Top ▲
Page 408 of 513 PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
vishiShTakAlakShetravashAtkashchidapratiShiddha ityapavAda . yadA hi shramaNa sarvopadhipratiShedhamAsthAy
paramamupekShAsanyaman pratipattukAmopi vishiShTakAlakShetravashAvasannashaktirna pratipattun kShamate, tadApakRuShya sanyaman pratipadyamAnastadbahirangasAdhanamAtramupadhimAtiShThate . sa tu tathAsthIyamAno na
khalUpadhitvAchchheda, pratyut chhedapratiShedh ev . ya kilAshuddhopayogAvinAbhAvI sa chheda . ayan
tu shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravRuttihetubhUtAhAranihArAdigrahaNavisarjanaviShayachchhedapratiShedhArtha- mupAdIyamAna sarvathA shuddhopayogAvinAbhUtatvAchchhedapratiShedh ev syAt .. 222 ..
athApratiShiddhopadhisvarUpamupadishati —
appaDikuTThan uvadhin apatthaNijjan asanjadajaNehin .
muchchhAdijaNaNarahidan geNhadu samaNo jadi vi appan .. 223 ..
nishchayavyavahAramokShamArgasahakArikAraNatvenApratiShiddhamupadhimupakaraNarUpopadhin, apatthaNijjan asanjadajaNehin aprArthanIyan nirvikArAtmopalabdhilakShaNabhAvasanyamarahitasyAsanyatajanasyAnabhilaShaNIyam, muchchhAdijaNaNarahidan
hai — aisA utsarga (-sAmAnya niyam) hai; aur vishiShTa kAlakShetrake vash koI upadhi aniShiddha
— aisA apavAd hai . jab shramaN sarva upadhike niShedhakA Ashray lekar 1 paramopekShAsanyamako
prApta karanekA ichchhuk hone par bhI vishiShTa kAlakShetrake vash hIn shaktivAlA honese use prApta karanemen asamartha hotA hai, tab usamen 2 apakarShaN karake (anutkRuShTa) sanyam prApta karatA huA
usakI bahirang sAdhanamAtra upadhikA Ashray karatA hai . isaprakAr jisakA Ashray kiyA jAtA
hai aisI vah upadhi upadhipaneke kAraN vAstavamen chhedarUp nahIn hai, pratyut chhedakI niShedharUp (-tyAgarUp) hI hai . jo upadhi ashuddhopayogake binA nahIn hotI vah chhed hai . kintu yah
(sanyamakI bAhyasAdhanamAtrabhUt upadhi) to shrAmaNyaparyAyakI sahakArI kAraNabhUt sharIrakI vRuttike hetubhUt AhAr -nIhArAdike grahaN – visarjan (grahaN – tyAg) sambandhI chhedake niShedhArtha grahaN kI
jAnese sarvathA shuddhopayog sahit hai, isaliye chhedake niShedharUp hI hai .. 222 ..
ab, aniShiddha upadhikA svarUp kahate hain : —
1. paramopekShAsanyam = param – upekShAsanyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityAg paramopekShAsanyam, vItarAg chAritra, aur
shuddhopayog; — ye sab ekArthavAchI hain . ]]
2. apakarShaN = hInatA [apavAd, vyavahAranay, ekadeshaparityAg, apahRutasanyam (alpatA – hInatAvAlA sanyam)
sarAgachAritra aur shubhopayog — ye sab ekArthavAchI hain . ]]
upadhi aninditane, asanyat jan thakI aNaprArthyane, mUrchhAdijanan rahitane ja graho shramaN, thoDo bhale. 223 .
Page 409 of 513 PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
apratikruShTamupadhimaprArthanIyamasanyatajanai .
mUrchchhAdijananarahitan gRuhNAtu shramaNo yadyapyalpam .. 223 ..
ya kilopadhi sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruShTa, sanyamAdanyatrAnuchitatvAdasanyatajanA-
prArthanIyo, rAgAdipariNAmamantareN dhAryamANatvAnmUrchchhAdijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiShiddha .
ato yathoditasvarUp evopadhirupAdeyo, na punaralpopi yathoditaviparyastasvarUpa .. 223 ..
athotsarga ev vastudharmo, na punarapavAd ityupadishati —
kin kinchaN tti takkan apuNabbhavakAmiNodh dehe vi .
sang tti jiNavarindA appaDikammattamuddiTThA .. 224 ..
paramAtmadravyavilakShaNabahirdravyamamatvarUpamUrchchhArakShaNArjanasanskArAdidoShajananarahitam, geNhadu samaNo jadi vi appan gRuhNAtu shramaNo yamapyalpan pUrvoktamupakaraNopadhin yadyapyalpan tathApi pUrvoktochitalakShaNamev grAhyan,
na cha tadviparItamadhikan vetyabhiprAya .. 223 .. ath sarvasanggaparityAg ev shreShTha, sheShamashakyAnuShThAnamiti
prarUpayati — kin kinchaN tti takkan kin kinchanamiti tarka, kin kinchanan parigrah iti tarko vichAra kriyate
tAvat . kasya . apuNabbhavakAmiNo apunarbhavakAmina anantagnAnAdichatuShTayAtmakamokShAbhilAShiNa . adh
aho, deho vi dehopi sang tti sangga parigrah iti heto jiNavarindA jinavarendrA kartAra
પ્ર. ૫૨
anvayArtha : — [yadyapi alpam ] bhale hI alpa ho tathApi, [apratikruShTam ] jo
anindit ho, [asanyatajanai aprArthanIyan ] asanyatajanommen aprArthanIy ho aur[mUrchchhAdijananarahitan ] jo mUrchchhAdikI jananarahit ho — [upadhin ] aisI hI upadhiko [shramaNa ]
shramaN [gRuhNAtu ] grahaN karo .. 223 ..
TIkA : — jo upadhi sarvathA bandhakA asAdhak honese anindit hai, sanyatake atirikta
anyatra anuchit honese asanyatajanonke dvArA aprArthanIy (anichchhanIy) hai aur rAgAdipariNAmake binA dhAraNakI jAnese mUrchchhAdike utpAdanase rahit hai, vah vAstavamen aniShiddha hai . isase yathokta
svarUpavAlI upadhi hI upAdey hai, kintu kinchitmAtra bhI yathokta svarUpase viparIt svarUpavAlI upadhi upAdey nahIn hai .. 223 ..
ab, ‘utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahIn’ aisA upadesh karate hain : —
kyam anya parigrah hoy jyAn kahI dehane parigrah aho ! mokShechchhune dehey niShpratikarma upadeshe jino ? 224 .
Page 410 of 513 PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
kin kinychanamiti tarka apunarbhavakAminoth dehepi .
sangga iti jinavarendrA apratikarmatvamuddiShTavanta .. 224 ..
atra shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAnetyantamupAttedehepi paradravyatvAt
parigrahoyan na nAmAnugrahArha kintUpekShya evetyapratikarmatvamupadiShTavanto bhagavantorhaddevA . ath
tatra shuddhAtmatattvopalambhasambhAvanarasikasya punsa sheShonyonupAtta parigraho varAka kin nAm syAditi vyakta ev hi teShAmAkUta . atovadhAryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavAda .
idamatra tAtparyan, vastudharmatvAtparamanairgranthyamevAvalambyam .. 224 ..
NippaDikammattamuddiTThA nipratikarmatvamupadiShTavanta . shuddhopayogalakShaNaparamopekShAsanyamabalen dehepi
nipratikAritvan kathitavanta iti . tato gnAyate mokShasukhAbhilAShiNAn nishchayen dehAdisarvasanggaparityAg
evochitonyastUpachAr eveti .. 224 .. evamapavAdavyAkhyAnarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam .
athaikAdashagAthAparyantan strInirvANanirAkaraNamukhyatven vyAkhyAnan karoti . tadyathA — shvetAmbaramatAnusArI
shiShya pUrvapakShan karoti —
pechchhadi Na hi ih logan paran cha samaNindadesido dhammo .
dhammamhi tamhi kamhA viyappiyan lingamitthINan .. “20 ..
anvayArtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrA ] jinavarendronne [apunarbhavakAmina ]
mokShAbhilAShIke, [sanga iti ] ‘deh parigrah hai’ aisA kahakar [dehe api ] dehamen bhI[apratikarmatvam ] apratikarmapanA (sanskArarahitapanA) [uddiShTavanta ] kahA (upadeshA) hai, tab[kin kinchanam iti tarka ] unakA yah (spaShTa) Ashay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatA hai ? .. 224 ..
TIkA : — yahAn, shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahIn kiyA gayA
hai aise atyanta 1 upAtta sharIramen bhI, ‘yah (sharIr) paradravya honese parigrah hai, vAstavamen yah
anugrahayogya nahIn, kintu upekShA yogya hI hai’ aisA kahakar, bhagavanta arhanntadevonne apratikarmapanekA upadesh diyA hai, tab phi ra vahAn shuddhAtmatattvopalabdhikI sambhAvanAke rasik puruShonke sheSh anya
2 anupAtta parigrah bechArA kaise (anugrah yogya) ho sakatA hai ? — aisA unakA (-arhanta devonkA)
Ashay vyakta hI hai . isase nishchit hotA hai ki — utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahIn .
yahAn aisA tAtparya hai ki vastudharma honese param nirgranthapanA hI avalamban yogya
.. 224 ..
1. upAtta = prApta, milA huA . 2. anupAtta = aprApta .
Page 411 of 513 PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
ath kepavAdavisheShA ityupadishati —
uvayaraNan jiNamagge lingan jahajAdarUvamidi bhaNidan .
guruvayaNan pi ya viNao suttajjhayaNan cha NiddiTThan .. 225 ..
pechchhadi Na hi ih logan niruparAganijachaitanyanityopalabdhibhAvanAvinAshakan khyAtipUjAlAbharUpan
prekShate na cha hi sphu Tan ih lokam . na cha kevalamih lokan , paran cha svAtmaprAptirUpan mokShan vihAy
svargabhogaprAptirUpan paran cha paralokan cha nechchhati . sa ka . samaNindadesido dhammo shramaNendradeshito dharma,
jinendropadiShTa ityartha . dhammamhi tamhi kamhA dharme tasmin kasmAt viyappiyan vikalpitan nirgranthalinggAdvastra-
prAvaraNen pRuthakkRutam . kim . lingan sAvaraNachihnam . kAsAn sambandhi . itthINan strINAmiti
pUrvapakShagAthA .. “20 .. ath parihAramAh —
Nichchhayado itthINan siddhI Na hi teN jammaNA diTThA .
tamhA tappaDirUvan viyappiyan lingamitthINan .. “21 ..
Nichchhayado itthINan siddhI Na hi teN jammaNA diTThA nishchayata strINAn narakAdigativilakShaNAnanta-
sukhAdiguNasvabhAvA tenaiv janmanA siddhirna dra ShTA, na kathitA . tamhA tappaDirUvan tasmAtkAraNAttatpratiyogyan
sAvaraNarUpan viyappiyan lingamitthINan nirgranthalinggAtpRuthaktven vikalpitan kathitan linggan prAvaraNasahitan chihnam .
kAsAm . strINAmiti .. “21 .. ath strINAn mokShapratibandhakan pramAdabAhulyan darshayati —
paiDIpamAdamaiyA edAsin vitti bhAsiyA pamadA .
tamhA tAo pamadA pamAdabahulA tti NiddiTThA .. “22 ..
paiDIpamAdamaiyA prakRutyA svabhAven pramAden nirvRuttA pramAdamayI . kA kartrI bhavati . edAsin
vitti . etAsAn strINAn vRutti pariNati . bhAsiyA pamadA tat ev nAmamAlAyAn pramadA pramadAsangnA
bhAShitA striya . tamhA tAo pamadA yat ev pramadAsangnAstA striya, tasmAttat ev pamAdabahulA tti
NiddiTThA nipramAdaparamAtmatattvabhAvanAvinAshakapramAdabahulA iti nirdiShTA .. “22 .. ath tAsAn mohAdi-
bAhulyan darshayati —
santi dhuvan pamadANan mohapadosA bhayan dugunchhA ya .
chitte chittA mAyA tamhA tAsin Na NivvANan .. “23 ..
ab, apavAdake kaunase visheSh (bhed) hain, so kahate hain : —
janmyA pramANe rUp bhAkhyun upakaraN jinamArgamAn, guruvachan ne sUtrAdhyayan, vaLI vinay paN upakaraNamAn. 225 .
Page 412 of 513 PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
upakaraNan jinamArge linggan yathAjAtarUpamiti bhaNitam .
guruvachanamapi cha vinaya sUtrAdhyayanan cha nirdiShTam .. 225 ..
santi dhuvan pamadANan santi vidyante dhruvan nishchitan pramadAnAn strINAm . ke te . mohapadosA bhayan dugunchhA
ya mohAdirahitAnantasukhAdiguNasvarUpamokShakAraNapratibandhakA mohapradveShabhayadugunchhApariNAmA, chitte chittA
mAyA kauTilyAdirahitaparamabodhAdipariNate pratipakShabhUtA chitte manasi chitrA vichitrA mAyA, tamhA tAsin
Na NivvANan tat ev tAsAmavyAbAdhasukhAdyanantaguNAdhArabhUtan nirvANan nAstItyabhiprAya .. “23 .. athaitadev
draDhayati —
Na viNA vaTTadi NArI ekkan vA tesu jIvaloyamhi .
Na hi sanuDan cha gattan tamhA tAsin cha samvaraNan .. “24 ..
Na viNA vaTTadi NArI na vinA vartate nArI ekkan vA tesu jIvaloyamhi teShu nirdoShi-
paramAtmadhyAnavighAtakeShu pUrvoktadoSheShu madhye jIvaloke tvekamapi doShan vihAy Na hi sanuDan cha gattan na
hi sphu Tan samvRuttan gAtran cha sharIran, tamhA tAsin cha samvaraNan tat ev cha tAsAn samvaraNan vastrAvaraNan kriyat
iti .. “24 .. ath punarapi nirvANapratibandhakadoShAndarshayati —
chittassAvo tAsin sitthillan attavan cha pakkhalaNan .
vijjadi sahasA tAsu a uppAdo suhamamaNuANan .. “25 ..
vijjadi vidyate tAsu a tAsu cha strIShu . kim . chittassAvo chittasrava, nikAmAtmatattva-
samvittivinAshakachittasya kAmodrekeN sravo rAgasArdrabhAva, tAsin tAsAn strINAn, sitthillan shithilasya
bhAva shaithilyan, tadbhavamuktiyogyapariNAmaviShaye chittadADharyAbhAva sattvahInapariNAm ityartha, attavan cha pakkhalaNan Rutau bhavamArtavan praskhalanan raktasravaNan, sahasA jhaTiti, mAse mAse dinatrayaparyantan
chittashuddhivinAshako raktasravo bhavatItyartha, uppAdo suhamamaNuANan utpAd utpatti sUkShmalabdhyaparyApta-
manuShyANAmiti .. ““ ““ “
. 25 .. athotpattisthAnAni kathayati —
lingamhi ya itthINan thaNantare NAhikakkhapadesesu .
bhaNido suhumuppAdo tAsin kah sanjamo hodi .. “26 ..
lingamhi ya itthINan thaNantare NAhikakkhapadesesu strINAn lingge yonipradeshe, stanAntare, nAbhipradeshe,
kakShapradeshe cha, bhaNido suhumuppAdo eteShu sthAneShu sUkShmamanuShyAdijIvotpAdo bhaNita . ete pUrvoktadoShA
gAthA : 225 anvayArtha : — [yathAjAtarUpan ligan ] yathAjAtarUp (-janmajAt –
nagna) jo ling vah [jin – mArge ] jinamArgamen [upakaraNan iti bhaNitam ] upakaraN kahA gayA
hai, [guruvachanan ] guruke vachan, [sUtrAdhyayanan cha ] sUtronkA adhyayan [cha ] aur [vinaya api ] vinay bhI [nirdiShTam ] upakaraN kahI gaI hai .. 225 ..
Page 413 of 513 PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
yo hi nAmApratiShiddhosminnupadhirapavAda, sa khalu nikhilopi shrAmaNyaparyAy-
sahakArikAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUt ev, na punaranya . tasya tu visheShA sarvAhArya-
varjitasahajarUpApekShitayathAjAtarUpatven bahirangalingabhUtA kAyapudgalA, shrUyamANatatkAlabodhak-
puruShANAn kin na bhavantIti chet . evan na vaktavyan, strIShu bAhulyen bhavanti . na chAstitvamAtreN
samAnatvam . ekasya viShakaNikAsti, dvitIyasya cha viShaparvatosti, kin samAnatvan bhavati . kintu
puruShANAn prathamasanhananabalen doShavinAshako muktiyogyavisheShasanyamosti . tAsin kah sanjamo hodi tata
kAraNAttAsAn kathan sanyamo bhavatIti .. “26 .. ath strINAn tadbhavamuktiyogyAn sakalakarmanirjarAn
niShedhayati —
jadi dansaNeN suddhA suttajjhayaNeN chAvi sanjuttA .
ghoran charadi va chariyan itthissa Na NijjarA bhaNidA .. “27 ..
jadi dansaNeN suddhA yadyapi darshanen samyaktven shuddhA, suttajjhayaNe chAvi sanjuttA ekAdashAngga-
sUtrAdhyayanenApi sanyuktA, ghoran charadi va chariyan ghoran pakShopavAsamAsopavAsAdi charati vA chAritran, itthissa
Na NijjarA bhaNidA tathApi strIjanasya tadbhavakarmakShayayogyA sakalanirjarA na bhaNiteti bhAva . kinch yathA
prathamasanhananAbhAvAtstrI saptamanarakan na gachchhati, tathA nirvANamapi . ‘‘pumvedan vedantA purisA je
khavagaseDhimArUDhA . sesodayeN vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijjhanti’’ iti gAthAkathitArthAbhiprAyeN
bhAvastrINAn kathan nirvANamiti chet . tAsAn bhAvastrINAn prathamasanhananamasti, dravyastrIvedAbhAvAttadbhavamokSha-
pariNAmapratibandhakatIvrakAmodrekopi nAsti . dravyastrINAn prathamasanhananan nAstIti kasminnAgame
kathitamAsta iti chet . tatrodAharaNagAthA – ‘‘antimatigasanghaDaNan NiyameN ya kammabhUmimahilANan .
AdimatigasanghaDaNan Natthi tti jiNehin NiddiTThan’’ .. ath matam – yadi mokSho nAsti tarhi bhavadIyamate
kimarthamarjikAnAn mahAvratAropaNam . parihAramAh – tadupachAreN kulavyavasthAnimittam . na chopachAra
sAkShAdbhavitumarhati, agnivat krUroyan devadatta ityAdivat . tathAchoktam – mukhyAbhAve sati prayojane
nimitte chopachAra pravartate . kintu yadi tadbhave mokSho bhavati strINAn tarhi shatavarShadIkShitAyA arjikAyA
adyadine dIkShita sAdhu kathan vandyo bhavati . saiv prathamata kin na vandyA bhavati sAdho . kintu bhavanmate
TIkA : — isamen jo aniShiddha upadhi apavAd hai, vah sabhI vAstavamen aisA hI
hai ki jo shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpamen upakAr karanevAlA honese upakaraNabhUt hai, dUsarA nahIn . usake visheSh (bhed) isaprakAr hain : — (1) sarva AhArya rahit sahajarUpase
apekShit (sarva AhArya rahit) yathAjAtarUpapaneke kAraN jo bahirang lingabhUt hain aise
1. AhArya = bAharase lAyA jAnevAlA; kRutrim; aupAdhik, (sarva kRutrim – aupAdhik bhAvonse rahit munike
AtmAkA sahajarUp vastrAbhUShaNAdi sarva kRutrimatAonse rahit yathAjAtarUpapanekI apekShA rakhatA hai arthAt munike AtmAkA rUp – dashA – sahaj honese sharIr bhI yathAjAt hI honA chAhiye; isaliye yathAjAtarUpapanA
vah munipanekA bAhyaling hai . ])
Page 414 of 513 PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
gurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalA, tathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanashuddhAtma- tattvadyotanasamarthashrutagnAnasAdhanIbhUtashabdAtmakasUtrapudgalAshcha, shuddhAtmatattvavyanjakadarshanAdiparyAy-
mallitIrthakara strIti kathyate, tadapyayuktam . tIrthakarA hi samyagdarshanavishuddhayAdiShoDashabhAvanA pUrvabhave
bhAvayitvA pashchAdbhavanti . samyag dra ShTe strIvedakarmaNo bandha ev nAsti, kathan strI bhaviShyatIti . kinch
yadi mallitIrthakaro vAnya kopi vA strI bhUtvA nirvANan gata tarhi strIrUpapratimArAdhanA kin na kriyate bhavadbhi . yadi pUrvoktadoShA santi strINAn tarhi sItArukmiNIkuntIdraupadIsubhadrAprabhRutayo jinadIkShAn
gRuhItvA vishiShTatapashcharaNen kathan ShoDashasvarge gatA iti chet . parihAramAh – tatra doSho nAsti,
tasmAtsvargAdAgatya puruShaveden mokShan yAsyantyagre . tadbhavamokSho nAsti, bhavAntare bhavatu, ko doSh iti .
idamatra tAtparyam – svayam vastusvarUpamev gnAtavyan, paran prati vivAdo na kartavya . kasmAt . vivAde
rAgadveShotpattirbhavati, tatashcha shuddhAtmabhAvanA nashyatIti .. “27 .. athopasanhArarUpeN sthitapakShan darshayati —
tamhA tan paDirUvan lingan tAsin jiNehin NiddiTThan .
kularUvavaojuttA samaNIo tassamAchArA .. “28 ..
tamhA yasmAttadbhave mokSho nAsti tasmAtkAraNAt tan paDirUvan lingan tAsin jiNehin NiddiTThan tatpratirUpan
vastraprAvaraNasahitan linggan chihnan lAnychhanan tAsAn strINAn jinavarai sarvagnairnirdiShTan kathitam . kularUvavaojuttA
samaNIo lokadugunychhArahitatven jinadIkShAyogyan kulan bhaNyate, antarangganirvikArachittashuddhignApakan
bahirangganirvikAran rUpan bhaNyate, sharIrabhanggarahitan vA atibAlavRuddhabuddhivaikalyarahitan vayo bhaNyate, tai kularUpavayobhiryuktA kularUpavayoyuktA bhavanti . kA . shramaNyorjikA . punarapi kimvishiShTA .
tassamAchArA tAsAn strINAn yogyastadyogya AchArashAstravihita samAchAr AchAr AcharaNan yAsAn
tAstatsamAchArA iti .. “28 .. athedAnIn puruShANAn dIkShAgrahaNe varNavyavasthAn kathayati —
kAyapudgal; (2) jinakA shravaN kiyA jAtA hai aise 1 tatkAlabodhak, guru dvArA kahe jAne
par 2 Atmatattva – dyotak, 3 siddha upadesharUp vachanapudgal; tathA (3) jinakA adhyayan kiyA
jAtA hai aise, nityabodhak, anAdinidhan shuddha Atmatattvako prakAshit karanemen samartha shrutagnAnake sAdhanabhUt shabdAtmak sUtrapudgal; aur (4) shuddha Atmatattvako vyakta karanevAlI jo darshanAdik paryAyen, unarUpase pariNamit puruShake prati vinItatAkA abhiprAy pravartit
1. tatkAlabodhak = usI (upadeshake) samay hI bodh denevAlA . [shAstra shabda sadA bodhake nimittabhUt
honese nityabodhak kahe gaye hain, guruvachan upadesh – kAlamen hI bodhake nimittabhUt honese tatkAlabodhak kahe
gaye hain . ]]
2. Atmatattvadyotak = Atmatattvako samajhAnevAle – prakAshit karanevAle .
3. siddha = saphal; rAmabAN; amogh = achUk; [gurukA upadesh siddha – saphal – rAmabAN hai . ]]
4. vinItatA = vinay; namratA; [samyagdarshanAdi paryAyamen pariNamit puruShake prati vinayabhAvase pravRutta honemen manake
pudgal nimittabhUt hain . ]]
Page 415 of 513 PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
tatpariNatapuruShavinItatAbhiprAyapravartakachittapudgalAshcha bhavanti . idamatra tAtparyan, kAyavadvachan-
manasI api na vastudharma .. 225 ..
vaNNesu tIsu ekko kallANango tavosaho vayasA .
sumuhoe kuchchhArahido lingaggahaNe havadi joggo .. “29 ..
vaNNesu tIsu ekko varNeShu triShveka brAhmaNakShatriyavaishyavarNeShveka . kallANango kalyANAngga
Arogya . tavosaho vayasA tapasaha tapakShama . ken . ativRuddhabAlatvarahitavayasA . sumuho
nirvikArAbhyantaraparamachaitanyapariNativishuddhignApakan gamakan bahirangganirvikAran mukhan yasya, mukhAvayavabhangga- rahitan vA, sa bhavati sumukha . kuchchhArahido lokamadhye durAchArAdyapavAdarahita . lingaggahaNe havadi joggo
evanguNavishiShTapuruSho jinadIkShAgrahaNe yogyo bhavati . yathAyogyan sachchhUdrAdyapi .. “29 .. ath
nishchayanayAbhiprAyan kathayati —
jo rayaNattayaNAso so bhango jiNavarehin NiddiTTho .
sesan bhangeN puNo Na hodi sallehaNAariho .. “30 ..
jo rayaNattayaNAso so bhango jiNavarehin NiddiTTho yo ratnatrayanAsha sa bhanggo jinavarairnirdiShTa .
vishuddhagnAnadarshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAgnAnAnuShThAnarUpo yosau nishchayaratnatrayasvabhAvastasya vinAsha sa ev nishchayen nAsho bhanggo jinavarairnirdiShTa . sesan bhangeN puNo sheShabhanggen puna
sheShakhaNDamuNDavAtavRuShaNAdibhanggen Na hodi sallehaNAariho na bhavati sallekhanArha . lokadugunychhAbhayen
nirgrantharUpayogyo na bhavati . kaupInagrahaNen tu bhAvanAyogyo bhavatItyabhiprAya .. “30 .. evan
strInirvANanirAkaraNavyAkhyAnamukhyatvenaikAdashagAthAbhistRutIyan sthalan gatam . ath pUrvoktasyopakaraNarUpA-
pavAdavyAkhyAnasya visheShavivaraNan karoti — idi bhaNidan iti bhaNitan kathitam . kim . uvayaraNan
upakaraNam . kva . jiNamagge jinoktamokShamArge . kimupakaraNam . lingan sharIrAkArapudgalapiNDarUpan
karanevAle chitrapudgal . (apavAdamArgamen jis upakaraNabhUt upadhikA niShedh nahIn hai usake
uparokta chAr bhed hain . )
yahAn aisA tAtparya hai ki kAyakI bhAnti vachan aur man bhI vastudharma nahIn hai .
bhAvArtha : — jis shramaNakI shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt, sarva kRutrimatAonse
rahit yathAjAtarUpake sammukh vRutti jAye, use kAyakA parigrah hai; jis shramaNakI guru – upadeshake
shravaNamen vRutti ruke, use vachanapudgalonkA parigrah hai; jis shramaNakI sUtrAdhyayanamen vRutti ruke usake sUtrapudgalonkA parigrah hai; aur jis shramaNake yogya puruShake vinayarUp pariNAm hon usake manake pudgalonkA parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraNabhUt hain, isaliye apavAdamArgamen unakA
niShedh nahIn hai, tathApi ve vastudharma nahIn hain .. 225 ..
Page 416 of 513 PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
athApratiShiddhasharIramAtropadhipAlanavidhAnamupadishati —
ihalogaNirAvekkho appaDibaddho paramhi loyamhi .
juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo .. 226 ..
ihalokanirApekSha apratibaddha parasmin loke .
yuktAhAravihAro rahitakaShAyo bhavet shramaNa .. 226 ..
anAdinidhanaikarUpashuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyantaviviktasvabhAvatven
rahitakaShAyatvAttadAtvamanuShyatvepi samastamanuShyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirApekShatvAttathA
dravyalinggam . kimvishiShTam . jahajAdarUvan yathAjAtarUpan, yathAjAtarUpashabdenAtra vyavahAreN sangaparityAgayuktan
nagnarUpan, nishchayenAbhyantareN shuddhabuddhaikasvabhAvan paramAtmasvarUpan . guruvayaNan pi ya guruvachanamapi,
nirvikAraparamachijjayotisvarUpaparamAtmatattvapratibodhakan sArabhUtan siddhopadesharUpan gurUpadeshavachanam . na
kevalan gurUpadeshavachanam, suttajjhayaNan cha AdimadhyAntavarjitajAtijarAmaraNarahitanijAtmadravyaprakAshak-
sUtrAdhyayanan cha, paramAgamavAchanamityartha . NiddiTThan upakaraNarUpeN nirdiShTan kathitam . viNao
svakIyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinaya, tadAdhArapuruSheShu bhaktipariNAmo vyavahAravinaya . ubhayopi
vinayapariNAm upakaraNan bhavatIti nirdiShTa . anen kimuktan bhavati — nishchayen chaturvidhamevopakaraNam .
anyadupakaraNan vyavahAr iti .. 225 .. ath yuktAhAravihAralakShaNatapodhanasya svarUpamAkhyAti –
ihalogaNirAvekkho ihalokanirApekSha, TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvanijAtmasamvittivinAshakakhyAtipUjA-
lAbharUpehalokakAngkShArahita, appaDibaddho paramhi loyamhi apratibaddha parasmin loke, tapashcharaNe kRute
divyadevastrIparivArAdibhogA bhavantIti, evamvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttAhAravihAro have yuktAhAravihAro bhavet . sa ka . samaNo shramaNa . punarapi kathambhUta . rahidakasAo nikaShAyasvarUp-
ab, aniShiddha aisA jo sharIr mAtra upadhi usake pAlanakI vidhikA upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [shramaNa ] shramaN [rahitakaShAya ] kaShAyarahit vartatA huA [ihalok
nirApekSha ] is lokamen nirapekSha aur [parasmin loke ] paralokamen [apratibaddha ] apratibaddha honese [yuktAhAravihAra bhavet ] 1 yuktAhAr – vihArI hotA hai .. 226 ..
TIkA : — anAdinidhan ekarUp shuddha Atmatattvamen pariNat honese shramaN samasta
karmapudgalake vipAkase atyanta vivikta (-bhinna) svabhAvake dvArA kaShAyarahit honese, us
1. yuktAhAr – vihArI = (1) yogya (-uchit) AhAr – vihAravAlA; (2) yukta arthAt yogIke AhAr
-vihAravAlA; yogapUrvak (AtmasvabhAvamen yuktatA pUrvak) AhAr -vihAravAlA .
A lokamAn nirapekSha ne paralok – aNapratibaddha chhe
sAdhu kaShAyarahit, tethI yukta A’ra – vihArI chhe. 226 .
Page 417 of 513 PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
bhaviShyadamartyAdibhAvAnubhUtitRuShNAshUnyatven paralokApratibaddhatvAchcha, parichchhedyArthopalambhaprasiddhayartha- pradIpapUraNotsarpaNasthAnIyAbhyAn shuddhAtmatattvopalambhaprasiddhayarthatachchharIrasambhojanasanchalanAbhyAn yuktAhAravihAro hi syAt shramaNa . idamatra tAtparyam — yato hi rahitakaShAya tato na
tachchharIrAnurAgeN divyasharIrAnurAgeN vAhAravihArayorayuktyA pravartet . shuddhAtmatattvopalambha-
sAdhakashrAmaNyaparyAyapAlanAyaiv kevalan yuktAhAravihAra syAt .. 226 ..
ath yuktAhAravihAra sAkShAdanAhAravihAr evetyupadishati —
jassa aNesaNamappA tan pi tavo tappaDichchhagA samaNA .
aNNan bhikkhamaNesaNamadh te samaNA aNAhArA .. 227 ..
samvittyavaShTambhabalen rahitakaShAyashcheti . ayamatra bhAvArtha — yosau ihalokaparalokanirapekShatven
nikaShAyatven cha pradIpasthAnIyasharIre tailasthAnIyan grAsamAtran datvA ghaTapaTAdiprakAshyapadArthasthAnIyan nijaparamAtmapadArthamev nirIkShate sa ev yuktAhAravihAro bhavati, na punaranya sharIrapoShaNanirat iti .. 226 .. ath panychadashapramAdaistapodhana pramatto bhavatIti pratipAdayati —
પ્ર. ૫૩
(vartamAn) kAlamen manuShyatvake hote hue bhI (svayam) samasta manuShyavyavahArase 1 bahirbhUt honeke
kAraN is lokake prati nirapekSha (nispRuh) hai; tathA bhaviShyamen honevAle devAdi bhAvonke anubhavakI tRuShNAse shUnya honeke kAraN paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise gney padArthonke gnAnakI siddhike liye (-ghaTapaTAdi padArthonko dekhaneke liye hI) dIpakamen tel DAlA jAtA hai aur dIpakako haTAyA jAtA hai, usIprakAr shramaN shuddha AtmatattvakI upalabdhikI siddhike liye (-shuddhAtmAko prApta karaneke liye hI) vah sharIrako khilAtA aur chalAtA hai, isaliye yuktAhAravihArI hotA hai
.
yahAn aisA tAtparya hai ki : — shramaN kaShAyarahit hai isaliye vah sharIrake (-vartamAn
manuShya – sharIrake) anurAgase yA divya sharIrake (-bhAvI devasharIrake) anurAgase AhAr – vihAramen
ayuktarUpase pravRutta nahIn hotA; kintu shuddhAtmatatvakI upalabdhikI sAdhakabhUt shrAmaNyaparyAyake pAlanake liye hI keval yuktAhAravihArI hotA hai .. 226 ..
ab, yuktAhAravihArI sAkShAt anAhAravihArI (-anAhArI aur avihArI) hI hai aisA
upadesh karate hain : —
1 bahirbhUt = bAhar, rahit, udAsIn .
AtmA aneShak te ya tap, tatsiddhimAn udyat rahI vaN – eShaNA bhikShA vaLI, tethI anAhArI muni. 227 .
Page 418 of 513 PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
yasyAneShaN AtmA tadapi tapa tatpratyeShakA shramaNA .
anyadbhaikShamaneShaNamath te shramaNA anAhArA .. 227 ..
svayamanashanasvabhAvatvAdeShaNAdoShashUnyabhaikShyatvAchcha, yuktAhAra sAkShAdanAhAr ev syAt .
tathA hi — yasya sakalakAlamev sakalapudgalAharaNashUnyamAtmAnamavabuddhayamAnasya sakalAshanatRuShNA-
shUnyatvAtsvayamanashan ev svabhAva, tadev tasyAnashanan nAm tapontarangasya balIyastvAt ;
iti kRutvA ye tan svayamanashanasvabhAvan bhAvayanti shramaNA, tatpratiShiddhaye chaiShaNAdoShashUnya-
kohAdiehi chauhi vi vikahAhi tahindiyANamatthehin .
samaNo havadi pamatto uvajutto NehaNiddAhin .. “31 ..
havadi krodhAdipanychadashapramAdarahitachichchamatkAramAtrAtmatattvabhAvanAchyuta san bhavati . sa ka
kartA . samaNo sukhadukhAdisamachitta shramaNa . kimvishiShTo bhavati . pamatto pramatta pramAdI . kai kRutvA .
kohAdiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhAdibhi, vikahAhi strIbhaktachorarAjakathAbhi, tahindiyANamatthehin tathaiv
panychendriyANAmarthai sparshAdiviShayai . punarapi kinrUpa . uvajutto upayukta pariNata . kAbhyAm . NehaNiddAhin
snehanidrAbhyAmiti .. “31 .. ath yuktAhAravihAratapodhanasvarUpamupadishati – jassa yasya mune sambandhI appA
AtmA . kimvishiShTa . aNesaNan svakIyashuddhAtmatattvabhAvanotpannasukhAmRutAhAreN tRuptatvAnna vidyate
anvayArtha : — [yasya AtmA aneShaNa ] jisakA AtmA eShaNArahit hai (arthAt jo
anashanasvabhAvI AtmAkA gnAtA honese svabhAvase hI AhArakI ichchhAse rahit hai ) [tat api tapa ] use vah bhI tap hai; (aur) [tatpratyeShakA ] use prApta karaneke liye (-anashanasvabhAvavAle AtmAko paripUrNatayA prApta karaneke liye) prayatna karanevAle [shramaNA ] shramaNonke [anyat bhaikSham ] anya (-svarUpase pRuthak) bhikShA [aneShaNam ] eShaNArahit (-eShaNadoShase rahit) hotI hai; [ath ] isalie [te shramaNA ] ve shramaN [anAhArA ] anAhArI hain .. 227 ..
TIkA : — (1) svayam anashanasvabhAvavAlA honese (apane AtmAko svayam anashan-
svabhAvavAlA jAnanese) aur (2) eShaNAdoShashUnya bhikShAvAlA honese, yuktAhArI (-yuktAhAravAlA shramaN) sAkShAt anAhArI hI hai . vah isaprakAr — sadA hI samasta pudgalAhArase shUnya aise
AtmAko jAnatA huA samasta ashanatRuShNA rahit honese jisakA 1 svayam anashan hI svabhAv hai, vahI
usake anashan nAmak tap hai, kyonki antarangakI visheSh balavattA hai; — aisA samajhakar jo shramaN
(1) AtmAko svayam anashanasvabhAv bhAte hain (-samajhate hain, anubhav karate hain ) aur (2) usakI siddhike liye (-pUrNa prAptike liye) eShaNAdoShashUnya aisI anya (-pararUp) bhikShA Acharate hain; ve AhAr karate hue bhI mAnon AhAr nahIn karate hon — aise honese sAkShAt anAhArI hI hain, kyonki
1. svayam = apane Ap; apanese; sahajatAse (apane AtmAko svayam anashanasvabhAvI jAnanA vahI anashan
nAmak tap hai . )
Page 419 of 513 PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
manyadbhaikShan charanti, te kilAharantopyanAharanta iv yuktAhAratven svabhAvaparabhAvapratyay- bandhAbhAvAtsAkShAdanAhArA ev bhavanti . evan svayamavihArasvabhAvatvAtsamitishuddhavihAratvAchcha
yuktavihAra sAkShAdavihAr ev syAt ityanuktamapi gamyeteti .. 227 ..
ath kuto yuktAhAratvan siddhayatItyupadishati —
kevaladeho samaNo dehe Na mam tti rahidaparikammo .
Ajutto tan tavasA aNigUhiy appaNo sattin .. 228 ..
kevaladeha shramaNo dehe na mameti rahitaparikarmA .
AyuktabAnstan tapasA anigUhyAtmana shaktim .. 228 ..
eShaNamAhArAkAngkShA yasya sa bhavatyaneShaNa, tan pi tavo tasya tadev nishchayen nirAhArAtmabhAvanA-
rUpamupavAsalakShaNan tapa, tappaDichchhagA samaNA tatpratyeShakA shramaNA, tannishchayopavAsalakShaNan tapa
pratIchchhanti tatpratyeShakA shramaNA . punarapi kin yeShAm . aNNan nijaparamAtmatattvAdanyadbhinnan heyam .
kim . aNesaNan annasyAhArasyaiShaNan vAchchhA annaiShaNam . kathambhUtam . bhikkhan bhikShAyAn bhavan bhaikShyan . adh
ath aho, te samaNA aNAhArA te anashanAdiguNavishiShTA shramaNA AhAragrahaNepyanAhArA bhavanti .. tathaiv
cha nikriyaparamAtmAnan ye bhAvayanti, panychasamitisahitA viharanti cha, te vihArepyavihArA bhavantItyartha .. 227 .. ath tadevAnAhArakatvan prakArAntareN prAh – kevaladeho kevaladehonyaparigraharahito
yuktAhArIpaneke kAraN unake svabhAv tathA parabhAvake nimittase bandha nahIn hotA .
isaprakAr (jaise yuktAhArI sAkShAt anAhArI hI hai, aisA kahA gayA hai usIprakAr),
(1) svayam avihArasvabhAvavAlA honese aur (2) samitishuddha (-IyAsamitise shuddha aise) vihAravAlA honese yuktavihArI (-yuktavihAravAlA shramaN) sAkShAt avihArI hI hai — aisA
anukta hone par bhI (-gAthAmen nahIn kahA jAne par bhI) samajhanA chAhiye .. 227 ..
ab, (shramaNake) yuktAhArIpanA kaise siddha hotA hai so upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [kevaladeha shramaNa ] kevaladehI (-jisake mAtra deharUp parigrah
vartatA hai, aise) shramaNane [dehe ] sharIramen bhI [na mam iti ] ‘merA nahIn hai’ aisA samajhakar[rahitaparikarmA ] 1 parikarma rahit vartate hue, [Atmana ] apane AtmAkI [shaktin ] shaktiko
1. parikarma = shobhA; shrRunggAr; sanskAr; pratikarma .
kevalasharIr muni tyAny ‘mArun na’ jANI vaN – pratikarma chhe,
nij shaktinA gopan vinA tap sAth tan yojel chhe. 228 .
Page 420 of 513 PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
yato hi shramaNa shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatven kevaladehamAtrasyopadhe prasahyA-
pratiShedhakatvAtkevaladehatve satyapi dehe ‘kin kinchaN’ ityAdiprAktanasUtradyotitaparameshvarAbhiprAy- parigraheN na nAm mamAyan tato nAnugrahArha kintUpekShya eveti parityaktasamastasanskAratvAdrahit- parikarmA syAt , tatastanmamatvapUrvakAnuchitAhAragrahaNAbhAvAdyuktAhAratvan siddhayet . yatashcha
samastAmapyAtmashaktin prakaTayannanantarasUtroditenAnashanasvabhAvalakShaNen tapasA tan dehan sarvArambheNA- bhiyuktavAn syAt , tat AhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhvansAbhAvAdyuktasyaivAhAreN cha yuktAhAratvan
siddhayet .. 228 ..
bhavati . sa ka kartA . samaNo nindAprashansAdisamachitta shramaNa . tarhi kin dehe mamatvan bhaviShyati . naivan .
dehe vi mamattarahidaparikammo dehepi mamatvarahitaparikarmA, ‘‘mamattin parivajjAmi Nimmamattin uvaTThido .
AlambaNan cha me AdA avasesAin vosare .. ’’ iti shlokakathitakrameN dehepi mamatvarahita . Ajutto
tan tavasA AyuktavAn AyojitavAnstan dehan tapasA . kin kRutvA . aNigUhiy anigUhya prachchhAdanamakRutvA .
kAn . appaNo sattin Atmana shaktimiti . anen kimuktan bhavati – ya kopi dehAchchheShaparigrahan tyaktvA
[anigUhya ] chhupAye vinA [tapasA ] tapake sAth [tan ] use (-sharIrako) [AyuktavAn ] yukta kiyA (-joDA) hai .. 228 ..
TIkA : — shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpamen keval dehamAtra upadhiko shramaN
balapUrvak – haThase niShedh nahIn karatA isaliye vah keval dehavAn hai; aisA (dehavAn) hone par
bhI, ‘kin kinchaN’ ityAdi pUrvasUtra (gAthA 244) dvArA prakAshit kiye gaye parameshvarake abhiprAyakA grahaN karake ‘yah (sharIr) vAstavamen merA nahIn hai isaliye yah anugrah yogya nahIn hai kintu upekShA yogya hI hai’ isaprakAr dehamen samasta sanskArako chhoDA honese parikarmarahit hai .
isaliye usake dehake mamatvapUrvak anuchit AhAragrahaNakA abhAv honese yuktAhArIpanA siddha hotA hai . aur (anya prakArase) usane (Atmashaktiko kinchitmAtra bhI chhupAye binA) samasta
hI Atmashaktiko pragaT karake, antim sUtra (gAthA 227) dvArA kahe gaye 1 anashanasvabhAv-
lakShaN tapake sAth us sharIrako sarvArambha (-udyam) se yukta kiyA hai (-joDA hai ); isaliye AhAragrahaNake pariNAmasvarUp 2 yogadhvansakA abhAv honese usakA AhAr yuktakA (-yogIkA)
AhAr hai; isaliye usake yuktAhArIpanA siddha hotA hai .
1. anashanasvabhAvalakShaNatap = anashanasvabhAv jisakA lakShaN hai aisA tap . [jo AtmAke anashan svabhAvako
jAnatA hai usake anashanasvabhAvalakShaN tap pAyA jAtA hai] ]
2. yogadhvans = yogakA nAsh [‘AhAr grahaN karanA AtmAkA svabhAv hai’ aise pariNAmase pariNamit honA
yogadhvans hai . shramaNake aisA yogadhvans nahIn hotA, isaliye yah yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA
AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai . ]]
Page 421 of 513 PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
ath yuktAhArasvarUpan vistareNopadishati —
ekkan khalu tan bhattan appaDipuNNodaran jahAladdhan .
charaNan bhikkheN divA Na rasAvekkhan Na madhumansan .. 229 ..
eka khalu sa bhakta apratipUrNodaro yathAlabdha .
bhaikShAcharaNen divA na rasApekSho na madhumAnsa .. 229 ..
ekakAl evAhAro yuktAhAra, tAvataiv shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIrasya dhAraN-
tvAt . anekakAlastu sharIrAnurAgasevyamAnatven prasahya hinsAyatanIkriyamANo na yukta,
dehepi mamatvarahitastathaiv tan dehan tapasA yojayati sa niyamen yuktAhAravihAro bhavatIti .. 228 .. ath
yuktAhAratvan vistareNAkhyAti – ekkan khalu tan bhattan ekakAl ev khalu hi sphu Tan sa bhakta AhAro yuktAhAra .
kasmAt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamAdhisahakArikAraNabhUtasharIrasthitisambhavAt . sa cha kathambhUta .
appaDipuNNodaran yathAshaktyA nyUnodara . jahAladdhan yathAlabdho, na cha svechchhAlabdha . charaNan bhikkheN
bhAvArtha : — shramaN do prakArase yuktAhArI siddha hotA hai; (1) sharIr par mamatva na
honese usake uchit hI AhAr hotA hai, isaliye vah yuktAhArI arthAt uchit AhAravAlA hai .
aur (2) ‘AhAragrahaN AtmAkA svabhAv nahIn hai’ aisA pariNAmasvarUp yog shramaNake vartatA honese vah shramaN yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai .. 228 ..
ab yuktAhArakA svarUp vistArase upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [khalu ] vAstavamen [sa bhakta ] vah AhAr (-yuktAhAr) [eka ]
ek bAr [apratipUrNodara ] U nodar [yathAlabdha ] yathAlabdha (-jaisA prApta ho vaisA),[bhaikShAcharaNen ] bhikShAcharaNase, [divA ] dinamen [na rasApekSha ] rasakI apekShAse rahit aur [na madhumAnsa ] madhu – mAns rahit hotA hai .. 229 ..
TIkA : — ekabAr AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki utanese hI shrAmaNya paryAyakA
sahakArI kAraNabhUt sharIr TikA rahatA hai . [ekase adhik bAr AhAr lenA yuktAhAr nahIn hai,
aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) sharIrake anurAgase hI anekabAr
AhArakA sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase 1 hinsAyatan kiyA jAnese kAraN yukta
1. hinsAyatan = hinsAkA sthAn [ekase adhikabAr AhAr karanemen sharIrakA anurAg hotA hai, isaliye vah
AhAr Atyantik hinsAkA sthAn hotA hai, kyonki sharIrakA anurAg hI sva – hinsA hai . ]]
AhAr te ek ja, uNodar ne yathA – upalabdha chhe,
bhikShA vaDe, divase, rasechchhAhIn, vaN – madhumAns chhe. 229 .
Page 422 of 513 PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
sharIrAnurAgasevakatven na cha yuktasya . apratipUrNodar evAhAro yuktAhAra, tasyaivApratihat-
yogatvAt . pratipUrNodarastu pratihatayogatven kathanchit hinsAyatanIbhavan na yukta, pratihat-
yogatven na cha yuktasya . yathAlabdha evAhAro yuktAhAra, tasyaiv visheShapriyatvalakShaNAnurAg-
shUnyatvAt . ayathAlabdhastu visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevyamAnatven prasahya hinsAyatanIkriyamANo
na yukta, visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevakatven na cha yuktasya . bhikShAcharaNenaivAhAro yuktAhAra,
tasyaivArambhashUnyatvAt . abhaikShAcharaNen tvArambhasambhavAtprasiddhahinsAyatanatven na yukta, evan-
vidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . divas evAhAro yuktAhAra, tadev samyagav-
lokanAt . adivase tu samyagavalokanAbhAvAdanivAryahinsAyatanatven na yukta,
bhikShAcharaNenaiv labdho, na cha svapAken . divA divaiv, na cha rAtrau . Na rasAvekkhan rasApekSho na bhavati,
kintu sarasavirasAdau samachitta . Na madhumansan amadhumAnsa, amadhumAns ityupalakShaNen AchArashAstra-
kathitapiNDashuddhikrameN samastAyogyAhArarahit iti . etAvatA kimuktan bhavati . evamvishiShTavisheShaNayukta
evAhArastapodhanAnAn yuktAhAra . kasmAditi chet . chidAnandaikalakShaNanishchayaprANarakShaNabhUtA rAgAdi-
(-yogya) nahIn hai; (arthAt vah yuktAhAr nahIn hai ); aur (2) anekabAr AhArakA sevan karanevAlA sharIrAnurAgase sevan karanevAlA honese vah AhAr 1 yukta (-yogI) kA nahIn hai
(arthAt vah yuktAhAr nahIn hai . )
2 apUrNodar AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI 3 pratihat 4 yog rahit hai . [pUrNodar
AhAr yuktAhAr nahIn hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) pUrNodar AhAr
to pratihat yogavAlA honese kathanchit hinsAyatan hotA huA yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) pUrNodar AhAr karanevAlA pratihat yogavAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA AhAr nahIn hai .
yathAlabdha AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI (AhAr) visheShapriyatAsvarUp anurAgase
shUnya hai . (1) 5 ayathAlabdha AhAr to visheShapriyatAsvarUp anurAgase sevan kiyA jAtA hai,
isaliye atyantarUpase hinsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahIn hai; aur ayathAlabdha AhArakA sevan karanevAlA visheShapriyatAsvarUp anurAg dvArA sevan karanevAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai .
1. yukta = AtmasvabhAvamen lagA huA; yogI . 2. apUrNodar = pUrA peT na bharakar; U nodar karanA .
3. pratihat = hanit, naShTa, rukA huA, vighnako prApta .
4. yog = AtmasvabhAvamen juDanA .
5. ayathAlabdha = jaisA mil jAy vaisA nahIn, kintu apanI pasandagIkA; svechchhAlabdha .
Page 423 of 513 PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
evamvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . arasApekSha evAhAro yuktAhAra, tasyaivAnta-
shuddhisundaratvAt . rasApekShastu antarashuddhayA prasahya hinsAyatanIkriyamANo na yukta, antar-
shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumAns evAhAro yuktAhAra, tasyaivAhinsAyatanatvAt .
samadhumAnsastu hinsAyatanatvAnna yukta, evamvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya .
madhumAnsamatra hinsAyatanopalakShaNan, ten samastahinsAyatanashUnya evAhAro yuktAhAra .. 229 ..
vikalpopAdhirahitA yA tu nishchayanayenAhinsA, tatsAdhakarUpA bahiranggaparajIvaprANavyaparopaNanivRuttirUpA dravyAhinsA cha, sA dvividhApi tatra yuktAhAre sambhavati . yastu tadviparIta sa yuktAhAro na bhavati .
kasmAditi chet . tadvilakShaNabhUtAyA dravyabhAvarUpAyA hinsAyA sadbhAvAditi .. 229 .. ath visheSheN
mAnsadUShaNan kathayati —
pakkesu a Amesu a vipachchamANAsu mansapesIsu .
santattiyamuvavAdo tajjAdINan NigodANan .. “32 ..
jo pakkamapakkan vA pesIn mansassa khAdi phAsadi vA .
so kil NihaNadi pinDan jIvANamaNegakoDINan .. “33 .. (jumman)
bhikShAcharaNase AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI ArambhashUnya hai . (1) abhikShAcharaNase
(-bhikShAcharaN rahit) jo AhAr usamen ArambhakA sambhav honese hinsAyatanapanA prasiddha hai, ata vah AhAr yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise AhArake sevanamen (sevan karanevAlekI) antarang ashuddhi vyakta (-pragaT) honese vah AhAr yukta (yogI) kA nahIn hai .
dinakA AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI samyak (barAbar) dekhA jA sakatA hai .
(1) adivas (dinake atirikta samayamen) AhAr to samyak nahIn dekhA jA sakatA, isaliye usake hinsAyatanapanA anivArya honese vah AhAr yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise AhArake sevanamen antarang ashuddhi vyakta honese AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai .
rasakI apekShAse rahit AhAr hI yuktAhAr hai . kyonki vahI antarang shuddhise sundar hai .
(1) rasakI apekShAvAlA AhAr to antarang ashuddhi dvArA atyantarUpase hinsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) usakA sevan karanevAlA antarang ashuddhi pUrvak
sevan karatA hai isaliye vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai .
madhu – mAns rahit AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki usIke hinsAyatanapanekA abhAv hai .
(1) madhu – mAns sahit AhAr to hinsAyatan honese yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise
AhArase sevanamen antarang ashuddhi vyakta honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai . yahAn
madhu – mAns hinsAyatanakA upalakShaN hai isaliye (‘madhu – mAns rahit AhAr yuktAhAr hai’ is
kathanase aisA samajhanA chAhiye ki) samasta hinsAyatanashUnya AhAr hI yuktAhAr hai .. 229 ..
Page 424 of 513 PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
athotsargApavAdamaitrIsausthityamAcharaNasyopadishati —
bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA .
chariyan charadu sajoggan mUlachchhedo jadhA Na havadi .. 230 ..
bAlo vA vRuddho vA shramAbhihato vA punarglAno vA .
charyAn charatu svayogyAn mUlachchhedo yathA na bhavati .. 230 ..
bhaNit ityadhyAhAra . sa ka . uvavAdo vyavahAranayenotpAda . kimvishiShTa . santattiyan sAntatiko
nirantara . keShAn sambandhI . NigodANan nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAnAmanAdinidhanatvenotpAdavyay-
rahitAnAmapi nigodajIvAnAm . punarapi kathambhUtAnAm . tajjAdINan tadvarNatadgandhatadrasatatsparshatven tajjAtInAn
mAnsajAtInAm . kAsvadhikaraNabhUtAsu . mansapesIsu mAnsapeshIShu mAnsakhaNDeShu . kathambhUtAsu . pakkesu a
Amesu a vipachchamANAsu pakvAsu chAmAsu cha vipachyamAnAsviti prathamagAthA . jo pakkamapakkan vA ya kartA
pakvAmapakvAn vA pesIn peshIn khaNDam . kasya . mansassa mAnsasya . khAdi nijashuddhAtmabhAvanotpanna-
sukhasudhAhAramalabhamAna san khAdati bhakShati, phAsadi vA sparshati vA, so kil NihaNadi pinDan sa kartA
kil lokoktyA paramAgamoktyA vA nihanti piNDam . keShAm . jIvANan jIvAnAm . kati-
sankhyopetAnAm . aNegakoDINan anekakoTInAmiti . atredamuktan bhavati – sheShakandamUlAdyAhArA kechanAnanta-
kAyA apyagnipakvA santa prAsukA bhavanti, mAnsan punaranantakAyan bhavati tathaiv chAgnipakvamapakvan pachyamAnan vA prAsukan na bhavati . ten kAraNenAbhojyamabhakShaNIyamiti .. “32 – 33 .. ath pANigatAhAra
prAsukopyanyasmai na dAtavya ityupAdishati —
appaDiku TThan pinDan pANigayan Nev deyamaNNassa .
dattA bhottumajoggan bhutto vA hodi paDiku TTho .. “34 ..
ab utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA AcharaNake susthitapanekA upadesh karate hai : —
anvayArtha : — [bAla vA ] bAl, [vRuddha vA ] vRuddha [shramAbhihata vA ] 1 shrAnt [puna
glAna vA ] yA 2 glAn shramaN [mUlachchheda ] mUlakA chhed [yathA na bhavati ] jaisA na ho
usaprakArase [svayogyAn ] apane yogya [charyAn charatu ] AcharaN Acharo .. 230 ..
1 . shrAnta = shramit; parishramI thakA; huA .
2. glAn = vyAdhigrasta; rogI; durbal .
vRuddhatva, bALapaNA viShe, glAnatva, shrAnt dashA viShe, charyA charo nijayogya, je rIt mULachhed na thAy chhe. 230 .
Page 425 of 513 PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
bAlavRuddhashrAntaglAnenApi sanyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA
syAttathA sanyatasya svasya yogyamatikarkashamevAcharaNamAcharaNIyamityutsarga . bAlavRuddhashrAntaglAnen
sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA bAlavRuddha- shrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvevAcharaNamAcharaNIyamityapavAda . bAlavRuddhashrAntaglAnen sanyamasya
shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA sanyatasya svasya yogyamati- karkashamAcharaNamAcharatA sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAt tathA bAlavRuddhashrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvapyAcharaNamAcharaNIyamityapavAdasApekSha utsarga .
bAlavRuddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA
appaDikuTThan pinDan pANigayan Nev deyamaNNassa apratikRuShTa AgamAviruddha AhAra pANigato hastagato
naiv deyo, na dAtavyonyasmai, dattA bhottumajoggan datvA pashchAdbhoktumayogyan, bhutto vA hodi paDikuTTho kathanchit
bhukto vA, bhojanan kRutavAn, tarhi pratikRuShTo bhavati, prAyashchittayogyo bhavatIti . ayamatra bhAva —
hastagatAhAran yosAvanyasmai na dadAti tasya nirmohAtmatattvabhAvanArUpan nirmohatvan gnAyat iti .. “34 ..
ath nishchayavyavahArasangnayorutsargApavAdayo kathanchitparasparasApekShabhAvan sthApayan chAritrasya rakShAn darshayati – charadu charatu, Acharatu . kim . chariyan chAritramanuShThAnam . kathambhUtam . sajoggan svayogyan,
svakIyAvasthAyogyam . kathan yathA bhavati . mUlachchhedo jadhA Na havadi mUlachchhedo yathA na bhavati . sa ka
kartA charati . bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA bAlo vA, vRuddho vA, shrameNAbhihata pIDita
shramAbhihato vA, glAno vyAdhistho veti . tadyathA — utsargApavAdalakShaNan kathyate tAvat . svashuddhAtmana
pra. 54
TIkA : — bAl -vRuddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sanyamakA — jo ki
shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakAr, sanyat aise apane
yogya ati karkash (-kaThor) AcharaN hI AcharanA; isaprakAr utsarga hai .
bAl -vRuddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake
sAdhanabhUt sanyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakAr, bAl – vRuddha –
shrAnt – glAnako apane yogya mRudu AcharaN hI AcharanA; isaprakAr apavAd hai .
bAl – vRuddha – shrAnt – glAnake sanyamakA — jo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai
usakA — chhed jaise na ho us prakArakA sanyat aisA apane yogya ati kaThor AcharaN Acharate
hue, (usake) sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sanyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai
usakA (bhI) — chhed jaise na ho usaprakAr bAl – vRuddha – shrAnt – glAn aise apane yogya mRudu
AcharaN bhI AcharanA . isaprakAr 1 apavAdasApekSha utsarga hai .
bAl – vRuddha – shrAnt – glAnako sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sanyamakA
1. apavAdasApekSha = apavAdakI apekShA sahit .
Page 426 of 513 PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
syAttathA bAlavRuddhashrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvAcharaNamAcharatA sanyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA sanyatasya svasya yogyamatikarkashamapyAcharaNamAcharaNIy- mityutsargasApekShopavAda . ata sarvathotsargApavAdamaitryA sausthityamAcharaNasya vidheyam .. 230 ..
athotsargApavAdavirodhadausthyamAcharaNasyopadishati —
AhAre va vihAre desan kAlan saman khaman uvadhin .
jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so .. 231 ..
sakAshAdanyadbAhyAbhyantaraparigraharUpan sarvan tyAjyamityutsargo nishchayanaya sarvaparityAga paramopekShAsanyamo vItarAgachAritran shuddhopayog iti yAvadekArtha . tatrAsamartha puruSha shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtan kimapi
prAsukAhAragnAnopakaraNAdikan gRuhNAtItyapavAdo vyavahAranay ekadeshaparityAga tathAchApahRutasanyama sarAgachAritran shubhopayog iti yAvadekArtha . tatra shuddhAtmabhAvanAnimittan sarvatyAgalakShaNotsarge
durdharAnuShThAne pravartamAnastapodhana shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasanyamasya sanyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathA chhedo vinAsho na bhavati tathA kimapi prAsukAhArAdikan gRuhNAtItyapavAdasApekSha utsargo bhaNyate . yadA punarapavAdalakShaNepahRutasanyame pravartate tadApi shuddhAtmatattvasAdhakatven
mUlabhUtasanyamasya sanyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathochchhedo vinAsho na bhavati tathotsargasApekShatven pravartate . tathA pravartate iti kortha . yathA sanyamavirAdhanA na bhavati
tathetyutsargasApekShopavAd ityabhiprAya .. 230 .. athApavAdanirapekShamutsargan tathaivotsarganirapekShamapavAdan cha
sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakArase bAl – vRuddha – shrAnt – glAn aise
apane yogya mRudu AcharaN Acharate hue, (usake) sanyamakA — jo ki shuddhAtmatatvakA sAdhan
honese mUlabhUt hai usakA (bhI) — chhed jaise na ho usaprakArase sanyat aisA apane yogya
atikarkash AcharaN bhI AcharanA; isaprakAr utsargasApekSha apavAd hai .
isase (aisA kahA hai ki) sarvathA (sarvaprakArase) utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA
AcharaNakA susthitapanA karanA chAhiye .. 230 ..
ab, utsarga aur apavAdake virodh (-amaitrI) se AcharaNakA 1 dusthitapanA hotA hai,
aisA upadesh karate hain : —
1. dusthit = kharAb sthitivAlA; naShTa .
jo desh – kAL tathA kShamA – shram – upadhine muni jANIne
varte AhAravihAramAn, to alpalepI shramaN te. 231 .
Page 427 of 513 PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
AhAre vA vihAre deshan kAlan shraman kShamAmupadhim .
gnAtvA tAn shramaNo vartate yadyalpalepI sa .. 231 ..
atra kShamAglAnatvaheturUpavAsa, bAlavRuddhatvAdhiShThAnan sharIramupadhi, tato bAlavRuddha-
shrAntaglAnA ev tvAkRuShyante . ath deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAr-
vihArayo pravartamAnasya mRudvAcharaNapravRuttatvAdalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsarga . deshakAlagnasyApi
bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayo pravartamAnasya mRudvAcharaNapravRuttatvAdalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavAda . deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalep-
niShedhayanshchAritrarakShaNAy vyatirekadvAreN tamevArthan draDhayati – vaTTadi vartate pravartate . sa ka kartA . samaNo
shatrumitrAdisamachitta shramaNa . yadi kim . jadi appalevI so yadi chedalpalepI stokasAvadyo bhavati .
kayorviShayayorvartate . AhAre va vihAre tapodhanayogyAhAravihArayo . kin kRutvA pUrvan . jANittA gnAtvA .
kAn . te tAn karmatApannAn; desan kAlan saman khaman uvadhin deshan, kAlan, mArgAdishraman, kShamAn
kShamatAmupavAsAdiviShaye shaktin , upadhin bAlavRuddhashrAntaglAnasambandhinan sharIramAtropadhin parigrahamiti panycha deshAdIn tapodhanAcharaNasahakAribhUtAniti . tathAhi — pUrvakathitakrameN tAvaddurdharAnuShThAnarUpotsarge vartate;
tatra cha prAsukAhArAdigrahaNanimittamalpalepan dra ShTavA yadi na pravartate tadA ArtadhyAnasankleshen sharIratyAgan
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [AhAre vA vihAre ] AhAr
athavA vihAramen [deshan ] desh, [kAlan ] kAl, [shraman ] shram, [kShamAn ] 1 kShamatA tathA
[upadhin ] upadhi, [tAn gnAtvA ] inako jAnakar [vartate ] pravarte [sa alpalepI ] to vah alpalepI hotA hai .. 231 ..
TIkA : — kShamatA tathA glAnatAkA hetu upavAs hai aur bAl tathA vRuddhatvakA adhiShThAn
upadhi – sharIr hai, isaliye yahAn (TIkAmen) bAl – vRuddha – shrAnt – glAn hI liye gaye hain . (arthAt
mUl gAthAmen jo kShamA, upadhi ityAdi shabda hain unakA Ashay khInchakar TIkAmen ‘bAl, vRuddha, shrAnt, glAn’ shabda hI prayukta kiye gaye hain) .
2 deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase (arthAt bAlatva,
vRuddhatva, shrAntatva athavA glAnatvakA anusaraN karake) AhAr – vihAramen pravRutti kare to mRudu
AcharaNamen pravRutta honese alpa lep hotA hI hai, (-lepakA sarvathA abhAv nahIn hotA), isaliye utsarga achchhA hai .
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase AhAr – vihAramen
pravRutti kare to mRudu AcharaNamen pravRutta honese alpa hI lep hotA hai . (-visheSh lep nahIn hotA),
isaliye apavAd achchhA hai .
1. kShamatA = shakti; sahanashakti; dhIraj. 2. deshakAlagna = desh – kAlako jAnanevAlA .