Pravachansar-Hindi (English transliteration). MokshamArg pragnyapan; Gatha: 232-240.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 24 of 28

 

Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version

bhayenApravartamAnasyAtikarkashAcharaNIbhUyAkrameN sharIran pAtayitvA suralokan prApyodvAntasamasta-
sanyamAmRutabhArasya tapasonavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnapavAd-
nirapekSha utsarga
. deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepatvan
vigaNayya yatheShTan pravartamAnasya mRudvAcharaNIbhUy sanyaman virAdhyAsanyatajanasamAnIbhUtasya tadAtve
tapasonavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnutsarganirapekShopavAda
.
ata sarvathotsargApavAdavirodhadausthityamAcharaNasya pratiShedhyan, tadarthamev sarvathAnugamyashcha paraspar-
sApekShotsargApavAdavijRumbhitavRutti syAdvAda
..231..
kRutvA pUrvakRutapuNyen devaloke samutpadyate . tatra sanyamAbhAvAnmahAn lepo bhavati . tata kAraNAdapavAd-
nirapekShamutsargan tyajati, shuddhAtmabhAvanAsAdhakamalpalepan bahulAbhamapavAdasApekShamutsargan svIkaroti . tathaiv
cha pUrvasUtroktakrameNApahRutasanyamashabdavAchyepavAde pravartate tatra cha pravartamAna san yadi kathanchidauShadh-
pathyAdisAvadyabhayen vyAdhivyathAdipratIkAramakRutvA shuddhAtmabhAvanAn na karoti tarhi mahAn lepo bhavati;

athavA pratIkAre pravartamAnopi harItakIvyAjen guDabhakShaNavadindriyasukhalAmpaTayen sanyamavirAdhanAn

karoti tadApi mahAn lepo bhavati
. tata kAraNAdutsarganirapekShamapavAdan tyaktvA shuddhAtmabhAvanArUpan
shubhopayogarUpan vA sanyamamavirAdhayannauShadhapathyAdinimittotpannAlpasAvadyamapi bahuguNarAshimutsargasApekSham-
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAlvRuddhashrAntglAnatvake anurodhase, jo AhArvihAr
hai, usase honevAle alpalepake bhayase usamen pravRutti na kare to (arthAt apavAdake Ashrayase
honevAle alpabandhake bhayase utsargakA haTh karake apavAdamen pravRutta na ho to), ati karkash
AcharaNarUp hokar akramase sharIrapAt karake devalok prApta karake jisane samasta sanyamAmRutakA
samUh vaman kar DAlA hai use tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA
mahAn lep hotA hai, isaliye apavAd
nirapekSha utsarga shreyaskar nahIn hai .
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAlvRuddhashrAntglAnatvake anurodhase jo AhAravihAr hai,
usase honevAle alpalepako na ginakar usamen 1yatheShTa pravRutti kare to (arthAt apavAdase honevAle
alpabandhake prati asAvadhAn hokar utsargarUp dhyeyako chUkakar apavAdamen svachchhandapUrvak pravarte
to), mRudu AcharaNarUp hokar sanyam virodhIko
asanyatajanake samAn hue usakous samay
tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA mahAn lep hotA hai . isaliye
utsarga nirapekSha apavAd shreyaskar nahIn hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) utsarga aur apavAdake virodhase honevAlA jo
AcharaNakA dusthitapanA vah sarvathA niShedhya (tyAjya) hai, aur isIliye paraspar sApekSha utsarga
aur apavAdase jisakI vRutti (-astitva, kArya) pragaT hotI hai aisA syAdvAd sarvathA anugamya
(anusaraN karane yogya) hai
.
1. yatheShTa = svachchhandatayA, ichchhAke anusAr .

Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version

ityevan charaNan purANapuruShairjuShTan vishiShTAdarai-
rutsargAdapavAdatashcha vicharadbahvI pRuthagbhUmikA .
Akramya kramato nivRuttimatulAn kRutvA yati sarvat-
shchitsAmAnyavisheShabhAsini nijadravye karotu sthitim
..15..
ityAcharaNapragnApanan samAptam .
pavAdan svIkarotItyabhiprAya ..231.. evan ‘uvayaraNan jiNamagge’ ityAdyekAdashagAthAbhirapavAdasya visheSh-
vivaraNarUpeN chaturthasthalan vyAkhyAtam . iti pUrvoktakrameN ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAditrinshdgadgadgadgadgAthAbhi
sthalachatuShTayenApavAdanAmA dvitIyAntarAdhikAra samApta . ata paran chaturdashagAthAparyantan shrAmaNyAparanAmA
mokShamArgAdhikAra kathyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . teShu prathamata AgamAbhyAsamukhyatven
‘eyaggagado samaNo’ ityAdi yathAkrameN prathamasthale gAthAchatuShTayam . tadanantaran bhedAbhedaratnatrayasvarUpamev
mokShamArga iti vyAkhyAnarUpeN ‘AgamapuvvA diTThI’ ityAdi dvitIyasthale sUtrachatuShTayam . ata paran
dravyabhAvasanyamakathanarUpeN ‘chAgo ya aNArambho’ ityAdi tRutIyasthale gAthAchatuShTayam . tadanantaran
bhAvArtha :jab tak shuddhopayogamen hI lIn na ho jAyA jAy tab tak shramaNako
AcharaNakI susthitike liye utsarga aur apavAdakI maitrI sAdhanI chAhiye . use apanI
nirbalatAkA lakSha rakhe binA mAtra utsargakA Agrah rakhakar keval ati karkash AcharaNakA haTh
nahIn karanA chAhiye; tathA utsargarUp dhyeyako chUkakar mAtra apavAdake Ashrayase keval mRudu
AcharaNarUp shithilatAkA bhI sevan nahIn karanA chAhiye
. kintu is prakArakA vartan karanA
chAhiye jisamen haTh bhI na ho aur shithilatAkA bhI sevan na ho . sarvagna bhagavAnakA mArga
anekAnta hai . apanI dashAkI jAnch karake jaise bhI lAbh ho usaprakArase vartan karanekA
bhagavAnakA upadesh hai .
apanI chAhe jo (sabal yA nirbal) sthiti ho, tathApi ek hI prakArase vartanA, aisA
jinamArga nahIn hai ..231..
ab shlok dvArA Atmadravyamen sthir honekI bAt kahakar ‘AcharaNapragnApan’ pUrNa kiyA
jAtA hai .
artha :isaprakAr visheSh AdarapUrvak purAN puruShonke dvArA sevit, utsarga aur apavAd
dvArA anek pRuthakpRuthak bhUmikAommen vyApta jo chAritra usako yati prApta karake, kramasha atul
nivRutti karake, chaitanyasAmAnya aur chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nijadravyamen sarvata
sthiti karo
.
isaprakAr ‘AcharaN pragnApan’ samApta huA .
shArdUlavikrIDit chhand

Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version

ath shrAmaNyAparanAmno mokShamArgasyaikAgArayalakShaNasya pragnApanam . tatra tanmUlasAdhanabhUte
prathamamAgam ev vyApArayati
eyaggagado samaNo eyaggan Nichchhidassa atthesu .
NichchhittI Agamado AgamacheTThA tado jeTThA ..232..
aikAgArayagata shramaNa aikAgArayan nishchitasya artheShu .
nishchitirAgamat AgamacheShTA tato jyeShThA ..232..
shramaNo hi tAvadaikAgArayagat ev bhavati . aikAgArayan tu nishchitArthasyaiv bhavati .
arthanishchayastvAgamAdev bhavati . tat Agam ev vyApAra pradhAnatara, na chAnyA gatirasti .
yato na khalvAgamamantareNArthA nishchetun shakyante, tasyaiv hi trisamayapravRuttatrilakShaNasakalapadArtha-
sArthayAthAtmyAvagamasusthitAntarangagambhIratvAt
. na chArthanishchayamantareNaikAgArayan siddhayet,
nishchayavyavahAramokShamArgopasanhAramukhyatven ‘mujjhadi vA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . evan
sthalachatuShTayen tRutIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathAathaikAgyagata shramaNo bhavati .
ab, shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aise ekAgratAlakShaNavAle mokShamArgakA pragnApan hai .
usamen pratham, usake (-mokShamArgake) mUl sAdhanabhUt Agamamen vyApAr (-pravRutti) karAte hain :
anvayArtha :[shramaNa ] shramaN [aikAgrayata ] ekAgratAko prApta hotA hai;
[aikAgrayan ] ekAgratA [artheShu nishchitasya ] padArthonke nishchayavAnke hotI hai; [nishchiti ]
(padArthonkA) nishchay [Agamata ] Agam dvArA hotA hai; [tata ] isaliye [AgamacheShTA ]
Agamamen vyApAr [jyeShThA ] mukhya hai
..232..
TIkA :pratham to, shramaN vAstavamen ekAgratAko prApta hI hotA hai; ekAgratA padArthonke
nishchayavAnke hI hotI hai; aur padArthonkA nishchay Agam dvArA hI hotA hai; isaliye Agamamen hI
vyApAr pradhAnatar (-visheSh pradhAn) hai; dUsarI gati (-anya koI mArga) nahIn hai
. usakA kAraN
yah hai ki :
vAstavamen Agamake binA padArthonkA nishchay nahIn kiyA jA sakatA; kyonki Agam hI,
jisake trikAl (utpAdvyaydhrauvyarUp) tIn lakShaN pravartate hain aise sakalapadArthasArthake
yathAtathya gnAn dvArA susthit antarangase gambhIr hai (arthAt AgamakA hI antarang, sarva padArthonke
shrAmaNya jyAn aikAgyrA, ne aikAgyrA vastunishchaye,
nishchay bane Agam vaDe, Agamapravartan mukhya chhe. 232
.

Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version

yatonishchitArthasya kadAchinnishchikIrShAkulitachetasa samantato dolAyamAnasyAtyantataralatayA,
kadAchichchikIrShAjvaraparavashasya vishvan svayam sisRukShorvishvavyApArapariNatasya pratikShaNavijRumbha-
mANakShobhatayA, kadAchidbubhukShAbhAvitasya vishvan svayam bhogyatayopAdAy rAgadveShadoShakalmAShit-
chittavRutteriShTAniShTavibhAgen pravartitadvaitasya prativastupariNamamAnasyAtyantavisanShThulatayA, kRut-
nishchayanikriyanirbhogan yugapadApItavishvamapyavishvatayaikan bhagavantamAtmAnamapashyata satatan
vaiyag
Arayamev syAt . na chaikAgArayamantareN shrAmaNyan siddhayet, yatonaikAgArayasyAnekamevedamiti
pashyatastathApratyayAbhiniviShTasyAnekamevedamiti jAnatastathAnubhUtibhAvitasyAnekamevedamiti
pratyarthavikalpavyAvRuttachetasA santatan pravartamAnasya tathAvRuttidusthitasya chaikAtmapratItyanubhUti-
tachchaikAgyamAgamaparignAnAdev bhavatIti prakAshayatieyaggagado samaNo aikAgyagata shramaNo bhavati ..
atrAyamarthajagattrayakAlatrayavartisamastadravyaguNaparyAyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakeval-
gnAnalakShaNanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnagnAnAnuShThAnarUpamaikAgyan bhaNyate . tatra gatastanmayatven pariNata
samUhake yathArthagnAn dvArA susthit hai isaliye Agam hI samasta padArthonke yathArtha gnAnase gambhIr hai ) .
aur, padArthonke nishchayake binA ekAgratA siddha nahIn hotI; kyonki, jise padArthonkA
nishchay nahIn hai vah (1) kadAchit nishchay karanekI ichchhAse AkulatAprApta chittake kAraN sarvata
dolAyamAn (-DAvAnDol) honese atyanta taralatA (chanchalatA) prApta karatA hai, (2) kadAchit
karanekI ichchhArUp jvarase paravash hotA huA vishvako (-samasta padArthonko) svayam sarjan
karanekI ichchhA karatA huA vishvavyApArarUp (-samasta padArthonkI pravRuttirUp) pariNamit honese
pratikShaN kShobhakI pragaTatAko prApta hotA hai, aur (3) kadAchit bhoganekI ichchhAse bhAvit hotA
huA vishvako svayam bhogyarUp grahaN karake, rAgadveSharUp doShase kaluShit chittavRuttike kAraN
(vastuommen) iShTa
aniShTa vibhAg dvArA dvaitako pravartit karatA huA pratyek vasturUp pariNamit
honese atyanta asthiratAko prApta hotA hai, isaliye [-uparokta tIn kAraNonse ] us anishchayI
jIvake (1) kRutanishchay, (2) niShkriy aur (3) nirbhog aise bhagavAn AtmAko
jo ki
yugapat vishvako pI jAnevAlA hone par bhI vishvarUp na honese ek hai usenahIn dekhanese satat
vyagratA hI hotI hai, (-ekAgratA nahIn hotI) .
aur ekAgratAke binA shrAmaNya siddha nahIn hotA; kyonki jisake ekAgratA nahIn hai vah
jIv (1) ‘yah anek hI hai’ aisA dekhatA (-shraddhAn karatA) huA usaprakArakI pratItimen
abhiniviShTa hotA hai; (2) ‘yah anek hI hai’ aisA jAnatA huA usaprakArakI anubhUtise
bhAvit hotA hai, aur (3) yah anek hI hai’ isaprakAr pratyek padArthake vikalpase khaNDit
(-chhinnabhinna) chitta sahit satat pravRutta hotA huA usaprakArakI
2vRuttise dusthit hotA hai,
1. abhiniviShTa = AgrahI, dRuDh . 2. vRutti = vartanA; chAritra .

Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version

vRuttisvarUpasamyagdarshanagnAnachAritrapariNatipravRuttadrashignaptivRuttirUpAtmatattvaikAgArayAbhAvAt shuddhAtma-
tattvapravRuttirUpan shrAmaNyamev na syAt . ata sarvathA mokShamArgAparanAmna shrAmaNyasya siddhaye
bhagavadarhatsarvagnopagne prakaTAnekAntaketane shabdabrahmaNi niShNAten mumukShuNA bhavitavyam ..232..
athAgamahInasya mokShAkhyan karmakShapaNan na sambhavatIti pratipAdayati
shramaNo bhavati . eyaggan Nichchhidassa aikAgggggAA
AA
A
n punarnishchitasya tapodhanasya bhavati . keShu .
TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutiShvartheShu .NichchhittI Agamado sA cha sA cha
padArthanishchittirAgamato bhavati . tathAhijIvabhedakarmabhedapratipAdakAgamAbhyAsAdbhabhavati, na keval-
mAgamAbhyAsAttathaivAgamapadasArabhUtAchchidAnandaikaparamAtmatattvaprakAshakAdadhyAtmAbhidhAnAtparamAgamAchcha padArtha-
parichchhittirbhavati
. AgamacheTThA tado jeTThA tata kAraNAdevamuktalakShaNAgame paramAgame cha cheShTA pravRutti jyeShThA
shreShThA prashasyetyartha ..232.. athAgamaparignAnahInasya karmakShapaNan na bhavatIti prarUpayatiAgamahINo
isaliye use ek AtmAkI pratItianubhUtivRuttisvarUp samyagdarshangnAnchAritra pariNatirUp
pravartamAn jo 1dRushignaptivRuttirUp Atmatattvamen ekAgratA hai usakA abhAv honese
shuddhAtmatatvapravRuttirUp shrAmaNya ho (shuddhAtmatatvamen pravRuttirUp munipanA hI) nahIn hotA .
isase (aisA kahA gayA hai ki) mokShamArga jisakA dUsarA nAm hai aise shrAmaNyakI
sarvaprakArase siddhi karaneke liye mumukShuko bhagavAn arhanta sarvagnase upagna (-svayam jAnakar kahe
gaye) shabdabrahmamen
jisakA ki anekAntarUpI ketan (chihnadhvajlakShaN) pragaT hai usamen
niShNAt honA chAhiye .
bhAvArtha :Agamake vinA padArthonkA nishchay nahIn hotA, padArthonke nishchayake vinA
ashraddhAjanit taralatA, parakartRutvAbhilAShAjanit kShobh aur parabhoktRuttvAbhilAShAjanit asthiratAke
kAraN ekAgratA nahIn hotI; aur ekAgratAke vinA ek AtmAmen shraddhAn
gnAnvartanarUp
pravartamAn shuddhAtmapravRutti na honese munipanA nahIn hotA, isaliye mokShArthIkA pradhAn karttavya
2shabdabrahmarUp Agamamen pravINatA prApta karanA hI hai ..232..
ab AgamahInake mokShAkhya (mokSha nAmase kahA jAnevAlA) karmakShay nahIn hotA, aisA
pratipAdan karate hain :
1. dRushi = darshan .
2. shabdabrahma = paramabrahmarUp vAchyakA vAchak dravya shrut . [in gAthAommen sarvagnopagna samasta dravyashrutako
sAmAnyatayA Agam kahA gayA hai . kabhI dravyashrutake ‘Agam’ aur ‘paramAgam’ aise do bhed bhI kiye jAte
hain; vahAn jIvabhedon aur karmabhedonke pratipAdak dravyashrutako ‘Agam’ kahA jAtA hai, aur samasta dravyashrutake
sArabhUt chidAnanda ek paramAtmatattvake prakAshak adhyAtmadravyashrutako ‘paramAgam’ kahA jAtA hai]
.]

Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version

AgamahINo samaNo NevappANan paran viyANAdi .
avijANanto atthe khavedi kammANi kidh bhikkhU ..233..
AgamahIna shramaNo naivAtmAnan paran vijAnAti .
avijAnannarthAn kShapayati karmANi kathan bhikShu ..233..
na khalvAgamamantareN parAtmagnAnan paramAtmagnAnan vA syAt; na cha parAtmagnAnashUnyasya
paramAtmagnAnashUnyasya vA mohAdidravyabhAvakarmaNAn gnaptiparivartarUpakarmaNAn vA kShapaNan syAt . tathA
hina tAvannirAgamasya niravadhibhavApagApravAhavAhimahAmohamalamalImasasyAsya jagata
samaNo NevappANan paran viyANAdi AgamahIna shramaNo naivAtmAnan paran vA vijAnAti; avijANanto atthe
avijAnannarthAnparamAtmAdipadArthAn khavedi kammANi kidh bhikkhU kShapayati karmANi kathan bhikShu, na kathamapi
iti . ito vistara‘‘guNajIvA pajjattI pANA saNNA ya maggaNAo ya . uvaogovi ya kamaso vIsan
tu parUvaNA bhaNidA ..’’ iti gAthAkathitAdyAgamamajAnan, tathaiv ‘‘bhiNNau jeN Na jANiyau Niyadehahan
paramatthu . so andhau avarahan andhayahan ki ma darisAvai panthu..’’ iti dohakasUtrakathitAdyAgamapadasArabhUtam-
પ્ર. ૫૫
anvayArtha :[AgamahIna ] AgamahIn [shramaNa ] shramaN [AtmAnan ] AtmAko
(nijako) aur [paran ] parako [na ev vijAnAti ] nahIn jAnatA; [arthAn avijAnan ]
padArthonko nahIn jAnatA huA [bhikShu ] bhikShu [karmANi ] karmonko [kathan ] kisaprakAr
[kShapayati ] kShay kare ?
..233..
TIkA :vAstavamen Agamake vinA 1parAtmagnAn yA 2paramAtmagnAn nahIn hotA; aur
parAtmagnAnashUnyake yA paramAtmagnAnashUnyake mohAdidravyabhAvakarmonkA yA 3gnaptiparivartanarUp karmonkA
kShay nahIn hotA . vah isaprakAr hai :
pratham to, AgamahIn yah jagatki jo niravadhi (anAdi) bhavasaritAke pravAhako
bahAnevAle mahAmohamalase malin hai vahdhatUrA piye hue manuShyakI bhAnti vivekake nAshako prApta
1. parAtmagnAn = parakA aur AtmAkA gnAn; svaparakA bhedagnAn .
2. paramAtmagnAn = paramAtmAkA gnAn, ‘main samasta lokAlokake gnAyak gnAnasvabhAvavAlA param AtmA hUn’ aisA
.
3. gnaptiparivartan = gnaptikA badalanA, jAnanekI kriyAkA parivartan (gnAnakA ek gneyase dUsare gneyamen badalanA
so gnaptiparivartanarUp karma hai .)
Agamarahit je shramaN te jANe na parane, Atmane;
bhikShu padArtha
ajAN te kShay karmano kaI rIt kare ? 233.

Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version

pItonmattakasyevAvakIrNavivekasyAvivikten gnAnajyotiShA nirUpayatopyAtmAtmapradeshanishchit
sharIrAdidravyeShUpayogamishritamoharAgadveShAdibhAveShu cha svaparanishchAyakAgamopadeshapUrvakasvAnubhavA-
bhAvAdayan paroyamAtmeti gnAnan siddhayet
; tathA cha trisamayaparipATIprakaTitavichitraparyAy-
prAgbhArAgAdhagambhIrasvabhAvan vishvamev gneyIkRutya pratapata paramAtmanishchAyakAgamopadeshapUrvak-
svAnubhavAbhAvAt
gnAnasvabhAvasyaikasya paramAtmano gnAnamapi na siddhayet . parAtma-
paramAtmagnAnashUnyasya tu dravyakarmArabdhai sharIrAdibhistatpratyayairmoharAgadveShAdibhAvaishcha sahaikya-
mAkalayato vadhyaghAtakavibhAgAbhAvAnmohAdidravyabhAvakarmaNAn kShapaNan na siddhayet
; tathAch
dhyAtmashAstran chAjAnan puruSho rAgAdidoSharahitAvyAbAdhasukhAdiguNasvarUpanijAtmadravyasya bhAvakarma-
shabdAbhidheyai rAgAdinAnAvikalpajAlairnishchayen karmabhi sah bhedan na jAnAti, tathaiv karmArividhvansak-
honese 1avivikta gnAnajyotise yadyapi dekhatA hai tathApi, use 2svaparanishchAyak
AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN, AtmAmen aur Atmapradeshasthit sharIrAdidravyommen
tathA upayogamishrit moharAgadveShAdibhAvommen ‘yah par hai aur yah AtmA (-sva) hai’ aisA gnAn
siddha nahIn hotA; tathA use,
3paramAtmanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN,
jisake trikAl paripATImen vichitra paryAyonkA samUh pragaT hotA hai aise agAdhgambhIrasvabhAv
vishvako gneyarUp karake 4pratapit gnAnasvabhAvI ek paramAtmAkA gnAn bhI siddha nahIn hotA .
aur (isaprakAr) jo (1) parAtmagnAnase tathA (2) paramAtmagnAnase shUnya hai use, (1)
dravyakarmase honevAle sharIrAdike sAth tathA 5tatpratyayI moharAgadveShAdi bhAvonke sAth ekatAkA
anubhav karanese 6vadhyaghAtakake vibhAgakA abhAv honese mohAdidravyabhAvakarmonkA kShay siddha nahIn
hotA, tathA (2) 7gneyaniShThatAse pratyek vastuke utpAdvinAsharUp pariNamit honeke kAraN
1. avivikta = avivekavAlI; vivek shUnya, bhedhIn; abhinna; ekamek .
2. svaparanishchAyak = svaparakA nishchay karAnevAlA (Agamopadesh svaparakA nishchay karAnevAlA hai arthAt
svaparakA nishchay karanemen nimittabhUt hai .)
3. paramAtmanishchAyak = paramAtmAkA nishchay karanevAlA (arthAt gnAnasvabhAv paramAtmAkA nishchay karanemen
nimittabhUt .)
4. pratapit = pratApavAn (gnAnasvabhAv paramAtmA vishvako gneyarUp karake tapatA haipratApavAn vartatA hai .)
5. tatpratyayI = tatsambandhI, vah jisakA nimitta hai aise .
6. vadhyaghAtak = hanan yogya aur hananakartA [AtmA vadhya hai aur mohAdibhAvakarma ghAtak hain . mohAdidravyakarma
bhI AtmAke ghAtamen nimittabhUt honese ghAtak kahalAte hain .]]
7. gneyaniShTha = gneyommen niShThAvAlA; gneyaparAyaN; gneyasammukh [anAdi sansAramen gnapti gneyaniShTha honese vah pratyek
padArthakI utpattivinAsharUp pariNamit honese parivartanako prApta hotI rahatI hai . paramAtmaniShThatAke binA
gnaptikA vah parivartan anivArya hai .]]

Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version

gneyaniShThatayA prativastu pAtotpAtapariNatatven gnapterAsansArAtparivartamAnAyA paramAtmaniShThatva-
mantareNAnivAryaparivartatayA gnaptiparivartarUpakarmaNAn kShapaNamapi na siddhayet
. ata karma-
kShapaNArthibhi sarvathAgama paryupAsya ..233..
athAgam evaikashchakShurmokShamArgamupasarpatAmityanushAsti
AgamachakkhU sAhU indiyachakkhUNi savvabhUdANi .
devA ya ohichakkhU siddhA puN savvado chakkhU ..234..
svakIyparamAtmatattvasya gnAnAvaraNAdidravyakarmabhirapi sah pRuthaktvan na vetti, tathAchAsharIralakShaNashuddhAtma-
padArthasya sharIrAdinokarmabhi sahAnyatvan na jAnAti . itthambhUtabhedagnAnAbhAvAddehasthamapi nijashuddhAtmAnan na
rochate, samastarAgAdiparihAreN na cha bhAvayati . tatashcha kathan karmakShayo bhavati, na kathamapIti . tata
kAraNAnmokShArthinA paramAgamAbhyAs ev kartavya iti tAtparyArtha ..233.. ath mokShamArgArthinAmAgam
anAdi sansArase parivartanako pAnevAlI jo gnapti, usakA parivartan paramAtmaniShThatAke atirikta
anivArya honese, gnaptiparivartanarUp karmonkA kShay bhI siddha nahIn hotA
. isaliye karmakShayArthiyonko
sarvaprakArase AgamakI paryupAsanA karanA yogya hai .
bhAvArtha :AgamakI paryupAsanAse rahit jagatako AgamopadeshapUrvak svAnubhav na
honese ‘yah jo amUrtik AtmA hai so main hUn, aur ye samAnakShetrAvagAhI sharIrAdik vah par hain’
isIprakAr ‘ye jo upayog hai so main hUn aur ye upayogamishrit moharAgadveShAdibhAv hain so par hai’
isaprakAr sva
parakA bhedagnAn nahIn hotA thA use AgamopadeshapUrvak svAnubhav na honese ‘main
gnAnasvabhAvI ek paramAtmA hUn’ aisA paramAtmagnAn bhI nahIn hotA .
isaprakAr jise (1) svapar gnAn tathA (2) paramAtmagnAn nahIn hai use, (1) hanan
hone yogya svakA aur hananevAle mohAdidravyabhAvakarmarUp parakA bhedagnAn na honese
mohAdidravyabhAvakarmonkA kShay nahIn hotA, tathA (2) paramAtmaniShThatAke abhAvake kAraN gnaptikA
parivartan nahIn Talanese gnaptiparivartanarUp karmonkA bhI kShay nahIn hotA
.
isaliye mokShArthiyonko sarvaprakArase sarvagnakathit AgamakA sevan karanA chAhiye ..233..
ab, mokShamArga par chalanevAlonko Agam hI ek chakShu hai aisA upadesh karate hain :
munirAj AgamachakShu ne sau bhUt indriyachakShu chhe,
chhe dev avadhichakShu ne sarvatrachakShu siddha chhe
. 234.

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version

AgamachakShu sAdhurindriyachakShUnShi sarvabhUtAni .
devAshchAvadhichakShuSha siddhA puna sarvatashchakShuSha ..234..
ih tAvadbhagavanta siddhA ev shuddhagnAnamayatvAtsarvatashchakShuSha, sheShANi tu sarvANyapi
bhUtAni mUrtadravyAvasaktadraShTitvAdindriyachakShUnShi . devAstu sUkShmatvavishiShTamUrtadravyagrAhitvAd-
vadhichakShuSha, ath cha tepi rUpidravyamAtradraShTatvenendriyachakShurbhyovishiShyamANA indriyachakShuSh ev .
evamamIShu samasteShvapi sansAriShu mohopahatatayA gneyaniShTheShu satsu gnAnaniShThatvamUl-
shuddhAtmatattvasamvedanasAdhyan sarvatashchakShustvan na siddhayet
. ath tatsiddhaye bhagavanta shramaNA
AgamachakShuSho bhavanti . ten gneyagnAnayoranyonyasamvalanenAshakyavivechanatve satyapi svapar-
ev draShTirityAkhyAtiAgamachakkhU shuddhAtmAdipadArthapratipAdakaparamAgamachakShuSho bhavanti . ke te . sAhU
nishchayaratnatrayAdhAreN nijashuddhAtmasAdhakA sAdhava . indiyachakkhUNi nishchayenAtIndriyAmUrtakevalagnAnAdi-
guNasvarUpANyapi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdindriyAdhInatvenendriyachakShUnShi bhavanti . kAi kartRUNi .
savvabhUdANi sarvabhUtAni sarvasansArijIvA ityartha . devA ya ohichakkhU devA api cha sUkShmamUrta-
pudgaladravyaviShayAvadhichakShuSha . siddhA puN savvado chakkhU siddhA puna shuddhabuddhaikasvabhAvajIvalokAkAsh-
pramitashuddhAsankhyeyasarvapradeshachakShuSh iti . anen kimuktan bhavati . sarvashuddhAtmapradeshe lochanotpattinimittan
anvayArtha :[sAdhu ] sAdhu [AgamachakShu ] AgamachakShu (-AgamarUp chakShuvAle)
hain, [sarvabhUtAni ] sarvaprANI [indriy chakShUnShi ] indriyachakShuvAle hain, [devA cha ] dev
[avadhichakShuSha ] avadhichakShu
hain [puna ] aur [siddhA ] siddha [sarvata chakShuSha ] sarvatachakShu
(-sarva orase chakShuvAle arthAt sarvAtmapradeshose chakShuvAn) hain ..234..
TIkA :pratham to is lokamen bhagavanta siddha hI shuddhagnAnamay honese sarvata chakShu hain,
aur sheSh ‘sabhI bhUt (-jIv), mUrta dravyommen hI unakI dRuShTi laganese indriyachakShu hain . dev sUkShmatva-
vishiShTa mUrta dravyonko grahaN karate hain isaliye ve avadhichakShu hain; athavA ve bhI, mAtra rUpI dravyonko
dekhate hain isaliye unhen indriyachakShuvAlonse alag na kiyA jAy to, indriyachakShu hI hain
.’ isaprakAr
yah sabhI sansArI mohase 1upahat honeke kAraN gneyaniShTha honese, gnAnaniShThatAkA mUl jo shuddhAtma-
tattvakA samvedan usase sAdhya (-sadhanevAlA) aisA sarvata chakShupanA unake siddha nahIn hotA .
ab, us (sarvatachakShupane) kI siddhike liye bhagavant shramaN AgamachakShu hote hain .
yadyapi gney aur gnAnakA pArasparik milan ho jAnese unhen bhinna karanA ashakya hai (arthAt gney
gnAnamen gnAt na hon aisA karanA ashakya hai ) tathApi ve us AgamachakShuse svaparakA vibhAg karake,
mahAmohako jinane bhed DAlA hai aise vartate hue paramAtmAko pAkar, satat gnAnaniShTha hI rahate hain
.
1. upahat = ghAyal, ashuddha, malin, bhraShTa .

Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version

vibhAgamArachayya nirbhinnamahAmohA santa paramAtmAnamavApya satatan gnAnaniShThA evAvatiShThante .
ata sarvamapyAgamachakShuShaiv mumukShUNAn draShTavyam ..234..
athAgamachakShuShA sarvamev drashyat eveti samarthayati
savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehin chittehin .
jANanti AgameN hi pechchhittA te vi te samaNA ..235..
sarve AgamasiddhA arthA guNaparyAyaishchitrai .
jAnantyAgamen hi draShTavA tAnapi te shramaNA ..235..
Agamen tAvatsarvANyapi dravyANi pramIyante, vispaShTatarkaNasya sarvadravyANAm-
viruddhatvAt; vichitraguNaparyAyavishiShTAni cha pratIyante, sahakramapravRuttAnekadharmavyApakA-
paramAgamopadeshAdutpannan nirvikAran mokShArthibhi svasamvedanagnAnamev bhAvanIyamiti ..234.. athAgam-
lochanen sarvan drashyat iti pragnApayatisavve AgamasiddhA sarvepyAgamasiddhA Agamen gnAtA . ke te .
atthA vishuddhagnAnadarshanasvabhAvo yosau paramAtmapadArthastatprabhRutayorthA . kathan siddhA . guNapajjaehin
isase (aisA kahA jAtA hai ki) mumukShuonko sab kuchh AgamarUp chakShu dvArA hI dekhanA
chAhiye ..234..
ab, yah samarthan karate hain ki AgamarUp chakShuse sab kuchh dikhAI detA hI hai :
anvayArtha :[sarve arthA ] samasta padArtha [chitrai guNaparyAyai ] vichitra
(anek prakArakI) guNaparyAyon sahit [AgamasiddhA ] Agamasiddha hain . [tAn api ] unhen bhI
[te shramaNA ] ve shramaN [Agamen hi dRuShTA ] Agam dvArA vAstavamen dekhakar [jAnanti ] jAnate
hain
..235..
TIkA :pratham to, Agam dvArA sabhI dravya pramey (gney) hote hain, kyonki sarvadravya
vispaShTa tarkaNAse aviruddha hain, (sarva dravya AgamAnusAr jo visheSh spaShTa tarka usake sAth
melavAle hain, arthAt ve AgamAnusAr vispaShTa vichArase gnAt hon aise hain ) . aur Agamase ve dravya
vichitra guNaparyAyavAle pratIt hote hain, kyonki Agamako sahapravRutta aur kramapravRutta anek dharmommen
sau chitra guNaparyAyayukta padArtha Agamasiddha chhe;
te sarvane jANe shramaN e dekhIne Agam vaDe. 235
.

Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version

nekAntamayatvenaivAgamasya pramANatvopapatte . ata sarverthA AgamasiddhA ev bhavanti . ath te
shramaNAnAn gneyatvamApadyante svayamev, vichitraguNaparyAyavishiShTasarvadravyavyApakAnekAntAtmak-
shrutagnAnopayogIbhUy vipariNamanAt
. ato na kinchidapyAgamachakShuShAmdrashyan syAt ..235..
athAgamagnAnatatpUrvatattvArthashraddhAnatadubhayapUrvasanyatatvAnAn yaugapadyasya mokShamArgatvan niyamayati
AgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseh sanjamo tassa .
NatthIdi bhaNadi suttan asanjado hodi kidh samaNo ..236..
chittehin vichitraguNaparyAyai sah . jANanti jAnanti . kAn . te vi tAn pUrvoktArthaguNaparyAyAn . kin kRutvA
pUrvam . pechchhittA draShTavA gnAtvA . ken . AgameN hi Agamenaiv . ayamatrArthapUrvamAgaman paThitvA
pashchAjjAnanti . te samaNA te shramaNA bhavantIti . atredan bhaNitan bhavatisarve dravyaguNaparyAyA paramAgamen
gnAyante . kasmAt . Agamasya parokSharUpeN kevalagnAnasamAnatvAt . pashchAdAgamAdhAreN svasamvedanagnAne jAte
svasamvedanagnAnabalen kevalagnAne cha jAte pratyakShA api bhavanti . tatakAraNAdAgamachakShuShA paramparayA sarvan
drashyan bhavatIti ..235.. evamAgamAbhyAsakathanarUpeN prathamasthale sUtrachatuShTayan gatam . athAgamaparignAn-
tattvArthashraddhAnatadubhayapUrvakasanyatatvatrayasya mokShamArgatvan niyamayatiAgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseh
vyApak (-anek dharmonko kahanevAlA) 1anekAntamay honese Agamako pramANatAkI upapatti
hai (arthAt Agam pramANabhUt siddha hotA hai ) . isase sabhI padArtha Agamasiddha hI hain . aur
ve shramaNonko svayamev gneyabhUt hote hain, kyonki shramaN vichitraguNaparyAyavAle sarvadravyommen vyApak
(-sarvadravyonko jAnanevAle) anekAntAtmak
2shrutagnAnopayogarUp hokar pariNamit hote hain .
isase (aisA kahA hai ki) AgamachakShuonko (-AgamarUp chakShuvAlonko) kuchh bhI
adRushya nahIn hai ..235..
ab, AgamagnAn, tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur tadubhayapUrvak sanyatattvakI yugapatatAko
mokShamArgapanA honekA niyam karate hain . [arthAt aisA niyam siddha karate hain ki1AgamagnAn,
2tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur 3un donon pUrvak sanyatapanA in tInonkA sAth honA hI
mokShamArga hai ] :
1. anekAnta = anek anta; anek dharma . [dravyashrut anekAntamay hai; sarvadravyonke ek hI sAth aur kramasha
pravartamAn anek dharmommen vyApta (unhen kahanevAle) anek dharma dravyashrutamen hain .]]
2. shrutagnAnopayog anekAntAtmak hai . sarva dravyonke anek dharmommen vyApta (unhen jAnanevAle anek dharma
bhAvashrutagnAnamen hain ) .
dRuShTi na AgamapUrvikA te jIvane sanyam nahIn
e sUtra kerun chhe vachan; muni kem hoy asanyamI ? 236.

Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version

AgamapUrvA draShTirna bhavati yasyeh sanyamastasya .
nAstIti bhaNati sUtramasanyato bhavati kathan shramaNa ..236..
ih hi sarvasyApi syAtkAraketanAgamapUrvikayA tattvArthashraddhAnalakShaNayA draShTayA shUnyasya
svaparavibhAgAbhAvAt kAyakaShAyai sahaikyamadhyavasatoniruddhaviShayAbhilAShatayA ShaDjIvanikAy-
ghAtino bhUtvA sarvatopi kRutapravRutte sarvato nivRuttyabhAvAttathA paramAtmagnAnAbhAvAd gneyachakra-
kramAkramaNanirargalagnaptitayA gnAnarUpAtmatattvaikAg
ArayapravRuttyabhAvAchcha sanyam ev na tAvat siddhayet .
AgamapUrvikA draShTi samyaktvan nAsti yasyeh loke sanjamo tassa Natthi sanyamastasya nAsti idi bhaNadi
ityevan bhaNati kathayati . kin kartRu . suttan sUtramAgama . asanjado hodi kidh samaNo asanyata san
shramaNastapodhana kathan bhavati, na kathamapIti . tathAhiyadi nirdoShinijaparamAtmaivopAdey iti ruchirUpan
samyaktvan nAsti tarhi paramAgamabalen vishadaikagnAnarUpamAtmAnan jAnannapi samyagdraShTirna bhavati, gnAnI cha
na bhavati, taddvayAbhAve sati panychendriyaviShayAbhilAShaShaDjIvavadhavyAvRuttopi sanyato na bhavati . tata
anvayArtha :[ih ] is lokamen [yasya ] jisakI [AgamapUrvA dRuShTi ]
AgamapUrvak dRuShTi (darshan) [na bhavati ] nahIn hai [tasya ] usake [sanyama ] sanyam [nAsti ]
nahIn hai, [iti ] isaprakAr [sUtran bhaNati ] sUtra kahatA hai; aur [asanyata ] asanyat vah
[shramaNa ] shramaN [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
..236..
TIkA :is lokamen vAstavamen, syAtkAr jisakA chihna hai aise AgamapUrvak
1tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI dRuShTise jo shUnya hai un sabhIko pratham to sanyam hI siddha nahIn hotA,
kyonki (1) svaparake vibhAgake abhAvake kAraN kAyA aur kaShAyonke sAth ekatAkA
adhyavasAy karanevAle aise ve jIv,
2viShayonkI abhilAShAkA nirodh nahIn honese chhah
jIvanikAyake ghAtI hokar sarvata (sab or se) pravRutti karate hain, isaliye unake sarvata
nivRuttikA abhAv hai
. (arthAt kisI bhI orasekinchitmAtra bhI nivRutti nahIn hai ), tathApi
(2) unake paramAtmagnAnake abhAvake kAraN gneyasamUhako kramasha jAnanevAlI 3nirargal gnapti
1. tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI = tattvArthakA shraddhAn jisakA lakShaN hai aisI . [samyagdarshanakA lakShaN
tattvArthashraddhAn hai . vah AgamapUrvak hotA hai . AgamakA chihna ‘syAt’ kAr hai] .]
2. jin jIvonko svaparakA bhedagnAn nahIn hai unake bhale hI kadAchit panchendriyonke viShayonkA sanyog dikhAI
na detA ho, chhah jIvanikAyakI dravyahinsA na dikhAI detI ho aur isaprakAr sanyogase nivRutti dikhAI detI
ho, tathApi kAyA aur kaShAyake sAth ekatva mAnanevAle un jIvonke vAstavamen panchendriyake viShayonkI
abhilAShAkA nirodh nahIn hai, hinsAkA kinchitmAtra abhAv nahIn hai aur isIprakAr parabhAvase kinchitmAtra
nivRutti nahIn hai
.
3. nirargal = nirankush; sanyamarahit; svachchhandI .

Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version

asiddhasanyamasya tu sunishchitaikAgArayagatatvarUpan mokShamArgAparanAm shrAmaNyamev na siddhayet . at
AgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyasyaiv mokShamArgatvan niyamyet ..236..
athAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAmayaugapadyasya mokShamArgatvan vighaTayati
Na hi AgameN sijjhadi saddahaNan jadi vi Natthi atthesu .
saddahamANo atthe asanjado vA Na NivvAdi ..237..
na hyAgamen siddhayati shraddhAnan yadyapi nAstyartheShu .
shraddadhAn arthAnasanyato vA na nirvAti ..237..
sthitametatparamAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvatrayamev muktikAraNamiti ..236.. athAgamagnAnatattvArtha-
shraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyAbhAve mokSho nAstIti vyavasthApayatiNa hi AgameN sijjhadi Agamajanit-
paramAtmagnAnen na siddhayati, saddahaNan jadi vi Natthi atthesu shraddhAnan yadi cha nAsti paramAtmAdipadArtheShu .
saddahamANo atthe shraddadhAno vA chidAnandaikasvabhAvanijaparamAtmAdipadArthAn, asanjado vA Na NivvAdi viShay-
kaShAyAdhInatvenAsanyato vA na nirvAti, nirvANan na labhat iti . tathAhiyathA pradIpasahitapuruShasya
kUpapatanaprastAve kUpapatanAnnivartanan mam hitamiti nishchayarUpan shraddhAnan yadi nAsti tadA tasya pradIpa kin
karoti, na kimapi
. tathA jIvasyApi paramAgamAdhAreN sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnarUpan
honese gnAnarUp Atmatattvamen ekAgratAkI pravRuttikA abhAv hai . (isaprakAr unake sanyam siddha
nahIn hotA) aur (-isaprakAr) jinake sanyam siddha nahIn hotA unhen 1sunishchit
aikAgyrApariNatatArUp shrAmaNya hIjisakA dUsarA nAm mokShamArga hai vahIsiddha nahIn hotA .
isase AgamagnAntattvArthashraddhAn aur sanyatattvake yugapatapaneko hI mokShamArgapanA honekA
niyam hotA hai ..236..
ab, aisA siddha karate hain kiAgamagnAntattvArthashraddhAn aur sanyatattvake
ayugapatpaneko mokShamArgatva ghaTit nahIn hotA :
anvayArtha :[Agamen ] Agamase, [yadi api ] yadi [artheShu shraddhAnan nAsti ]
padArthonkA shraddhAn na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahIn hotI; [arthAn shraddhadhAna ]
padArthonkA shraddhAn karanevAlA bhI [asanyata vA ] yadi asanyat ho to [na nirvAti ] nirvANako
prApta nahIn hotA
..237..
1. sunishchit = dRuDh . (dRuDhatApUrvak ekAgratAmen pariNamit honA so shrAmaNya hai .)
siddhi nahi Agam thakI, shraddhA na jo arthI taNI;
nirvAN nahi artho taNI shraddhAthI, jo sanyam nahIn. 237
.

Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version

shraddhAnashUnyenAgamajaniten gnAnen, tadavinAbhAvinA shraddhAnen cha sanyamashUnyen, na
tAvatsiddhayati . tathA hiAgamabalen sak lapadArthAn vispaShTan tarkayannapi, yadi sak la-
padArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAramAtmAnan na tathA pratyeti, tadA yathoditAtmana shraddhAn-
shUnyatayA yathoditamAtmAnamananubhavan kathan nAm gneyanimagno gnAnavimUDho gnAnI syAt
.
agnAninashcha gneyadyotako bhavannapyAgama kin kuryAt . tata shraddhAnashUnyAdAgamAnnAsti siddhi .
kinch, sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAramAtmAnan shraddadhAnopyanubhavannapi, yadi
svasminnev sanyamya na vartayati, tadAnAdimoharAgadveShavAsanopajanitaparadravyachangkramaNasvairiNyA-
shchidvRutte svasminnev sthAnAnnirvAsananiShkampaikatattvamUrchchhitachidvRuttyabhAvAtkathan nAm sanyata syAt
.
svAtmAnan jAnatopi mamAtmaivopAdey iti nishchayarUpan yadi shraddhAnan nAsti tadA tasya pradIpasthAnIy
Agama kin karoti, na kimapi
. yathA vA sa ev pradIpasahitapuruSha svakIyapauruShabalen kUpapatanAdyadi
na nivartate tadA tasya shraddhAnan pradIpo draShTirvA kin karoti, na kimapi . tathAyan jIva
pra. 56
TIkA :Agamajanit gnAnase, yadi vah shraddhAnashUnya ho to siddhi nahIn hotI; tathA
usake (-AgamagnAnake) vinA jo nahIn hotA aise shraddhAnase bhI yadi vah (shraddhAn) sanyamashUnya
ho to siddhi
nahIn hotI . vah isaprakAr :
Agamabalase sakal padArthonkI vispaShTa 1tarkaNA karatA huA bhI yadi jIv sakal
padArthonke gneyAkAronke sAth 2milit honevAlA vishad ek gnAn jisakA AkAr hai aise
AtmAko usaprakArase pratIt nahIn karatA to yathokta AtmAke shraddhAnase shUnya honeke kAraN jo
yathokta AtmAkA anubhav nahIn karatA aisA vah gneyanimagna gnAnavimUDh jIv kaise gnAnI hogA ?
(nahIn hogA, vah agnAnI hI hogA
.) aur agnAnIko, gneyadyotak hone par bhI, Agam kyA
karegA ? (-Agam gneyonkA prakAshak hone par bhI vah agnAnIke liye kyA kar sakatA hai ?)
isaliye shraddhAnashUnya Agamase siddhi nahIn hotI
.
aur, sakal padArthonke gneyAkAronke sAth milit hotA huA vishad ek gnAn jisakA
AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn karatA huA bhI, anubhav karatA huA bhI yadi jIv apanemen
hI sanyamit (-ankushit) hokar nahIn rahatA, to anAdi moharAgadveShakI vAsanAse janit jo
paradravyamen bhramaN
usake kAraN jo svairiNI (-svachchhandI, vyabhichAriNI) hai aisI chidvRutti (-
chaitanyakI pariNati) apanemen hI rahanese, vAsanArahit niShkamp ek tattvamen lIn chidvRuttikA
abhAv honese, vah kaise sanyat hogA ? (nahIn hogA, asanyat hI hogA) aur asanyatako, yathokta
1. tarkaNA = vichAraNA; yukti ityAdike AshrayavAlA gnAn .
2. milit hone vAlA = mishrit honevAlA; sambandhako prApta; arthAt unhen jAnanevAlA . [samasta padArthonke
gneyAkAr jisamen pratibimbit hote hain arthAt unhen jAnatA hai aisA spaShTa ek gnAn hI AtmAkA rUp hai .]]

Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version

asanyatasya cha yathoditAtmatattvapratItirUpan shraddhAnan yathoditAtmatattvAnubhUtirUpan gnAnan vA kin
kuryAt
. tata sanyamashUnyAt shraddhAnAt gnAnAdvA nAsti siddhi . at AgamagnAnatattvArtha-
shraddhAnasanyatatvAnAmayaugapadyasya mokShamArgatvan vighaTetaiv ..237..
athAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyepyAtmagnAnasya mokShamArgasAdhakatamatvan
dyotayati
jan aNNANI kamman khavedi bhavasayasahassakoDIhin .
tan NANI tihin gutto khavedi ussAsametteN ..238..
yadagnAnI karma kShapayati bhavashatasahasrakoTibhi .
tajgnAnI tribhirgupta kShapayatyuchchhvAsamAtreN ..238..
shraddhAnagnAnasahitopi pauruShasthAnIyachAritrabalen rAgAdivikalparUpAdasanyamAdyadi na nivartate tadA tasya
shraddhAnan gnAnan vA kin kuryAt, na kimapIti
. ata etadAyAtiparamAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn
madhye dvayenaiken vA nirvANan nAsti, kintu trayeNeti ..237.. evan bhedAbhedaratnatrayAtmakamokShamArga-
sthApanamukhyatven dvitIyasthale gAthAchatuShTayan gatam . kinch bahirAtmAvasthAntarAtmAvasthAparamAtmAvasthA-
mokShAvasthAtrayan tiShThati . avasthAtrayenugatAkAran dravyan tiShThati . evan parasparasApekShadravyaparyAyAtmako
jIvapadArtha. tatra mokShakAraNan chintyate . mithyAtvarAgAdirUpA bahirAtmAvasthA tAvadashuddhA, muktikAraNan
AtmatattvakI pratItirUp shraddhAn yA yathokta AtmatattvakI anubhUtirUp gnAn kyA karegA ?
isaliye sanyamashUnya shraddhAnase yA gnAnase siddhi nahIn hotI
.
isase AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake ayugapatpaneko mokShamArgapanA ghaTit nahIn
hotA ..237..
ab, AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, AtmagnAn
mokShamArgakA sAdhakatam (utkRuShTa sAdhak) hai aisA samajhAte hain :
anvayArtha :[yat karma ] jo karma [agnAnI ] agnAnI [bhavashatasahasrakoTibhi ]
lakShakoTi bhavommen [kShapayati ] khapAtA hai, [tat ] vah karma [gnAnI ] gnAnI [tribhi gupta ] tIn
prakAr (man
vachankAy) se gupta honese [uchchhvAsamAtreN ] uchchhvAsamAtramen [kShapayati ] khapA
detA hai ..238..
agnAnI je karmo khapAve lakSha koTi bhavo vaDe,
te karma gnAnI trigupta bas uchchhvAsamAtrathI kShay kare. 238
.

Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version

yadagnAnI karma kramaparipATayA bAlatapovaichitryopakrameN cha pachyamAnamupAttarAgadveShatayA
sukhadukhAdivikArabhAvapariNata punarAropitasantAnan bhavashatasahasrakoTIbhi kathanchan nistarati,
tadev gnAnI syAtkAraketanAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtishayaprasAdAsAditashuddha-
gnAnamayAtmatattvAnubhUtilakShaNagnAnitvasadbhAvAtkAyavAngmanakarmoparamapravRuttatriguptatvAt
prachaNDop-
na bhavati . mokShAvasthA shuddhA phalabhUtA, sA chAgre tiShThati . etAbhyAn dvAbhyAn bhinnA yAntarAtmAvasthA
sA mithyAtvarAgAdirahitatven shuddhA . yathA sUkShmanigotagnAne sheShAvaraNe satyapi kShayopashamagnAnAvaraNan
nAsti tathAtrApi kevalagnAnAvaraNe satyapyekadeshakShayopashamagnAnApekShayA nAstyAvaraNam . yAvatAnshen
nirAvaraNA rAgAdirahitatven shuddhA cha tAvatAnshen mokShakAraNan bhavati . tatra shuddhapAriNAmikabhAvarUpan
paramAtmadravyan dhyeyan bhavati, tachcha tasmAdantarAtmadhyAnAvasthAvisheShAtkathanchidbhinnam . yadaikAntenAbhinnan
bhavati tadA mokShepi dhyAnan prApnoti, athavAsya dhyAnaparyAyasya vinAshe sati tasya pAriNAmik-
bhAvasyApi vinAsha prApnoti
. evan bahirAtmAntarAtmaparamAtmakathanarUpeN mokShamArgo gnAtavya . ath
paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn bhedaratnatrayarUpANAn melApakepi, yadabhedaratnatrayAtmakan nirvikalpa-
samAdhilakShaNamAtmagnAnan, nishchayen tadev muktikAraNamiti pratipAdayati
jan aNNANI kamman khavedi
nirvikalpasamAdhirUpanishchayaratnatrayAtmakavishiShTabhedagnAnAbhAvAdagnAnI jIvo yatkarma kShapayati . kAbhi
karaNabhUtAbhi . bhavasayasahassakoDIhin bhavashatasahasrakoTibhi . tan NANI tihin gutto tatkarma gnAnI jIvastri-
guptigupta san khavedi ussAsametteN kShapayatyuchchhvAsamAtreNeti . tadyathAbahirviShaye paramAgamAbhyAsabalen
yatsamyakparignAnan tathaiv shraddhAnan vratAdyanuShThAnan cheti trayan, tattrayAdhAreNotpannan siddhajIvaviShaye samyak-
parignAnan shraddhAnan tadguNasmaraNAnukUlamanuShThAnan cheti trayan, tattrayAdhAreNotpannan vishadAkhaNDaikagnAnAkAre

svashuddhAtmani parichchhittirUpan savikalpagnAnan svashuddhAtmopAdeyabhUtaruchivikalparUpan samyagdarshanan tatraivAtmani

rAgAdivikalpanivRuttirUpan savikalpachAritramiti trayam
. tattrayaprasAdenotpannan yannirvikalpasamAdhirUpan
nishchayaratnatrayalakShaNan vishiShTasvasamvedanagnAnan tadabhAvAdagnAnI jIvo bahubhavakoTibhiryatkarma kShapayati,
TIkA :jo karma (agnAnIko) kramaparipATIse tathA anek prakArake bAlatapAdirUp
udyamase pakate hue, rAgadveShako grahaN kiyA honese sukhadukhAdi vikArabhAvarUp pariNamit honese
puna santAnako Aropit karatA jAy isaprakAr, lakShakoTibhavon dvArA chAhe jisaprakAr (-mahA
kaShTase) agnAnI pAr kar jAtA hai, vahI karma, (gnAnIko syAtkAraketan AgamagnAn,
tattvArthashraddhAn aur sanyatattvake yugapatpaneke atishayaprasAdase prApta kI huI shuddhagnAnamay
AtmatattvakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise gnAnIpanake sadbhAvake kAraN kAy
vachanmanake
karmonke 1uparamase triguptitA pravartamAn honese prachaNDa udyam se pakatA huA, rAgadveShake chhoDanese
samasta sukhadukhAdi vikAr atyanta nirasta huA honese punasantAnako Aropit na karatA jAy
1. uparam = virAm, aTak jAnA vah, ruk jAnA vah; [gnAnIke gnAnIpanake kAraN kAyvachanman sambandhI
kArya ruk jAnese triguptatA pravartatI hai .]]

Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version

kramapachyamAnamapahastitarAgadveShatayA dUranirastasamastasukhadukhAdivikAra punaranAropitasantAn-
muchchhvAsamAtreNaiv lIlayaiv pAtayati
. at AgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyepyAtma-
gnAnamev mokShamArgasAdhakatamamanumantavyam ..238..
athAtmagnAnashUnyasya sarvAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadyamapyakin chitka ra-
mityanushAsti
paramANupamANan vA muchchhA dehAdiesu jassa puNo .
vijjadi jadi so siddhin Na lahadi savvAgamadharo vi ..239..
tatkarma gnAnI jIva pUrvoktagnAnaguNasadbhAvAt triguptigupta sannuchchhvAsamAtreN lIlayaiv kShapayatIti .
tato gnAyate paramAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn bhedaratnatrayarUpANAn sadbhAvepyabhedaratnatrayarUpasya sva-
samvedanagnAnasyaiv pradhAnatvamiti
..238.. ath pUrvasUtroktAtmagnAnarahitasya sarvAgamagnAnatattvArthashraddhAn-
isaprakAr uchchhvAsamAtramen hI lIlAse hI gnAnI naShTa kar detA hai .
isase AgamagnAn, tattvArthashraddhAn aur sanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI AtmagnAnako
hI mokShamArgakA sAdhakatam sammat karanA .
bhAvArtha :agnAnIke kramasha tathA bAlatapAdirUp udyamase karma pakate hain aur
1gnAnIpanake kAraN honevAle triguptatArUp prachaNDa udyamase karma pakate hain; isaliye
agnAnI jis karmako anek 2shatsahasrakoTi bhavommen mahAkaShTase ullanghan (pAr) kar pAtA
hai vahI karma gnAnI uchchhvAsamAtramen hI, kautukamAtramen hI naShTa kar DAlatA hai . aur agnAnIke
vah karma, sukhadukhAdivikArarUp pariNamanake kAraN, puna nUtan karmarUp santatiko chhoDatA jAtA
hai tathA gnAnIke sukhadukhAdivikArarUp pariNaman na honese vah ka rma puna nUtan karmarUp santatiko
nahIn chhoDatA jAtA
.
isaliye AtmagnAn hI mokShamArgakA sAdhakatam hai ..238..
ab, aisA upadesh karate hain kiAtmagnAnashUnyake sarva AgamagnAn, tattvArthashraddhAn tathA
sanyatattvakA yugapatpanA bhI akinchitkar hai, (arthAt kuchh bhI nahIn kar sakatA) :
1. gnAnIpan = AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpaneke atishay prasAdase prApta shuddhagnAnamay
AtmatattvakI anubhUti gnAnIpanakA lakShaN hai .
2. shatsahasrakoTi = 100 × 1000 × 10000000
aNumAtra paN mUrchhA taNo sadbhAv jo dehAdike,
to sarvaAgamadhar bhale paN nav lahe siddhatvane. 239
.

Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version

paramANupramANan vA mUrchchhA dehAdikeShu yasya puna .
vidyate yadi sa siddhin na labhate sarvAgamadharopi ..239..
yadi karatalAmalakIkRutasakalAgamasAratayA bhUtabhavadbhAvi cha svochitaparyAyavishiShTam-
sheShadravyajAtan jAnantamAtmAnan jAnan shraddadhAna sanyamayanshchAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn
yaugapadyepi manAngmohamalopaliptatvAt
yadA sharIrAdimUrchchhoparaktatayA niruparAgopayogapariNatan
kRutvA gnAnAtmAnamAtmAnan nAnubhavati tadA tAvanmAtramohamalakalank kIlikAkIlitai karma-
bhiravimuchyamAno na siddhayati
. at AtmagnAnashUnyamAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaug-
padyamapyakinchitkaramev ..239..
sanyatatvAnAn yaugapadyamapyakinchitkaramityupadishatiparamANupamANan vA muchchhA dehAdiesu jassa puNo vijjadi jadi
paramANumAtran vA mUrchchhA dehAdikeShu viShayesu yasya puruShasya punarvidyate yadi chet, so siddhin Na lahadi
sa siddhin muktin na labhate
. kathambhUta . savvAgamadharo vi sarvAgamadharopIti . ayamatrArthasarvAgamagnAn-
tattvArthashraddhAnasanyatatvAnAn yaugapadye sati yasya dehAdiviShaye stokamapi mamatvan vidyate tasya pUrvasUtroktan
nirvikalpasamAdhilakShaNan nishchayaratnatrayAtmakan svasamvedanagnAnan nAstIti
..239.. ath dravyabhAv-
sanyamasvarUpan kathayati
.
anvayArtha :[puna ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehAdikeShu ] sharIrAdike
prati [paramANupramANan vA ] paramANumAtra bhI [mUrchchhA ] mUrchchhA [vidyate ] vartatI ho to [sa ] vah
[sarvAgamadhara api ] bhale hI sarvAgamakA dhArI ho tathApi [siddhin na labhate ] siddhiko prApta
nahIn hotA
..239..
TIkA :sakal Agamake sArako hastAmalakavat karanese (-hathelImen rakkhe hue
Amvaleke samAn spaShTa gnAn honese) jo puruSh bhUtvartamAnbhAvI 1svochit paryAyonke sAth
asheSh dravyasamUhako jAnanevAle AtmAko jAnatA hai, shraddhAn karatA hai aur sanyamit rakhatA hai,
us puruShake AgamagnAn
tattvArthashraddhAnsanyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, yadi vah
kinchitmAtra bhI mohamalase lipta honese sharIrAdike prati (tatsambandhI) mUrchchhAse 2uparakta rahanese,
3niruparAg upayogamen pariNat karake gnAnAtmak AtmAkA anubhav nahIn karatA, to vah puruSh mAtra
utane (kuchh) mohamalakalankarUp kIleke sAth bandhe hue karmonse na chhUTatA huA siddha nahIn
hotA
.
isaliye AtmagnAnashUnya AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvakA yugapatpanA bhI
1. svochit = apaneko uchit, apaneapane yogya . [AtmAkA svabhAv trikAlakI svochit paryAyon sahit
samasta dravyonko jAnanA hai .]]
2. uparakta = malin; vikArI . 3. niruparAg = uparAg rahit; nirmal; nirvikAr; shuddha .

Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version

athAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyan sAdhayati
panchasamido tigutto panchendiyasamvuDo jidakasAo .
dansaNaNANasamaggo samaNo so sanjado bhaNido ..240..
panychasamitastrigupta panychendriyasamvRuto jitakaShAya .
darshanagnAnasamagra shramaNa sa sanyato bhaNita ..240..
ya khalvanekAntaketanAgamagnAnabalen sakalapadArthagneyAkArakarambitavishadaikagnAnAkAr-
mAtmAnan shraddadhAnonubhavanshchAtmanyev nityanishchalAn vRuttimichchhan samitipanchakAnku shitapravRuttipravartit-
chAgo ya aNArambho visayavirAgo khao kasAyANan .
so sanjamo tti bhaNido pavvajjAe viseseN ..“35..
chAgo ya nijashuddhAtmaparigrahan kRutvA bAhyAbhyantaraparigrahanivRuttistyAga . aNArambho nikriyanij-
shuddhAtmadravye sthitvA manovachanakAyavyApAranivRuttiranArambha . visayavirAgo nirviShayasvAtmabhAvanotthasukhe
tRuptin kRutvA panychendriyasukhAbhilAShatyAgo viShayavirAga. khao kasAyANan nikaShAyashuddhAtmabhAvanAbalen
krodhAdikaShAyatyAga kaShAyakShaya . so sanjamo tti bhaNido sa evanguNavishiShTa sanyam iti bhaNita .
pavvajjAe viseseN sAmAnyenApi tAvadidan sanyamalakShaNan, pravrajyAyAn tapashcharaNAvasthAyAn visheSheNeti .
atrAbhyantarashuddhAtmasamvittirbhAvasanyamo, bahirangganivRuttishcha dravyasanyam iti ..“35.. athAgamagnAnatattvArtha-
akinchitkar hI hai ..239..
ab AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpaneke sAth AtmagnAnake
yugapatpaneko sAdhate hain; (arthAt AgamagnAn, tattvArthashraddhAn aur sanyatattvais trikake sAth
AtmagnAnake yugapatpaneko siddha karate hain ) :
anvayArtha :[panchasamiti ] pAnch samitiyukta, [panchendriy -samvRuta ] pAnch indriyonkA
samvaravAlA [trigupta ] tIn gupti sahit, [jitakaShAya ] kaShAyonko jItanevAlA,
[darshanagnAnasamagra ] darshanagnAnase paripUrNa
[shramaNa ] aisA jo shramaN [sa ] vah [sanyata ]
sanyat [bhaNita ] kahA gayA hai ..240..
TIkA :jo puruSh anekAntaketan AgamagnAnake balase, sakal padArthonke
gneyAkAronke sAth milit hotA huA, vishad ek gnAn jisakA AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn
je panchasamit, trigupta, indrinirodhI, vijayI kaShAyano,
paripUrNa darshanagnAnathI te shramaNane sanyat kahyo. 240
.

Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version

sanyamasAdhanIkRutasharIrapAtra krameN nishchalaniruddhapanchendriyadvAratayA samuparatakAyavAngmanovyApAro
bhUtvA chidvRutte paradravyachanngkra maNanimittamatyantamAtmanA samamanyonyasamvalanAdekIbhUtamapi
svabhAvabhedAtparatven nishchityAtmanaiv kushalo malla iv sunirbharan niShpIDay niShpIDay
kaShAyachakramakrameN jIvan tyAjayati, sa khalu sakalaparadravyashUnyopi vishuddhadRushignaptimAtra-
svabhAvabhUtAvasthApitAtmatattvopajAtanityanishchalavRuttitayA sAkShAtsanyat ev syAt
. tasyaiv
chAgamagnAnatattvArthashraddhAnasanyatatvayaugapadyAtmagnAnayaugapadyan siddhayati ..240..
shraddhAnasanyatatvAnAn trayANAn yatsavikalpan yaugapadyan tathA nirvikalpAtmagnAnan cheti dvayo sambhavan darshayati
panchasamido vyavahAreN panychasamitibhi samita samvRuta panychasamita, nishchayen tu svasvarUpe samyagito
gata pariNata samita . tigutto vyavahAreN manovachanakAyanirodhatrayeN gupta trigupta, nishchayen svasvarUpe
gupta pariNata . panchendiyasamvuDo vyavahAreN panychendriyaviShayavyAvRuttyA samvRuta panychendriyasamvRuta, nishchayen
vAtIndriyasukhasvAdarata . jidakasAo vyavahAreN krodhAdikaShAyajayen jitakaShAya, nishchayen
chAkaShAyAtmabhAvanArata . dansaNaNANasamaggo atra darshanashabden nijashuddhAtmashraddhAnarUpan samyagdarshanan grAhyam,
gnAnashabden tu svasamvedanagnAnamiti; tAbhyAn samagro darshanagnAnasamagra . samaNo so sanjado bhaNido sa
evanguNavishiShTa shramaN sanyat iti bhaNita . at etadAyAtanvyavahAreN yadbahirviShaye vyAkhyAnan kRutan
ten savikalpan samyagdarshanagnAnachAritratrayayaugapadyan grAhyam; abhyantaravyAkhyAnen tu nirvikalpAtmagnAnan
grAhyamiti savikalpayaugapadyan nirvikalpAtmagnAnan cha ghaTat iti
..240.. athAgamagnAnatattvArthashraddhAn-
sanyatatvalakShaNen vikalpatrayayaugapadyen tathA nirvikalpAtmagnAnen cha yukto yosau sanyatastasya kin
lakShaNamityupadishati
. ityupadishati kortha iti pRuShTe pratyuttaran dadAti . evan prashnottarapAtanikAprastAve
1. mardan kar karake = dabA dabAke, kachar kacharake, daman karake .
2. AtmatattvakA svabhAv vishuddhadarshanagnAnamAtra hai .
aur anubhav karatA huA AtmAmen hI nityanishchal vRuttiko ichchhatA huA, sanyamake sAdhanarUp
banAye hue sharIrapAtrako pAnch samitiyonse ankushit pravRutti dvArA pravartit karatA huA, kramasha
panchendriyonke nishchal nirodh dvArA jisake kAy
vachanmanakA vyApAr virAmako prApta huA hai aisA
hokar, chidvRuttike liye paradravyamen bhramaNakA nimitta jo kaShAyasamUh vah AtmAke sAth anyonya
milanake kAraN atyanta ekarUp ho jAne par bhI svabhAvabhedake kAraN use pararUpase nishchit
karake AtmAse hI kushal mallakI bhAnti atyanta
1mardan kar karake akramase use mAr DAlatA
hai, vah puruSh vAstavamen, sakal paradravyase shUnya hone par bhI 2vishuddha darshanagnAnamAtra svabhAvarUpase
rahanevAle Atmatattva (-svadravya) men nityanishchal pariNati utpanna honese, sAkShAt sanyat hI hai .
aur use hI AgamagnAntattvArthashraddhAnsanyatattvake yugapatpanekA tathA AtmagnAnakA yugapatpanA
siddha hotA hai ..240..