Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 241-255 ; Shubhopayog pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 28

 

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version

athAsya siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatasya kIdRuglakShaN- mityanushAsti

samasattubandhuvaggo samasuhadukkho pasansaNindasamo .
samaloTThukan chaNo puN jIvidamaraNe samo samaNo ..241..
samashatrubandhuvarga samasukhadukha prashansAnindAsama .
samaloShTakAnychana punarjIvitamaraNe sama shramaNa ..241..

sanyama samyagdarshanagnAnapurasaran chAritran, chAritran dharma, dharma sAmyan, sAmyan mohakShobh- vihIna AtmapariNAma . tata sanyatasya sAmyan lakShaNam . tatra shatrubandhuvargayo sukhadukhayo prashansAnindayo loShTakAnchanayorjIvitamaraNayoshcha samam ayan mam paroyan sva, ayan mahlAdoyan paritApa, idan mamotkarShaNamidamapakarShaNamayan mamAkinchitkar idamupakArakamidan mamAtmadhAraNamay- kvApi kvApi yathAsambhavamitishabdasyArtho gnAtavyasa shramaNa sanyatastapodhano bhavati . ya kimvishiShTa . shatrubandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNeShu sama samachitta iti . tata etadAyAtishatru- bandhusukhadukhanindAprashansAloShTakAnychanajIvitamaraNasamatAbhAvanApariNatanijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAn-

ab, AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpanekA tathA AtmagnAnakA yugapatpanA jise siddha huA hai aise is sanyatakA kyA lakShaN hai so kahate hain :

anvayArtha :[samashatrubandhuvarga ] jise shatru aur bandhu varga samAn hai, [samasukhadukha ] sukh aur dukh samAn hai, [prashansAnindAsama ] prashansA aur nindAke prati jisako samatA hai, [samaloShTakAnychana ] jise loShTa (miTTIkA DhelA) aur suvarNa samAn hai, [puna ] tathA [jIvitamaraNe sama ] jIvanmaraNake prati jisako samatA hai, vah [shramaNa ] shramaN hai ..241..

TIkA :sanyam, samyagdarshanagnAnapUrvak chAritra hai; chAritra dharma hai; dharma sAmya hai; sAmya mohakShobh rahit AtmapariNAm hai . isaliye sanyatakA, sAmya lakShaN hai .

vahAn, (1) shatrubandhuvargamen, (2) sukhdukhamen, (3) prashansAnindAmen, (4) miTTIke Dhele aur sonemen, (5) jIvitmaraNamen ek hI sAth, (1) ‘yah merA par (-shatru) hai, yah sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah AhlAd hai, yah paritAp hai,’ (3) ‘yah merA utkarShaN (-kIrti) hai, yah apakarShaN (-akIrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe akinchitkar hai, yah upakArak (-upayogI) hai,’ (5) ‘yah merA sthAyitva hai, yah atyanta vinAsh hai’ isaprakAr mohake

nindAprashansA, dukhsukh, aribandhumAn jyAn sAmya chhe,
vaLI loShTakanake, jIvitmaraNe sAmya chhe, te shramaN chhe. 241.

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version

matyantavinAsh iti mohAbhAvAt sarvatrApyanuditarAgadveShadvaitasya, satatamapi vishuddhadraShTignapti- svabhAvamAtmAnamanubhavata, shatrubandhusukhadukhaprashansAnindAloShTakAnchanajIvitamaraNAni nirvisheShamev gneyatvenAkramya gnAnAtmanyAtmanyachalitavRutteryatkil sarvata sAmyan tatsiddhAgamagnAnatattvArthashraddhAn- sanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasya sanyatasya lakShaNamAlakShaNIyam ..241..

athedamev siddhAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyasanyatatvamaikAgAray- lakShaNashrAmaNyAparanAm mokShamArgatven samarthayati

dansaNaNANacharittesu tIsu jugavan samuTThido jo du .
eyaggagado tti mado sAmaNNan tassa paDipuNNan ..242..
darshanagnAnacharitreShu triShu yugapatsamutthito yastu .
aikAgArayagat iti mata shrAmaNyan tasya paripUrNam ..242..
gnAnAnuShThAnarUpanirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmRutapariNatisvarUpan yatparamasAmyan
tadev paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyen tathA nirvikalpAtmagnAnen cha pariNatatapodhanasya

lakShaNan gnAtavyamiti
..241.. ath yadev sanyatatapodhanasya sAmyalakShaNan bhaNitan tadev shrAmaNyAparanAmA
abhAvake kAraN sarvatra jisase rAgadveShakA dvait pragaT nahIn hotA, jo satat vishuddhadarshanagnAnasvabhAv
AtmAkA anubhav karatA hai, aur (isaprakAr) shatru
bandhu, sukhdukh, prashansAnindA, loShTa
kAnchan aur jIvitmaraNako nirvisheShayatA hI (antarake binA hI) gneyarUp jAnakar gnAnAtmak
AtmAmen jisakI pariNati achalit huI hai; us puruShako vAstavamen jo sarvata sAmya hai vah
(sAmya) sanyatakA lakShaN samajhanA chAhiye
ki jis sanyatake AtmagnAntattvArthashraddhAn
sanyatattvake yugapatpanekA aur AtmagnAnakA yugapatpanA siddha huA hai ..241..

ab, yah samarthan karate hain ki AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpaneke sAth AtmagnAnake yugapatpanekI siddhirUp jo yah sanyatapanA hai vahI mokShamArga hai, jisakA dUsarA nAm ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya hai :

anvayArtha :[ya tu ] jo [darshanagnAnacharitreShu ] darshan, gnAn aur chAritra[triShu ] in tInommen [yugapat ] ek hI sAth [samutthita ] ArUDh hai, vah [aikAgryata ] ekAgratAko prApta hai . [iti ] isaprakAr [mata ] (shAstramen) kahA hai . [tasya ] usake [shrAmaNyan ] shrAmaNya [paripUrNam ] paripUrNa hai ..242..

draga, gnAn ne chAritra traNamAn yugapade ArUDh je,
tene kahyo aikAgyrAgat; shrAmaNya tyAn paripUrNa chhe. 242.
pra. 57

Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version

gneyagnAtRutattvatathApratItilakShaNen samyagdarshanaparyAyeN, gneyagnAtRutattvatathAnubhUtilakShaNen gnAnaparyAyeN, gneyagnAtRukriyAntaranivRuttisUtryamANadraShTRugnAtRutattvavRuttilakShaNen chAritraparyAyeN cha, tribhirapi yaugapadyen bhAvyabhAvakabhAvavijRumbhitAtinirbharretaretarasamvalanabalAdangAngibhAven pariNatasyAtmano yadAtmaniShThatve sati sanyatatvan tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAn- tAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAgrayalakShaNashrAmaNyAparanAmA mokShamArga evAv- mokShamArgo bhaNyat iti prarUpayatidansaNaNANacharittesu tIsu jugavan samuTThido jo du darshanagnAnachAritreShu triShu yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartA, eyaggagado tti mado sa aikAgrayagat iti mata sammata, sAmaNNan tassa paDipuNNan shrAmaNyan chAritran yatitvan tasya paripUrNamiti . tathAhibhAvakarmadravya- karmanokarmabhya sheShapudgalAdipanychadravyebhyopi bhinnan sahajashuddhanityAnandaikasvabhAvan mam sambandhi yadAtma- dravyan tadev mamopAdeyamitiruchirUpan samyagdarshanam, tatraiv parichchhittirUpan samyaggnAnan, tasminnev svarUpe nishchalAnubhUtilakShaNan chAritran chetyuktasvarUpan samyagdarshanagnAnachAritratrayan pAnakavadanekamapyabhedanayenaikan yat tatsavikalpAvasthAyAn vyavahAreNaikAgrayan bhaNyate .. nirvikalpasamAdhikAle tu nishchayeneti .. tadev cha

TIkA :gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti jisakA lakShaN hai vah samyagdarshanaparyAy hai; gneyatattva aur gnAtRutattvakI tathAprakAr anubhUti jisakA lakShaN hai vah gnAnaparyAy hai; gney aur gnAtAkI 1kriyAntarase nivRuttike dvArA rachit dRuShTignAtRutattvamen pariNati jisakA lakShaN hai vah chAritraparyAy hai . in paryAyonke aur AtmAke 2bhAvyabhAvakatAke dvArA utpanna ati gADh itaretar milanake balake kAraN in tInon paryAyarUp yugapat angangIbhAvase pariNat AtmAke, AtmaniShThatA hone par jo sanyatattva hotA hai vah sanyatapanA ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aisA mokShamArga hI haiaisA jAnanA chAhiye, kyonki vahAn (sanyatapanemen) 3peyakI bhAnti 4anekAtmak ekakA anubhav hone 1. kriyAntar = anya kriyA; [gney aur gnAtA anya kriyAse nivRutta ho usake kAraN honevAlI jo draShTAgnAtA

Atmatattvamen pariNati vah chAritraparyAyakA lakShaN hai .]] 2. bhAvak arthAt honevAlA, aur bhAvak jisarUp ho so bhAvya hai . AtmA bhAvak hai aur samyagdarshanAdi

paryAyen bhAvyak hain . bhAvak aur bhAvyakA paraspar ati gADh milan (ekamekatA) hotA hai . bhAvak AtmA
angI hai aur bhAvyarUp samyagdarshanAdi paryAyen usakA ang hai .

3. pey = pInekI vastu, jaise ThanDAI . [ThanDAIkA svAd anekAtmak ek hotA hai; kyonki abhedase usamen

ek ThanDAIkA hI svAd AtA hai, aur bhedase usamen dUdh, shakkar, somph , kAlImircha tathA bAdAm Adi anek vastuonkA svAd AtA hai . ] 4. yahAn anekAtmak ekake anubhavamen jo anekAtmakatA hai vah paradravyamay nahIn hai vahAn paradravyonse to nivRutti

hI hai; mAtra samyagdarshangnAnchAritrarUp svaanshonke kAraN hI anekAtmakatA hai . isaliye vahAn,
anekAtmakatA hone par bhI ekAgratA (ekagratA) pragaT hai .

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version

gantavya . tasya tu samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnen vyavahAranayen, aikAgArayan mokShamArga ityabhedAtmakatvAd dravyapradhAnen nishchayanayen, vishvasyApi bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANen pragnapti ..242..

ityevan pratipatturAshayavashAdekopyanekIbhavan
strailakShaNyamathaikatAmupagato mArgopavargasya ya .
draShTRugnAtRunibaddhavRuttimachalan lokastamAskandatA-
mAskandatyachirAdvikAshamatulan yenollasantyAshchite
..16..
nAmAntareN paramasAmyamiti . tadev paramasAmyan paryAyanAmAntareN shuddhopayogalakShaNa shrAmaNyAparanAmA
mokShamArgo gnAtavya iti . tasya tu mokShamArgasya samyagdarshanagnAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvA-
tparyAyapradhAnen vyavahAranayen nirNayo bhavati . aikAgrayan mokShamArga ityabhedAtmakatvAt dravyapradhAnen
nishchayanayen nirNayo bhavati . samastavastusamUhasyApi bhedAbhedAtmakatvAnnishchayavyavahAramokShamArgadvayasyApi
pramANen nishchayo bhavatItyartha ..242.. evan nishchayavyavahArasanyamapratipAdanamukhyatven tRutIyasthale
gAthAchatuShTayan gatam . ath ya svashuddhAtmanyekAgro na bhavati tasya mokShAbhAvan darshayatimujjhadi vA rajjadi
par bhI, samasta paradravyase nivRutti honese ekAgratA abhivyakta (pragaT) hai .

vah (sanyatattvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak honese ‘samyagdarshangnAn chAritra mokShamArga hai’ isaprakA paryAyapradhAn vyavahAranayase usakA pragnApan hai; vah (mokShamArga) abhedAtmak honese ‘ekAgratA mokShamArga hai’ isaprakAr dravyapradhAn nishchayanayase usakA pragnApan hai; samasta hI padArtha bhedAbhedAtmak honese ve donon, (samyagdarshangnAnchAritra tathA ekAgratA) mokShamArga hai’ isaprakAr pramANase usakA pragnApan hai ..242..

[ab shlok dvArA mokShaprAptike liye draShTAgnAtAmen lInatA karaneko kahA jAtA hai . ]
artha :isaprakAr, pratipAdakake Ashayake vash, ek hone par bhI anek hotA huA

(abhedapradhAn nishchayanayase ekekAgratArUphotA huA bhI vaktAke abhiprAyAnusAr bhedapradhAn vyavahAranayase anek bhIdarshan -gnAn -chAritrarUp bhIhotA honese) 1ekatA (ekalakShaNatA) ko tathA 2trilakShaNatAko prApta jo apavarga (mokSha) kA mArga use lok draShTA gnAtAmen pariNati bAndhakar (-lIn karake) achalarUpase avalamban kare, jisase vah (lok) ullasit chetanAke atul vikAsako alpakAlamen prApta ho . shArdUlavikrIDit chhand. 1. dravyapradhAn nishchayanayase mAtra ekAgratA hI ek mokShamArgakA lakShaN hai . 2. paryAyapradhAn vyavahAranayase darshan -gnAn -chAritrarUp trik mokShamArgakA lakShaN hai .


Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version

athAnaikAgArayasya mokShamArgatvan vighaTayati
mujjhadi vA rajjadi vA dussadi vA davvamaNNamAsejja .
jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehin vivihehin ..243..
muhyati vA rajyati vA dveShTi vA dravyamanyadAsAdya .
yadi shramaNognAnI badhyate karmabhirvividhai ..243..

yo hi na khalu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sovashyan gneyabhUtan dravyamanyadAsIdati . tadAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdbhraShTa svayamagnAnIbhUto muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA; tathAbhUtashcha badhyat ev, na tu vimuchyate . at anaikAgArayasya na mokShamArgatvan siddhayet ..243.. vA dussadi vA davvamaNNamAsejja jadi muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA, yadi chet . kin kRutvA . dravyamanyadAsAdya prApya . sa ka . samaNo shramaNastapodhana . tadA kAle aNNANI agnAnI bhavati . agnAnI san bajjhadi kammehin vivihehin badhyate karmabhirvividhairiti . tathAhiyo nirvikArasvasamvedanagnAnenaikAgro bhUtvA svAtmAnan na jAnAti tasya chittan bahirviShayeShu gachchhati . tatashchidAnandaikanijasvabhAvAchchyuto bhavati . tatashcha rAgadveShamohai pariNamati . tatpariNaman bahuvidhakarmaNA badhyat iti . tata kAraNAnmokShArthibhi- rekAgratven svasvarUpan bhAvanIyamityartha ..243.. ath nijashuddhAtmani yosAvekAgrastasyaiv mokSho

ab aisA darashAte hain kianekAgratAke mokShamArgapanA ghaTit nahIn hotA (arthAt anekAgratA mokShamArga nahIn hai ) :

anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN, [anyat dravyam AsAdya ] anya dravyakA Ashray karake [agnAnI ] agnAnI hotA huA, [muhyati vA ] moh karatA hai, [rajyati vA ] rAg karatA hai, [dveShTi vA ] athavA dveSh karatA hai, to vah [vividhai karmabhi ] vividh karmonse [badhyate ] bandhatA hai ..243..

TIkA :jo vAstavamen gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko nahIn bhAtA, vah avashya gneyabhUt anya dravyakA Ashray karatA hai, aur usakA Ashray karake, gnAnAtmak AtmAke gnAnase bhraShTa vah svayam agnAnI hotA huA moh karatA hai, rAg karatA hai, athavA dveSh karatA hai; aur aisA (-mohI rAgI athavA dveShI) hotA huA bandhako hI prApta hotA hai; parantu mukta nahIn hotA .

isase anekAgratAko mokShamArgapanA siddha nahIn hotA ..243..
paradravyane Ashray shramaN agnAnI pAme mohane
vA rAgane vA dveShane, to vividh bAndhe karmane. 243
.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version

athaikAgArayasya mokShamArgatvamavadhArayannupasanharati
aTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi .
samaNo jadi so Niyadan khavedi kammANi vivihANi ..244..
artheShu yo na muhyati na hi rajyati naiv dveShamupayAti .
shramaNo yadi sa niyatan kShapayati karmANi vividhAni ..244..

yastu gnAnAtmAnamAtmAnamekamagran bhAvayati, sa na gneyabhUtan dravyamanyadAsIdati . tadanAsAdya cha gnAnAtmAtmagnAnAdabhraShTa svayamev gnAnIbhUtastiShThanna muhyati, na rajyati, na dveShTi; bhavatItyupadishatiaTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi artheShu bahipadArtheShu yo na muhyati, na rajyati, hi sphu Tan, naiv dveShamupayAti, jadi yadi chet, so samaNo sa shramaNa Niyadan nishchitan khavedi vivihANi kammANi kShapayati karmANi vividhAni iti . ath visheShayosau dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShA- rUpAdyapadhyAnatyAgen nijasvarUpan bhAvayati, tasya chittan bahipadArtheShu na gachchhati, tatashcha bahipadArtha- chintAbhAvAnnirvikArachichchamatkAramAtrAchchyuto na bhavati . tadachyavanen cha rAgAdyabhAvAdvividhakarmANi vinAshayatIti . tato mokShArthinA nishchalachitten nijAtmani bhAvanA kartavyeti . itthan vItarAgachAritra- vyAkhyAnan shrutvA kechan vadantisayogikevalinAmapyekadeshen chAritran, paripUrNachAritran punarayogicharam- samaye bhaviShyati, ten kAraNenedAnImasmAkan samyaktvabhAvanayA bhedagnAnabhAvanayA cha pUryate, chAritran pashchAdbhaviShyatIti . naivan vaktavyam . abhedanayen dhyAnamev chAritran, tachcha dhyAnan kevalinAmupachAreNoktan , chAritramapyupachAreNeti . yatpuna samastarAgAdivikalpajAlarahitan shuddhAtmAnubhUtilakShaNan samyagdarshanagnAn-

ab ekAgratA vah mokShamArga hai aisA (AchArya mahArAj) nishchit karate hue (mokShamArga pragnApanakA) upasanhAr karate hain :

anvayArtha :[yadi ya shramaNa ] yadi shramaN [artheShu ] padArthommen [na muhyati ] moh nahIn karatA, [na hi rajyati ] rAg nahIn karatA, [na ev dveSham upayAti ] aur na dveShako prApta hotA hai [sa ] to vah [niyatan ] niyamase (nishchit) [vividhAni karmANi ] vividh karmonko [kShapayati ] khapAtA hai ..243..

TIkA :jo gnAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko bhAtA hai vah gneyabhUt anya dravyakA Ashray nahIn karatA; aur usakA Ashray nahIn karake gnAnAtmak AtmAke gnAnase abhraShTa aisA

nahi moh, ne nahi rAg, dveSh kare nahIn artho viShe,
to niyamathI munirAj e vidhavidh karmo kShay kare. 244
.

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version

tathAbhUta san muchyat ev, na tu badhyate . at aikAgArayasyaiv mokShamArgatvan siddhayet ..244..

iti mokShamArgapragnApanam ..
ath shubhopayogapragnApanam . tatra shubhopayogina shramaNatvenAnvAchinoti
samaNA suddhuvajuttA suhovajuttA ya honti samayamhi .
tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA ..245..
shramaNA shuddhopayuktA shubhopayuktAshcha bhavanti samaye .
teShvapi shuddhopayuktA anAsravA sAsravA sheShA ..245..
pUrvakan vItarAgachhadmasthachAritran tadev kAryakArIti . kasmAditi chet . tenaiv kevalagnAnan jAyate
yatastasmAchchAritre tAtparyan kartavyamiti bhAvArtha . kinch utsargavyAkhyAnakAle shrAmaNyan vyAkhyAtamatra
punarapi kimarthamiti parihAramAhtatra sarvaparityAgalakShaN utsarga ev mukhyatven cha mokShamArga, atra
tu shrAmaNyavyAkhyAnamasti, paran kintu shrAmaNyan mokShamArgo bhavatIti mukhyatven visheShosti ..244.. evan
shrAmaNyAparanAmamokShamArgopasanhAramukhyatven chaturthasthale gAthAdvayan gatam . ath shubhopayoginAn
sAsravatvAdvayavahAreN shramaNatvan vyavasthApayatisanti vidyante . kva . samayamhi samaye paramAgame . ke
santi . samaNA shramaNAstapodhanA . kimvishiShTA . suddhuvajuttA shuddhopayogayuktA shuddhopayogin ityartha .
suhovajuttA ya na kevalan shuddhopayogayuktA, shubhopayogayuktAshrcha . chakArotra anvAchayArthe gauNArthe
vah svayamev gnAnIbhUt rahatA huA, moh nahIn karatA, rAg nahIn karatA, dveSh nahIn karatA, aur aisA
(-amohI, arAgI, adveShI) vartatA huA (vah) mukta hI hotA hai, parantu bandhatA nahIn hai
.
isase ekAgratAko hI mokShamArgatva siddha hotA hai ..244..
isaprakAr mokShamArga -pragnApan samApta huA .
ab, shubhopayogakA pragnApan karate hain . usamen (pratham), shubhopayogiyonko shramaNarUpamen

gauNatayA batalAte hain .

anvayArtha :[samaye ] shAstramen (aisA kahA hai ki), [shuddhopayuktA shramaNA ] shuddhopayogI ve shramaN hain, [shubhopayuktA cha bhavanti ] shubhopayogI bhI shramaN hote hain; [teShu api ] unamen bhI [shuddhopayuktA anAsravA ] shuddhopayogI nirAsrav hain, [sheShA sAsravA ] sheSh sAsrav hain, (arthAt shubhopayogI Asrav sahit hain .) ..245..

shuddhopayogI shramaN chhe, shubhayukta paN shAstre kahyA;
shuddhopayogI chhe nirAsrav, sheSh sAsrav jANavA. 245
.

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version

ye khalu shrAmaNyapariNatin pratignAyApi, jIvitakaShAyakaNatayA, samastaparadravyanivRutti- pravRuttasuvishuddhadRushignaptisvabhAvAtmatattvavRuttirUpAn shuddhopayogabhUmikAmadhiroDhun na kShamante, te tadupakaNThaniviShTA, kaShAyakuNThIkRutashaktayo, nitAntamutkaNThulamanasa, shramaNA kin bhaveyurna vetyatrAbhidhIyate . ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan suhovajutto va saggasuhan ..’ iti svayamev nirUpitatvAdasti tAvachchhubhopayogasya dharmeN sahaikArthasamavAya . tata shubhopayoginopi dharmasadbhAvAdbhaveyu shramaNA . kintu teShAn shuddhopayogibhi saman samakAShThatvan na bhavet, yata shuddhopayogino nirastasamastakaShAyatvAd- grAhya . tatra dRuShTAntayathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvA siddhajIvA ev jIvA bhaNyate, vyavahAreN chaturgatipariNatA ashuddhajIvAshcha jIvA iti; tathA shuddhopayoginAn mukhyatvan, shubhopayoginAn tu chakArasamuchchayavyAkhyAnen gauNatvam . kasmAdgauNatvan jAtamiti chet . tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA teShvapi madhye shuddhopayogayuktA anAsravA, sheShA sAsravA iti yata kAraNAt . tadyathAnij- shuddhAtmabhAvanAbalen samastashubhAshubhasankalpavik lparahitatvAchchhuddhopayogino nirAsravA ev, sheShA

TIkA :jo vAstavamen shrAmaNyapariNatikI pratignA karake bhI, kaShAy kaNake jIvit (vidyamAn) honese, samasta paradravyase nivRuttirUpase pravartamAn aisI jo 1suvishuddhadarshanagnAnasvabhAv Atmatattvamen pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA usamen ArohaN karaneko asamartha hain; ve (shubhopayogI) jIvjo ki shuddhopayogabhUmikAke 2upakanTh nivAs kar rahe hain, aur kaShAyane jinakI shakti kuNThit kI hai, tathA jo atyanta utkaNThit (-Atur) manavAle hain, veshramaN hain yA nahIn, yah yahAn kahA jAtA hain :

3dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasampaogajudo . pAvadi NivvANasuhan suhovajutto va saggasuhan .. isaprakAr (bhagavAn kundakundAchAryane 11vIn gAthAmen) svayam hI nirUpaN kiyA hai, isaliye shubhopayogakA dharmake sAth 4ekArthasamavAy hai . isaliye shubhopayogI bhI, unake dharmakA sadbhAv honese, shramaN hain . kintu ve shuddhopayogiyonke sAth samAn koTike nahIn hai, kyonki shuddhopayogI samasta kaShAyonko nirasta kiyA honese nirAsrav hI hain aur ye shubhopayogI to kaShAyakaN avinaShTa honese sAsrav hI hain . aur aisA honese hI shuddhopayogiyonke sAth inako 1. AtmatatvakA svabhAv suvishuddha darshan aur gnAn hai . 2. upakanTh = talahaTI; paDos; najadIkakA bhAg; nikaTatA . 3. arthadharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddhopayogamen yukta ho to mokShasukhako pAtA hai, aur yadi

shubhopayogamen yukta ho to svargasukhako (bandhako) pAtA hai . 4. ekArthasamavAy = ek padArthamen sAth rah sakanerUp sambandh (AtmapadArthamen dharma aur shubhopayog ekasAth

ho sakatA hai isaliye shubhopayogakA dharmake sAth ekArthasamavAy hai .)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version

nAsravA ev . ime punaranavakIrNakaShAyakaNatvAtsAsravA ev . at ev cha shuddhopayogibhi samamamI na samuchchIyante, kevalamanvAchIyanta ev ..245..

ath shubhopayogishramaNalakShaNamAsUtrayati
arahantAdisu bhattI vachchhaladA pavayaNAbhijuttesu .
vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave chariyA ..246..
arhadAdiShu bhaktirvatsalatA pravachanAbhiyukteShu .
vidyate yadi shrAmaNye sA shubhayuktA bhavechcharyA ..246..

shubhopayogino mithyAtvaviShayakaShAyarUpAshubhAsravanirodhepi puNyAsravasahitA iti bhAva ..245.. ath shubhopayogishramaNAnAn lakShaNamAkhyAtisA suhajuttA bhave chariyA sA charyA shubhayuktA bhavet . kasya . tapodhanasya . kathambhUtasya . samastarAgAdivikalparahitaparamasamAdhau sthAtumashakyasya . yadi kim . vijjadi jadi vidyate yadi chet . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre . kin vidyate . arahantAdisu bhattI ananta- gnAnAdiguNayukteShvarhatsiddheShu guNAnurAgayuktA bhakti . vachchhaladA vatsalasya bhAvo vatsalatA vAtsalyan vinayonukUlavRutti . keShu viShaye . pavayaNAbhijuttesu pravachanAbhiyukteShu . pravachanashabdenAtrAgamo bhaNyate, (shubhopayogiyonko) nahIn liyA (nahIn varNan kiyA) jAtA, mAtra pIchhese (gauNarUpamen hI) liyA jAtA hai .

bhAvArtha :paramAgamamen aisA kahA hai ki shuddhopayogI shramaN hain aur shubhopayogI bhI gauNarUpase shramaN hain . jaise nishchayase shuddhabuddhaekasvabhAvI siddha jIv hI jIv kahalAte hain aur vyavahArase chaturgati pariNat ashuddha jIv bhI jIv kahe jAte hain, usIprakAr shramaNarUpase shuddhopayogI jIvonkI mukhyatA hai aur shubhopayogI jIvonkI gauNatA hai; kyonki shuddhopayogI nijashuddhAtmabhAvanAke balase samasta shubhAshubh sankalpavikalponse rahit honese nirAsrav hI hain, aur shubhopayogiyonke mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubhAsravakA nirodh hone par bhI ve puNyAsravayukta hain ..245..

ab, shubhopayogI shramaNakA lakShaN sUtra dvArA (gAthA dvArA) kahate hain :

anvayArtha :[shrAmaNye ] shrAmaNyamen [yadi ] yadi [arhadAdiShu bhakti ] arhantAdike prati bhakti tathA [pravachanAbhiyukteShu vatsalatA ] pravachanarat jIvonke prati vAtsalya [vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vah [shubhayuktA charyA ] shubhayukta charyA (shubhopayogI

vAtsalya pravachanarat viShe ne bhakti arhantAdike
e hoy jo shrAmaNyamAn, to charaN te shubhayukta chhe. 246.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version

sakalasangasannyAsAtmani shrAmaNye satyapi kaShAyalavAveshavashAt svayam shuddhAtmavRutti- mAtreNAvasthAtumashaktasya, pareShu shuddhAtmavRuttimAtreNAvasthiteShvarhadAdiShu, shuddhAtmavRuttimAtrAvasthiti- pratipAdakeShu pravachanAbhiyukteShu cha bhaktyA vatsalatayA cha prachalitasya, tAvanmAtrarAg- pravartitaparadravyapravRuttisamvalitashuddhAtmavRutte, shubhopayogi chAritran syAt . ata shubhopayogi- shramaNAnAn shuddhAtmAnurAgayogichAritratvanlakShaNam ..246..

ath shubhopayogishramaNAnAn pravRuttimupadarshayati
vandaNaNamansaNehin abbhuTThANANugamaNapaDivattI .
samaNesu samAvaNao Na NindidA rAgachariyamhi ..247..

sangho vA, ten pravachanenAbhiyuktA pravachanAbhiyuktA AchAryopAdhyAyasAdhavasteShviti . etaduktan bhavati svayam shuddhopayogalakShaNe paramasAmAyike sthAtumasamarthasyAnyeShu shuddhopayogaphalabhUtakevalagnAnen pariNateShu, tathaiv shuddhopayogArAdhakeShu cha yAsau bhaktistachchhubhopayogishramaNAnAn lakShaNamiti ..246.. ath shubhopayoginAn shubhapravRuttin darshayatiNa NindidA naiv niShiddhA . kva . rAgachariyamhi shubharAgacharyAyAn chAritra) [bhavet ] hai ..246..

TIkA :sakal sangake sannyAsasvarUp shrAmaNyake hone par bhI jo kaShAyAnsh (alpakaShAy) ke Aveshake vash keval shuddhAtmapariNatirUpase rahanemen svayam ashakta hai aisA shramaN, par aise jo (1) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanevAle arhantAdik tathA (2) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdan karanevAle pravachanarat jIvonke prati (1) bhakti tathA (2) vAtsalyase chanchal hai us (shramaN) ke, mAtra utane rAgase pravartamAn paradravyapravRuttike sAth shuddhAtmapariNatimilit honeke kAraN, shubhopayogI chAritra hai .

isase (aisA kahA gayA hai ki) shuddhAtmAkA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNonkA lakShaN hai .

bhAvArtha :mAtra shuddhAtmapariNatirUp rahanemen asamartha honeke kAraN jo shramaN, par aise arhantAdike prati bhaktise tathA par aise AgamaparAyaN jIvonke prati vAtsalyase chanchal (asthir) hain us shramaNake shubhopayogI chAritra hai, kyonki shuddhAtmapariNati paradravyapravRutti (paradravyamen pravRutti) ke sAth milI huI hai, arthAt vah shubhabhAvake sAth mishrit hai ..246..

ab, shubhopayogI shramaNonkI pravRutti batalAte hain :
shramaNo prati vandan, naman, anugaman, abhyutthAn ne
vaLI shramanivAraN chhe na nindit rAgayut charyA viShe. 247
.
પ્ર. ૫૮

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version

vandananamaskaraNAbhyAmabhyutthAnAnugamanapratipatti .
shramaNeShu shramApanayo na ninditA rAgacharyAyAm ..247..

shubhopayoginAn hi shuddhAtmAnurAgayogichAritratayA, samadhigatashuddhAtmavRuttiShu shramaNeShu vandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti shuddhAtmavRuttitrANanimittA shramApanayanapravRuttishcha na duShyet ..247..

ath shubhopayoginAmevaivamvidhA pravRuttayo bhavantIti pratipAdayati
dansaNaNANuvadeso sissaggahaNan cha posaNan tesin .
chariyA hi sarAgANan jiNindapUjovadeso ya ..248..

sarAgachAritrAvasthAyAm . kA na ninditA . vandaNaNamansaNehin abbhuTThANANugamaNapaDivattI vandananamaskArAbhyAn sahAbhyutthAnAnugamanapratipattipravRutti . samaNesu samAvaNao shramaNeShu shramApanaya ratnatrayabhAvanAbhighAtak- shramasya khedasya vinAsh iti . anen kimuktan bhavatishuddhopayogasAdhake shubhopayoge sthitAnAn tapodhanAnAn itthambhUtA shubhopayogapravRuttayo ratnatrayArAdhakasheShapuruSheShu viShaye yuktA ev, vihitA eveti ..247.. ath shubhopayoginAmevetthambhUtA pravRuttayo bhavanti, na cha shuddhopayoginAmiti prarUpayatidansaNaNANuvadeso

anvayArtha :[shramaNeShu ] shramaNonke prati [vandananamaskaraNAbhyAn ] vandannamaskAr sahit [abhyutthAnAnugamanapratipatti ] 1abhyutthAn aur 2anugamanarUp 3vinIt pravRutti karanA tathA [shramApanaya ] unakA shram dUr karanA vah [rAgacharyAyAm ] rAgacharyAmen [na ninditA ] nindit nahIn hai ..247..

TIkA :shubhopayogiyonke shuddhAtmAke anurAgayukta chAritra hotA hai, isaliye jinane shuddhAtmapariNati prApta kI hai aise shramaNonke prati jo vandannamaskArabhyutthAnanugamanarUp vinIt vartanakI pravRutti tathA shuddhAtmapariNatikI rakShAkI nimittabhUt aisI jo shram dUr karanekI (vaiyAvRutyarUp) pravRutti hai, vah shubhopayogiyonke liye dUShit (doSharUp, nindit) nahIn hai . (arthAt shubhopayogI muniyonke aisI pravRuttikA niShedh nahIn hain ) ..247..

ab, aisA pratipAdan karate hain ki shubhopayogiyonke hI aisI pravRuttiyAn hotI hain : 1. abhyutthAn = mAnArtha khaDA ho jAnA vah . 2. anugaman = pIchhe chalanA vah .3. vinIt = vinayayukta, sanmAnayukta, vivekI, sabhya .

upadesh darshanagnAnano, poShaNgrahaN shiShyo taNun,
upadesh jinapUjA taNovartan tun jAN sarAganun. 248.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version

darshanagnAnopadesha shiShyagrahaNan cha poShaNan teShAm .
charyA hi sarAgANAn jinendrapUjopadeshashcha ..248..

anujighRukShApUrvakadarshanagnAnopadeshapravRutti shiShyasangrahaNapravRuttistatpoShaNapravRuttirjinendra- pUjopadeshapravRuttishcha shubhopayoginAmev bhavanti, na shuddhopayoginAm ..248..

ath sarvA ev pravRuttaya shubhopayoginAmev bhavantItyavadhArayati
uvakuNadi jo vi Nichchan chAduvvaNNassa samaNasanghassa .
kAyavirAdhaNarahidan so vi sarAgappadhANo se ..249..

darshanan mUDhatrayAdirahitan samyaktvan, gnAnan paramAgamopadesha, tayorupadesho darshanagnAnopadesha . sissaggahaNan cha posaNan tesin ratnatrayArAdhanAshikShAshIlAnAn shiShyANAn grahaNan svIkArasteShAmev poShaNamashanashayanAdichintA . chariyA hi sarAgANan itthambhUtA charyA chAritran bhavati, hi sphu Tam . keShAm . sarAgANAn dharmAnurAg- chAritrasahitAnAm . na kevalamitthambhUtA charyA, jiNindapUjovadeso ya yathAsambhavan jinendrapUjAdi- dharmopadeshashcheti . nanu shubhopayoginAmapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA dRushyate, shuddhopayoginAmapi kvApi kAle shubhopayogabhAvanA dRushyate, shrAvakANAmapi sAmAyikAdikAle shuddhabhAvanA dRushyate, teShAn kathan visheSho bhedo gnAyat iti . parihAramAhyuktamuktan bhavatA, paran kintu ye prachureN shubhopayogen vartante te yadyapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanAn kurvanti tathApi shubhopayogin ev bhaNyante . yepi shuddhopayoginaste yadyapi kvApi kAle shubhopayogen vartante tathApi shuddhopayogin ev . kasmAt . bahupadasya pradhAnatvAdAmravananimbavanavaditi ..248.. ath kAshchidapi yA pravRuttayastA shubhopayogi- nAmeveti niyamatiuvakuNadi jo vi Nichchan chAduvvaNNassa samaNasanghassa upakaroti yopi nityan . kasya .

anvayArtha :[darshanagnAnopadesha ] darshanagnAnakA (samyagdarshan aur samyaggnAnakA) upadesh, [shiShyagrahaNan ] shiShyonkA grahaN, [cha ] tathA [teShAm poShaNan ] unakA poShaN, [cha ] aur [jinendrapUjopadesha ] jinendrakI pUjAkA upadesh [hi ] vAstavamen [sarAgANAn charyA ] sarAgiyonkI charyA hai ..248..

TIkA :anugrah karanekI ichchhApUrvak darshanagnAnake upadeshakI pravRutti, shiShyagrahaNakI pravRutti, unake poShaNakI pravRutti aur jinendrapUjanake upadeshakI pravRutti shubhopayogiyonke hI hotI hai, shuddhopayogiyonke nahIn ..248..

ab, aisA nishchit karate hain ki sabhI pravRuttiyAn shubhopayogiyonke hI hotI hain :
vaN jIvakAyavirAdhanA upakAr je nitye kare
chauvidh sAdhusanghane, te shramaN rAgapradhAn chhe. 249
.

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version

upakaroti yopi nityan chAturvarNasya shramaNasanghasya .
kAyavirAdhanarahitan sopi sarAgapradhAna syAt ..249..

pratignAtasanyamatvAt ShaTkAyavirAdhanarahitA yA kAchanApi shuddhAtmavRuttitrANanimittA chAturvarNasya shramaNasanghasyopakArakaraNapravRutti sA sarvApi rAgapradhAnatvAt shubhopayoginAmev bhavati, na kadAchidapi shuddhopayoginAm ..249.. chAturvarNasya shramaNasanghasya . atra shramaNashadben shramaNashabdavAchyA RuShimuniyatyanagArA grAhyA . ‘‘desh- pratyakShavitkevalabhRudihamuni syAdRuShi prasRutarddhirArUDha shreNiyugmejani yatiranagAropara sAdhuvarga . rAjA brahmA cha deva param iti RuShirvikriyAkShINashaktiprApto buddhayauShadhIsho viyadayanapaTurvishvavedI krameN ..’’ RuShay Ruddhin prAptAste chaturvidhA, rAjabrahmadevaparamaRuShibhedAt . tatra rAjarShayo vikriyA- kShINArddhiprAptA bhavanti . brahmarShayo buddhayauShadharddhiyuktA bhavanti . devarShayo gaganagamanarddhisampannA bhavanti . paramarShaya kevalina kevalagnAnino bhavanti . munaya avadhimanaparyayakevalinashcha . yatay upashamak- kShapakashreNyArUDhA . anagArA sAmAnyasAdhava . kasmAt . sarveShAn sukhadukhAdiviShaye samatApariNAmo- stIti . athavA shramaNadharmAnukUlashrAvakAdichAturvarNasangha . kathan yathA bhavati . kAyavirAdhaNarahid svasthabhAvanAsvarUpan svakIyashuddhachaitanyalakShaNan nishchayaprANan rakShan parakIyaShaTakAyavirAdhanArahitan yathA bhavati . so vi sarAgappadhANo se sopItthambhUtastapodhano dharmAnurAgachAritrasahiteShu madhye pradhAna shreShTha syAdityartha ..249.. ath vaiyAvRuttyakAlepi svakIyasanyamavirAdhanA na kartavyetyupadishatijadi

anvayArtha :[ya api ] jo koI (shramaN) [nityan ] sadA [kAyavirAdhanarahitan ] (chhah) kAyakI virAdhanAse rahit [chAturvarNasya ] chAraprakArake [shramaNasanghasya ] shramaN sanghakA [upakaroti ] upakAr karatA hai, [sa api ] vah bhI [sarAgapradhAna syAt ] rAgakI pradhAnatAvAlA hai ..249..

TIkA :sanyamakI pratignA kI honese 1chhah kAyake virAdhanase rahit jo koI bhI, shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI, 2chAr prakArake shramaNasanghakA upakAr karanekI pravRutti hai vah sabhI rAgapradhAnatAke kAraN shubhopayogiyonke hI hotI hai, shuddhopayogiyonke kadApi nahIn ..249.. 1. shramaNasanghako shuddhAtmapariNatike rakShaNamen nimittabhUt aisI jo upakArapravRutti shubhopayogI shramaN karate hain vah

chhah kAyakI virAdhanAse rahit hotI hai, kyonki un (shubhopayogI shramaNon) ne sanyamakI pratignA lI hai . 2. shramaNake 4 prakAr yah hain :(1) RuShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . RuddhiprApta shramaN

RuShi hain, avadhi, manaparyay athavA kevalagnAnavAle shramaN muni hain, upashamak yA kShapakashreNImen ArUDh
shramaN yati hain aur sAmAnya sAdhu vah anagAr hain
. isaprakAr chaturvidh shramaN sangh hai .

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version

ath pravRutte sanyamavirodhitvan pratiShedhayati
jadi kuNadi kAyakhedan vejjAvachchatthamujjado samaNo .
Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANan se ..250..
yadi karoti kAyakhedan vaiyAvRuttyArthamudyata shramaNa .
na bhavati bhavatyagArI dharma sa shrAvakANAn syAt ..250..

yo hi pareShAn shuddhAtmavRuttitrANAbhiprAyeN vaiyAvRuttyapravRuttyA svasya sanyaman virAdhayati, sa gRuhasthadharmAnupraveshAt shrAmaNyAt prachyavate . ato yA kAchan pravRutti sA sarvathA sanyamAvirodhenaiv vidhAtavyA; pravRuttAvapi sanyamasyaiv sAdhyatvAt ..250.. kuNadi kAyakhedan vejjAvachchatthamujjado yadi chet karoti kAyakhedan ShaTakAyavirAdhanAm . kathambhUta san . vaiyAvRuttyArthamudyata . samaNo Na havadi tadA shramaNastapodhano na bhavati . tarhi kin bhavati . havadi agArI agArI gRuhastho bhavati . kasmAt . dhammo so sAvayANan se ShaTakAyavirAdhanAn kRutvA yosau dharma sa shrAvakANAn syAt, na cha tapodhanAnAmiti . idamatra tAtparyamyosau svasharIrapoShaNArthan shiShyAdimohen vA sAvadyan nechchhati tasyedan vyAkhyAnan shobhate, yadi punaranyatra sAvadyamichchhati vaiyAvRuttyAdisvakIyAv- sthAyogye dharmakArye nechchhati tadA tasya samyaktvamev nAstIti ..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati

ab, pravRutti sanyamakI virodhI honekA niShedh karate hain (arthAt shubhopayogI shramaNake sanyamake sAth virodhavAlI pravRutti nahIn honI chAhiyeaisA kahate hain ) :

anvayArtha :[yadi ] yadi (shramaN) [vaiyAvRutyartham udyata ] vaiyAvRuttike liye udyamI vartatA huA [kAyakhedan ] chhah kAyako pIDit [karoti ] karatA hai to vah [shramaNa na bhavati ] shramaN nahIn hai, [agArI bhavati ] gRuhastha hai; (kyonki) [sa ] vah (chhah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvRutti) [shrAvakANAn dharma syAt ] shrAvakonkA dharma hai ..250..

TIkA :jo (shramaN) dUsareke shuddhAtmapariNatikI rakShA ho aise abhiprAyase vaiyAvRutyakI pravRutti karatA huA apane sanyamakI virAdhanA karatA hai, vah gRuhasthadharmamen pravesh kar rahA honese shrAmaNyase chyut hotA hai . isase (aisA kahA hai ki) jo bhI pravRutti ho vah sarvathA sanyamake sAth virodh na Aye isaprakAr hI karanI chAhiye, kyonki pravRuttimen bhI sanyam hI sAdhya hai .

vaiyAvRutte udyat shramaN ShaT kAyane pIDA kare
to shramaN nahi, paN chhe gRuhI; te shrAvakono dharma chhe. 250
.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version

ath pravRutterviShayavibhAge darshayati
joNhANan Niravekkhan sAgAraNagArachariyajuttANan .
aNukan payovayAran kuvvadu levo jadi vi appo ..251..
jainAnAn nirapekShan sAkArAnAkAracharyAyuktAnAm .
anukampayopakAran karotu lepo yadyapyalpa ..251..

yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakShaNA pravRutti sA khalvanekAntamaitrIpavitritachitteShu paropakAre, tathApi shubhopayogibhirdharmopakAra kartavya ityupadishatikuvvadu karotu . sa ka kartA . shubhopayogI puruSha . kan karotu . aNukan payovayAran anukampAsahitopakAran dayAsahitan dharmavAtsalyam . yadi kim . levo jadi vi appo ‘‘sAvadyalesho bahupuNyarAshau’’ iti dRuShTAnten yadyapyalpalepa stokasAvadyan bhavati . keShAn karotu . joNhANan nishchayavyavahAramokShamArgapariNatajainAnAm . katham . Niravekkhan nirapekShan

bhAvArtha :jo shramaN chhah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvRutyAdi pravRutti karatA hai, vah gRuhasthadharmamen pravesh karatA hai; isaliye shramaNako vaiyAvRutyAdikI pravRutti isaprakAr karanI chAhiye ki jisase sanyamakI virAdhanA na ho .

yahAn itanA visheSh samajhanA chAhiye kijo svasharIr poShaNake liye yA shiShyAdike mohase sAvadyako nahIn chAhatA use to vaiyAvRutyAdimen bhI sAvadyakI ichchhA nahIn karanI chAhiye, vah shobhAspad hai . kintu jo anyatra to sAvadyakI ichchhA kare kintu apanI avasthAke yogya vaiyAvRutyAdi dharmakAryamen sAvadyako na chAhe usake to samyaktva hI nahIn hai ..250..

ab pravRuttike viShayake do vibhAg batalAte hain (arthAt ab yah batalAte hain ki shubhopayogiyonko kisake prati upakArakI pravRutti karanA yogya hai aur kisake prati nahIn) :

anvayArtha :[yadyapi alpa lepa ] yadyapi alpa lep hotA hai tathApi [sAkAranAkAracharyAyuktAnAm ] sAkAranAkAr charyAyukta [jainAnAn ] jainonkA [anukampayA ] anukampAse [nirapekShan ] nirapekShatayA [upakAran karotu ] (shubhopayog se) upakAr karo ..251..

TIkA :jo anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRutti usake karanese yadyapi alpa lep to hotA hai, tathApi anekAntake sAth maitrIse jinakA chitta pavitra huA hai aise shuddha jainonke

chhe alpa lep chhatAy darshanagnAnapariNat jainane
nirapekShatApUrvak karo upakAr anukampA vaDe. 251
.

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version

shuddheShu jaineShu shuddhAtmagnAnadarshanapravRuttavRuttitayA sAkArAnAkAracharyAyukteShu shuddhAtmopalambhetar- sakalanirapekShatayaivAlpalepApyapratiShiddhA; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiShiddhA, tatra tathApravRuttyA shuddhAtmavRuttitrANasya parAtmanoranupapatteriti ..251..

ath pravRutte kAlavibhAgan darshayati
rogeN vA chhudhAe taNhAe vA sameN vA rUDhan .
diTThA samaNan sAhU paDivajjadu AdasattIe ..252..

shuddhAtmabhAvanAvinAshakakhyAtipUjAlAbhavAnychhArahitan yathA bhavati . kathambhUtAnAn jainAnAm . sAgAraNagAr- chariyajuttANan sAgArAnAgAracharyAyuktAnAn shrAvakatapodhanAcharaNasahitAnAmityartha ..251.. kasminprastAve vaiyAvRuttyan kartavyamityupadishatipaDivajjadu pratipadyatAn svIkarotu . kayA . AdasattIe svashaktyA . sa ka kartA . sAhU ratnatrayabhAvanayA svAtmAnan sAdhayatIti sAdhu . kam . samaNan jIvitamaraNAdisamapariNAm- pratijo ki shuddhAtmAke gnAndarshanamen pravartamAn 1vRuttike kAraN sAkAr2anAkAr charyAvAle hain unake prati,shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya sabakI apekShA kiye binA hI, us pravRuttike karanekA niShedh nahIn hai; kintu alpa lepavAlI honese sabake prati sabhI prakArase vah pravRutti aniShiddha ho aisA nahIn hai, kyonki vahAn (arthAt yadi sabake prati sabhI prakArase kI jAy to) us prakArakI pravRuttise parake aur nijake shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn ho sakatI .

bhAvArtha :yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa lep to hotA hai, tathApi yadi (1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanasvarUp charyAvAle shuddha jainonke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhikI apekShAse hI, vah pravRutti kI jAtI ho to shubhopayogIke usakA niShedh nahIn hai . parantu, yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravRuttise alpa hI lep hotA hai tathApi (1) shuddhAtmAkI gnAnadarshanarUp charyAvAle shuddha jainonke atirikta dUsaronke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya kisI bhI apekShAse, vah pravRutti karanekA shubhopayogIke niShedh hai, kyonki isaprakArase parako yA nijako shuddhAtmapariNatikI rakShA nahIn hotI ..251..

ab, pravRuttike kAlakA vibhAg batalAte hain (arthAt yah batalAte hain kishubhopayogI shramaN ko kis samay pravRutti karanA yogya hai aur kis samay nahIn) : 1. vRutti = pariNati; vartan; vartanA vah . 2. gnAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai .

AkrAnt dekhI shramaNane shram, rog vA bhUkh, pyAsathI,
sAdhu karo sevA svashaktipramAN e munirAjanI. 252
.

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version

rogeN vA kShudhayA tRuShNayA vA shrameN vA rUDham .
dRuShTavA shramaNan sAdhu pratipadyatAmAtmashaktyA ..252..

yadA hi samadhigatashuddhAtmavRutte shramaNasya tatprachyAvanaheto kasyApyupasargasyopanipAta syAt, sa shubhopayogina svashaktyA pratichikIrShA pravRuttikAla . itarastu svayam shuddhAtmavRutte samadhigamanAy kevalan nivRuttikAl ev ..252..

ath lokasambhAShaNapravRuttin sanimittavibhAgan darshayati
vejjAvachchaNimittan gilANagurubAlavuDDhasamaNANan .
logigajaNasambhAsA Na NindidA vA suhovajudA ..253..

tvAchchhramaNastan shramaNam . diTThA dRuShTavA . kathambhUtam . rUDhan rUDhan vyAptan pIDitan kadarthitam . ken . rogeN vA anAkulatvalakShaNaparamAtmano vilakShaNenAkulatvotpAdaken rogeN vyAdhivisheSheN vA, chhudhAe kShudhayA, taNhAe vA tRuShNayA vA, sameN vA mArgopavAsAdishrameN vA . atredan tAtparyamsvasthabhAvanAvighAtak- rogAdiprastAve vaiyAvRuttyan karoti, sheShakAle svakIyAnuShThAnan karotIti ..252.. ath shubhopayoginAn tapodhanavaiyAvRuttyanimittan laukikasambhAShaNaviShaye niShedho nAstItyupadishatiNa NindidA shubhopayogi-

anvayArtha :[rogeN vA ] rogase, [kShudhayA ] kShudhAse, [tRuShNayA vA ] tRuShAse [shrameN vA ] athavA shramase [rUDham ] AkrAnt [shramaNan ] shramaNako [dRuShTvA ] dekhakar [sAdhu ] sAdhu [AtmashaktyA ] apanI shaktike anusAr [pratipadyatAm ] vaiyAvRutyAdi karo ..252..

TIkA :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNako, usase chyut kare aisA kAraN koI bhI upasargaA jAy, tab vah kAl, shubhopayogIko apanI shaktike anusAr 1pratikAr karanekI ichchhArUp pravRuttikA kAl hai; aur usake atiriktakA kAl apanI shuddhAtmapariNatikI prAptike liye keval nivRuttikA kAl hai .

bhAvArtha :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNake svastha bhAvakA nAsh karanevAlA rogAdik A jAy tab us samay shubhopayogI sAdhuko unakI sevAkI ichchhArUp pravRutti hotI hai, aur sheSh kAlamen shuddhAtmapariNatiko prApta karaneke liye nij anuShThAn hotA hai ..252..

ab logonke sAth bAtachItakaranekI pravRutti usake nimittake vibhAg sahit batalAte hain (arthAt shubhopayogI shramaNako logonke sAth bAtachItakI pravRutti kis nimittase karanA yogya hai aur kis nimittase nahIn, so kahate hain ) : 1. pratikAr = upAy; sahAy .

sevAnimitte rogIbALakvRuddhaguru shramaNo taNI,
laukik jano sah vAt shubhupayogayut nindit nathI. 253.

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version

vaiyAvRuttyanimittan glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm .
laukikajanasambhAShA na ninditA vA shubhopayutA ..253..

samadhigatashuddhAtmavRuttInAn glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAn vaiyAvRuttyanimittamev shuddhAtmavRutti- shUnyajanasambhAShaNamaprasiddhan, na punaranyanimittamapi ..253..

athaivamuktasya shubhopayogasya gauNamukhyavibhAgan darshayati
esA pasatthabhUdA samaNANan vA puNo gharatthANan .
chariyA paretti bhaNidA tAev paran lahadi sokkhan ..254..

tapodhanAnAn na ninditA, na niShiddhA . kA karmatApannA . logigajaNasambhAsA laukikajanai sah sambhAShA vachanapravRutti . suhovajudA vA athavA sApi shubhopayogayuktA bhaNyate . kimarthan na niShiddhA . vejjAvachchaNimittan vaiyAvRuttyanimittam . keShAn vaiyAvRuttyam . gilANagurubAlavuDDhasamaNANan glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm . atra gurushabden sthUlakAyo bhaNyate, athavA pUjyo vA gururiti . tathAhiyadA kopi shubhopayogayukta AchArya sarAgachAritralakShaNashubhopayoginAn vItarAgachAritralakShaNashuddhopayoginAn vA vaiyAvRuttyan karoti, tadAkAle tadvaiyAvRuttyanimittan laukikajanai sah sambhAShaNan karoti, na sheShakAl iti bhAvArtha ..253.. evan gAthApanychaken laukikavyAkhyAnasambandhiprathamasthalan gatam . athAyan vaiyAvRuttyAdilakShaN- shubhopayogastapodhanairgauNavRuttyA shrAvakaistu mukhyavRuttyA kartavya ityAkhyAtibhaNidA bhaNitA kathitA . kA karmatApannA . chariyA charyA chAritramanuShThAnam . kimvishiShTA . esA eShA pratyakShIbhUtA . punashcha kinrUpA . pasatthabhUdA prashastabhUtA dharmAnurAgarUpA . keShAn sambandhinI . samaNANan vA shramaNAnAn vA puNo gharatthANan

anvayArtha :[vA ] aur [glAnagurubAlavRuddhashramaNAnAm ] rogI, guru (-pUjya, baDe), bAl tathA vRuddha shramaNonkI [vaiyAvRutyanimittan ] sevAke nimittase, [shubhopayutA ] shubhopayogayukta [laukikajanasambhAShA ] laukik janonke sAthakI bAtachIt [na ninditA ] nindit nahIn hai ..253..

TIkA :shuddhAtmapariNatiko prApta rogI, guru, bAl aur vRuddha shramaNonkI sevAke nimittase hI (shubhopayogI shramaNako) shuddhAtmapariNatishUnya logonke sAth bAtachIt prasiddha hai ( shAstrommen niShiddha nahIn hai ), kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahIn hai ..253..

ab, is prakArase kahe gaye shubhopayogakA gauNmukhya vibhAg batalAte hain; (arthAt yah batalAte hain ki kisake shubhopayog gauN hotA hai aur kisake mukhya hotA hai .) :

A shubh charyA shramaNane, vaLI mukhya hoy gRuhasthane;
tenA vaDe ja gRuhastha pAme mokShasukh utkRuShTane. 254
.
પ્ર. ૫૯

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version

eShA prashastabhUtA shramaNAnAn vA punargRuhasthAnAm .
charyA pareti bhaNitA tayaiv paran labhate saukhyam ..254..

evameSh shuddhAtmAnurAgayogiprashastacharyArUp upavarNita shubhopayoga tadayan, shuddhAtma- prakAshikAn samastaviratimupeyuShAn kaShAyakaNasadbhAvAtpravartamAna, shuddhAtmavRuttiviruddharAgasangat- tvAdgauNa shramaNAnAn; gRuhiNAn tu, samastaviraterabhAven shuddhAtmaprakAshanasyAbhAvAtkaShAyasadbhAvA- tpravartamAnopi, spha TikasamparkeNArkatejas ivaidhasAn, rAgasanyogen shuddhAtmanonubhavAt kramata paramanirvANasaukhyakAraNatvAchcha, mukhya ..254.. gRuhasthAnAn vA punariyamev charyA paretti parA sarvotkRuShTeti . tAev paran lahadi sokkhan tayaiv shubhopayogacharyayA paramparayA mokShasukhan labhate gRuhastha iti . tathAhitapodhanA sheShatapodhanAnAn vaiyAvRuttyan kurvANA santa kAyen kimapi niravadyavaiyAvRuttyan kurvanti; vachanen dharmopadeshan cha . sheShamauShadhAnnapAnAdikan gRuhasthAnAmadhInan, ten kAraNen vaiyAvRuttyarUpo dharmo gRuhasthAnAn mukhya, tapodhanAnAn gauNa . dvitIyan cha kAraNannirvikArachichchamatkArabhAvanApratipakShabhUten viShayakaShAyanimittotpannenArtaraudradurdhyAnadvayen pariNatAnAn gRuhasthAnAmAtmAshritanishchayadharmasyAvakAsho nAsti, vaiyAvRuttyAdidharmeN durdhyAnavanychanA bhavati, tapodhanasansargeN nishchayavyavahAramokShamArgopadeshalAbho bhavati . tatashcha paramparayA nirvANan labhante ityabhiprAya ..254.. evan shubhopayogitapodhanAnAn shubhAnuShThAnakathanamukhyatayA gAthAShTaken dvitIyasthalan

anvayArtha :[eShA ] yah [prashastabhUtA ] prashastabhUt [charyA ] charyA [shramaNAnAn ] shramaNonke (gauN) hotI hai [vA gRuhasthAnAn puna ] aur gRuhasthonke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti bhaNitA ] aisA (shAstrommen) kahA hai; [tayA ev ] usIse [paran saukhyan labhate ] (paramparAse) gRuhastha param saukhyako prApta hotA hai ..254..

TIkA :isaprakAr shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp jo yah shubhopayog varNit kiyA gayA hai vah yah shubhopayog, shuddhAtmAkI prakAshak sarvaviratiko prApta shramaNonke kaShAyakaNake sadbhAvake kAraN pravartit hotA huA, gauN hotA hai, kyonki vah shubhopayog shuddhAtmapariNatise viruddha aise rAgake sAth sambandhavAn hai; aur vah shubhopayog gRuhasthonke to, sarvaviratike abhAvase 1shuddhAtmaprakAshanakA abhAv honese kaShAyake sadbhAvake kAraN pravartamAn hotA huA bhI, mukhya hai, kyonkijaise Indhanako spha Tikake samparkase sUryake tejakA anubhav hotA hai (aur isaliye vah kramasha jal uThatA hai ) usIprakArgRuhasthako rAgake sanyogase shuddhAtmAkA anubhav hotA hai, aur (isaliye vah shubhopayog) kramasha param nirvANasaukhyakA kAraN hotA hai .

bhAvArtha :darshanApekShAse to shramaNako tathA samyagdaShTi gRuhasthako shuddhAtmAkA hI Ashray hai, parantu chAritrApekShAse shramaNake muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya honese shubhopayog gauN 1. chAritradashAmen pravartamAn ugra shuddhAtmaprakAshanako hI yahAn shuddhAtmaprakAshan ginA hai; samyagdRuShTi gRuhasthake

usakA abhAv hai . sheSh, darshanApekShAse to samyagdRuShTi gRuhasthake bhI shuddhAtmAkA prakAshan hai hI .

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version

ath shubhopayogasya kAraNavaiparItyAt phalavaiparItyan sAdhayati
rAgo pasatthabhUdo vatthuviseseN phaladi vivarIdan .
NANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi ..255..
rAga prashastabhUto vastuvisheSheN phalati viparItam .
nAnAbhUmigatAnIh bIjAnIv sasyakAle ..255..

yathaikeShAmapi bIjAnAn bhUmivaiparItyAnniShpattivaiparItyan, tathaikasyApi prashastarAgalakShaNasya shubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItyan, kAraNavisheShAtkAryavisheShasyAvashyambhAvitvAt .255. gatam . it Urdhvan gAthAShaTakaparyantan pAtrApAtraparIkShAmukhyatven vyAkhyAnan karoti . ath shubhopayogasya pAtrabhUtavastuvisheShAtphalavisheShan darshayatiphaladi phalati, phalan dadAti . sa ka . rAgo rAga . kathambhUta . pasatthabhUdo prashastabhUto dAnapUjAdirUpa . kin phalati . vivarIdan viparItamanyAdRushan bhinna- bhinnaphalam . ken karaNabhUten . vatthuviseseN jaghanyamadhyamotkRuShTabhedabhinnapAtrabhUtavastuvisheSheN . atrArthe hai aur samyagdRuShTi gRuhasthake muniyogya shuddhAtmapariNatiko prApta na ho sakanese ashubhavanchanArtha shubhopayog mukhya hai . samyagdRuShTi gRuhasthake ashubhase (visheSh ashuddha pariNatise) chhUTaneke liye pravartamAn jo yah shubhopayogakA puruShArtha vah bhI shuddhikA hI mandapuruShArtha hai, kyonki shuddhAtmadravyake mand Alambanase ashubh pariNati badalakar shubh pariNati hotI hai aur shuddhAtmadravyake ugra Alambanase shubhapariNati bhI badalakar shubhapariNati ho jAtI hai ..254..

ab, aisA siddha karate hain ki shubhopayogako kAraNakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai :

anvayArtha :[ih nAnAbhUmigatAni bIjAni ev ] jaise is jagatamen anek prakArakI bhUmiyommen paDe hue bIj [sasyakAle ] dhAnyakAlamen viparItarUpase phalate hain, usIprakAr [prashastabhUta rAga ] prashastabhUt rAg [vastuvisheSheN ] vastubhedase (pAtra bhedase) [viparItan phalati ] viparItarUpase phalatA hai ..255..

TIkA :jaise bIj jyon ke tyon hone par bhI bhUmikI viparItatAse niShpattikI viparItatA hotI hai, (arthAt achchhI bhUmimen usI bIjakA achchhA anna utpanna hotA hai aur kharAb bhUmimen vahI kharAb ho jAtA hai yA utpanna hI nahIn hotA), usIprakAr prashastarAgasvarUp shubhopayog jyonkA tyon hone par bhI pAtrakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai, kyonki kAraNake bhedase kAryakA bhed avashyambhAvI (anivArya) hai ..255..

pha La hoy chhe viparIt vastuvisheShathI shubh rAgane,
niShpatti viparIt hoy bhUmivisheShathI jyam bIjane. 255
.