Page 388 of 513
PDF/HTML Page 421 of 546
single page version
sAmAyikasanyamavikalpatvAt shramaNAnAn mUlaguNA ev . teShu yadA nirvikalpasAmAyik- sanyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtpramAdyati tadA kevalakalyANamAtrArthina kuNDalavalayAngulI- yAdiparigraha kil shreyAn, na puna sarvathA kalyANalAbh eveti sampradhArya vikalpenAtmAn- mupasthApayan chhedopasthApako bhavati ..208 . 209..
athAsya pravrajyAdAyak iv chhedopasthApaka paropyastItyAchAryavikalpapragnApan- dvAreNopadishati —
paramasAmAyikAbhidhAnen nishchayaikavraten mokShabIjabhUten mokShe jAte sati sarve prakaTA bhavanti . ten kAraNen tadev sAmAyikan mUlaguNavyaktikAraNatvAt nishchayamUlaguNo bhavati . yadA punarnirvikalpasamAdhau samartho na bhavatyayan jIvastadA yathA kopi suvarNArthI puruSha suvarNamalabhamAnastaparyAyAnapi kuNDalAdIn gRuhNAti, na cha sarvathA tyAgan karoti; tathAyan jIvopi nishchayamUlaguNAbhidhAnaparamasamAdhyabhAve chhedopasthAnan chAritran gRuhNAti . chhede satyupasthApanan chhedopasthApanam . athavA chheden vratabhedenopasthApanan chhedopasthApanam . tachcha sankShepeN panychamahAvratarUpan bhavati . teShAn vratAnAn cha rakShaNArthan pashchasamityAdibheden punaraShTAvinshatimUlaguNabhedA bhavanti . teShAn cha mUlaguNAnAn rakShaNArthan dvAvinshatiparIShahajayadvAdashavidh- tapashcharaNabheden chatustrinshaduttaraguNA bhavanti . teShAn cha rakShaNArthan devamanuShyatiryagachetanakRutachaturvidhopasarga- jayadvAdashAnuprekShAbhAvanAdayashchetyabhiprAya ..208.209.. evan mUlottarguNakathanarUpeN dvitIyasthale honese shramaNonke mUlaguN hI hain . jab (shramaN) nirvikalpa sAmAyikasanyamamen ArUDhatAke kAraN jisamen vikalponkA abhyAs (sevan) nahIn hai aisI dashAmense chyut hotA hai, tab ‘kevalasuvarNamAtrake arthIko kuNDal, kankaN, angUThI Adiko grahaN karanA (bhI) shrey hai, kintu aisA nahIn hai ki (kuNDal ityAdikA grahaN kabhI na karake) sarvathA svarNakI hI prApti karanA hI shrey hai’ aisA vichAr karake mUlaguNommen vikalparUpase (bhedarUpase) apaneko sthApit karatA huA chhedopasthApak hotA hai ..208 – 209..
ab inake (shramaNake) pravrajyAdAyakakI bhAnti chhedopasthApak par (dUsarA) bhI hotA hai aisA, AchAryake bhedonke pragnApan dvArA upadesh karate hain : —
chhedadvaye sthApan kare te sheSh muni niryApakA. 210.
Page 389 of 513
PDF/HTML Page 422 of 546
single page version
yato lingagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasanyamapratipAdakatven ya kilAchArya pravrajyAdAyaka sa guru, ya punaranantaran savikalpachchhedopasthApanasanyamapratipAdakatven chhedan pratyupasthApaka sa niryApaka, yopi chhinnasanyamapratisandhAnavidhAnapratipAdakatven chhede satyupasthApaka sopi niryApak ev . tatashchhedopasthApaka paropyasti ..210.. sUtradvayan gatam . athAsya tapodhanasya pravrajyAdAyak ivAnyopi niryApakasangno gururasti iti guruvyavasthAn nirUpayati — lingaggahaNe tesin linggagrahaNe teShAn tapodhanAnAn guru tti hodi gururbhavatIti . sa ka . pavvajjadAyago nirvikalpasamAdhirUpaparamasAmAyikapratipAdako yosau pravrajyAdAyaka sa ev dIkShAguru, chhedesu a vaTTagA chhedayoshcha vartakA ye sesA NijjAvagA samaNA te sheShA shramaNA niryApakA bhavanti shikShAguravashcha bhavantIti . ayamatrArtha — nirvikalpasamAdhirUpasAmAyikasyaikadeshen chyutirekadeshachchheda,
anvayArtha : — [lingagrahaNe ] lingagrahaNake samay [pravrajyAdAyaka bhavati ] jo pravrajyA (dIkShA) dAyak hain vah [teShAn guru iti ] unake guru hain aur [chhedayon upasthApakA ] jo 1chhedadvayamen upasthApak hain (arthAt (1) – jo bhedommen sthApit karate hain tathA (2) – jo sanyamamen chhed hone par puna sthApit karate hain ) [sheShA shramaNA ] ve sheSh shramaN [niryApakA ] 2niryApak hain ..210..
TIkA : — jo AchArya lingagrahaNake samay nirvikalpa sAmAyikasanyamake pratipAdak honese pravrajyAdAyak hain, ve guru hain; aur tatpashchAt tatkAl hI jo (AchArya) savikalpa chhedopasthApanAsanyamake pratipAdak honese ‘chhedake prati upasthApak (bhedamen sthApit karanevAle)’ hain, ve niryApak hain; usIprakAr jo (AchArya) 3chhinna sanyamake 4pratisandhAnakI vidhike pratipAdak honese ‘chhed hone par upasthApak (-sanyamamen chhed hone par usamen puna sthApit karanevAle)’ hain, ve bhI niryApak hI hain . isaliye 3chhedopasthApak, par bhI hote hain ..210.. 1. chhedadvay = do prakArake chhed . [yahAn (1) sanyamamen jo 28 mUlaguNarUp bhed hote hain use bhI chhed kahA
hai aur (2) khaNDan athavA doShako bhI chhed kahA hai .]] 2. niryApak = nirvAh karanevAlA; sadupadeshase dRuDh karanevAlA; shikShAguru, shrutaguru . 3. chhinna = chhedako prApta; khaNDit; TUTA huA, doSh prApta . 4. pratisandhAn = puna joD denA vah; doShonko dUr karake ekasA (doSh rahit) kar denA vah . 5. chhedopasthApakake do artha hain : (1) jo ‘chhed (bhed) ke prati upasthApak’ hai, arthAt jo 28 mUlaguNarUp
upasthApak’ hai, arthAt sanyamake chhinna (khaNDit) hone par usamen puna sthApit karatA hai, vah bhI
chhedopasthApak hai .
Page 390 of 513
PDF/HTML Page 423 of 546
single page version
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNasya ] shramaNake [prayatAyAn ] 1prayatnapUrvak [samArabdhAyAn ] kI jAnevAlI [kAyacheShTAyAn ] kAyacheShTAmen [chheda jAyate ] chhed hotA 1. munike (munitvochit) shuddhopayog vah antarang athavA nishchayaprayatna hai, aur us shuddhopayogadashAmen pravartamAn
AlochanApUrvak kriyA kartavya chhe te sAdhune. 211.
nij doSh Alochan karI, shramaNopadiShTa kare vidhi. 212.
Page 391 of 513
PDF/HTML Page 424 of 546
single page version
dvividha kil sanyamasya chheda, bahirangontarangashcha . tatra kAyacheShTAmAtrAdhikRuto bahiranga, upayogAdhikRuta punarantaranga . tatra yadi samyagupayuktasya shramaNasya prayatnasamAr- bdhAyA kAyacheShTAyA kathanchidbahirangachchhedo jAyate tadA tasya sarvathAntarangachchhedavarjitatvAdA- lochanapUrvikayA kriyayaiv pratIkAra . yadA tu sa evopayogAdhikRutachchhedatven sAkShAchchhed evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhashramaNAshrayayAlochanapUrvakatadupadiShTAnuShThAnen pratisandhAnam ..211.212.. sthAnAdiprArabdhAyAm . tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA tasya punarAlochanapUrvikA kriyA . tadAkAle tasya tapodhanasya svasthabhAvasya bahiranggasahakArikAraNabhUtA pratikramaNalakShaNAlochanapUrvikA puna kriyaiv prAyashchittan pratikAro bhavati, na chAdhikam . kasmAditi chet . abhyantare svasthabhAvachalanAbhAvAditi prathamagAthA gatA . chhedapautto samaNo chhede prayukta shramaNo, nirvikArasvasamvittibhAvanAchyutilakShaNachchheden yadi chet prayukta sahita shramaNo bhavati . samaNan vavahAriNan jiNamadamhi shramaNan vyavahAriNan jinamate, tadA jinamate vyavahAragnan prAyashchittakushalan shramaNan Asejja AsAdya prApya, na kevalamAsAdya AlochittA niprapanychabhAvenAlochya doShanivedanan kRutvA . uvadiTThan teN kAyavvan upadiShTan ten kartavyam . ten prAyashchitta- parignAnasahitAchAryeN nirvikArasvasamvittibhAvanAnukUlan yadupadiShTan prAyashchittan tatkartavyamiti sUtra- tAtparyam ..211.212.. evan guruvyavasthAkathanarUpeN prathamagAthA, tathaiv prAyashchittakathanArthan gAthAdvay- hai to [tasya puna ] use to [AlochanApUrvikA kriyA ] 1AlochanApUrvak kriyA karanA chAhiye .
[shramaNa chhedopayukta ] (kintu) yadi shramaN chhedamen upayukta huA ho to use [jinamat ] jainamatamen [vyavahAriNan ] vyavahArakushal [shramaNan AsAdya ] shramaNake pAs jAkar [Alochya ] 2AlochanA karake (apane doShakA nivedan karake), [ten upadiShTan ] ve jaisA upadesh den vah [kartavyam ] karanA chAhiye ..211 -212..
TIkA : — sanyamakA chhed do prakArakA hai; bahirang aur antarang . usamen mAtra kAyacheShTA sambandhI vah bahirang hai aur upayog sambandhI vah antarang hai . usamen, yadi bhalIbhAnti uparyukta shramaNake prayatnakRut kAyacheShTAkA kathanchit bahirang chhed hotA hai, to vah sarvathA antarang chhedase rahit hai isaliye AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr (ilAj) hotA hai . kintu yadi vahI shramaN upayogasambandhI chhed honese sAkShAt chhedamen hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAravidhimen kushal shramaNake Ashrayase, AlochanApUrvak, unake dvArA upadiShTa anuShThAn dvArA (sanyamakA) pratisandhAn hotA hai . 1. AlochanA = sUkShmatAse dekh lenA vah, sUkShmatAse vichAranA vah, ThIk dhyAnamen lenA vah . 2. nivedan; kathan . [211 vIn gAthAmen AlochanAkA pratham artha ghaTit hotA hai aur 212 vIn men dUsarA ]
Page 392 of 513
PDF/HTML Page 425 of 546
single page version
bhAvArtha : — yadi munike svasthabhAvalakShaN prayatna sahit kI jAnevAlI ashan – shayan – gamanAdik shArIrik cheShTAsambandhI chhed hotA hai to us tapodhanake svasthabhAvakI bahirang sahakArIkAraNabhUt pratikramaNasvarUp AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr – prAyashchitta ho jAtA hai, kyonki vah svasthabhAvase chalit nahIn huA hai . kintu yadi usake nirvikAr svasamvedanabhAvanAse chyutisvarUp chhed hotA hai, to use jinamatamen vyavahAragna – prAyashchittakushal – AchAryake nikaT jAkar, niShpapranchabhAvase doShakA nivedan karake, ve AchArya nirvikAr svasamvedanabhAvanAke anukUl jo kuchh bhI prAyashchitta upadeshen vah karanA chAhiye ..211 – 212..
ab, shrAmaNyake chhedake Ayatan honese 1paradravya – pratibandh niShedh karane yogya hain, aisA upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [adhivAse ] adhivAsamen (AtmavAsamen athavA guruonke sahavAsamen) vasate hue [vA ] yA [vivAse ] vivAsamen (guruonse bhinna vAsamen) vasate hue, [nityan ] sadA [nibandhAn ] (paradravyasambandhI) pratibandhonko [pariharamANa ] pariharaN karatA huA [shrAmaNye ] shrAmaNyamen [chhedavihIna bhUtvA ] chhedavihIn hokar [shramaNa viharatu ] shramaN viharo ..213.. 1. paradravya -pratibandh = paradravyommen rAgAdipUrvak sambandh karanA; paradravyommen bandhanA – rukanA; lIn honA; paradravyommen
munirAj viharo sarvadA thaI chhedahIn shrAmaNyamAn. 213.
Page 393 of 513
PDF/HTML Page 426 of 546
single page version
sarva ev hi paradravyapratibandhA upayogoparanjakatven niruparAgopayogarUpasya shrAmaNyasya chhedAyatanAni; tadabhAvAdevAchhinnashrAmaNyam . at AtmanyevAtmano nityAdhikRutya vAse vA gurutven gurUnadhikRutya vAse vA gurubhyo vishiShTe vAse vA nityamev pratiShedhayan paradravyapratibandhAn shrAmaNye chhedavihIno bhUtvA shramaNo vartatAm ..213..
TIkA : — vAstavamen sabhI paradravya – pratibandh upayogake 1uparanjak honese 2niruparAg upayogarUp shrAmaNyake chhedake Ayatan hain; unake abhAvase hI achhinna shrAmaNya hotA hai . isaliye AtmAmen hI AtmAko sadA 3adhikRut karake (AtmAke bhItar) basate hue athavA gururUpase guruonko 4adhikRut karake (guruonke sahavAsamen) nivAs karate hue yA guruonse vishiShTa – bhinna vAsamen vasate hue, sadA hI paradravyapratibandhonko niShedhatA (pariharatA) huA shrAmaNyamen chhedavihIn hokar shramaN varto ..213..
ab, shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan honese svadravyamen hI pratibandh (sambandha lInatA) karane yogya hai, aisA upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [ya shramaNa ] jo shramaN [nityan ] sadA [gnAne darshanamukhe ] gnAnamen aur darshanAdimen [nibaddha ] pratibaddha [cha ] tathA [mUlaguNeShu prayata ] mUlaguNommen prayat (prayatnashIl) [charati ] vicharaN karatA hai, [sa ] vah [paripUrNashrAmaNya ] paripUrNa shrAmaNyavAn hai ..214.. 1. uparanjak = uparAg karanevAle, malinatA – vikAr karanevAle . 2. niruparAg = uparAgarahit; vikArarahit . 3. adhikRut karake = sthApit karake; rakhakar . 4. adhikRut karake = adhikAr dekar; sthApit karake; angIkRut karake .
Page 394 of 513
PDF/HTML Page 427 of 546
single page version
ek ev hi svadravyapratibandha upayogamArjakatven mArjitopayogarUpasya shrAmaNyasya paripUrNatAyatanan; tatsadbhAvAdev paripUrNan shrAmaNyam . ato nityamev gnAne darshanAdau cha pratibaddhen mUlaguNaprayatatayA charitavyan; gnAnadarshanasvabhAvashuddhAtmadravyapratibaddhashuddhAstitvamAtreN vartitavyamiti tAtparyam ..214..
ath shrAmaNyasya chhedAyatanatvAt yatijanAsanna sUkShmaparadravyapratibandhopi pratiShedhya ityupadishati —
tIrthakaraparamadevagaNadharadevAdimahApuruShANAn charitAni svayam bhAvayan, pareShAn prakAshayanshcha, viharatIti bhAva ..213.. ath shrAmaNyaparipUrNakAraNatvAtsvashuddhAtmadravye nirantaramavasthAnan kartavyamityAkhyAti – charadi charati vartate . ka thambhUta . Nibaddho AdhIna, Nichchan nityan sarvakAlam . sa ka : ka rtA . samaNo lAbhAlAbhAdisamachittashramaNa . kva nibaddha . NANamhi vItarAgasarvagnapraNItaparamAgamagnAne tatphalabhUt- svasamvedanagnAne vA, dansaNamuhamhi darshanan tattvArthashraddhAnan tatphalabhUtanijashuddhAtmopAdeyaruchirUp- nishchayasamyaktvan vA tatpramukheShvanantasukhAdiguNeShu . payado mUlaguNesu ya prayata prayatnaparashcha . keShu . mUlaguNeShu nishchayamUlaguNAdhAraparamAtmadravye vA . jo so paDipuNNasAmaNNo ya evanguNavishiShTashramaNa sa paripUrNashrAmaNyo bhavatIti . ayamatrArtha — nijashuddhAtmabhAvanAratAnAmev paripUrNashrAmaNyan bhavatIti ..214..
TIkA : — ek svadravya – pratibandh hI, upayogakA mArjan (-shuddhatva) karanevAlA honese, mArjit (-shuddha) upayogarUp shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan hai; usake sadbhAvase hI paripUrNa shrAmaNya hotA hai . isaliye sadA gnAnamen aur darshanAdikamen 1pratibaddha rahakar mUlaguNommen prayatnashIlatAse vicharanA; — gnAnadarshanasvabhAv shuddhAtmadravyamen pratibaddha aisA shuddha astitvamAtrarUpase vartanA, yah tAtparya hai ..214..
ab, munijanako 2nikaTakA 3sUkShmaparadravyapratibandh bhI, shrAmaNyake chhedakA Ayatan honese niShedhya hai, aisA upadesh karate hain : — 1. pratibaddha = sambaddha; rukA huA; bandhA huA; sthit; sthir; lIn . 2. Agam viruddha AhAravihArAdi to munike chhUTA huA hI honese usamen pratibandh honA to munike liye dUr
vah pratibandh nikaTakA hai .3. sUkShmaparadravyapratibandha = paradravyamen sUkShma pratibandh .
upadhi – shramaN – vikathA mahIn pratibandhane ichchhe nahIn. 215.
Page 395 of 513
PDF/HTML Page 428 of 546
single page version
shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravRuttihetumAtratvenAdIyamAne bhakte, tathAvidhasharIravRuttya- virodhen shuddhAtmadravyanIranganistarangavishrAntisUtraNAnusAreN pravartamAne kShapaNe, nIrangnistarangAnta- rangadravyaprasiddhayarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhRutAvAvasathe, yathoktasharIravRuttihetumArgaNArthamArabhya- ath shrAmaNyachhedakAraNatvAtprAsukAhArAdiShvapi mamatvan niShedhayati — Nechchhadi nechchhati . kam Nibaddhan nibaddhamAbaddham . kva . bhatte vA shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtadehasthitihetutven gRuhyamANe bhakte vA prAsukAhAre, khamaNe vA indriyadarpavinAshakAraNabhUtatven nirvikalpasamAdhihetubhUte kShapaNe vAnashane, Avasadhe vA paramAtmatattvopalabdhisahakAribhUte giriguhAdyAvasathe vA, puNo vihAre vA shuddhAtmabhAvanAsahakAri- bhUtAhAranIhArArthavyavahArArthavyavahAre vA punardeshAntaravihAre vA, uvadhimhi shuddhopayogabhAvanAsahakAri- bhUtasharIraparigrahe gnAnopakaraNAdau vA, samaNamhi paramAtmapadArthavichArasahakArikAraNabhUte shramaNe samashIlasanghAtakatapodhane vA, vikadhamhi paramasamAdhivighAtakashrRunggAravIrarAgAdikathAyAn cheti . ayamatrArtha — AgamaviruddhAhAravihArAdiShu tAvatpUrvamev niShiddha, yogyAhAravihArAdiShvapi mamatvan na kartavyamiti ..215.. evan sankShepeNAchArArAdhanAdikathitatapodhanavihAravyAkhyAnamukhyatven chaturthasthale
anvayArtha : — [bhakte vA ] muni AhAramen, [kShapaNe vA ] kShapaNamen (upavAsamen), [Avasathe vA ] AvAsamen (nivAsasthAnamen), [puna vihAre vA ] aur vihAramen [upadhau ] upadhimen (parigrahamen), [shramaNe ] shramaNamen (anya munimen) [vA ] athavA [vikathAyAm ] 1vikathAmen [nibaddhan ] pratibandha [na ichchhati ] nahIn chAhatA ..215..
TIkA : — (1) shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt sharIrakI 2vRuttike hetumAtrarUpase grahaN kiyA jAnevAlA jo AhAr, (2) 3tathAvidh sharIrakI vRuttike sAth virodh vinA, shuddhAtmadravyamen 4nIrang aur nistarang vishrAntikI rachanAnusAr pravartamAn jo kShapaN (arthAt sharIrake Tikaneke sAth virodh na Aye isaprakAr, shuddhAtmadravyamen vikArarahit aur tarangarahit sthiratA hotI jAye, tadanusAr pravartamAn anashanamen), (3) nIrang aur nistarang – antarang dravyakI prasiddhi (prakRuShTa siddhi) ke liye sevan kiyA jAnevAlA jo girIndrakandarAdik Avasathamen (-uchcha parvatakI guphA ityAdi nivAsasthAnamen), (4) yathokta sharIrakI vRuttikI kAraNabhUt bhikShAke liye 1. chhadmastha munike dhArmik kathA – vArttA karate huye bhI nirmal chaitanya vikalpamukta hotA hai isaliye anshata
malin hotA hai, ata us dhArmik kathAko bhI vikathA arthAt shuddhAtmadravyase viruddha kathA kahA hai . 2. vRutti = nirvAh; TikanA . 3. tathAvidh = vaisA (shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNabhUt) 4. nIrang = nIrAg; nirvikAr .
Page 396 of 513
PDF/HTML Page 429 of 546
single page version
mANe vihArakarmaNi, shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne kevaladehamAtra upadhau, anyonyabodhyabodhakabhAvamAtreN kathanchitparichite shramaNe, shabdapudgalollAsasamvalanakashmalit- chidbhittibhAgAyAn shuddhAtmadravyaviruddhAyAn kathAyAn chaiteShvapi tadvikalpAchitritachittabhittitayA pratiShedhya pratibandha ..215..
gAthAtrayan gatam . ath shuddhopayogabhAvanApratibandhakachchhedan kathayati — madA matA sammatA . kA . hinsA shuddhopayogalakShaNashrAmaNyachhedakAraNabhUtA hinsA . kathambhUtA . santatriy tti santatA nirantareti . kA kiye jAnevAle vihArakAryamen, (5) shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahIn hai aise keval dehamAtra parigrahamen, (6) mAtra anyonya 1bodhyabodhakarUpase jinakA kathanchit parichay vartatA hai aise shramaN (anya muni) men, aur (7) shabdarUp pudgalollAs (pudgalaparyAy) ke sAth sambandhase jisamen chaitanyarUpI bhittikA bhAg malin hotA hai, aisI shuddhAtmadravyase viruddha kathAmen bhI pratibandh niShedhya – tyAgane yogya hai arthAt unake vikalponse bhI chittabhUmiko chitrit hone denA yogya nahIn hai .
bhAvArtha : — Agamaviruddha AhAravihArAdi to munine pahale hI chhoD diye hain . ab sanyamake nimittapanekI buddhise munike jo Agamokta AhAr, anashan, guphAdimen nivAs, vihAr, dehamAtra parigrah, anya muniyonkA parichay aur dhArmik charchA – vArtA pAye jAte hain, unake prati bhI rAgAdi karanA yogya nahIn hai, — unake vikalponse bhI manako rangane denA yogya nahIn hai; isaprakAr Agamokta AhAr – vihArAdimen bhI pratibandh prApta karanA yogya nahIn hai, kyonki usase sanyamamen chhed hotA hai ..215..
ab chhed kyA hai, (arthAt chhed kise kahate hain ) usakA upadesh karate hain : — 1. bodhya vah hai jise samajhAyA hai athavA jise upadesh diyA jAtA hai . aur bodhak vah hai jo samajhAtA
Page 397 of 513
PDF/HTML Page 430 of 546
single page version
ashuddhopayogo hi chheda, shuddhopayogarUpasya shrAmaNyasya chhedanAt; tasya hinsanAt sa ev cha hinsA . ata shramaNasyAshuddhopayogAvinAbhAvinI shayanAsanasthAnachankramaNAdiShvaprayatA yA charyA sA khalu tasya sarvakAlamev santAnavAhinI chhedAnarthAntarabhUtA hinsaiv ..216.. hinsA matA . chariyA charyA cheShTA . yadi chet kathambhUtA . apayattA vA aprayatnA vA, nikaShAyasvasamvitti- rUpaprayatnarahitA sankleshasahitetyartha . keShu viShayeShu . sayaNAsaNaThANachankamAdIsu shayanAsanasthAn- changkra maNasvAdhyAyatapashcharaNAdiShu . kasya . samaNassa shramaNasya tapodhanasya . kva . savvakAle sarvakAle . ayamatrArtha ---bAhyavyApArarUpA shatravastAvatpUrvamev tyaktAstapodhanai, ashanashayanAdivyApArai punastyaktun nAyAti . tata kAraNAdantaranggakrodhAdishatrunigrahArthan tatrApi sanklesho na kartavya iti ..216.. athAntaranggabahiranggahinsArUpeN dvividhachchhedamAkhyAti — maradu va jiyadu va jIvo, ayadAchArassa NichchhidA hinsA mriyatAn vA jIvatu vA jIva, prayatnarahitasya nishchitA hinsA bhavati; bahiranggAnyajIvasya maraNemaraNe
anvayArtha : — [shramaNasya ] shramaNake [shayanAsanasthAnachankramaNAdiShu ] shayan, Asan (baiThanA), sthAn (khaDe rahanA), gaman ityAdimen [aprayatA vA charyA ] jo aprayat charyA hai [sA ] vah [sarvakAle ] sadA [santatA hinsA iti matA ] satat hinsA mAnI gaI hai ..216..
TIkA : — ashuddhopayog vAstavamen chhed hai, kyonki (usase) shuddhopayogarUp shrAmaNyakA chhedan hotA hai; aur vahI (-ashuddhopayog hI) hinsA hai, kyonki (usase) shuddhopayogarUp shrAmaNyakA hinsan (hanan) hotA hai . isaliye shramaNake, jo ashuddhopayogake binA nahIn hotI aise shayan – Asan – sthAn – gaman ityAdimen 1aprayat charyA (AcharaN) vah vAstavamen usake liye sarvakAlamen (sadA) hI 2santAnavAhinI hinsA hI hai — jo ki chhedase ananyabhUt hai (arthAt chhedase koI bhinna vastu nahIn hai .)
bhAvArtha : — ashuddhopayogase shuddhopayogarUp munitva (1) chhidatA hai (2) hanan hotA hai, isaliye ashuddhopayog (1) chhed hI hai, (2) hinsA hI hai . aur jahAn sone, baiThane, khaDe hone, chalane ityAdimen aprayat AcharaN hotA hai vahAn niyamase ashuddhopayog to hotA hI hai, isaliye aprayat AcharaN chhed hI hai, hinsA hI hai ..216.. 1. aprayat = prayatna rahit, asAvadhAn, asanyamI, nirankush, svachchhandI . [aprayat charyA ashuddhopayogake binA
kabhI nahIn hotI .]] 2. santAnavAhinI = santat, satat, nirantar, dhArAvAhI, aTUT; [jab tak aprayat charyA hai tab tak sadA hI hinsA
Page 398 of 513
PDF/HTML Page 431 of 546
single page version
ashuddhopayogontarangachchheda, paraprANavyaparopo bahiranga . tatra paraprANavyaparopasadbhAve tadasadbhAve vA tadavinAbhAvinAprayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvasya sunishchitahinsA- vA, nirvikArasvasamvittilakShaNaprayatnarahitasya nishchayashuddhachaitanyaprANavyaparopaNarUpA nishchayahinsA bhavati . payadassa Natthi bandho bAhyAbhyantaraprayatnaparasya nAsti bandha . ken . hinsAmetteN dravyahinsAmAtreN . kathambhUtasya puruShasya . samidassa samitasya shuddhAtmasvarUpe samyagito gata pariNata samitastasya samitasya, vyavahAreNeryAdipanychasamitiyuktasya cha . ayamatrArtha — svasthabhAvanArUpanishchiyaprANasya vinAshakAraNabhUtA rAgAdipariNatirnishchayahinsA bhaNyate, rAgAdyutpatterbahirangganimittabhUta parajIvaghAto vyavahArahinseti dvidhA hinsA gnAtavyA . kintu visheSha — bahiranggahinsA bhavatu vA mA bhavatu, svastha-
anvayArtha : — [jIva ] jIv [mriyatAn vA jIvatu vA ] mare yA jiye, [ayatAchArasya ] aprayat AchAravAleke [hinsA ] (antarang) hinsA [nishchitA ] nishchit hai; [prayatasya samitasya ] 1prayatake, 2samitivAnke [hinsAmAtreN ] (bahirang) hinsAmAtrase [bandha ] bandh [nAsti ] nahIn hai ..217..
TIkA : — ashuddhopayog antarang chhed hai; paraprANonkA vyaparop (vichchhed) vah bahirangachhed hai . inamense antarang chhed hI visheSh balavAn hai, bahirang chhed nahIn; kyonki — 1. prayat = prayatnashIl, sAvadhAn, sanyamI [prayatnake arthake liye dekho gAthA 211 kA phu TanoT]] 2. shuddhAtmasvarUpamen (munitvochit) samyak ‘iti’ arthAt pariNati vah nishchay samiti hai . aur us dashAmen
bhI nahIn hai . ]
Page 399 of 513
PDF/HTML Page 432 of 546
single page version
bhAvaprasiddhe, tathA tadvinAbhAvinA prayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprAN- vyaparopasadbhAvepi bandhAprasiddhayA sunishchitahinsAbhAvaprasiddheshchAntarang ev chhedo balIyAn, na punarbahiranga . evamapyantarangachchhedAyatanamAtratvAdbahirangachchhedobhyupagamyetaiv ..217.. bhAvanArUpanishchayaprANaghAte sati nishchayahinsA niyamen bhavatIti . tata kAraNAtsaiv mukhyeti ..217.. ath tamevArthan dRuShTAntadArShTAntAbhyAn dRuDhayati —
paraprANonke vyaparopakA sadbhAv ho yA asadbhAv, jo ashuddhopayogake binA nahIn hotA aise 1aprayat AchArase prasiddha honevAlA (-jAnanemen AnevAlA) ashuddhopayogakA sadbhAv jisake pAyA jAtA hai usake hinsAke sadbhAvakI prasiddhi sunishchit hai; aur isaprakAr jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise 2prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv jisake pAyA jAtA hai usake, paraprANonke vyaparopake sadbhAvamen bhI bandhakI aprasiddhi honese, hinsAke abhAvakI prasiddhi sunishchit hai . aisA hone par bhI (arthAt antarang chhed hI visheSh balavAn hai bahirang chhed nahIn, — aisA hon par bhI) bahirang chhed antarang chhedakA AyatanamAtra hai, isaliye use (bahirang chhedako) svIkAr to karanA hI chAhiye arthAt use mAnanA hI chAhiye .
bhAvArtha : — shuddhopayogakA hanan honA vah antarang hinsA — antarang chhed hai, aur dUsareke prANonkA vichchhed honA bahirang hinsA – bahirang chhed hai .
jIv mare yA na mare, jisake aprayat AcharaN hai usake shuddhopayogakA hanan honese antarang hinsA hotI hI hai aur isaliye antarang chhed hotA hI hai . jisake prayat AcharaN hai usake, paraprANonke vyaparoparUp bahirang hinsAke — bahirang chhedake — sadbhAvamen bhI, shuddhopayogakA hanan nahIn honese antarang hinsA nahIn hotI aur isaliye antarang chhed nahIn hotA ..217.. 1. ashuddhopayogake binA aprayat AchAr kabhI nahIn hotA, isaliye jisake aprayat AchAr vartatA hai usake
2. jahAn ashuddha upayog nahIn hotA vahIn prayat AchAr pAyA jAtA hai, isaliye prayat AchArake dvArA ashuddha
Page 400 of 513
PDF/HTML Page 433 of 546
single page version
yatastadavinAbhAvinA aprayatAchAratven prasiddhayadashuddhopayogasadbhAva ShaTkAyaprAN- vyaparopapratyayabandhaprasiddhayA hinsak ev syAt . yatashcha tadvinAbhAvinA prayatAchAratven
uchchAliyamhi pAe utkShipte chAlite sati pAde . kasya . iriyAsamidassa IryAsamititapodhanasya . kva . NiggamatthAe vivakShitasthAnAnnirgamasthAne . AbAdhejja AbAdhyet pIDayet . sa ka . kulingan sUkShmajantu . na kevalamAbAdhyet, marijja mriyatAn vA . kin kRutvA . tan jogamAsejja tan pUrvoktan pAdayogan pAdasanghaTTanamAshritya prApyeti . Na hi tassa taNNimitto bandho suhumo ya desido samaye na hi tasya tannimitto bandha sUkShmopi deshita samaye; tasya tapodhanasya tannimitto sUkShmajantughAtanimitto bandha sUkShmopi stokopi naiv dRuShTa samaye paramAgame . dRuShTAntamAh – muchchhA pariggaho chchiy mUrchchhA parigrahashchaiv ajjhappa- pamANado diTTho adhyAtmapramANato dRuShTa iti . ayamatrArtha — ‘mUrchchhA parigraha’ iti sUtre yathAdhyAtmAnusAreN mUrchchhArUparAgAdipariNAmAnusAreN parigraho bhavati, na cha bahiranggaparigrahAnusAreN; tathAtra sUkShma- jantughAtepi yAvatAnshen svasthabhAvachalanarUpA rAgAdipariNatilakShaNabhAvahinsA tAvatAnshen bandho bhavati,
anvayArtha : — [ayatAchAra shramaNa ] aprayat AchAravAlA shramaN [ShaTsu api kAyeShu ] chhahon kAy sambandhI [vadhakara ] vadhakA karanevAlA [iti mata ] mAnanemen – kahanemen AyA hai; [yadi ] yadi [nityan ] sadA [yatan charati ] prayatarUpase AcharaN kare to [jale kamalam iv ] jalamen kamalakI bhAnti [nirupalepa ] nirlep kahA gayA hai ..218..
TIkA : — jo ashuddhopayogake binA nahIn hotA aise aprayat AchArake dvArA prasiddha (gnAt) honevAlA ashuddhopayogakA sadbhAv hinsak hI hai, kyonki chhahakAyake prANonke vyaparopake Ashrayase honevAle bandhakI prasiddhi hai; aur jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv ahinsak hI hai, kyonki parake
jalakamalavat nirlep bhAkhyo, nitya yatnasahit jo. 218.
Page 401 of 513
PDF/HTML Page 434 of 546
single page version
prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAva parapratyayabandhaleshasyApyabhAvAjjaladurlalitan kamalamiv nirupalepatva- prasiddherahinsak ev syAt . tatastaistai sarvai prakArairashuddhopayogarUpontarangachchheda pratiShedhyo yairyaistadAyatanamAtrabhUta paraprANavyaparoparUpo bahirangachchhedo dUrAdev pratiShiddha syAt ..218..
na cha pAdasanghaTTanamAtreN . tasya tapodhanasya rAgAdipariNatilakShaNabhAvahinsA nAsti . tata kAraNAdbandhopi nAstIti ..“15 – 16.. ath nishchayahinsArUpontaranggachchheda sarvathA pratiShedhya ityupadishati — ayadAchAro nirmalAtmAnubhUtibhAvanAlakShaNaprayatnarahitatven ayatAchAra prayatnarahita . sa ka . samaNo shramaNastapodhana . chhassu vi kAyesu vadhakaro tti mado ShaTsvapi kAyeShu vadhakaro hinsAkar iti mata sammata kathita . charadi Acharati vartate . kathan . yathA bhavati jadan yatan yatnaparan, jadi yadi chet, Nichchan nityan sarvakAlan tadA kamalan va jale Niruvalevo kamalamiv jale nirupalep iti . etAvatA kimuktan bhavati — shuddhAtmasamvittilakShaNashuddhopayogapariNatapuruSha ShaDjIvakule loke vicharannapi yadyapi bahiranggadravyahinsAmAtramasti, tathApi nishchayahinsA nAsti . tata kAraNAchchhuddha- paramAtmabhAvanAbalen nishchayahinsaiv sarvatAtparyeN parihartavyeti ..218.. ath bahiranggajIvaghAte bandho Ashrayase honevAle leshamAtra bhI bandhakA abhAv honese jalamen jhUlate hue kamalakI bhAnti nirlepatAkI prasiddhi hai . isaliye un – un sarvaprakArase ashuddhopayogarUp antarang chhed niShedhya – tyAgane yogya hai, jin – jin prakAronse usakA AyatanamAtrabhUt paraprANavyaparoparUp bahirang chhed atyanta niShiddha ho .
bhAvArtha : — shAstrommen aprayat – AchAravAn ashuddhopayogIko chhah kAyakA hinsak kahA hai aur prayat – AchAravAn shuddhopayogako ahinsak kahA hai, isaliye shAstrommen jis – jis prakArase chhah kAyakI hinsAkA niShedh kiyA gayA ho, us – us samasta prakArase ashuddhopayogakA niShedh samajhanA chAhiye ..218..
ab, upadhi (-parigrah) ko aikAntik antarang – chhedatva honese upadhi antarang chhedakI bhAnti tyAjya hai, aisA upadesh karate hain : —
Page 402 of 513
PDF/HTML Page 435 of 546
single page version
yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAshuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAbhyAm- naikAntikabandhatven chhedatvamanaikAntikamiShTan, na khalu tathopadhe, tasya sarvathA tadavinAbhAvitva- prasiddhayadaikAntikAshuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatven chhedatvamaikAntikamev . at ev bhagavantorhanta paramA shramaNA svayamev prAgev sarvamevopadhin pratiShiddhavanta . at ev chAparairapyantarangachchhedavattadanAntarIyakatvAtprAgev sarva evopadhi pratiShedhya ..219.. bhavati, na bhavati vA, parigrahe sati niyamen bhavatIti pratipAdayati — havadi va Na havadi bandho bhavati vA na bhavati bandha . kasminsati . madamhi jIve mRute satyanyajIve . adh aho . kasyAn satyAm . kAyacheTThamhi kAyacheShTAyAm . tarhi kathan bandho bhavati . bandho dhuvamuvadhIdo bandho bhavati dhruvan nishchitam . kasmAt . upadhe parigrahAtsakAshAt . idi iti heto samaNA chhaDDiyA savvan shramaNA mahAshramaNA sarvagnA pUrvan dIkShAkAle shuddhabuddhaikasvabhAvan nijAtmAnamev parigrahan kRutvA, sheShan samastan bAhyAbhyantaraparigrahan chharditavantastyaktavanta . evan gnAtvA sheShatapodhanairapi nijaparamAtmaparigrahan svIkAran kRutvA, sheSha sarvopi parigraho manovachanakAyai kRutakAritAnumataishcha tyajanIy iti . atredamuktan bhavati – shuddhachaitanyarUpanishchay- prANe rAgAdipariNAmarUpanishchayahinsayA pAtite sati niyamen bandho bhavati . parajIvaghAte punarbhavati vA
anvayArtha : — [ath ] ab (upadhike sambandhamen aisA hai ki), [kAyacheShTAyAm ] kAyacheShTApUrvak [jIve mRute ] jIvake marane par [bandha ] bandh [bhavati ] hotA hai [vA ] athavA [na bhavati ] nahIn hotA; [upadhe ] (kintu) upadhise – parigrahase [dhruvam bandha ] nishchay hI bandh hotA hai; [iti ] isaliye [shramaNA ] shramaNon (arhantadevon) ne [sarva ] sarva parigrahako [tyaktavanta ] chhoDA hai ..219..
TIkA : — jaise kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako ashuddhopayogake sadbhAv aur asadbhAvake dvArA anaikAntik bandharUp honese use (kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako) chhedapanA 1anaikAntik mAnA gayA hai, vaisA upadhi – parigrahakA nahIn hai . parigrah sarvathA ashuddhopayogake binA nahIn hotA, aisA jo parigrahakA sarvathA ashuddhopayogake sAth avinAbhAvitva hai usase prasiddha honevAle 2aikAntik ashuddhopayogake sadbhAvake kAraN parigrah to aikAntik bandharUp hai, isaliye use (-parigrahako) chhedapanA aikAntik hI hai . isIliye bhagavanta arhantonne — param shramaNonne — svayam hI pahale hI sarva parigrahako chhoDA hai; aur isIliye dUsaronko bhI, antarang chhedakI bhAnti pratham hI sarva parigrah chhoDane yogya hai, kyonki vah (parigrah) antarang chhedake binA nahIn hotA . 1. anaikAntik = anishchit; niyamarUp na ho; aikAntik na ho . 2. aikAntik = nishchit; avashyambhAvI; niyamarUp .
Page 403 of 513
PDF/HTML Page 436 of 546
single page version
nishchetanasya vachasAmativistarepi ..14..
na bhavatIti niyamo nAsti, paradravye mamatvarUpamUrchchhAparigraheN tu niyamen bhavatyeveti ..219.. evan bhAvahinsAvyAkhyAnamukhyatven panychamasthale gAthAShaTank gatam . iti pUrvoktakrameN ‘evan paNamiy siddhe’ ityAdyekavinshatigAthAbhi sthalapanychakenotsargachAritravyAkhyAnanAmA prathamontarAdhikAra samApta . ata paran chAritrasya deshakAlApekShayApahRutasanyamarUpeNApavAdavyAkhyAnArthan pAThakrameN trinshadgAthAbhirdvitIyo- ntarAdhikAra prArabhyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminprathamasthale nirgranthamokShamArga- sthApanAmukhyatven ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi gAthApanychakam . atra TIkAyAn gAthAtrayan nAsti . tadanantaran sarvasAvadyapratyAkhyAnalakShaNasAmAyikasanyamAsamarthAnAn yatInAn sanyamashauchagnAnopakaraN- nimittamapavAdavyAkhyAnamukhyatven ‘chhedo jeN Na vijjadi’ ityAdi sUtratrayam . tadanantaran strInirvAN- nirAkaraNapradhAnatven ‘pechchhadi Na hi ih logan’ ityAdyekAdash gAthA bhavanti . tAshcha amRutachandraTIkAyAn na santi . tata paran sarvopekShAsanyamAsamarthasya tapodhanasya deshakAlApekShayA kinchitsanyamasAdhakasharIrasya
bhAvArtha : — ashuddhopayogakA asadbhAv ho, tathApi kAyakI halanachalanAdi kriyA honese parajIvonke prANonkA ghAt ho jAtA hai . isaliye kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase bandh honekA niyam nahIn hai; — ashuddhopayogake sadbhAvamen honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase to bandh hotA hai, aur ashuddhopayogake asadbhAvamen honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase bandh nahIn hotA; isaprakAr kAyacheShTApUrvak honevAle paraprANonke ghAtase bandhakA honA anaikAntik honese usake chhedapanA anaikAntik hai — niyamarUp nahIn hai .
jaise bhAvake binA bhI paraprANonkA ghAt ho jAtA hai, usIprakAr bhAv na ho tathApi parigrahakA grahaN ho jAy, aisA kabhI nahIn ho sakatA . jahAn parigrahakA grahaN hotA hai vahAn ashuddhopayogakA sadbhAv avashya hotA hI hai . isaliye parigrahase bandhakA honA aikAntik – nishchit – niyamarUp hai . isaliye parigrahake chhedapanA aikAntik hai . aisA honese hI param shramaN aise arhanta bhagavantonne pahalese hI sarva parigrahakA tyAg kiyA hai aur anya shramaNonko bhI pahalese hI sarva parigrahakA tyAg karanA chAhiye ..219..
yadi yahAn koI chet jAy – samajhale to, (anyathA) vANIkA ativistAr kiyA jAy tathApi nishchetan (-jaDavat, nAsamajh) ko vyAmohakA jAl vAstavamen ati dustar hai . ★vasantAtilakA chhand
Page 404 of 513
PDF/HTML Page 437 of 546
single page version
na khalu bahiransangadbhAve tuShasadbhAve taNDulagatAshuddhatvasyevAshuddhopayogarUp- syAntarangachchhedasya pratiShedha, tadbhAve cha na shuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambha . atoshuddhop- niravadyAhArAdisahakArikAraNan grAhyamiti punarapyapavAdavisheShavyAkhyAnamukhyatven ‘uvayaraNan jiNamagge’ ityAdyekAdashagAthA bhavanti . atra TIkAyAn gAthAchatuShTayan nAsti . evan mUlasUtrAbhiprAyeN trinshadgAthAbhi, TIkApekShayA punardvAdashagAthAbhi dvitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tathAhi — ath bhAvashuddhi- pUrvakabahiranggaparigrahaparityAge kRute sati abhyantaraparigrahaparityAga kRut ev bhavatIti nirdishati – Na hi Niravekkho chAgo na hi nirapekShastyAga yadi chet, parigrahatyAga sarvathA nirapekSho na bhavati kintu kimapi vastrapAtrAdikan grAhyamiti bhavatA bhaNyate, tarhi he shiShya Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI na bhavati bhikShorAshayavishuddhi, tadA sApekShapariNAme sati bhikShostapodhanasya chittashuddhirna bhavati . avisuddhasya hi chitte shuddhAtmabhAvanArUpashuddhirahitasya tapodhanasya chitte manasi hi sphuTan kahan tu kammakkhao vihido kathan tu karmakShayo vihita uchito, na kathamapi . anenaitaduktan bhavati — yathA bahiranggatuShasadbhAve sati taNDulasyAbhyantarashuddhin kartun nAyAti tathA vidyamAne vA bahiranggapari- grahAbhilAShe sati nirmalashuddhAtmAnubhUtirUpAn chittashuddhin kartun nAyAti . yadi punarvishiShTavairAgya-
ab, is upadhi (parigrah) kA niShedh vah antarang chhedakA hI niShedh hai, aisA upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [nirapekSha tyAga na hi ] yadi nirapekSha (kisI bhI vastukI apekShArahit) tyAg na ho to [bhikSho ] bhikShuke [Ashayavishuddhi ] bhAvakI vishuddhi [na bhavati ] nahIn hotI; [cha ] aur [chitte avishuddhasya ] jo bhAvamen avishuddha hai usake [karmakShaya ] karmakShay [kathan nu ] kaise [vihita ] ho sakatA hai ?..220..
TIkA : — jaise chhilakeke sadbhAvamen chAvalomme pAI jAnevAlI (raktatArUp) ashuddhatAkA tyAg (-nAsh, abhAv) nahIn hotA, usIprakAr bahirang sangake sadbhAvamen
ne bhAvamAn avishuddhane kShay karmano kai rIt bane? 220.
Page 405 of 513
PDF/HTML Page 438 of 546
single page version
yogarUpasyAntarangachchhedasya pratiShedhan prayojanamapekShyopadhervidhIyamAna pratiShedhontarangachchhedapratiShedh ev syAt ..220..
pUrvakaparigrahatyAgo bhavati tadA chittashuddhirbhavatyev, khyAtipUjAlAbhanimittatyAge tu na bhavati ..220.. ath tamev parigrahatyAgan draDhayati —
geNhadi va chelakhanDan gRuhNAti vA chelakhaNDan vastrakhaNDan, bhAyaNan bhikShAbhAjanan vA atthi tti bhaNidan astIti bhaNitamAste . kva . ih sutte ih vivakShitAgamasUtre jadi yadi chet . so chattAlambo havadi kahan nirAlambanaparamAtmatattvabhAvanAshUnya san sa puruSho bahirdravyAlambanarahita kathan bhavati, na kathamapi; vA aNArambho nikriyanirArambhanijAtmatattvabhAvanArahitatven nirArambho vA kathan bhavati, kintu sArambha ev; iti prathamagAthA . vatthakkhanDan duddiyabhAyaNan vastrakhaNDan dugdhikAbhAjanan aNNan cha geNhadi anyachcha gRuhNAti kambalamRudushayanAdikan yadi chet . tadA kin bhavati . Niyadan vijjadi pANArambho nijashuddhachaitanya- ashuddhopayogarUp antarang chhedakA tyAg nahIn hotA aur usake sadbhAvamen shuddhopayogamUlak kaivalya (mokSha) kI upalabdhi nahIn hotI . (isase aisA kahA gayA hai ki) ashuddhopayogarUp antarang chhedake niShedharUp prayojanakI upekShA rakhakar vihit (-Adesh) kiyA jAnevAlA upadhikA niShedh vah antarang chhedakA hI niShedh hai ..220..
Page 406 of 513
PDF/HTML Page 439 of 546
single page version
upadhisadbhAve hi mamatvapariNAmalakShaNAyA mUrchchhAyAstadviShayakarmaprakramapariNAmalakShaN- syArambhasya shuddhAtmarUpahinsanapariNAmalakShaNasyAsanyamasya vAvashyambhAvitvAttathopadhidvitIyasya par- dravyaratatven shuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAchcha aikAntikAntarangachchhedatvamupadheravadhAryat ev . idamatra tAtparyamevamvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA sannyastavya ..221.. lakShaNaprANavinAsharUpo parajIvaprANavinAsharUpo vA niyatan nishchitan prANArambha prANavadho vidyate, na kevalan prANArambha, vikkhevo tassa chittammi avikShiptachittaparamayogarahitasya saparigrahapuruShasya vikShepastasya vidyate chitte manasIti . iti dvitIyagAthA . geNhai svashuddhAtmagrahaNashUnya san gRuhNAti kimapi bahirdravyan; vidhuNai karmadhUlin vihAy bahiranggadhUlin vidhUnoti vinAshayati; dhovai nirmalaparamAtmatattvamalajanakarAgAdimalan vihAy bahiranggamalan dhauti prakShAlayati; sosei jadan tu Adave khittA nirvikalpadhyAnAtapen sansAranadI- shoShaNamakurvan shoShayati shuShkan karoti yatan tu yatnaparan tu yathA bhavati . kin kRutvA . Atape nikShipya . kin tat . pattan va chelakhanDan pAtran vastrakhaNDan vA . bibhedi nirbhayashuddhAtmatattvabhAvanAshUnya san bibheti bhayan karoti . kasmAtsakAshAt . parado ya paratashchaurAde . pAlayadi paramAtmabhAvanAn na pAlayanna rakShanparadravyan kimapi pAlayatIti tRutIyagAthA ..“17 – 19.. ath saparigrahasya niyamen chittashuddhirnashyatIti vistareNAkhyAti — kidh tamhi Natthi muchchhA paradravyamamatvarahitachichchamatkArapariNatervisadRushA mUrchchhA kathan
anvayArtha : — [tasmin ] upadhike sadbhAvamen [tasya ] us (bhikShu) ke [mUrchchhA ] mUrchhA, [Arambha ] Arambh [vA ] yA [asanyama ] asanyam [nAsti ] na ho [kathan ] yah kaise ho sakatA hai ? (kadApi nahIn ho sakatA), [tathA ] tathA [paradravye rata ] jo paradravyamen rat ho vah [AtmAnan ] AtmAko [kathan ] kaise [prasAdhayati ] sAdh sakatA hai ? ..221..
TIkA : — upadhike sadbhAvamen, (1) mamatva – pariNAm jisakA lakShaN hai aisI mUrchhA, (2) upadhi sambandhI 1karmaprakramake pariNAm jisakA lakShaN hai aisA Arambha, athavA (3) shuddhAtmasvarUpakI hinsArUp pariNAm jisakA lakShaN hai aisA asanyam avashyamev hotA hI hai; tathA upadhi jisakA dvitIy ho (arthAt AtmAse anya aisA parigrah jisane grahaN kiyA ho) usake paradravyamen ratapanA ( – lInatA) honeke kAraN shuddhAtmadravyakI sAdhakatAkA abhAv hotA hai; isase upadhike aikAntik antarang chhedapanA nishchit hotA hI hai .
yahAn yah tAtparya hai ki — ‘upadhi aisI hai, (parigrah vah antarang chhed hI hai ), aisA nishchit karake use sarvathA chhoDanA chAhiye ..221.. 1. karmaprakram = kAmamen yukta honA; kAmakI vyavasthA .
Page 407 of 513
PDF/HTML Page 440 of 546
single page version
Atmadravyasya dvitIyapudgaladravyAbhAvAtsarva evopadhi pratiShiddha ityutsarga . ayan tu nAsti, api tvastyev . kva . tasmin parigrahAkAngkShitapuruShe . Arambho vA manovachanakAyakriyArahit- paramachaitanyapratibandhak Arambho vA kathan nAsti, kintvastyev; asanjamo tassa shuddhAtmAnubhUtivilakShaNA- sanyamo vA kathan nAsti, kintvastyev tasya saparigrahasya . tadh paradavvammi rado tathaiv nijAtmadravyAtparadravye rata kadhamappANan pasAdhayadi sa tu saparigrahapuruSha kathamAtmAnan prasAdhayati, na kathamapIti ..221.. evan shvetAmbaramatAnusArishiShyasambodhanArthan nirgranthamokShamArgasthApanamukhyatven prathamasthale gAthApanychakan gatam . ath kAlApekShayA paramopekShAsanyamashaktyabhAve satyAhArasanyamashauchagnAnopakaraNAdikan kimapi grAhyamityapavAdamupadishati — chhedo jeN Na vijjadi chhedo yen na vidyate . yenopakaraNen shuddhopayog- lakShaNasanyamasya chhedo vinAsho na vidyate . kayo . gahaNavisaggesu grahaNavisargayo . yasyop- karaNasyAnyavastuno vA grahaNe svIkAre visarjane tyAge . kin kurvata tapodhanasya . sevamANassa tadupakaraNan sevamAnasya . samaNo teNih vaTTadu kAlan khettan viyANittA shramaNastenopakaraNeneh loke vartatAm . kin kRutvA . kAlan kShetran cha vignAyeti . ayamatra bhAvArtha – kAlan panychamakAlan shItoShNAdikAlan vA, kShetran bharatakShetran manuShajAnggalAdikShetran vA, vignAy yenopakaraNen svasamvittilakShaNabhAvasanyamasya bahiranggadravyasanyamasya vA chhedo na bhavati ten vartat iti ..222.. ath pUrvasUtroditopakaraNasvarUpan darshayati — appaDikuTThan uvadhin
ab, ‘kisIke kahIn kabhI kisI prakAr koI upadhi aniShiddha bhI hai’ aise apavAdakA upadesh karate hain : —
anvayArtha : — [grahaNavisargeShu ] jis upadhike (AhAr – nIhArAdike) grahaN- visarjanamen sevan karanemen [yen ] jisase [sevamAnasya ] sevan karanevAleke [chheda ] chhed [na vidyate ] nahIn hotA, [ten ] us upadhiyukta, [kAlan kShetran vignAy ] kAl kShetrako jAnakar, [ih ] is lokamen [shramaNa ] shramaN [vartatAm ] bhale varte ..222..
te upadhi sah varto bhale muni kALakShetra vijANIne. 222.