvA siddhajIvA ev jIvA bhaNyate, vyavahAreN
chaturgatipariNatA ashuddhajIvAshcha jIvA iti; tathA shuddhopayoginAn mukhyatvan, shubhopayoginAn tu
chakArasamuchchayavyAkhyAnen gauNatvam
. kasmAdgauNatvan jAtamiti chet . tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA
sesA teShvapi madhye shuddhopayogayuktA anAsravA, sheShA sAsravA iti yata kAraNAt . tadyathAnij-
shuddhAtmabhAvanAbalen samastashubhAshubhasankalpavik lparahitatvAchchhuddhopayogino nirAsravA ev, sheShA
TIkA :jo vAstavamen shrAmaNyapariNatikI pratignA karake bhI, kaShAy kaNake jIvit
(vidyamAn) honese, samasta paradravyase nivRuttirUpase pravartamAn aisI jo
1suvishuddhadarshanagnAnasvabhAv Atmatattvamen pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA usamen ArohaN karaneko
asamartha hain; ve (shubhopayogI) jIvjo ki shuddhopayogabhUmikAke 2upakanTh nivAs kar rahe
hain, aur kaShAyane jinakI shakti kuNThit kI hai, tathA jo atyanta utkaNThit (-Atur) manavAle
hain, ve
shramaN hain yA nahIn, yah yahAn kahA jAtA hain :
3dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan suhovajutto va
saggasuhan .. isaprakAr (bhagavAn kundakundAchAryane 11vIn gAthAmen) svayam hI nirUpaN kiyA hai,
isaliye shubhopayogakA dharmake sAth 4ekArthasamavAy hai . isaliye shubhopayogI bhI, unake dharmakA
sadbhAv honese, shramaN hain . kintu ve shuddhopayogiyonke sAth samAn koTike nahIn hai, kyonki
shuddhopayogI samasta kaShAyonko nirasta kiyA honese nirAsrav hI hain aur ye shubhopayogI to
kaShAyakaN avinaShTa honese sAsrav
hI hain . aur aisA honese hI shuddhopayogiyonke sAth inako
1. AtmatatvakA svabhAv suvishuddha darshan aur gnAn hai .
2. upakanTh = talahaTI; paDos; najadIkakA bhAg; nikaTatA .
3. arthadharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddhopayogamen yukta ho to mokShasukhako pAtA hai, aur yadi
shubhopayogamen yukta ho to svargasukhako (bandhako) pAtA hai .
4. ekArthasamavAy = ek padArthamen sAth rah sakanerUp sambandh (AtmapadArthamen dharma aur shubhopayog ekasAth
ho sakatA hai isaliye shubhopayogakA dharmake sAth ekArthasamavAy hai .)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version

nAsravA ev . ime punaranavakIrNakaShAyakaNatvAtsAsravA ev . at ev cha shuddhopayogibhi
samamamI na samuchchIyante, kevalamanvAchIyanta ev ..245..
ath shubhopayogishramaNalakShaNamAsUtrayati
arahantAdisu bhattI vachchhaladA pavayaNAbhijuttesu .
vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave chariyA ..246..
arhadAdiShu bhaktirvatsalatA pravachanAbhiyukteShu .
vidyate yadi shrAmaNye sA shubhayuktA bhavechcharyA ..246..
shubhopayogino mithyAtvaviShayakaShAyarUpAshubhAsravanirodhepi puNyAsravasahitA iti bhAva ..245.. ath
shubhopayogishramaNAnAn lakShaNamAkhyAtisA suhajuttA bhave chariyA sA charyA shubhayuktA bhavet . kasya .
tapodhanasya . kathambhUtasya . samastarAgAdivikalparahitaparamasamAdhau sthAtumashakyasya . yadi kim . vijjadi
jadi vidyate yadi chet . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre . kin vidyate . arahantAdisu bhattI ananta-
gnAnAdiguNayukteShvarhatsiddheShu guNAnurAgayuktA bhakti . vachchhaladA vatsalasya bhAvo vatsalatA vAtsalyan
vinayonukUlavRutti . keShu viShaye . pavayaNAbhijuttesu pravachanAbhiyukteShu . pravachanashabdenAtrAgamo bhaNyate,
(shubhopayogiyonko) nahIn liyA (nahIn varNan kiyA) jAtA, mAtra pIchhese (gauNarUpamen hI) liyA
jAtA hai
.
bhAvArtha :paramAgamamen aisA kahA hai ki shuddhopayogI shramaN hain aur shubhopayogI bhI
gauNarUpase shramaN hain . jaise nishchayase shuddhabuddhaekasvabhAvI siddha jIv hI jIv kahalAte hain aur
vyavahArase chaturgati pariNat ashuddha jIv bhI jIv kahe jAte hain, usIprakAr shramaNarUpase
shuddhopayogI jIvonkI mukhyatA hai aur shubhopayogI jIvonkI gauNatA hai; kyonki shuddhopayogI
nijashuddhAtmabhAvanAke balase samasta shubhAshubh sankalpa
vikalponse rahit honese nirAsrav hI hain,
aur shubhopayogiyonke mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubhAsravakA nirodh hone par bhI ve
puNyAsravayukta hain
..245..
ab, shubhopayogI shramaNakA lakShaN sUtra dvArA (gAthA dvArA) kahate hain :
anvayArtha :[shrAmaNye ] shrAmaNyamen [yadi ] yadi [arhadAdiShu bhakti ]
arhantAdike prati bhakti tathA [pravachanAbhiyukteShu vatsalatA ] pravachanarat jIvonke prati vAtsalya
[vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vah [shubhayuktA charyA ] shubhayukta charyA (shubhopayogI
vAtsalya pravachanarat viShe ne bhakti arhantAdike
e hoy jo shrAmaNyamAn, to charaN te shubhayukta chhe. 246.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version

sakalasangasannyAsAtmani shrAmaNye satyapi kaShAyalavAveshavashAt svayam shuddhAtmavRutti-
mAtreNAvasthAtumashaktasya, pareShu shuddhAtmavRuttimAtreNAvasthiteShvarhadAdiShu, shuddhAtmavRuttimAtrAvasthiti-
pratipAdakeShu pravachanAbhiyukteShu cha bhaktyA vatsalatayA cha prachalitasya, tAvanmAtrarAg-
pravartitaparadravyapravRuttisamvalitashuddhAtmavRutte, shubhopayogi chAritran syAt
. ata shubhopayogi-
shramaNAnAn shuddhAtmAnurAgayogichAritratvanlakShaNam ..246..
ath shubhopayogishramaNAnAn pravRuttimupadarshayati
vandaNaNamansaNehin abbhuTThANANugamaNapaDivattI .
samaNesu samAvaNao Na NindidA rAgachariyamhi ..247..
sangho vA, ten pravachanenAbhiyuktA pravachanAbhiyuktA AchAryopAdhyAyasAdhavasteShviti . etaduktan bhavati
svayam shuddhopayogalakShaNe paramasAmAyike sthAtumasamarthasyAnyeShu shuddhopayogaphalabhUtakevalagnAnen
pariNateShu, tathaiv shuddhopayogArAdhakeShu cha yAsau bhaktistachchhubhopayogishramaNAnAn lakShaNamiti
..246..
ath shubhopayoginAn shubhapravRuttin darshayatiNa NindidA naiv niShiddhA . kva . rAgachariyamhi shubharAgacharyAyAn
પ્ર. ૫૮
chAritra) [bhavet ] hai ..246..
TIkA :sakal sangake sannyAsasvarUp shrAmaNyake hone par bhI jo kaShAyAnsh
(alpakaShAy) ke Aveshake vash keval shuddhAtmapariNatirUpase rahanemen svayam ashakta hai aisA
shramaN, par aise jo (1) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanevAle arhantAdik tathA (2) keval
shuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdan karanevAle pravachanarat jIvonke prati (1) bhakti tathA
(2) vAtsalyase chanchal hai us (shramaN) ke, mAtra utane rAgase pravartamAn paradravyapravRuttike sAth
shuddhAtmapariNatimilit honeke kAraN, shubhopayogI chAritra hai
.
isase (aisA kahA gayA hai ki) shuddhAtmAkA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNonkA
lakShaN hai .
bhAvArtha :mAtra shuddhAtmapariNatirUp rahanemen asamartha honeke kAraN jo shramaN, par aise
arhantAdike prati bhaktise tathA par aise AgamaparAyaN jIvonke prati vAtsalyase chanchal (asthir)
hain us shramaNake shubhopayogI chAritra hai, kyonki shuddhAtmapariNati paradravyapravRutti (paradravyamen pravRutti)
ke sAth milI huI hai, arthAt vah shubhabhAvake sAth mishrit hai
..246..
ab, shubhopayogI shramaNonkI pravRutti batalAte hain :
shramaNo prati vandan, naman, anugaman, abhyutthAn ne
vaLI shramanivAraN chhe na nindit rAgayut charyA viShe. 247
.

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version

vandananamaskaraNAbhyAmabhyutthAnAnugamanapratipatti .
shramaNeShu shramApanayo na ninditA rAgacharyAyAm ..247..
shubhopayoginAn hi shuddhAtmAnurAgayogichAritratayA, samadhigatashuddhAtmavRuttiShu shramaNeShu
vandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti shuddhAtmavRuttitrANanimittA shramApanayanapravRuttishcha
na duShyet
..247..
ath shubhopayoginAmevaivamvidhA pravRuttayo bhavantIti pratipAdayati
dansaNaNANuvadeso sissaggahaNan cha posaNan tesin .
chariyA hi sarAgANan jiNindapUjovadeso ya ..248..
sarAgachAritrAvasthAyAm . kA na ninditA . vandaNaNamansaNehin abbhuTThANANugamaNapaDivattI vandananamaskArAbhyAn
sahAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti . samaNesu samAvaNao shramaNeShu shramApanaya ratnatrayabhAvanAbhighAtak-
shramasya khedasya vinAsh iti . anen kimuktan bhavatishuddhopayogasAdhake shubhopayoge sthitAnAn tapodhanAnAn
itthambhUtA shubhopayogapravRuttayo ratnatrayArAdhakasheShapuruSheShu viShaye yuktA ev, vihitA eveti ..247..
ath shubhopayoginAmevetthambhUtA pravRuttayo bhavanti, na cha shuddhopayoginAmiti prarUpayatidansaNaNANuvadeso
anvayArtha :[shramaNeShu ] shramaNonke prati [vandananamaskaraNAbhyAn ] vandannamaskAr
sahit [abhyutthAnAnugamanapratipatti ] 1abhyutthAn aur 2anugamanarUp 3vinIt pravRutti karanA
tathA [shramApanaya ] unakA shram dUr karanA vah [rAgacharyAyAm ] rAgacharyAmen [na ninditA ] nindit
nahIn hai
..247..
TIkA :shubhopayogiyonke shuddhAtmAke anurAgayukta chAritra hotA hai, isaliye jinane
shuddhAtmapariNati prApta kI hai aise shramaNonke prati jo vandannamaskArabhyutthAnanugamanarUp
vinIt vartanakI pravRutti tathA shuddhAtmapariNatikI rakShAkI nimittabhUt aisI jo shram dUr karanekI
(vaiyAvRutyarUp) pravRutti hai, vah shubhopayogiyonke liye dUShit (doSharUp, nindit) nahIn hai
.
(arthAt shubhopayogI muniyonke aisI pravRuttikA niShedh nahIn hain ) ..247..
ab, aisA pratipAdan karate hain ki shubhopayogiyonke hI aisI pravRuttiyAn hotI hain :
1. abhyutthAn = mAnArtha khaDA ho jAnA vah .
2. anugaman = pIchhe chalanA vah .3. vinIt = vinayayukta, sanmAnayukta, vivekI, sabhya .
upadesh darshanagnAnano, poShaNgrahaN shiShyo taNun,
upadesh jinapUjA taNovartan tun jAN sarAganun. 248.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version

anvayArtha :[darshanagnAnopadesha ] darshanagnAnakA (samyagdarshan aur samyaggnAnakA)
upadesh, [shiShyagrahaNan ] shiShyonkA grahaN, [cha ] tathA [teShAm poShaNan ] unakA poShaN, [cha ] aur
[jinendrapUjopadesha ] jinendrakI pUjAkA upadesh [hi ] vAstavamen [sarAgANAn charyA ] sarAgiyonkI
charyA hai
..248..
TIkA :anugrah karanekI ichchhApUrvak darshanagnAnake upadeshakI pravRutti, shiShyagrahaNakI
pravRutti, unake poShaNakI pravRutti aur jinendrapUjanake upadeshakI pravRutti shubhopayogiyonke hI hotI
hai, shuddhopayogiyonke nahIn
..248..
ab, aisA nishchit karate hain ki sabhI pravRuttiyAn shubhopayogiyonke hI hotI hain :
vaN jIvakAyavirAdhanA upakAr je nitye kare
chauvidh sAdhusanghane, te shramaN rAgapradhAn chhe. 249
.
darshanagnAnopadesha shiShyagrahaNan cha poShaNan teShAm .
charyA hi sarAgANAn jinendrapUjopadeshashcha ..248..
anujighRukShApUrvakadarshanagnAnopadeshapravRutti shiShyasangrahaNapravRuttistatpoShaNapravRuttirjinendra-
pUjopadeshapravRuttishcha shubhopayoginAmev bhavanti, na shuddhopayoginAm ..248..
ath sarvA ev pravRuttaya shubhopayoginAmev bhavantItyavadhArayati
uvakuNadi jo vi Nichchan chAduvvaNNassa samaNasanghassa .
kAyavirAdhaNarahidan so vi sarAgappadhANo se ..249..
darshanan mUDhatrayAdirahitan samyaktvan, gnAnan paramAgamopadesha, tayorupadesho darshanagnAnopadesha . sissaggahaNan cha
posaNan tesin ratnatrayArAdhanAshikShAshIlAnAn shiShyANAn grahaNan svIkArasteShAmev poShaNamashanashayanAdichintA .
chariyA hi sarAgANan itthambhUtA charyA chAritran bhavati, hi sphu Tam . keShAm . sarAgANAn dharmAnurAg-
chAritrasahitAnAm . na kevalamitthambhUtA charyA, jiNindapUjovadeso ya yathAsambhavan jinendrapUjAdi-
dharmopadeshashcheti . nanu shubhopayoginAmapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA dRushyate, shuddhopayoginAmapi
kvApi kAle shubhopayogabhAvanA dRushyate, shrAvakANAmapi sAmAyikAdikAle shuddhabhAvanA dRushyate, teShAn
kathan visheSho bhedo gnAyat iti
. parihAramAhyuktamuktan bhavatA, paran kintu ye prachureN shubhopayogen
vartante te yadyapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanAn kurvanti tathApi shubhopayogin ev bhaNyante . yepi
shuddhopayoginaste yadyapi kvApi kAle shubhopayogen vartante tathApi shuddhopayogin ev . kasmAt .
bahupadasya pradhAnatvAdAmravananimbavanavaditi ..248.. ath kAshchidapi yA pravRuttayastA shubhopayogi-
nAmeveti niyamatiuvakuNadi jo vi Nichchan chAduvvaNNassa samaNasanghassa upakaroti yopi nityan . kasya .

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version

upakaroti yopi nityan chAturvarNasya shramaNasanghasya .
kAyavirAdhanarahitan sopi sarAgapradhAna syAt ..249..
pratignAtasanyamatvAt ShaTkAyavirAdhanarahitA yA kAchanApi shuddhAtmavRuttitrANanimittA
chAturvarNasya shramaNasanghasyopakArakaraNapravRutti sA sarvApi rAgapradhAnatvAt shubhopayoginAmev
bhavati, na kadAchidapi shuddhopayoginAm ..249..
chAturvarNasya shramaNasanghasya . atra shramaNashadben shramaNashabdavAchyA RuShimuniyatyanagArA grAhyA . ‘‘desh-
pratyakShavitkevalabhRudihamuni syAdRuShi prasRutarddhirArUDha shreNiyugmejani yatiranagAropara sAdhuvarga .
rAjA brahmA cha deva param iti RuShirvikriyAkShINashaktiprApto buddhayauShadhIsho viyadayanapaTurvishvavedI
krameN
..’’ RuShay Ruddhin prAptAste chaturvidhA, rAjabrahmadevaparamaRuShibhedAt . tatra rAjarShayo vikriyA-
kShINArddhiprAptA bhavanti . brahmarShayo buddhayauShadharddhiyuktA bhavanti . devarShayo gaganagamanarddhisampannA bhavanti .
paramarShaya kevalina kevalagnAnino bhavanti . munaya avadhimanaparyayakevalinashcha . yatay upashamak-
kShapakashreNyArUDhA . anagArA sAmAnyasAdhava . kasmAt . sarveShAn sukhadukhAdiviShaye samatApariNAmo-
stIti . athavA shramaNadharmAnukUlashrAvakAdichAturvarNasangha . kathan yathA bhavati . kAyavirAdhaNarahid
svasthabhAvanAsvarUpan svakIyashuddhachaitanyalakShaNan nishchayaprANan rakShan parakIyaShaTakAyavirAdhanArahitan yathA
bhavati
. so vi sarAgappadhANo se sopItthambhUtastapodhano dharmAnurAgachAritrasahiteShu madhye pradhAna shreShTha
syAdityartha ..249.. ath vaiyAvRuttyakAlepi svakIyasanyamavirAdhanA na kartavyetyupadishatijadi
anvayArtha :[ya api ] jo koI (shramaN) [nityan ] sadA [kAyavirAdhanarahitan ]
(chhah) kAyakI virAdhanAse rahit [chAturvarNasya ] chAraprakArake [shramaNasanghasya ] shramaN sanghakA
[upakaroti ] upakAr karatA hai, [sa api ] vah bhI [sarAgapradhAna syAt ] rAgakI
pradhAnatAvAlA hai
..249..
TIkA :sanyamakI pratignA kI honese 1chhah kAyake virAdhanase rahit jo koI bhI,
shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI, 2chAr prakArake shramaNasanghakA upakAr karanekI pravRutti
hai vah sabhI rAgapradhAnatAke kAraN shubhopayogiyonke hI hotI hai, shuddhopayogiyonke kadApi
nahIn
..249..
1. shramaNasanghako shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI jo upakArapravRutti shubhopayogI shramaN karate hain vah
chhah kAyakI virAdhanAse rahit hotI hai, kyonki un (shubhopayogI shramaNon) ne sanyamakI pratignA lI hai .
2. shramaNake 4 prakAr yah hain :(1) RuShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . RuddhiprApta shramaN
RuShi hain, avadhi, manaparyay athavA kevalagnAnavAle shramaN muni hain, upashamak yA kShapakashreNImen ArUDh
shramaN yati hain aur sAmAnya sAdhu vah anagAr hain
. isaprakAr chaturvidh shramaN sangh hai .

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version

ath pravRutte sanyamavirodhitvan pratiShedhayati
jadi kuNadi kAyakhedan vejjAvachchatthamujjado samaNo .
Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANan se ..250..
yadi karoti kAyakhedan vaiyAvRuttyArthamudyata shramaNa .
na bhavati bhavatyagArI dharma sa shrAvakANAn syAt ..250..
yo hi pareShAn shuddhAtmavRuttitrANAbhiprAyeN vaiyAvRuttyapravRuttyA svasya sanyaman virAdhayati, sa
gRuhasthadharmAnupraveshAt shrAmaNyAt prachyavate . ato yA kAchan pravRutti sA sarvathA
sanyamAvirodhenaiv vidhAtavyA; pravRuttAvapi sanyamasyaiv sAdhyatvAt ..250..
kuNadi kAyakhedan vejjAvachchatthamujjado yadi chet karoti kAyakhedan ShaTakAyavirAdhanAm . kathambhUta san .
vaiyAvRuttyArthamudyata . samaNo Na havadi tadA shramaNastapodhano na bhavati . tarhi kin bhavati . havadi agArI
agArI gRuhastho bhavati . kasmAt . dhammo so sAvayANan se ShaTakAyavirAdhanAn kRutvA yosau dharma sa
shrAvakANAn syAt, na cha tapodhanAnAmiti . idamatra tAtparyamyosau svasharIrapoShaNArthan shiShyAdimohen
vA sAvadyan nechchhati tasyedan vyAkhyAnan shobhate, yadi punaranyatra sAvadyamichchhati vaiyAvRuttyAdisvakIyAv-
sthAyogye dharmakArye nechchhati tadA tasya samyaktvamev nAstIti
..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravRutti sanyamakI virodhI honekA niShedh karate hain (arthAt shubhopayogI shramaNake
sanyamake sAth virodhavAlI pravRutti nahIn honI chAhiyeaisA kahate hain ) :
anvayArtha :[yadi ] yadi (shramaN) [vaiyAvRutyartham udyata ] vaiyAvRuttike liye
udyamI vartatA huA [kAyakhedan ] chhah kAyako pIDit [karoti ] karatA hai to vah [shramaNa na
bhavati ]
shramaN nahIn hai, [agArI bhavati ] gRuhastha hai; (kyonki) [sa ] vah (chhah kAyakI
virAdhanA sahit vaiyAvRutti) [shrAvakANAn dharma syAt ] shrAvakonkA dharma hai
..250..
TIkA :jo (shramaN) dUsareke shuddhAtmapariNatikI rakShA ho aise abhiprAyase
vaiyAvRutyakI pravRutti karatA huA apane sanyamakI virAdhanA karatA hai, vah gRuhasthadharmamen pravesh kar rahA
honese shrAmaNyase chyut hotA hai
. isase (aisA kahA hai ki) jo bhI pravRutti ho vah sarvathA sanyamake
sAth virodh na Aye isaprakAr hI karanI chAhiye, kyonki pravRuttimen bhI sanyam hI sAdhya hai .
vaiyAvRutte udyat shramaN ShaT kAyane pIDA kare
to shramaN nahi, paN chhe gRuhI; te shrAvakono dharma chhe. 250
.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version

ath pravRutterviShayavibhAge darshayati
joNhANan Niravekkhan sAgAraNagArachariyajuttANan .
aNukan payovayAran kuvvadu levo jadi vi appo ..251..
jainAnAn nirapekShan sAkArAnAkAracharyAyuktAnAm .
anukampayopakAran karotu lepo yadyapyalpa ..251..
yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakShaNA pravRutti sA khalvanekAntamaitrIpavitritachitteShu
paropakAre, tathApi shubhopayogibhirdharmopakAra kartavya ityupadishatikuvvadu karotu . sa ka kartA .
shubhopayogI puruSha . kan karotu . aNukan payovayAran anukampAsahitopakAran dayAsahitan dharmavAtsalyam . yadi
kim . levo jadi vi appo ‘‘sAvadyalesho bahupuNyarAshau’’ iti dRuShTAnten yadyapyalpalepa stokasAvadyan
bhavati . keShAn karotu . joNhANan nishchayavyavahAramokShamArgapariNatajainAnAm . katham . Niravekkhan nirapekShan
bhAvArtha :jo shramaN chhah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvRutyAdi pravRutti karatA hai,
vah gRuhasthadharmamen pravesh karatA hai; isaliye shramaNako vaiyAvRutyAdikI pravRutti isaprakAr karanI
chAhiye ki jisase sanyamakI virAdhanA na ho
.
yahAn itanA visheSh samajhanA chAhiye kijo svasharIr poShaNake liye yA shiShyAdike
mohase sAvadyako nahIn chAhatA use to vaiyAvRutyAdimen bhI sAvadyakI ichchhA nahIn karanI chAhiye,
vah shobhAspad hai . kintu jo anyatra to sAvadyakI ichchhA kare kintu apanI avasthAke yogya
vaiyAvRutyAdi dharmakAryamen sAvadyako na chAhe usake to samyaktva hI nahIn hai ..250..
ab pravRuttike viShayake do vibhAg batalAte hain (arthAt ab yah batalAte hain ki
shubhopayogiyonko kisake prati upakArakI pravRutti karanA yogya hai aur kisake prati nahIn) :
anvayArtha :[yadyapi alpa lepa ] yadyapi alpa lep hotA hai tathApi
[sAkAranAkAracharyAyuktAnAm ] sAkAranAkAr charyAyukta [jainAnAn ] jainonkA [anukampayA ]
anukampAse [nirapekShan ] nirapekShatayA [upakAran karotu ] (shubhopayog se) upakAr karo ..251..
TIkA :jo anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRutti usake karanese yadyapi alpa
lep to hotA hai, tathApi anekAntake sAth maitrIse jinakA chitta pavitra huA hai aise shuddha jainonke
chhe alpa lep chhatAy darshanagnAnapariNat jainane
nirapekShatApUrvak karo upakAr anukampA vaDe. 251
.

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version

shuddheShu jaineShu shuddhAtmagnAnadarshanapravRuttavRuttitayA sAkArAnAkAracharyAyukteShu shuddhAtmopalambhetar-
sakalanirapekShatayaivAlpalepApyapratiShiddhA; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiShiddhA, tatra
tathApravRuttyA shuddhAtmavRuttitrANasya parAtmanoranupapatteriti
..251..
ath pravRutte kAlavibhAgan darshayati
rogeN vA chhudhAe taNhAe vA sameN vA rUDhan .
diTThA samaNan sAhU paDivajjadu AdasattIe ..252..
shuddhAtmabhAvanAvinAshakakhyAtipUjAlAbhavAnychhArahitan yathA bhavati . kathambhUtAnAn jainAnAm . sAgAraNagAr-
chariyajuttANan sAgArAnAgAracharyAyuktAnAn shrAvakatapodhanAcharaNasahitAnAmityartha ..251.. kasminprastAve
vaiyAvRuttyan kartavyamityupadishatipaDivajjadu pratipadyatAn svIkarotu . kayA . AdasattIe svashaktyA . sa ka
kartA . sAhU ratnatrayabhAvanayA svAtmAnan sAdhayatIti sAdhu . kam . samaNan jIvitamaraNAdisamapariNAm-
pratijo ki shuddhAtmAke gnAndarshanamen pravartamAn 1vRuttike kAraN sAkAr2anAkAr charyAvAle
hain unake prati,shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya sabakI apekShA kiye binA hI, us
pravRuttike karanekA niShedh nahIn hai; kintu alpa lepavAlI honese sabake prati sabhI prakArase vah
pravRutti aniShiddha ho aisA nahIn hai, kyonki vahAn (arthAt yadi sabake prati sabhI prakArase kI
jAy to) us prakArakI pravRuttise parake aur nijake shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn ho sakatI
.
bhAvArtha :yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa lep to hotA hai,
tathApi yadi (1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanasvarUp charyAvAle shuddha jainonke prati, tathA (2)
shuddhAtmAkI upalabdhikI apekShAse hI, vah pravRutti kI jAtI ho to shubhopayogIke usakA niShedh
nahIn hai
. parantu, yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa hI lep hotA hai tathApi
(1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanarUp charyAvAle shuddha jainonke atirikta dUsaronke prati, tathA (2)
shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya kisI bhI apekShAse, vah pravRutti karanekA shubhopayogIke
niShedh hai, kyonki isaprakArase parako yA nijako shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn hotI
..251..
ab, pravRuttike kAlakA vibhAg batalAte hain (arthAt yah batalAte hain kishubhopayogI
shramaN ko kis samay pravRutti karanA yogya hai aur kis samay nahIn) :
1. vRutti = pariNati; vartan; vartanA vah . 2. gnAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai .
AkrAnt dekhI shramaNane shram, rog vA bhUkh, pyAsathI,
sAdhu karo sevA svashaktipramAN e munirAjanI. 252
.

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version

rogeN vA kShudhayA tRuShNayA vA shrameN vA rUDham .
dRuShTavA shramaNan sAdhu pratipadyatAmAtmashaktyA ..252..
yadA hi samadhigatashuddhAtmavRutte shramaNasya tatprachyAvanaheto kasyApyupasargasyopanipAta
syAt, sa shubhopayogina svashaktyA pratichikIrShA pravRuttikAla . itarastu svayam shuddhAtmavRutte
samadhigamanAy kevalan nivRuttikAl ev ..252..
ath lokasambhAShaNapravRuttin sanimittavibhAgan darshayati
vejjAvachchaNimittan gilANagurubAlavuDDhasamaNANan .
logigajaNasambhAsA Na NindidA vA suhovajudA ..253..
tvAchchhramaNastan shramaNam . diTThA dRuShTavA . kathambhUtam . rUDhan rUDhan vyAptan pIDitan kadarthitam . ken . rogeN vA
anAkulatvalakShaNaparamAtmano vilakShaNenAkulatvotpAdaken rogeN vyAdhivisheSheN vA, chhudhAe kShudhayA,
taNhAe vA tRuShNayA vA, sameN vA mArgopavAsAdishrameN vA . atredan tAtparyamsvasthabhAvanAvighAtak-
rogAdiprastAve vaiyAvRuttyan karoti, sheShakAle svakIyAnuShThAnan karotIti ..252.. ath shubhopayoginAn
tapodhanavaiyAvRuttyanimittan laukikasambhAShaNaviShaye niShedho nAstItyupadishatiNa NindidA shubhopayogi-
anvayArtha :[rogeN vA ] rogase, [kShudhayA ] kShudhAse, [tRuShNayA vA ] tRuShAse [shrameN
vA ] athavA shramase [rUDham ] AkrAnt [shramaNan ] shramaNako [dRuShTvA ] dekhakar [sAdhu ] sAdhu
[AtmashaktyA ] apanI shaktike anusAr [pratipadyatAm ] vaiyAvRutyAdi karo
..252..
TIkA :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNako, usase chyut kare aisA kAraN
koI bhI upasargaA jAy, tab vah kAl, shubhopayogIko apanI shaktike anusAr 1pratikAr
karanekI ichchhArUp pravRuttikA kAl hai; aur usake atiriktakA kAl apanI shuddhAtmapariNatikI
prAptike liye keval nivRuttikA kAl hai
.
bhAvArtha :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNake svastha bhAvakA nAsh karanevAlA
rogAdik A jAy tab us samay shubhopayogI sAdhuko unakI sevAkI ichchhArUp pravRutti hotI
hai, aur sheSh kAlamen shuddhAtmapariNatiko prApta karaneke liye nij anuShThAn hotA hai
..252..
ab logonke sAth bAtachItakaranekI pravRutti usake nimittake vibhAg sahit batalAte hain
(arthAt shubhopayogI shramaNako logonke sAth bAtachItakI pravRutti kis nimittase karanA yogya
hai aur kis nimittase nahIn, so kahate hain ) :
1. pratikAr = upAy; sahAy .
sevAnimitte rogIbALakvRuddhaguru shramaNo taNI,
laukik jano sah vAt shubhupayogayut nindit nathI. 253.

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version

vaiyAvRuttyanimittan glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm .
laukikajanasambhAShA na ninditA vA shubhopayutA ..253..
samadhigatashuddhAtmavRuttInAn glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAn vaiyAvRuttyanimittamev shuddhAtmavRutti-
shUnyajanasambhAShaNamaprasiddhan, na punaranyanimittamapi ..253..
athaivamuktasya shubhopayogasya gauNamukhyavibhAgan darshayati
esA pasatthabhUdA samaNANan vA puNo gharatthANan .
chariyA paretti bhaNidA tAev paran lahadi sokkhan ..254..
tapodhanAnAn na ninditA, na niShiddhA . kA karmatApannA . logigajaNasambhAsA laukikajanai sah sambhAShA
vachanapravRutti . suhovajudA vA athavA sApi shubhopayogayuktA bhaNyate . kimarthan na niShiddhA . vejjAvachchaNimittan
vaiyAvRuttyanimittam . keShAn vaiyAvRuttyam . gilANagurubAlavuDDhasamaNANan glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm . atra
gurushabden sthUlakAyo bhaNyate, athavA pUjyo vA gururiti . tathAhiyadA kopi shubhopayogayukta
AchArya sarAgachAritralakShaNashubhopayoginAn vItarAgachAritralakShaNashuddhopayoginAn vA vaiyAvRuttyan karoti,
tadAkAle tadvaiyAvRuttyanimittan laukikajanai sah sambhAShaNan karoti, na sheShakAl iti bhAvArtha
..253..
evan gAthApanychaken laukikavyAkhyAnasambandhiprathamasthalan gatam . athAyan vaiyAvRuttyAdilakShaN-
shubhopayogastapodhanairgauNavRuttyA shrAvakaistu mukhyavRuttyA kartavya ityAkhyAtibhaNidA bhaNitA kathitA .
kA karmatApannA . chariyA charyA chAritramanuShThAnam . kimvishiShTA . esA eShA pratyakShIbhUtA . punashcha kinrUpA .
pasatthabhUdA prashastabhUtA dharmAnurAgarUpA . keShAn sambandhinI . samaNANan vA shramaNAnAn vA puNo gharatthANan
પ્ર. ૫૯
anvayArtha :[vA ] aur [glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm ] rogI, guru (-pUjya,
baDe), bAl tathA vRuddha shramaNonkI [vaiyAvRutyanimittan ] sevAke nimittase, [shubhopayutA ]
shubhopayogayukta [laukikajanasambhAShA ] laukik janonke sAthakI bAtachIt [na ninditA ] nindit
nahIn hai
..253..
TIkA :shuddhAtmapariNatiko prApta rogI, guru, bAl aur vRuddha shramaNonkI sevAke
nimittase hI (shubhopayogI shramaNako) shuddhAtmapariNatishUnya logonke sAth bAtachIt prasiddha hai (
shAstrommen niShiddha nahIn hai ), kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahIn hai ..253..
ab, is prakArase kahe gaye shubhopayogakA gauNmukhya vibhAg batalAte hain; (arthAt
yah batalAte hain ki kisake shubhopayog gauN hotA hai aur kisake mukhya hotA hai .) :
A shubh charyA shramaNane, vaLI mukhya hoy gRuhasthane;
tenA vaDe ja gRuhastha pAme mokShasukh utkRuShTane. 254
.

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version

eShA prashastabhUtA shramaNAnAn vA punargRuhasthAnAm .
charyA pareti bhaNitA tayaiv paran labhate saukhyam ..254..
evameSh shuddhAtmAnurAgayogiprashastacharyArUp upavarNita shubhopayoga tadayan, shuddhAtma-
prakAshikAn samastaviratimupeyuShAn kaShAyakaNasadbhAvAtpravartamAna, shuddhAtmavRuttiviruddharAgasangat-
tvAdgauNa shramaNAnAn; gRuhiNAn tu, samastaviraterabhAven shuddhAtmaprakAshanasyAbhAvAtkaShAyasadbhAvA-
tpravartamAnopi, spha TikasamparkeNArkatejas ivaidhasAn, rAgasanyogen shuddhAtmanonubhavAt
kramata
paramanirvANasaukhyakAraNatvAchcha, mukhya ..254..
gRuhasthAnAn vA punariyamev charyA paretti parA sarvotkRuShTeti . tAev paran lahadi sokkhan tayaiv shubhopayogacharyayA
paramparayA mokShasukhan labhate gRuhastha iti . tathAhitapodhanA sheShatapodhanAnAn vaiyAvRuttyan kurvANA santa
kAyen kimapi niravadyavaiyAvRuttyan kurvanti; vachanen dharmopadeshan cha . sheShamauShadhAnnapAnAdikan
gRuhasthAnAmadhInan, ten kAraNen vaiyAvRuttyarUpo dharmo gRuhasthAnAn mukhya, tapodhanAnAn gauNa . dvitIyan cha
kAraNannirvikArachichchamatkArabhAvanApratipakShabhUten viShayakaShAyanimittotpannenArtaraudradurdhyAnadvayen
pariNatAnAn gRuhasthAnAmAtmAshritanishchayadharmasyAvakAsho nAsti, vaiyAvRuttyAdidharmeN durdhyAnavanychanA bhavati,
tapodhanasansargeN nishchayavyavahAramokShamArgopadeshalAbho bhavati
. tatashcha paramparayA nirvANan labhante
ityabhiprAya ..254.. evan shubhopayogitapodhanAnAn shubhAnuShThAnakathanamukhyatayA gAthAShTaken dvitIyasthalan
anvayArtha :[eShA ] yah [prashastabhUtA ] prashastabhUt [charyA ] charyA [shramaNAnAn ]
shramaNonke (gauN) hotI hai [vA gRuhasthAnAn puna ] aur gRuhasthonke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti
bhaNitA ]
aisA (shAstrommen) kahA hai; [tayA ev ] usIse [paran saukhyan labhate ] (paramparAse)
gRuhastha param saukhyako prApta hotA hai
..254..
TIkA :isaprakAr shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp jo yah shubhopayog varNit kiyA
gayA hai vah yah shubhopayog, shuddhAtmAkI prakAshak sarvaviratiko prApta shramaNonke kaShAyakaNake
sadbhAvake kAraN pravartit hotA huA, gauN hotA hai, kyonki vah shubhopayog shuddhAtmapariNatise
viruddha aise rAgake sAth sambandhavAn hai; aur vah shubhopayog gRuhasthonke to, sarvaviratike abhAvase
1shuddhAtmaprakAshanakA abhAv honese kaShAyake sadbhAvake kAraN pravartamAn hotA huA bhI, mukhya hai,
kyonkijaise Indhanako spha Tikake samparkase sUryake tejakA anubhav hotA hai (aur isaliye vah
kramasha jal uThatA hai ) usIprakArgRuhasthako rAgake sanyogase shuddhAtmAkA anubhav hotA hai, aur
(isaliye vah shubhopayog) kramasha param nirvANasaukhyakA kAraN hotA hai .
bhAvArtha :darshanApekShAse to shramaNako tathA samyagdaShTi gRuhasthako shuddhAtmAkA hI
Ashray hai, parantu chAritrApekShAse shramaNake muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya honese shubhopayog gauN
1. chAritradashAmen pravartamAn ugra shuddhAtmaprakAshanako hI yahAn shuddhAtmaprakAshan ginA hai; samyagdRuShTi gRuhasthake
usakA abhAv hai . sheSh, darshanApekShAse to samyagdRuShTi gRuhasthake bhI shuddhAtmAkA prakAshan hai hI .

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version

ath shubhopayogasya kAraNavaiparItyAt phalavaiparItyan sAdhayati
rAgo pasatthabhUdo vatthuviseseN phaladi vivarIdan .
NANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi ..255..
rAga prashastabhUto vastuvisheSheN phalati viparItam .
nAnAbhUmigatAnIh bIjAnIv sasyakAle ..255..
yathaikeShAmapi bIjAnAn bhUmivaiparItyAnniShpattivaiparItyan, tathaikasyApi prashastarAgalakShaNasya
shubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItyan, kAraNavisheShAtkAryavisheShasyAvashyambhAvitvAt .255.
gatam . it Urdhvan gAthAShaTakaparyantan pAtrApAtraparIkShAmukhyatven vyAkhyAnan karoti . ath shubhopayogasya
pAtrabhUtavastuvisheShAtphalavisheShan darshayatiphaladi phalati, phalan dadAti . sa ka . rAgo rAga .
kathambhUta . pasatthabhUdo prashastabhUto dAnapUjAdirUpa . kin phalati . vivarIdan viparItamanyAdRushan bhinna-
bhinnaphalam . ken karaNabhUten . vatthuviseseN jaghanyamadhyamotkRuShTabhedabhinnapAtrabhUtavastuvisheSheN . atrArthe
hai aur samyagdRuShTi gRuhasthake muniyogya shuddhAtmapariNatiko prApta na ho sakanese ashubhavanchanArtha
shubhopayog mukhya hai
. samyagdRuShTi gRuhasthake ashubhase (visheSh ashuddha pariNatise) chhUTaneke liye
pravartamAn jo yah shubhopayogakA puruShArtha vah bhI shuddhikA hI mandapuruShArtha hai, kyonki
shuddhAtmadravyake mand Alambanase ashubh pariNati badalakar shubh pariNati hotI hai aur
shuddhAtmadravyake ugra Alambanase shubhapariNati bhI badalakar shubhapariNati ho jAtI hai
..254..
ab, aisA siddha karate hain ki shubhopayogako kAraNakI viparItatAse phalakI viparItatA
hotI hai :
anvayArtha :[ih nAnAbhUmigatAni bIjAni ev ] jaise is jagatamen anek prakArakI
bhUmiyommen paDe hue bIj [sasyakAle ] dhAnyakAlamen viparItarUpase phalate hain, usIprakAr
[prashastabhUta rAga ] prashastabhUt rAg [vastuvisheSheN ] vastu
bhedase (pAtra bhedase) [viparItan
phalati ] viparItarUpase phalatA hai ..255..
TIkA :jaise bIj jyon ke tyon hone par bhI bhUmikI viparItatAse niShpattikI
viparItatA hotI hai, (arthAt achchhI bhUmimen usI bIjakA achchhA anna utpanna hotA hai aur kharAb
bhUmimen vahI kharAb ho jAtA hai yA utpanna hI nahIn hotA), usIprakAr prashastarAgasvarUp shubhopayog
jyonkA tyon hone par bhI pAtrakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai, kyonki kAraNake bhedase
kAryakA bhed avashyambhAvI (anivArya) hai
..255..
pha La hoy chhe viparIt vastuvisheShathI shubh rAgane,
niShpatti viparIt hoy bhUmivisheShathI jyam bIjane. 255
.