Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version
bhayenApravartamAnasyAtikarkashAcharaNIbhUyAkrameN sharIran pAtayitvA suralokan prApyodvAntasamasta- sanyamAmRutabhArasya tapasonavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnapavAd- nirapekSha utsarga . deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepatvan vigaNayya yatheShTan pravartamAnasya mRudvAcharaNIbhUy sanyaman virAdhyAsanyatajanasamAnIbhUtasya tadAtve tapasonavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnutsarganirapekShopavAda . ata sarvathotsargApavAdavirodhadausthityamAcharaNasya pratiShedhyan, tadarthamev sarvathAnugamyashcha paraspar- sApekShotsargApavAdavijRumbhitavRutti syAdvAda ..231.. kRutvA pUrvakRutapuNyen devaloke samutpadyate . tatra sanyamAbhAvAnmahAn lepo bhavati . tata kAraNAdapavAd- nirapekShamutsargan tyajati, shuddhAtmabhAvanAsAdhakamalpalepan bahulAbhamapavAdasApekShamutsargan svIkaroti . tathaiv cha pUrvasUtroktakrameNApahRutasanyamashabdavAchyepavAde pravartate tatra cha pravartamAna san yadi kathanchidauShadh- pathyAdisAvadyabhayen vyAdhivyathAdipratIkAramakRutvA shuddhAtmabhAvanAn na karoti tarhi mahAn lepo bhavati; athavA pratIkAre pravartamAnopi harItakIvyAjen guDabhakShaNavadindriyasukhalAmpaTayen sanyamavirAdhanAn karoti tadApi mahAn lepo bhavati . tata kAraNAdutsarganirapekShamapavAdan tyaktvA shuddhAtmabhAvanArUpan shubhopayogarUpan vA sanyamamavirAdhayannauShadhapathyAdinimittotpannAlpasAvadyamapi bahuguNarAshimutsargasApekSham-
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase, jo AhAr – vihAr hai, usase honevAle alpalepake bhayase usamen pravRutti na kare to (arthAt apavAdake Ashrayase honevAle alpabandhake bhayase utsargakA haTh karake apavAdamen pravRutta na ho to), ati karkash AcharaNarUp hokar akramase sharIrapAt karake devalok prApta karake jisane samasta sanyamAmRutakA samUh vaman kar DAlA hai use tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA mahAn lep hotA hai, isaliye apavAd nirapekSha utsarga shreyaskar nahIn hai .
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase jo AhAravihAr hai, usase honevAle alpalepako na ginakar usamen 1yatheShTa pravRutti kare to (arthAt apavAdase honevAle alpabandhake prati asAvadhAn hokar utsargarUp dhyeyako chUkakar apavAdamen svachchhandapUrvak pravarte to), mRudu AcharaNarUp hokar sanyam virodhIko – asanyatajanake samAn hue usako – us samay tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA mahAn lep hotA hai . isaliye utsarga nirapekSha apavAd shreyaskar nahIn hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) utsarga aur apavAdake virodhase honevAlA jo AcharaNakA dusthitapanA vah sarvathA niShedhya (tyAjya) hai, aur isIliye paraspar sApekSha utsarga aur apavAdase jisakI vRutti (-astitva, kArya) pragaT hotI hai aisA syAdvAd sarvathA anugamya (anusaraN karane yogya) hai . 1. yatheShTa = svachchhandatayA, ichchhAke anusAr .
Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version
shchitsAmAnyavisheShabhAsini nijadravye karotu sthitim ..15..
bhAvArtha : — jab tak shuddhopayogamen hI lIn na ho jAyA jAy tab tak shramaNako AcharaNakI susthitike liye utsarga aur apavAdakI maitrI sAdhanI chAhiye . use apanI nirbalatAkA lakSha rakhe binA mAtra utsargakA Agrah rakhakar keval ati karkash AcharaNakA haTh nahIn karanA chAhiye; tathA utsargarUp dhyeyako chUkakar mAtra apavAdake Ashrayase keval mRudu AcharaNarUp shithilatAkA bhI sevan nahIn karanA chAhiye . kintu is prakArakA vartan karanA chAhiye jisamen haTh bhI na ho aur shithilatAkA bhI sevan na ho . sarvagna bhagavAnakA mArga anekAnta hai . apanI dashAkI jAnch karake jaise bhI lAbh ho usaprakArase vartan karanekA bhagavAnakA upadesh hai .
apanI chAhe jo (sabal yA nirbal) sthiti ho, tathApi ek hI prakArase vartanA, aisA jinamArga nahIn hai ..231..
ab shlok dvArA Atmadravyamen sthir honekI bAt kahakar ‘AcharaNapragnApan’ pUrNa kiyA jAtA hai .
artha : — isaprakAr visheSh AdarapUrvak purAN puruShonke dvArA sevit, utsarga aur apavAd dvArA anek pRuthak – pRuthak bhUmikAommen vyApta jo chAritra usako yati prApta karake, kramasha atul nivRutti karake, chaitanyasAmAnya aur chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nijadravyamen sarvata sthiti karo .
isaprakAr ‘AcharaN pragnApan’ samApta huA . ★shArdUlavikrIDit chhand
Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version
ath shrAmaNyAparanAmno mokShamArgasyaikAgArayalakShaNasya pragnApanam . tatra tanmUlasAdhanabhUte prathamamAgam ev vyApArayati —
shramaNo hi tAvadaikAgArayagat ev bhavati . aikAgArayan tu nishchitArthasyaiv bhavati . arthanishchayastvAgamAdev bhavati . tat Agam ev vyApAra pradhAnatara, na chAnyA gatirasti . yato na khalvAgamamantareNArthA nishchetun shakyante, tasyaiv hi trisamayapravRuttatrilakShaNasakalapadArtha- sArthayAthAtmyAvagamasusthitAntarangagambhIratvAt . na chArthanishchayamantareNaikAgArayan siddhayet, nishchayavyavahAramokShamArgopasanhAramukhyatven ‘mujjhadi vA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . evan sthalachatuShTayen tRutIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — athaikAgyagata shramaNo bhavati .
ab, shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aise ekAgratAlakShaNavAle mokShamArgakA pragnApan hai . usamen pratham, usake (-mokShamArgake) mUl sAdhanabhUt Agamamen vyApAr (-pravRutti) karAte hain : —
anvayArtha : — [shramaNa ] shramaN [aikAgryata ] ekAgratAko prApta hotA hai; [aikAgryan| ] ekAgratA [artheShu nishchitasya ] padArthonke nishchayavAnke hotI hai; [nishchiti ] (padArthonkA) nishchay [Agamata ] Agam dvArA hotA hai; [tata ] isaliye [AgamacheShTA ] Agamamen vyApAr [jyeShThA ] mukhya hai ..232..
TIkA : — pratham to, shramaN vAstavamen ekAgratAko prApta hI hotA hai; ekAgratA padArthonke nishchayavAnke hI hotI hai; aur padArthonkA nishchay Agam dvArA hI hotA hai; isaliye Agamamen hI vyApAr pradhAnatar (-visheSh pradhAn) hai; dUsarI gati (-anya koI mArga) nahIn hai . usakA kAraN yah hai ki : —
vAstavamen Agamake binA padArthonkA nishchay nahIn kiyA jA sakatA; kyonki Agam hI, jisake trikAl (utpAd – vyay – dhrauvyarUp) tIn lakShaN pravartate hain aise sakalapadArthasArthake yathAtathya gnAn dvArA susthit antarangase gambhIr hai (arthAt AgamakA hI antarang, sarva padArthonke
nishchay bane Agam vaDe, Agamapravartan mukhya chhe. 232.
Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version
yatonishchitArthasya kadAchinnishchikIrShAkulitachetasa samantato dolAyamAnasyAtyantataralatayA, kadAchichchikIrShAjvaraparavashasya vishvan svayam sisRukShorvishvavyApArapariNatasya pratikShaNavijRumbha- mANakShobhatayA, kadAchidbubhukShAbhAvitasya vishvan svayam bhogyatayopAdAy rAgadveShadoShakalmAShit- chittavRutteriShTAniShTavibhAgen pravartitadvaitasya prativastupariNamamAnasyAtyantavisanShThulatayA, kRut- nishchayanikriyanirbhogan yugapadApItavishvamapyavishvatayaikan bhagavantamAtmAnamapashyata satatan vaiyagArayamev syAt . na chaikAgArayamantareN shrAmaNyan siddhayet, yatonaikAgArayasyAnekamevedamiti pashyatastathApratyayAbhiniviShTasyAnekamevedamiti jAnatastathAnubhUtibhAvitasyAnekamevedamiti pratyarthavikalpavyAvRuttachetasA santatan pravartamAnasya tathAvRuttidusthitasya chaikAtmapratItyanubhUti- tachchaikAgyamAgamaparignAnAdev bhavatIti prakAshayati — eyaggagado samaNo aikAgyagata shramaNo bhavati .. atrAyamartha — jagattrayakAlatrayavartisamastadravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakeval- gnAnalakShaNanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnarUpamaikAgyan bhaNyate . tatra gatastanmayatven pariNata samUhake yathArthagnAn dvArA susthit hai isaliye Agam hI samasta padArthonke yathArtha gnAnase gambhIr hai ) .
aur, padArthonke nishchayake binA ekAgratA siddha nahIn hotI; kyonki, jise padArthonkA nishchay nahIn hai vah (1) kadAchit nishchay karanekI ichchhAse AkulatAprApta chittake kAraN sarvata dolAyamAn (-DAvAnDol) honese atyanta taralatA (chanchalatA) prApta karatA hai, (2) kadAchit karanekI ichchhArUp jvarase paravash hotA huA vishvako (-samasta padArthonko) svayam sarjan karanekI ichchhA karatA huA vishvavyApArarUp (-samasta padArthonkI pravRuttirUp) pariNamit honese pratikShaN kShobhakI pragaTatAko prApta hotA hai, aur (3) kadAchit bhoganekI ichchhAse bhAvit hotA huA vishvako svayam bhogyarUp grahaN karake, rAgadveSharUp doShase kaluShit chittavRuttike kAraN (vastuommen) iShTa – aniShTa vibhAg dvArA dvaitako pravartit karatA huA pratyek vasturUp pariNamit honese atyanta asthiratAko prApta hotA hai, isaliye [-uparokta tIn kAraNonse ] us anishchayI jIvake (1) kRutanishchay, (2) niShkriy aur (3) nirbhog aise bhagavAn AtmAko — jo ki yugapat vishvako pI jAnevAlA hone par bhI vishvarUp na honese ek hai use — nahIn dekhanese satat vyagratA hI hotI hai, (-ekAgratA nahIn hotI) .
aur ekAgratAke binA shrAmaNya siddha nahIn hotA; kyonki jisake ekAgratA nahIn hai vah jIv (1) ‘yah anek hI hai’ aisA dekhatA (-shraddhAn karatA) huA usaprakArakI pratItimen
bhAvit hotA hai, aur (3) yah anek hI hai’ isaprakAr pratyek padArthake vikalpase khaNDit (-chhinnabhinna) chitta sahit satat pravRutta hotA huA usaprakArakI 2vRuttise dusthit hotA hai, 1. abhiniviShTa = AgrahI, dRuDh . 2. vRutti = vartanA; chAritra .
Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version
vRuttisvarUpasamyagdarshanagnAnachAritrapariNatipravRuttadrashignaptivRuttirUpAtmatattvaikAgArayAbhAvAt shuddhAtma- tattvapravRuttirUpan shrAmaNyamev na syAt . ata sarvathA mokShamArgAparanAmna shrAmaNyasya siddhaye bhagavadarhatsarvagnopagne prakaTAnekAntaketane shabdabrahmaNi niShNAten mumukShuNA bhavitavyam ..232..
athAgamahInasya mokShAkhyan karmakShapaNan na sambhavatIti pratipAdayati — shramaNo bhavati . eyaggan Nichchhidassa aikAgggggAA AA A
TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutiShvartheShu .NichchhittI Agamado sA cha sA cha padArthanishchittirAgamato bhavati . tathAhi — jIvabhedakarmabhedapratipAdakAgamAbhyAsAdbhabhavati, na keval- mAgamAbhyAsAttathaivAgamapadasArabhUtAchchidAnandaikaparamAtmatattvaprakAshakAdadhyAtmAbhidhAnAtparamAgamAchcha padArtha- parichchhittirbhavati . AgamacheTThA tado jeTThA tata kAraNAdevamuktalakShaNAgame paramAgame cha cheShTA pravRutti jyeShThA shreShThA prashasyetyartha ..232.. athAgamaparignAnahInasya karmakShapaNan na bhavatIti prarUpayati — AgamahINo isaliye use ek AtmAkI pratIti – anubhUti – vRuttisvarUp samyagdarshan – gnAn – chAritra pariNatirUp pravartamAn jo 1dRushignapti – vRuttirUp Atmatattvamen ekAgratA hai usakA abhAv honese shuddhAtmatatvapravRuttirUp shrAmaNya ho (shuddhAtmatatvamen pravRuttirUp munipanA hI) nahIn hotA .
isase (aisA kahA gayA hai ki) mokShamArga jisakA dUsarA nAm hai aise shrAmaNyakI sarvaprakArase siddhi karaneke liye mumukShuko bhagavAn arhanta sarvagnase upagna (-svayam jAnakar kahe gaye) shabdabrahmamen — jisakA ki anekAntarUpI ketan (chihna – dhvaj – lakShaN) pragaT hai usamen — niShNAt honA chAhiye .
bhAvArtha : — Agamake vinA padArthonkA nishchay nahIn hotA, padArthonke nishchayake vinA ashraddhAjanit taralatA, parakartRutvAbhilAShAjanit kShobh aur parabhoktRuttvAbhilAShAjanit asthiratAke kAraN ekAgratA nahIn hotI; aur ekAgratAke vinA ek AtmAmen shraddhAn – gnAn – vartanarUp pravartamAn shuddhAtmapravRutti na honese munipanA nahIn hotA, isaliye mokShArthIkA pradhAn karttavya 2shabdabrahmarUp Agamamen pravINatA prApta karanA hI hai ..232..
ab AgamahInake mokShAkhya (mokSha nAmase kahA jAnevAlA) karmakShay nahIn hotA, aisA pratipAdan karate hain : — 1. dRushi = darshan . 2. shabdabrahma = paramabrahmarUp vAchyakA vAchak dravya shrut . [in gAthAommen sarvagnopagna samasta dravyashrutako
sArabhUt chidAnanda ek paramAtmatattvake prakAshak adhyAtmadravyashrutako ‘paramAgam’ kahA jAtA hai] .]
Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version
na khalvAgamamantareN parAtmagnAnan paramAtmagnAnan vA syAt; na cha parAtmagnAnashUnyasya paramAtmagnAnashUnyasya vA mohAdidravyabhAvakarmaNAn gnaptiparivartarUpakarmaNAn vA kShapaNan syAt . tathA hi — na tAvannirAgamasya niravadhibhavApagApravAhavAhimahAmohamalamalImasasyAsya jagata samaNo NevappANan paran viyANAdi AgamahIna shramaNo naivAtmAnan paran vA vijAnAti; avijANanto atthe avijAnannarthAnparamAtmAdipadArthAn khavedi kammANi kidh bhikkhU kShapayati karmANi kathan bhikShu, na kathamapi iti . ito vistara — ‘‘guNajIvA pajjattI pANA saNNA ya maggaNAo ya . uvaogovi ya kamaso vIsan tu parUvaNA bhaNidA ..’’ iti gAthAkathitAdyAgamamajAnan, tathaiv ‘‘bhiNNau jeN Na jANiyau Niyadehahan paramatthu . so andhau avarahan andhayahan ki ma darisAvai panthu..’’ iti dohakasUtrakathitAdyAgamapadasArabhUtam-
anvayArtha : — [AgamahIna ] AgamahIn [shramaNa ] shramaN [AtmAnan ] AtmAko (nijako) aur [paran ] parako [na ev vijAnAti ] nahIn jAnatA; [arthAn avijAnan ] padArthonko nahIn jAnatA huA [bhikShu ] bhikShu [karmANi ] karmonko [kathan ] kisaprakAr [kShapayati ] kShay kare ? ..233..
TIkA : — vAstavamen Agamake vinA 1parAtmagnAn yA 2paramAtmagnAn nahIn hotA; aur parAtmagnAnashUnyake yA paramAtmagnAnashUnyake mohAdidravyabhAvakarmonkA yA 3gnaptiparivartanarUp karmonkA kShay nahIn hotA . vah isaprakAr hai : —
pratham to, AgamahIn yah jagat — ki jo niravadhi (anAdi) bhavasaritAke pravAhako bahAnevAle mahAmohamalase malin hai vah — dhatUrA piye hue manuShyakI bhAnti vivekake nAshako prApta 1. parAtmagnAn = parakA aur AtmAkA gnAn; sva – parakA bhedagnAn . 2. paramAtmagnAn = paramAtmAkA gnAn, ‘main samasta lokAlokake gnAyak gnAnasvabhAvavAlA param AtmA hUn’ aisA
. 3. gnaptiparivartan = gnaptikA badalanA, jAnanekI kriyAkA parivartan (gnAnakA ek gneyase dUsare gneyamen badalanA
bhikShu padArtha – ajAN te kShay karmano kaI rIt kare ? 233.
Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version
pItonmattakasyevAvakIrNavivekasyAvivikten gnAnajyotiShA nirUpayatopyAtmAtmapradeshanishchit sharIrAdidravyeShUpayogamishritamoharAgadveShAdibhAveShu cha svaparanishchAyakAgamopadeshapUrvakasvAnubhavA- bhAvAdayan paroyamAtmeti gnAnan siddhayet; tathA cha trisamayaparipATIprakaTitavichitraparyAy- prAgbhArAgAdhagambhIrasvabhAvan vishvamev gneyIkRutya pratapata paramAtmanishchAyakAgamopadeshapUrvak- svAnubhavAbhAvAt gnAnasvabhAvasyaikasya paramAtmano gnAnamapi na siddhayet . parAtma- paramAtmagnAnashUnyasya tu dravyakarmArabdhai sharIrAdibhistatpratyayairmoharAgadveShAdibhAvaishcha sahaikya- mAkalayato vadhyaghAtakavibhAgAbhAvAnmohAdidravyabhAvakarmaNAn kShapaNan na siddhayet; tathAch dhyAtmashAstran chAjAnan puruSho rAgAdidoSharahitAvyAbAdhasukhAdiguNasvarUpanijAtmadravyasya bhAvakarma- shabdAbhidheyai rAgAdinAnAvikalpajAlairnishchayen karmabhi sah bhedan na jAnAti, tathaiv karmArividhvansak- honese 1avivikta gnAnajyotise yadyapi dekhatA hai tathApi, use 2svaparanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN, AtmAmen aur Atmapradeshasthit sharIrAdidravyommen tathA upayogamishrit moharAgadveShAdibhAvommen ‘yah par hai aur yah AtmA (-sva) hai’ aisA gnAn siddha nahIn hotA; tathA use, 3paramAtmanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN, jisake trikAl paripATImen vichitra paryAyonkA samUh pragaT hotA hai aise agAdh – gambhIrasvabhAv vishvako gneyarUp karake 4pratapit gnAnasvabhAvI ek paramAtmAkA gnAn bhI siddha nahIn hotA .
aur (isaprakAr) jo (1) parAtmagnAnase tathA (2) paramAtmagnAnase shUnya hai use, (1) dravyakarmase honevAle sharIrAdike sAth tathA 5tatpratyayI moharAgadveShAdi bhAvonke sAth ekatAkA anubhav karanese 6vadhyaghAtakake vibhAgakA abhAv honese mohAdidravyabhAvakarmonkA kShay siddha nahIn hotA, tathA (2) 7gneyaniShThatAse pratyek vastuke utpAd – vinAsharUp pariNamit honeke kAraN 1. avivikta = avivekavAlI; vivek shUnya, bhed – hIn; abhinna; ekamek . 2. svaparanishchAyak = svaparakA nishchay karAnevAlA (Agamopadesh svaparakA nishchay karAnevAlA hai arthAt
svaparakA nishchay karanemen nimittabhUt hai .) 3. paramAtmanishchAyak = paramAtmAkA nishchay karanevAlA (arthAt gnAnasvabhAv paramAtmAkA nishchay karanemen
nimittabhUt .) 4. pratapit = pratApavAn (gnAnasvabhAv paramAtmA vishvako gneyarUp karake tapatA hai — pratApavAn vartatA hai .) 5. tatpratyayI = tatsambandhI, vah jisakA nimitta hai aise . 6. vadhyaghAtak = hanan yogya aur hananakartA [AtmA vadhya hai aur mohAdibhAvakarma ghAtak hain . mohAdidravyakarma
bhI AtmAke ghAtamen nimittabhUt honese ghAtak kahalAte hain .]] 7. gneyaniShTha = gneyommen niShThAvAlA; gneyaparAyaN; gneyasammukh [anAdi sansAramen gnapti gneyaniShTha honese vah pratyek
Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version
gneyaniShThatayA prativastu pAtotpAtapariNatatven gnapterAsansArAtparivartamAnAyA paramAtmaniShThatva- mantareNAnivAryaparivartatayA gnaptiparivartarUpakarmaNAn kShapaNamapi na siddhayet . ata karma- kShapaNArthibhi sarvathAgama paryupAsya ..233..
svakIyparamAtmatattvasya gnAnAvaraNAdidravyakarmabhirapi sah pRuthaktvan na vetti, tathAchAsharIralakShaNashuddhAtma- padArthasya sharIrAdinokarmabhi sahAnyatvan na jAnAti . itthambhUtabhedagnAnAbhAvAddehasthamapi nijashuddhAtmAnan na rochate, samastarAgAdiparihAreN na cha bhAvayati . tatashcha kathan karmakShayo bhavati, na kathamapIti . tata kAraNAnmokShArthinA paramAgamAbhyAs ev kartavya iti tAtparyArtha ..233.. ath mokShamArgArthinAmAgam anAdi sansArase parivartanako pAnevAlI jo gnapti, usakA parivartan paramAtmaniShThatAke atirikta anivArya honese, gnaptiparivartanarUp karmonkA kShay bhI siddha nahIn hotA . isaliye karmakShayArthiyonko sarvaprakArase AgamakI paryupAsanA karanA yogya hai .
bhAvArtha : — AgamakI paryupAsanAse rahit jagatako AgamopadeshapUrvak svAnubhav na honese ‘yah jo amUrtik AtmA hai so main hUn, aur ye samAnakShetrAvagAhI sharIrAdik vah par hain’ isIprakAr ‘ye jo upayog hai so main hUn aur ye upayogamishrit moharAgadveShAdibhAv hain so par hai’ isaprakAr sva – parakA bhedagnAn nahIn hotA thA use AgamopadeshapUrvak svAnubhav na honese ‘main gnAnasvabhAvI ek paramAtmA hUn’ aisA paramAtmagnAn bhI nahIn hotA .
isaprakAr jise (1) sva – par gnAn tathA (2) paramAtmagnAn nahIn hai use, (1) hanan hone yogya svakA aur hananevAle mohAdidravyabhAvakarmarUp parakA bhedagnAn na honese mohAdidravyabhAvakarmonkA kShay nahIn hotA, tathA (2) paramAtmaniShThatAke abhAvake kAraN gnaptikA parivartan nahIn Talanese gnaptiparivartanarUp karmonkA bhI kShay nahIn hotA .
chhe dev avadhichakShu ne sarvatrachakShu siddha chhe . 234.
Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version
ih tAvadbhagavanta siddhA ev shuddhagnAnamayatvAtsarvatashchakShuSha, sheShANi tu sarvANyapi bhUtAni mUrtadravyAvasaktadraShTitvAdindriyachakShUnShi . devAstu sUkShmatvavishiShTamUrtadravyagrAhitvAd- vadhichakShuSha, ath cha tepi rUpidravyamAtradraShTatvenendriyachakShurbhyovishiShyamANA indriyachakShuSh ev . evamamIShu samasteShvapi sansAriShu mohopahatatayA gneyaniShTheShu satsu gnAnaniShThatvamUl- shuddhAtmatattvasamvedanasAdhyan sarvatashchakShustvan na siddhayet . ath tatsiddhaye bhagavanta shramaNA AgamachakShuSho bhavanti . ten gneyagnAnayoranyonyasamvalanenAshakyavivechanatve satyapi svapar- ev draShTirityAkhyAti — AgamachakkhU shuddhAtmAdipadArthapratipAdakaparamAgamachakShuSho bhavanti . ke te . sAhU nishchayaratnatrayAdhAreN nijashuddhAtmasAdhakA sAdhava . indiyachakkhUNi nishchayenAtIndriyAmUrtakevalagnAnAdi- guNasvarUpANyapi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdindriyAdhInatvenendriyachakShUnShi bhavanti . kAi kartRUNi . savvabhUdANi sarvabhUtAni sarvasansArijIvA ityartha . devA ya ohichakkhU devA api cha sUkShmamUrta- pudgaladravyaviShayAvadhichakShuSha . siddhA puN savvado chakkhU siddhA puna shuddhabuddhaikasvabhAvajIvalokAkAsh- pramitashuddhAsankhyeyasarvapradeshachakShuSh iti . anen kimuktan bhavati . sarvashuddhAtmapradeshe lochanotpattinimittan
anvayArtha : — [sAdhu ] sAdhu [AgamachakShu ] AgamachakShu (-AgamarUp chakShuvAle) hain, [sarvabhUtAni ] sarvaprANI [indriy chakShUnShi ] indriyachakShuvAle hain, [devA cha ] dev [avadhichakShuSha ] avadhichakShu hain [puna ] aur [siddhA ] siddha [sarvata chakShuSha ] sarvatachakShu (-sarva orase chakShuvAle arthAt sarvAtmapradeshose chakShuvAn) hain ..234..
TIkA : — pratham to is lokamen bhagavanta siddha hI shuddhagnAnamay honese sarvata chakShu hain, aur sheSh ‘sabhI bhUt (-jIv), mUrta dravyommen hI unakI dRuShTi laganese indriyachakShu hain . dev sUkShmatva- vishiShTa mUrta dravyonko grahaN karate hain isaliye ve avadhichakShu hain; athavA ve bhI, mAtra rUpI dravyonko dekhate hain isaliye unhen indriyachakShuvAlonse alag na kiyA jAy to, indriyachakShu hI hain .’ isaprakAr yah sabhI sansArI mohase 1upahat honeke kAraN gneyaniShTha honese, gnAnaniShThatAkA mUl jo shuddhAtma- tattvakA samvedan usase sAdhya (-sadhanevAlA) aisA sarvata chakShupanA unake siddha nahIn hotA .
ab, us (sarvatachakShupane) kI siddhike liye bhagavant shramaN AgamachakShu hote hain . yadyapi gney aur gnAnakA pArasparik milan ho jAnese unhen bhinna karanA ashakya hai (arthAt gney gnAnamen gnAt na hon aisA karanA ashakya hai ) tathApi ve us AgamachakShuse svaparakA vibhAg karake, mahAmohako jinane bhed DAlA hai aise vartate hue paramAtmAko pAkar, satat gnAnaniShTha hI rahate hain . 1. upahat = ghAyal, ashuddha, malin, bhraShTa .
Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version
vibhAgamArachayya nirbhinnamahAmohA santa paramAtmAnamavApya satatan gnAnaniShThA evAvatiShThante . ata sarvamapyAgamachakShuShaiv mumukShUNAn draShTavyam ..234..
Agamen tAvatsarvANyapi dravyANi pramIyante, vispaShTatarkaNasya sarvadravyANAm- viruddhatvAt; vichitraguNaparyAyavishiShTAni cha pratIyante, sahakramapravRuttAnekadharmavyApakA- paramAgamopadeshAdutpannan nirvikAran mokShArthibhi svasamvedanagnAnamev bhAvanIyamiti ..234.. athAgam- lochanen sarvan drashyat iti pragnApayati — savve AgamasiddhA sarvepyAgamasiddhA Agamen gnAtA . ke te . atthA vishuddhagnAnadarshanasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutayorthA . kathan siddhA . guNapajjaehin
isase (aisA kahA jAtA hai ki) mumukShuonko sab kuchh AgamarUp chakShu dvArA hI dekhanA chAhiye ..234..
anvayArtha : — [sarve arthA ] samasta padArtha [chitrai guNaparyAyai ] vichitra (anek prakArakI) guNaparyAyon sahit [AgamasiddhA ] Agamasiddha hain . [tAn api ] unhen bhI [te shramaNA ] ve shramaN [Agamen hi dRuShTA ] Agam dvArA vAstavamen dekhakar [jAnanti ] jAnate hain ..235..
TIkA : — pratham to, Agam dvArA sabhI dravya pramey (gney) hote hain, kyonki sarvadravya vispaShTa tarkaNAse aviruddha hain, ( – sarva dravya AgamAnusAr jo visheSh spaShTa tarka usake sAth melavAle hain, arthAt ve AgamAnusAr vispaShTa vichArase gnAt hon aise hain ) . aur Agamase ve dravya vichitra guNaparyAyavAle pratIt hote hain, kyonki Agamako sahapravRutta aur kramapravRutta anek dharmommen
te sarvane jANe shramaN e dekhIne Agam vaDe. 235.
Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version
nekAntamayatvenaivAgamasya pramANatvopapatte . ata sarverthA AgamasiddhA ev bhavanti . ath te shramaNAnAn gneyatvamApadyante svayamev, vichitraguNaparyAyavishiShTasarvadravyavyApakAnekAntAtmak- shrutagnAnopayogIbhUy vipariNamanAt . ato na kinchidapyAgamachakShuShAmdrashyan syAt ..235..
chittehin vichitraguNaparyAyai sah . jANanti jAnanti . kAn . te vi tAn pUrvoktArthaguNaparyAyAn . kin kRutvA pUrvam . pechchhittA draShTavA gnAtvA . ken . AgameN hi Agamenaiv . ayamatrArtha — pUrvamAgaman paThitvA pashchAjjAnanti . te samaNA te shramaNA bhavantIti . atredan bhaNitan bhavati — sarve dravyaguNaparyAyA paramAgamen gnAyante . kasmAt . Agamasya parokSharUpeN kevalagnAnasamAnatvAt . pashchAdAgamAdhAreN svasamvedanagnAne jAte svasamvedanagnAnabalen kevalagnAne cha jAte pratyakShA api bhavanti . tatakAraNAdAgamachakShuShA paramparayA sarvan drashyan bhavatIti ..235.. evamAgamAbhyAsakathanarUpeN prathamasthale sUtrachatuShTayan gatam . athAgamaparignAn- tattvArthashraddhAnatadubhayapUrvakasanyatatvatrayasya mokShamArgatvan niyamayati — AgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseh vyApak (-anek dharmonko kahanevAlA) 1anekAntamay honese Agamako pramANatAkI upapatti hai (arthAt Agam pramANabhUt siddha hotA hai ) . isase sabhI padArtha Agamasiddha hI hain . aur ve shramaNonko svayamev gneyabhUt hote hain, kyonki shramaN vichitraguNaparyAyavAle sarvadravyommen vyApak (-sarvadravyonko jAnanevAle) anekAntAtmak 2shrutagnAnopayogarUp hokar pariNamit hote hain .
isase (aisA kahA hai ki) AgamachakShuonko (-AgamarUp chakShuvAlonko) kuchh bhI adRushya nahIn hai ..235..
ab, AgamagnAn, tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur tadubhayapUrvak sanyatattvakI yugapatatAko mokShamArgapanA honekA niyam karate hain . [arthAt aisA niyam siddha karate hain ki — 1 – AgamagnAn, 2 – tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur 3 – un donon pUrvak sanyatapanA in tInonkA sAth honA hI mokShamArga hai ] : — 1. anekAnta = anek anta; anek dharma . [dravyashrut anekAntamay hai; sarvadravyonke ek hI sAth aur kramasha
pravartamAn anek dharmommen vyApta (unhen kahanevAle) anek dharma dravyashrutamen hain .]] 2. shrutagnAnopayog anekAntAtmak hai . sarva dravyonke anek dharmommen vyApta (unhen jAnanevAle anek dharma
Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version
ih hi sarvasyApi syAtkAraketanAgamapUrvikayA tattvArthashraddhAnalakShaNayA draShTayA shUnyasya svaparavibhAgAbhAvAt kAyakaShAyai sahaikyamadhyavasatoniruddhaviShayAbhilAShatayA ShaDjIvanikAy- ghAtino bhUtvA sarvatopi kRutapravRutte sarvato nivRuttyabhAvAttathA paramAtmagnAnAbhAvAd gneyachakra- kramAkramaNanirargalagnaptitayA gnAnarUpAtmatattvaikAgArayapravRuttyabhAvAchcha sanyam ev na tAvat siddhayet . AgamapUrvikA draShTi samyaktvan nAsti yasyeh loke sanjamo tassa Natthi sanyamastasya nAsti idi bhaNadi ityevan bhaNati kathayati . kin kartRu . suttan sUtramAgama . asanjado hodi kidh samaNo asanyata san shramaNastapodhana kathan bhavati, na kathamapIti . tathAhi — yadi nirdoShinijaparamAtmaivopAdey iti ruchirUpan samyaktvan nAsti tarhi paramAgamabalen vishadaikagnAnarUpamAtmAnan jAnannapi samyagdraShTirna bhavati, gnAnI cha na bhavati, taddvayAbhAve sati panychendriyaviShayAbhilAShaShaDjIvavadhavyAvRuttopi sanyato na bhavati . tata
anvayArtha : — [ih ] is lokamen [yasya ] jisakI [AgamapUrvA dRuShTi ] AgamapUrvak dRuShTi (darshan) [na bhavati ] nahIn hai [tasya ] usake [sanyama ] sanyam [nAsti ] nahIn hai, [iti ] isaprakAr [sUtran bhaNati ] sUtra kahatA hai; aur [asanyata ] asanyat vah [shramaNa ] shramaN [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ? ..236..
TIkA : — is lokamen vAstavamen, syAtkAr jisakA chihna hai aise AgamapUrvak 1tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI dRuShTise jo shUnya hai un sabhIko pratham to sanyam hI siddha nahIn hotA, kyonki (1) svaparake vibhAgake abhAvake kAraN kAyA aur kaShAyonke sAth ekatAkA adhyavasAy karanevAle aise ve jIv, 2viShayonkI abhilAShAkA nirodh nahIn honese chhah jIvanikAyake ghAtI hokar sarvata (sab or se) pravRutti karate hain, isaliye unake sarvata nivRuttikA abhAv hai . (arthAt kisI bhI orase – kinchitmAtra bhI nivRutti nahIn hai ), tathApi (2) unake paramAtmagnAnake abhAvake kAraN gneyasamUhako kramasha jAnanevAlI 3nirargal gnapti 1. tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI = tattvArthakA shraddhAn jisakA lakShaN hai aisI . [samyagdarshanakA lakShaN
tattvArthashraddhAn hai . vah AgamapUrvak hotA hai . AgamakA chihna ‘syAt’ kAr hai] .] 2. jin jIvonko svaparakA bhedagnAn nahIn hai unake bhale hI kadAchit panchendriyonke viShayonkA sanyog dikhAI
na detA ho, chhah jIvanikAyakI dravyahinsA na dikhAI detI ho aur isaprakAr sanyogase nivRutti dikhAI detI ho, tathApi kAyA aur kaShAyake sAth ekatva mAnanevAle un jIvonke vAstavamen panchendriyake viShayonkI abhilAShAkA nirodh nahIn hai, hinsAkA kinchitmAtra abhAv nahIn hai aur isIprakAr parabhAvase kinchitmAtra nivRutti nahIn hai . 3. nirargal = nirankush; sanyamarahit; svachchhandI .
Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version
asiddhasanyamasya tu sunishchitaikAgArayagatatvarUpan mokShamArgAparanAm shrAmaNyamev na siddhayet . at AgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyasyaiv mokShamArgatvan niyamyet ..236..
sthitametat – paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvatrayamev muktikAraNamiti ..236.. athAgamagnAnatattvArtha- shraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyAbhAve mokSho nAstIti vyavasthApayati — Na hi AgameN sijjhadi Agamajanit- paramAtmagnAnen na siddhayati, saddahaNan jadi vi Natthi atthesu shraddhAnan yadi cha nAsti paramAtmAdipadArtheShu . saddahamANo atthe shraddadhAno vA chidAnandaikasvabhAvanijaparamAtmAdipadArthAn, asanjado vA Na NivvAdi viShay- kaShAyAdhInatvenAsanyato vA na nirvAti, nirvANan na labhat iti . tathAhi – yathA pradIpasahitapuruShasya kUpapatanaprastAve kUpapatanAnnivartanan mam hitamiti nishchayarUpan shraddhAnan yadi nAsti tadA tasya pradIpa kin karoti, na kimapi . tathA jIvasyApi paramAgamAdhAreN sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnarUpan honese gnAnarUp Atmatattvamen ekAgratAkI pravRuttikA abhAv hai . (isaprakAr unake sanyam siddha nahIn hotA) aur (-isaprakAr) jinake sanyam siddha nahIn hotA unhen 1sunishchit aikAgyrApariNatatArUp shrAmaNya hI – jisakA dUsarA nAm mokShamArga hai vahI — siddha nahIn hotA .
isase AgamagnAn – tattvArthashraddhAn aur sanyatattvake yugapatapaneko hI mokShamArgapanA honekA niyam hotA hai ..236..
ab, aisA siddha karate hain ki — AgamagnAn – tattvArthashraddhAn aur sanyatattvake ayugapatpaneko mokShamArgatva ghaTit nahIn hotA : —
anvayArtha : — [Agamen ] Agamase, [yadi api ] yadi [artheShu shraddhAnan nAsti ] padArthonkA shraddhAn na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahIn hotI; [arthAn shraddhadhAna ] padArthonkA shraddhAn karanevAlA bhI [asanyata vA ] yadi asanyat ho to [na nirvAti ] nirvANako prApta nahIn hotA ..237.. 1. sunishchit = dRuDh . (dRuDhatApUrvak ekAgratAmen pariNamit honA so shrAmaNya hai .)
nirvAN nahi artho taNI shraddhAthI, jo sanyam nahIn. 237.
Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version
shraddhAnashUnyenAgamajaniten gnAnen, tadavinAbhAvinA shraddhAnen cha sanyamashUnyen, na tAvatsiddhayati . tathA hi — Agamabalen sak lapadArthAn vispaShTan tarkayannapi, yadi sak la- padArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAramAtmAnan na tathA pratyeti, tadA yathoditAtmana shraddhAn- shUnyatayA yathoditamAtmAnamananubhavan kathan nAm gneyanimagno gnAnavimUDho gnAnI syAt . agnAninashcha gneyadyotako bhavannapyAgama kin kuryAt . tata shraddhAnashUnyAdAgamAnnAsti siddhi . kinch, sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAramAtmAnan shraddadhAnopyanubhavannapi, yadi svasminnev sanyamya na vartayati, tadAnAdimoharAgadveShavAsanopajanitaparadravyachangkramaNasvairiNyA- shchidvRutte svasminnev sthAnAnnirvAsananiShkampaikatattvamUrchchhitachidvRuttyabhAvAtkathan nAm sanyata syAt . svAtmAnan jAnatopi mamAtmaivopAdey iti nishchayarUpan yadi shraddhAnan nAsti tadA tasya pradIpasthAnIy Agama kin karoti, na kimapi . yathA vA sa ev pradIpasahitapuruSha svakIyapauruShabalen kUpapatanAdyadi na nivartate tadA tasya shraddhAnan pradIpo draShTirvA kin karoti, na kimapi . tathAyan jIva
TIkA : — Agamajanit gnAnase, yadi vah shraddhAnashUnya ho to siddhi nahIn hotI; tathA usake (-AgamagnAnake) vinA jo nahIn hotA aise shraddhAnase bhI yadi vah (shraddhAn) sanyamashUnya ho to siddhi nahIn hotI . vah isaprakAr : —
Agamabalase sakal padArthonkI vispaShTa 1tarkaNA karatA huA bhI yadi jIv sakal padArthonke gneyAkAronke sAth 2milit honevAlA vishad ek gnAn jisakA AkAr hai aise AtmAko usaprakArase pratIt nahIn karatA to yathokta AtmAke shraddhAnase shUnya honeke kAraN jo yathokta AtmAkA anubhav nahIn karatA aisA vah gneyanimagna gnAnavimUDh jIv kaise gnAnI hogA ? (nahIn hogA, vah agnAnI hI hogA .) aur agnAnIko, gneyadyotak hone par bhI, Agam kyA karegA ? (-Agam gneyonkA prakAshak hone par bhI vah agnAnIke liye kyA kar sakatA hai ?) isaliye shraddhAnashUnya Agamase siddhi nahIn hotI .
aur, sakal padArthonke gneyAkAronke sAth milit hotA huA vishad ek gnAn jisakA AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn karatA huA bhI, anubhav karatA huA bhI yadi jIv apanemen hI sanyamit (-ankushit) hokar nahIn rahatA, to anAdi moharAgadveShakI vAsanAse janit jo paradravyamen bhramaN usake kAraN jo svairiNI (-svachchhandI, vyabhichAriNI) hai aisI chidvRutti (- chaitanyakI pariNati) apanemen hI rahanese, vAsanArahit niShkamp ek tattvamen lIn chidvRuttikA abhAv honese, vah kaise sanyat hogA ? (nahIn hogA, asanyat hI hogA) aur asanyatako, yathokta 1. tarkaNA = vichAraNA; yukti ityAdike AshrayavAlA gnAn . 2. milit hone vAlA = mishrit honevAlA; sambandhako prApta; arthAt unhen jAnanevAlA . [samasta padArthonke
gneyAkAr jisamen pratibimbit hote hain arthAt unhen jAnatA hai aisA spaShTa ek gnAn hI AtmAkA rUp hai .]] pra. 56
Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version
asanyatasya cha yathoditAtmatattvapratItirUpan shraddhAnan yathoditAtmatattvAnubhUtirUpan gnAnan vA kin kuryAt . tata sanyamashUnyAt shraddhAnAt gnAnAdvA nAsti siddhi . at AgamagnAnatattvArtha- shraddhAnasanyatatvAnAmayaugapadyasya mokShamArgatvan vighaTetaiv ..237..
athAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyepyAtmagnAnasya mokShamArgasAdhakatamatvan dyotayati —
shraddhAnagnAnasahitopi pauruShasthAnIyachAritrabalen rAgAdivikalparUpAdasanyamAdyadi na nivartate tadA tasya shraddhAnan gnAnan vA kin kuryAt, na kimapIti . ata etadAyAti – paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn madhye dvayenaiken vA nirvANan nAsti, kintu trayeNeti ..237.. evan bhedAbhedaratnatrayAtmakamokShamArga- sthApanamukhyatven dvitIyasthale gAthAchatuShTayan gatam . kinch bahirAtmAvasthAntarAtmAvasthAparamAtmAvasthA- mokShAvasthAtrayan tiShThati . avasthAtrayenugatAkAran dravyan tiShThati . evan parasparasApekShadravyaparyAyAtmako jIvapadArtha. tatra mokShakAraNan chintyate . mithyAtvarAgAdirUpA bahirAtmAvasthA tAvadashuddhA, muktikAraNan AtmatattvakI pratItirUp shraddhAn yA yathokta AtmatattvakI anubhUtirUp gnAn kyA karegA ? isaliye sanyamashUnya shraddhAnase yA gnAnase siddhi nahIn hotI .
isase AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake ayugapatpaneko mokShamArgapanA ghaTit nahIn hotA ..237..
ab, AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, AtmagnAn mokShamArgakA sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) hai aisA samajhAte hain : —
anvayArtha : — [yat karma ] jo karma [agnAnI ] agnAnI [bhavashatasahasrakoTibhi ] lakShakoTi bhavommen [kShapayati ] khapAtA hai, [tat ] vah karma [gnAnI ] gnAnI [tribhi gupta ] tIn prakAr (man – vachan – kAy) se gupta honese [uchchhvAsamAtreN ] uchchhvAsamAtramen [kShapayati ] khapA detA hai ..238..
te karma gnAnI trigupta bas uchchhvAsamAtrathI kShay kare. 238.
Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version
yadagnAnI karma kramaparipATayA bAlatapovaichitryopakrameN cha pachyamAnamupAttarAgadveShatayA sukhadukhAdivikArabhAvapariNata punarAropitasantAnan bhavashatasahasrakoTIbhi kathanchan nistarati, tadev gnAnI syAtkAraketanAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtishayaprasAdAsAditashuddha- gnAnamayAtmatattvAnubhUtilakShaNagnAnitvasadbhAvAtkAyavAngmanakarmoparamapravRuttatriguptatvAt prachaNDop- na bhavati . mokShAvasthA shuddhA phalabhUtA, sA chAgre tiShThati . etAbhyAn dvAbhyAn bhinnA yAntarAtmAvasthA sA mithyAtvarAgAdirahitatven shuddhA . yathA sUkShmanigotagnAne sheShAvaraNe satyapi kShayopashamagnAnAvaraNan nAsti tathAtrApi kevalagnAnAvaraNe satyapyekadeshakShayopashamagnAnApekShayA nAstyAvaraNam . yAvatAnshen nirAvaraNA rAgAdirahitatven shuddhA cha tAvatAnshen mokShakAraNan bhavati . tatra shuddhapAriNAmikabhAvarUpan paramAtmadravyan dhyeyan bhavati, tachcha tasmAdantarAtmadhyAnAvasthAvisheShAtkathanchidbhinnam . yadaikAntenAbhinnan bhavati tadA mokShepi dhyAnan prApnoti, athavAsya dhyAnaparyAyasya vinAshe sati tasya pAriNAmik- bhAvasyApi vinAsha prApnoti . evan bahirAtmAntarAtmaparamAtmakathanarUpeN mokShamArgo gnAtavya . ath paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn bhedaratnatrayarUpANAn melApakepi, yadabhedaratnatrayAtmakan nirvikalpa- samAdhilakShaNamAtmagnAnan, nishchayen tadev muktikAraNamiti pratipAdayati — jan aNNANI kamman khavedi nirvikalpasamAdhirUpanishchayaratnatrayAtmakavishiShTabhedagnAnAbhAvAdagnAnI jIvo yatkarma kShapayati . kAbhi karaNabhUtAbhi . bhavasayasahassakoDIhin bhavashatasahasrakoTibhi . tan NANI tihin gutto tatkarma gnAnI jIvastri- guptigupta san khavedi ussAsametteN kShapayatyuchchhvAsamAtreNeti . tadyathA — bahirviShaye paramAgamAbhyAsabalen yatsamyakparignAnan tathaiv shraddhAnan vratAdyanuShThAnan cheti trayan, tattrayAdhAreNotpannan siddhajIvaviShaye samyak- parignAnan shraddhAnan tadguNasmaraNAnukUlamanuShThAnan cheti trayan, tattrayAdhAreNotpannan vishadAkhaNDaikagnAnAkAre svashuddhAtmani parichchhittirUpan savikalpagnAnan svashuddhAtmopAdeyabhUtaruchivikalparUpan samyagdarshanan tatraivAtmani rAgAdivikalpanivRuttirUpan savikalpachAritramiti trayam . tattrayaprasAdenotpannan yannirvikalpasamAdhirUpan nishchayaratnatrayalakShaNan vishiShTasvasamvedanagnAnan tadabhAvAdagnAnI jIvo bahubhavakoTibhiryatkarma kShapayati,
TIkA : — jo karma (agnAnIko) kramaparipATIse tathA anek prakArake bAlatapAdirUp udyamase pakate hue, rAgadveShako grahaN kiyA honese sukhadukhAdi vikArabhAvarUp pariNamit honese puna santAnako Aropit karatA jAy isaprakAr, lakShakoTibhavon dvArA chAhe jisaprakAr (-mahA kaShTase) agnAnI pAr kar jAtA hai, vahI karma, (gnAnIko syAtkAraketan AgamagnAn, tattvArthashraddhAn aur sanyatattvake yugapatpaneke atishayaprasAdase prApta kI huI shuddhagnAnamay AtmatattvakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise gnAnIpanake sadbhAvake kAraN kAy – vachan – manake karmonke 1uparamase triguptitA pravartamAn honese prachaNDa udyam se pakatA huA, rAgadveShake chhoDanese samasta sukhadukhAdi vikAr atyanta nirasta huA honese punasantAnako Aropit na karatA jAy 1. uparam = virAm, aTak jAnA vah, ruk jAnA vah; [gnAnIke gnAnIpanake kAraN kAy – vachan – man sambandhI
Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version
kramapachyamAnamapahastitarAgadveShatayA dUranirastasamastasukhadukhAdivikAra punaranAropitasantAn- muchchhvAsamAtreNaiv lIlayaiv pAtayati . at AgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyepyAtma- gnAnamev mokShamArgasAdhakatamamanumantavyam ..238..
athAtmagnAnashUnyasya sarvAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyamapyakin chitka ra- mityanushAsti —
tatkarma gnAnI jIva pUrvoktagnAnaguNasadbhAvAt triguptigupta sannuchchhvAsamAtreN lIlayaiv kShapayatIti . tato gnAyate paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn bhedaratnatrayarUpANAn sadbhAvepyabhedaratnatrayarUpasya sva- samvedanagnAnasyaiv pradhAnatvamiti ..238.. ath pUrvasUtroktAtmagnAnarahitasya sarvAgamagnAnatattvArthashraddhAn- isaprakAr uchchhvAsamAtramen hI lIlAse hI gnAnI naShTa kar detA hai .
isase AgamagnAn, tattvArthashraddhAn aur sanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI AtmagnAnako hI mokShamArgakA sAdhakatam sammat karanA .
1gnAnIpanake kAraN honevAle triguptatArUp prachaNDa udyamase karma pakate hain; isaliye agnAnI jis karmako anek 2shat – sahasra – koTi bhavommen mahAkaShTase ullanghan (pAr) kar pAtA hai vahI karma gnAnI uchchhvAsamAtramen hI, kautukamAtramen hI naShTa kar DAlatA hai . aur agnAnIke vah karma, sukhadukhAdivikArarUp pariNamanake kAraN, puna nUtan karmarUp santatiko chhoDatA jAtA hai tathA gnAnIke sukhadukhAdivikArarUp pariNaman na honese vah ka rma puna nUtan karmarUp santatiko nahIn chhoDatA jAtA .
sanyatattvakA yugapatpanA bhI akinchitkar hai, (arthAt kuchh bhI nahIn kar sakatA) : — 1. gnAnIpan = AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake yugapatpaneke atishay prasAdase prApta shuddhagnAnamay
AtmatattvakI anubhUti gnAnIpanakA lakShaN hai . 2. shat – sahasra – koTi = 100 × 1000 × 10000000
to sarvaAgamadhar bhale paN nav lahe siddhatvane. 239.
Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version
yadi karatalAmalakIkRutasakalAgamasAratayA bhUtabhavadbhAvi cha svochitaparyAyavishiShTam- sheShadravyajAtan jAnantamAtmAnan jAnan shraddadhAna sanyamayanshchAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyepi manAngmohamalopaliptatvAt yadA sharIrAdimUrchchhoparaktatayA niruparAgopayogapariNatan kRutvA gnAnAtmAnamAtmAnan nAnubhavati tadA tAvanmAtramohamalakalank kIlikAkIlitai karma- bhiravimuchyamAno na siddhayati . at AtmagnAnashUnyamAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaug- padyamapyakinchitkaramev ..239.. sanyatatvAnAn yaugapadyamapyakinchitkaramityupadishati — paramANupamANan vA muchchhA dehAdiesu jassa puNo vijjadi jadi paramANumAtran vA mUrchchhA dehAdikeShu viShayesu yasya puruShasya punarvidyate yadi chet, so siddhin Na lahadi sa siddhin muktin na labhate . kathambhUta . savvAgamadharo vi sarvAgamadharopIti . ayamatrArtha — sarvAgamagnAn- tattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadye sati yasya dehAdiviShaye stokamapi mamatvan vidyate tasya pUrvasUtroktan nirvikalpasamAdhilakShaNan nishchayaratnatrayAtmakan svasamvedanagnAnan nAstIti ..239.. ath dravyabhAv- sanyamasvarUpan kathayati —
anvayArtha : — [puna ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehAdikeShu ] sharIrAdike prati [paramANupramANan vA ] paramANumAtra bhI [mUrchchhA ] mUrchchhA [vidyate ] vartatI ho to [sa ] vah [sarvAgamadhara api ] bhale hI sarvAgamakA dhArI ho tathApi [siddhin na labhate ] siddhiko prApta nahIn hotA ..239..
TIkA : — sakal Agamake sArako hastAmalakavat karanese (-hathelImen rakkhe hue Amvaleke samAn spaShTa gnAn honese) jo puruSh bhUt – vartamAn – bhAvI 1svochit paryAyonke sAth asheSh dravyasamUhako jAnanevAle AtmAko jAnatA hai, shraddhAn karatA hai aur sanyamit rakhatA hai, us puruShake AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, yadi vah kinchitmAtra bhI mohamalase lipta honese sharIrAdike prati (tatsambandhI) mUrchchhAse 2uparakta rahanese, 3niruparAg upayogamen pariNat karake gnAnAtmak AtmAkA anubhav nahIn karatA, to vah puruSh mAtra utane (kuchh) mohamalakalankarUp kIleke sAth bandhe hue karmonse na chhUTatA huA siddha nahIn hotA .
isaliye AtmagnAnashUnya AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvakA yugapatpanA bhI . 1. svochit = apaneko uchit, apane – apane yogya . [AtmAkA svabhAv trikAlakI svochit paryAyon sahit
samasta dravyonko jAnanA hai .]] 2. uparakta = malin; vikArI . 3. niruparAg = uparAg rahit; nirmal; nirvikAr; shuddha .
Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version
ya khalvanekAntaketanAgamagnAnabalen sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAr- mAtmAnan shraddadhAnonubhavanshchAtmanyev nityanishchalAn vRuttimichchhan samitipanchakAnku shitapravRuttipravartit-
chAgo ya nijashuddhAtmaparigrahan kRutvA bAhyAbhyantaraparigrahanivRuttistyAga . aNArambho nikriyanij- shuddhAtmadravye sthitvA manovachanakAyavyApAranivRuttiranArambha . visayavirAgo nirviShayasvAtmabhAvanotthasukhe tRuptin kRutvA panychendriyasukhAbhilAShatyAgo viShayavirAga. khao kasAyANan nikaShAyashuddhAtmabhAvanAbalen krodhAdikaShAyatyAga kaShAyakShaya . so sanjamo tti bhaNido sa evanguNavishiShTa sanyam iti bhaNita . pavvajjAe viseseN sAmAnyenApi tAvadidan sanyamalakShaNan, pravrajyAyAn tapashcharaNAvasthAyAn visheSheNeti . atrAbhyantarashuddhAtmasamvittirbhAvasanyamo, bahirangganivRuttishcha dravyasanyam iti ..“35.. athAgamagnAnatattvArtha- akinchitkar hI hai ..239..
ab AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake yugapatpaneke sAth AtmagnAnake yugapatpaneko sAdhate hain; (arthAt AgamagnAn, tattvArthashraddhAn aur sanyatattva — is trikake sAth AtmagnAnake yugapatpaneko siddha karate hain ) : —
anvayArtha : — [panchasamiti ] pAnch samitiyukta, [panchendriy -samvRuta ] pAnch indriyonkA samvaravAlA [trigupta ] tIn gupti sahit, [jitakaShAya ] kaShAyonko jItanevAlA, [darshanagnAnasamagra ] darshanagnAnase paripUrNa — [shramaNa ] aisA jo shramaN [sa ] vah [sanyata ] sanyat [bhaNita ] kahA gayA hai ..240..
TIkA : — jo puruSh anekAntaketan AgamagnAnake balase, sakal padArthonke gneyAkAronke sAth milit hotA huA, vishad ek gnAn jisakA AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn
paripUrNa darshanagnAnathI te shramaNane sanyat kahyo. 240.
Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version
sanyamasAdhanIkRutasharIrapAtra krameN nishchalaniruddhapanchendriyadvAratayA samuparatakAyavAngmanovyApAro bhUtvA chidvRutte paradravyachanngkra maNanimittamatyantamAtmanA samamanyonyasamvalanAdekIbhUtamapi svabhAvabhedAtparatven nishchityAtmanaiv kushalo malla iv sunirbharan niShpIDay niShpIDay kaShAyachakramakrameN jIvan tyAjayati, sa khalu sakalaparadravyashUnyopi vishuddhadRushignaptimAtra- svabhAvabhUtAvasthApitAtmatattvopajAtanityanishchalavRuttitayA sAkShAtsanyat ev syAt . tasyaiv chAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyan siddhayati ..240.. shraddhAnasanyatatvAnAn trayANAn yatsavikalpan yaugapadyan tathA nirvikalpAtmagnAnan cheti dvayo sambhavan darshayati — panchasamido vyavahAreN panychasamitibhi samita samvRuta panychasamita, nishchayen tu svasvarUpe samyagito gata pariNata samita . tigutto vyavahAreN manovachanakAyanirodhatrayeN gupta trigupta, nishchayen svasvarUpe gupta pariNata . panchendiyasamvuDo vyavahAreN panychendriyaviShayavyAvRuttyA samvRuta panychendriyasamvRuta, nishchayen vAtIndriyasukhasvAdarata . jidakasAo vyavahAreN krodhAdikaShAyajayen jitakaShAya, nishchayen chAkaShAyAtmabhAvanArata . dansaNaNANasamaggo atra darshanashabden nijashuddhAtmashraddhAnarUpan samyagdarshanan grAhyam, gnAnashabden tu svasamvedanagnAnamiti; tAbhyAn samagro darshanagnAnasamagra . samaNo so sanjado bhaNido sa evanguNavishiShTa shramaN sanyat iti bhaNita . at etadAyAtan – vyavahAreN yadbahirviShaye vyAkhyAnan kRutan ten savikalpan samyagdarshanagnAnachAritratrayayaugapadyan grAhyam; abhyantaravyAkhyAnen tu nirvikalpAtmagnAnan grAhyamiti savikalpayaugapadyan nirvikalpAtmagnAnan cha ghaTat iti ..240.. athAgamagnAnatattvArthashraddhAn- sanyatatvalakShaNen vikalpatrayayaugapadyen tathA nirvikalpAtmagnAnen cha yukto yosau sanyatastasya kin lakShaNamityupadishati . ityupadishati kortha iti pRuShTe pratyuttaran dadAti . evan prashnottarapAtanikAprastAve aur anubhav karatA huA AtmAmen hI nityanishchal vRuttiko ichchhatA huA, sanyamake sAdhanarUp banAye hue sharIrapAtrako pAnch samitiyonse ankushit pravRutti dvArA pravartit karatA huA, kramasha panchendriyonke nishchal nirodh dvArA jisake kAy – vachan – manakA vyApAr virAmako prApta huA hai aisA hokar, chidvRuttike liye paradravyamen bhramaNakA nimitta jo kaShAyasamUh vah AtmAke sAth anyonya milanake kAraN atyanta ekarUp ho jAne par bhI svabhAvabhedake kAraN use pararUpase nishchit karake AtmAse hI kushal mallakI bhAnti atyanta 1mardan kar karake akramase use mAr DAlatA hai, vah puruSh vAstavamen, sakal paradravyase shUnya hone par bhI 2vishuddha darshanagnAnamAtra svabhAvarUpase rahanevAle Atmatattva (-svadravya) men nityanishchal pariNati utpanna honese, sAkShAt sanyat hI hai . aur use hI AgamagnAn – tattvArthashraddhAn – sanyatattvake yugapatpanekA tathA AtmagnAnakA yugapatpanA siddha hotA hai ..240.. 1. mardan kar karake = dabA dabAke, kachar kacharake, daman karake . 2. AtmatattvakA svabhAv vishuddhadarshanagnAnamAtra hai .