Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 210-222.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 22 of 28

 

Page 388 of 513
PDF/HTML Page 421 of 546
single page version

sAmAyikasanyamavikalpatvAt shramaNAnAn mUlaguNA ev . teShu yadA nirvikalpasAmAyik-
sanyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtpramAdyati tadA kevalakalyANamAtrArthina kuNDalavalayAngulI-
yAdiparigraha kil shreyAn, na puna sarvathA kalyANalAbh eveti sampradhArya vikalpenAtmAn-
mupasthApayan chhedopasthApako bhavati
..208 . 209..
athAsya pravrajyAdAyak iv chhedopasthApaka paropyastItyAchAryavikalpapragnApan-
dvAreNopadishati
lingaggahaNe tesin guru tti pavvajjadAyago hodi .
chhedesUvaTThavagA sesA NijjAvagA samaNA ..210..
paramasAmAyikAbhidhAnen nishchayaikavraten mokShabIjabhUten mokShe jAte sati sarve prakaTA bhavanti . ten
kAraNen tadev sAmAyikan mUlaguNavyaktikAraNatvAt nishchayamUlaguNo bhavati . yadA punarnirvikalpasamAdhau
samartho na bhavatyayan jIvastadA yathA kopi suvarNArthI puruSha suvarNamalabhamAnastaparyAyAnapi kuNDalAdIn
gRuhNAti, na cha sarvathA tyAgan karoti; tathAyan jIvopi nishchayamUlaguNAbhidhAnaparamasamAdhyabhAve

chhedopasthAnan chAritran gRuhNAti
. chhede satyupasthApanan chhedopasthApanam . athavA chheden vratabhedenopasthApanan
chhedopasthApanam . tachcha sankShepeN panychamahAvratarUpan bhavati . teShAn vratAnAn cha rakShaNArthan pashchasamityAdibheden
punaraShTAvinshatimUlaguNabhedA bhavanti . teShAn cha mUlaguNAnAn rakShaNArthan dvAvinshatiparIShahajayadvAdashavidh-
tapashcharaNabheden chatustrinshaduttaraguNA bhavanti . teShAn cha rakShaNArthan devamanuShyatiryagachetanakRutachaturvidhopasarga-
jayadvAdashAnuprekShAbhAvanAdayashchetyabhiprAya ..208.209.. evan mUlottarguNakathanarUpeN dvitIyasthale
honese shramaNonke mUlaguN hI hain . jab (shramaN) nirvikalpa sAmAyikasanyamamen ArUDhatAke kAraN
jisamen vikalponkA abhyAs (sevan) nahIn hai aisI dashAmense chyut hotA hai, tab
‘kevalasuvarNamAtrake arthIko kuNDal, kankaN, angUThI Adiko grahaN karanA (bhI) shrey hai,
kintu aisA nahIn hai ki (kuNDal ityAdikA grahaN kabhI na karake) sarvathA svarNakI hI prApti
karanA hI shrey hai’ aisA vichAr karake mUlaguNommen vikalparUpase (bhedarUpase) apaneko sthApit
karatA huA chhedopasthApak hotA hai
..208209..
ab inake (shramaNake) pravrajyAdAyakakI bhAnti chhedopasthApak par (dUsarA) bhI hotA hai
aisA, AchAryake bhedonke pragnApan dvArA upadesh karate hain :
je lingagrahaNe sAdhupad denAr te guru jANavA;
chhedadvaye sthApan kare te sheSh muni niryApakA. 210
.

Page 389 of 513
PDF/HTML Page 422 of 546
single page version

linggagrahaNe teShAn gururiti pravrajyAdAyako bhavati .
chhedayorupasthApakA sheShA niryApakA shramaNA ..210..
yato lingagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasanyamapratipAdakatven ya kilAchArya
pravrajyAdAyaka sa guru, ya punaranantaran savikalpachchhedopasthApanasanyamapratipAdakatven chhedan
pratyupasthApaka sa niryApaka, yopi chhinnasanyamapratisandhAnavidhAnapratipAdakatven chhede
satyupasthApaka sopi niryApak ev
. tatashchhedopasthApaka paropyasti ..210..
sUtradvayan gatam . athAsya tapodhanasya pravrajyAdAyak ivAnyopi niryApakasangno gururasti iti
guruvyavasthAn nirUpayatilingaggahaNe tesin linggagrahaNe teShAn tapodhanAnAn guru tti hodi gururbhavatIti . sa
ka . pavvajjadAyago nirvikalpasamAdhirUpaparamasAmAyikapratipAdako yosau pravrajyAdAyaka sa ev
dIkShAguru, chhedesu a vaTTagA chhedayoshcha vartakA ye sesA NijjAvagA samaNA te sheShA shramaNA niryApakA bhavanti
shikShAguravashcha bhavantIti . ayamatrArthanirvikalpasamAdhirUpasAmAyikasyaikadeshen chyutirekadeshachchheda,
anvayArtha :[lingagrahaNe ] lingagrahaNake samay [pravrajyAdAyaka bhavati ] jo
pravrajyA (dIkShA) dAyak hain vah [teShAn guru iti ] unake guru hain aur [chhedayon upasthApakA ]
jo
1chhedadvayamen upasthApak hain (arthAt (1)jo bhedommen sthApit karate hain tathA (2)jo
sanyamamen chhed hone par puna sthApit karate hain ) [sheShA shramaNA ] ve sheSh shramaN [niryApakA ]
2niryApak hain ..210..
TIkA :jo AchArya lingagrahaNake samay nirvikalpa sAmAyikasanyamake pratipAdak
honese pravrajyAdAyak hain, ve guru hain; aur tatpashchAt tatkAl hI jo (AchArya) savikalpa
chhedopasthApanAsanyamake pratipAdak honese ‘chhedake prati upasthApak (bhedamen sthApit karanevAle)’
hain, ve niryApak hain; usIprakAr jo (AchArya)
3chhinna sanyamake 4pratisandhAnakI vidhike pratipAdak
honese ‘chhed hone par upasthApak (-sanyamamen chhed hone par usamen puna sthApit karanevAle)’ hain,
ve bhI niryApak hI hain
. isaliye 3chhedopasthApak, par bhI hote hain ..210..
1. chhedadvay = do prakArake chhed . [yahAn (1) sanyamamen jo 28 mUlaguNarUp bhed hote hain use bhI chhed kahA
hai aur (2) khaNDan athavA doShako bhI chhed kahA hai .]]
2. niryApak = nirvAh karanevAlA; sadupadeshase dRuDh karanevAlA; shikShAguru, shrutaguru .
3. chhinna = chhedako prApta; khaNDit; TUTA huA, doSh prApta .
4. pratisandhAn = puna joD denA vah; doShonko dUr karake ekasA (doSh rahit) kar denA vah .
5. chhedopasthApakake do artha hain : (1) jo ‘chhed (bhed) ke prati upasthApak’ hai, arthAt jo 28 mUlaguNarUp
bhedonko samajhAkar usamen sthApit karatA hai vah chhedopasthApak hai; tathA (2) jo ‘chhedake hone par
upasthApak’ hai, arthAt sanyamake chhinna (khaNDit) hone par usamen puna sthApit karatA hai, vah bhI
chhedopasthApak hai
.

Page 390 of 513
PDF/HTML Page 423 of 546
single page version

ath chhinnasanyamapratisandhAnavidhAnamupadishati
payadamhi samAraddhe chhedo samaNassa kAyacheTThamhi .
jAyadi jadi tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA ..211..
chheduvajutto samaNo samaNan vavahAriNan jiNamadamhi .
AsejjAlochittA uvadiTThan teN kAyavvan ..212..
prayatAyAn samArabdhAyAn chheda shramaNasya kAyacheShTAyAm .
jAyate yadi tasya punarAlochanapUrvikA kriyA ..211..
chhedopayukta shramaNa shramaNan vyavahAriNan jinamate .
AsAdyAlochyopadiShTan ten kartavyam ..212..
sarvathA chyuti sak lachchhed iti deshasakalabheden dvidhA chheda . tayoshchhedayorye prAyashchittan datvA samveg-
vairAgyajanakaparamAgamavachanai samvaraNan kurvanti te niryApakA shikShAgurava shrutaguravashcheti bhaNyante .
dIkShAdAyakastu dIkShAgururityabhiprAya ..210.. ath pUrvasUtroktachchhedadvayasya prAyashchittavidhAnan kathayati
payadamhi samAraddhe chhedo samaNassa kAyacheTThamhi jAyadi jadi prayatAyAn samArabdhAyAn chheda shramaNasya kAyacheShTAyAn
jAyate yadi chet . ath vistarachhedo jAyate yadi chet . svasthabhAvachyutilakShaNa chhedo bhavati . kasyAm .
kAyacheShTAyAm . kathambhUtAyAm . prayatAyAn svasthabhAvalakShaNaprayatnaparAyAn samArabdhAyAn ashanashayanayAn-
ab chhinnasanyamake pratisandhAnakI vidhikA upadesh karate hain :
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNasya ] shramaNake [prayatAyAn ] 1prayatnapUrvak
[samArabdhAyAn ] kI jAnevAlI [kAyacheShTAyAn ] kAyacheShTAmen [chheda jAyate ] chhed hotA
1. munike (munitvochit) shuddhopayog vah antarang athavA nishchayaprayatna hai, aur us shuddhopayogadashAmen pravartamAn
(haTharahit) dehacheShTAdi sambandhI shubhopayog vah bahirang athavA vyavahAraprayatna hai . [jahAn shuddhopayogadashA nahIn
hotI vahAn shubhopayog haThasahit hotA hai; vah shubhopayog vyavahArprayatnako bhI prApta nahIn hotA . ]
jo chhed thAy prayatna sah kRut kAyanI cheShTA viShe,
AlochanApUrvak kriyA kartavya chhe te sAdhune. 211
.
chhedopayukta muni, shramaN vyavahAravigna kane jaI,
nij doSh Alochan karI, shramaNopadiShTa kare vidhi. 212
.

Page 391 of 513
PDF/HTML Page 424 of 546
single page version

hai to [tasya puna ] use to [AlochanApUrvikA kriyA ] 1AlochanApUrvak kriyA karanA
chAhiye .
[shramaNa chhedopayukta ] (kintu) yadi shramaN chhedamen upayukta huA ho to use
[jinamat ] jainamatamen [vyavahAriNan ] vyavahArakushal [shramaNan AsAdya ] shramaNake pAs jAkar
[Alochya ]
2AlochanA karake (apane doShakA nivedan karake), [ten upadiShTan ] ve jaisA
upadesh den vah [kartavyam ] karanA chAhiye ..211 -212..
TIkA :sanyamakA chhed do prakArakA hai; bahirang aur antarang . usamen mAtra kAyacheShTA
sambandhI vah bahirang hai aur upayog sambandhI vah antarang hai . usamen, yadi bhalIbhAnti uparyukta
shramaNake prayatnakRut kAyacheShTAkA kathanchit bahirang chhed hotA hai, to vah sarvathA antarang chhedase
rahit hai isaliye AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr (ilAj) hotA hai
. kintu yadi
vahI shramaN upayogasambandhI chhed honese sAkShAt chhedamen hI upayukta hotA hai to jinokta
vyavahAravidhimen kushal shramaNake Ashrayase, AlochanApUrvak, unake dvArA upadiShTa anuShThAn dvArA
(sanyamakA) pratisandhAn hotA hai
.
1. AlochanA = sUkShmatAse dekh lenA vah, sUkShmatAse vichAranA vah, ThIk dhyAnamen lenA vah .
2. nivedan; kathan . [211 vIn gAthAmen AlochanAkA pratham artha ghaTit hotA hai aur 212 vIn men dUsarA ]
dvividha kil sanyamasya chheda, bahirangontarangashcha . tatra kAyacheShTAmAtrAdhikRuto
bahiranga, upayogAdhikRuta punarantaranga . tatra yadi samyagupayuktasya shramaNasya prayatnasamAr-
bdhAyA kAyacheShTAyA kathanchidbahirangachchhedo jAyate tadA tasya sarvathAntarangachchhedavarjitatvAdA-
lochanapUrvikayA kriyayaiv pratIkAra
. yadA tu sa evopayogAdhikRutachchhedatven sAkShAchchhed
evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhashramaNAshrayayAlochanapUrvakatadupadiShTAnuShThAnen
pratisandhAnam
..211.212..
sthAnAdiprArabdhAyAm . tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA tasya punarAlochanapUrvikA kriyA . tadAkAle
tasya tapodhanasya svasthabhAvasya bahiranggasahakArikAraNabhUtA pratikramaNalakShaNAlochanapUrvikA puna kriyaiv
prAyashchittan pratikAro bhavati, na chAdhikam
. kasmAditi chet . abhyantare svasthabhAvachalanAbhAvAditi
prathamagAthA gatA . chhedapautto samaNo chhede prayukta shramaNo, nirvikArasvasamvittibhAvanAchyutilakShaNachchheden
yadi chet prayukta sahita shramaNo bhavati . samaNan vavahAriNan jiNamadamhi shramaNan vyavahAriNan jinamate, tadA
jinamate vyavahAragnan prAyashchittakushalan shramaNan Asejja AsAdya prApya, na kevalamAsAdya AlochittA
niprapanychabhAvenAlochya doShanivedanan kRutvA . uvadiTThan teN kAyavvan upadiShTan ten kartavyam . ten prAyashchitta-
parignAnasahitAchAryeN nirvikArasvasamvittibhAvanAnukUlan yadupadiShTan prAyashchittan tatkartavyamiti sUtra-
tAtparyam
..211.212.. evan guruvyavasthAkathanarUpeN prathamagAthA, tathaiv prAyashchittakathanArthan gAthAdvay-

Page 392 of 513
PDF/HTML Page 425 of 546
single page version

ath shrAmaNyasya chhedAyatanatvAt paradravyapratibandhA pratiShedhyA ityupadishati
adhivAse va vivAse chhedavihUNo bhavIy sAmaNNe .
samaNo viharadu Nichchan pariharamANo NibandhANi ..213..
adhivAse vA vivAse chhedavihIno bhUtvA shrAmaNye .
shramaNo viharatu nityan pariharamANo nibandhAn ..213..
miti samudAyen tRutIyasthale gAthAtrayan gatam . ath nirvikArashrAmaNyachchhedajanakAnparadravyAnu-
bandhAnniShedhayativiharadu viharatu vihAran karotu . sa ka . samaNo shatrumitrAdisamachittashramaNa . Nichchan
nityan sarvakAlam . kin kurvansan . pariharamANo pariharansan . kAn . NibandhANi chetanAchetanamishra-
paradravyeShvanubandhAn . kva viharatu . adhivAse adhikRutagurukulavAse nishchayen svakIyashuddhAtmavAse
vA, vivAse guruvirahitavAse vA . kin kRutvA . sAmaNNe nijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritre chhedavihUNo
bhAvArtha :yadi munike svasthabhAvalakShaN prayatna sahit kI jAnevAlI ashanshayan
gamanAdik shArIrik cheShTAsambandhI chhed hotA hai to us tapodhanake svasthabhAvakI bahirang
sahakArIkAraNabhUt pratikramaNasvarUp AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr
prAyashchitta ho
jAtA hai, kyonki vah svasthabhAvase chalit nahIn huA hai . kintu yadi usake nirvikAr
svasamvedanabhAvanAse chyutisvarUp chhed hotA hai, to use jinamatamen vyavahAragnaprAyashchittakushal
AchAryake nikaT jAkar, niShpapranchabhAvase doShakA nivedan karake, ve AchArya nirvikAr
svasamvedanabhAvanAke anukUl jo kuchh bhI prAyashchitta upadeshen vah karanA chAhiye
..211212..
ab, shrAmaNyake chhedake Ayatan honese 1paradravyapratibandh niShedh karane yogya hain, aisA
upadesh karate hain :
anvayArtha :[adhivAse ] adhivAsamen (AtmavAsamen athavA guruonke sahavAsamen)
vasate hue [vA ] yA [vivAse ] vivAsamen (guruonse bhinna vAsamen) vasate hue, [nityan ] sadA
[nibandhAn ] (paradravyasambandhI) pratibandhonko [pariharamANa ] pariharaN karatA huA [shrAmaNye ]
shrAmaNyamen [chhedavihIna bhUtvA ] chhedavihIn hokar [shramaNa viharatu ] shramaN viharo
..213..
1. paradravya -pratibandh = paradravyommen rAgAdipUrvak sambandh karanA; paradravyommen bandhanArukanA; lIn honA; paradravyommen
rukAvaT .
pratibandh parityAgI sadA adhivAs agar vivAsamAn,
munirAj viharo sarvadA thaI chhedahIn shrAmaNyamAn. 213
.

Page 393 of 513
PDF/HTML Page 426 of 546
single page version

sarva ev hi paradravyapratibandhA upayogoparanjakatven niruparAgopayogarUpasya shrAmaNyasya
chhedAyatanAni; tadabhAvAdevAchhinnashrAmaNyam . at AtmanyevAtmano nityAdhikRutya vAse vA
gurutven gurUnadhikRutya vAse vA gurubhyo vishiShTe vAse vA nityamev pratiShedhayan
paradravyapratibandhAn shrAmaNye chhedavihIno bhUtvA shramaNo vartatAm
..213..
ath shrAmaNyasya paripUrNatAyatanatvAt svadravya ev pratibandho vidhey ityupadishati
charadi Nibaddho Nichchan samaNo NANamhi dansaNamuhamhi .
payado mUlaguNesu ya jo so paDipuNNasAmaNNo ..214..
charati nibaddho nityan shramaNo gnAne darshanamukhe .
prayato mUlaguNeShu cha ya sa paripUrNashrAmaNya ..214..
bhavIy chhedavihIno bhUtvA, rAgAdirahitanijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrachyutirUpachchhedarahito bhUtvA .
tathAhigurupArshve yAvanti shAstrANi tAvanti paThitvA tadanantaran gurun pRuShTvA cha samashIlatapodhanai sah,
bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA bhavyAnAmAnandan janayan, tapashrutasattvaikatvasantoShabhAvanApanychakan bhAvayan,
pra. 50
TIkA :vAstavamen sabhI paradravyapratibandh upayogake 1uparanjak honese 2niruparAg
upayogarUp shrAmaNyake chhedake Ayatan hain; unake abhAvase hI achhinna shrAmaNya hotA hai . isaliye
AtmAmen hI AtmAko sadA 3adhikRut karake (AtmAke bhItar) basate hue athavA gururUpase
guruonko 4adhikRut karake (guruonke sahavAsamen) nivAs karate hue yA guruonse vishiShTabhinna
vAsamen vasate hue, sadA hI paradravyapratibandhonko niShedhatA (pariharatA) huA shrAmaNyamen chhedavihIn
hokar shramaN varto
..213..
ab, shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan honese svadravyamen hI pratibandh (sambandha lInatA)
karane yogya hai, aisA upadesh karate hain :
anvayArtha :[ya shramaNa ] jo shramaN [nityan ] sadA [gnAne darshanamukhe ] gnAnamen aur
darshanAdimen [nibaddha ] pratibaddha [cha ] tathA [mUlaguNeShu prayata ] mUlaguNommen prayat (prayatnashIl)
[charati ] vicharaN karatA hai, [sa ] vah [paripUrNashrAmaNya ] paripUrNa shrAmaNyavAn hai
..214..
1. uparanjak = uparAg karanevAle, malinatAvikAr karanevAle . 2. niruparAg = uparAgarahit; vikArarahit .
3. adhikRut karake = sthApit karake; rakhakar .
4. adhikRut karake = adhikAr dekar; sthApit karake; angIkRut karake .
je shramaN gnAndRugAdike pratibaddha vichare sarvadA,
ne prayat mULaguNo viShe, shrAmaNya chhe paripUrNa tyAn. 214.

Page 394 of 513
PDF/HTML Page 427 of 546
single page version

ek ev hi svadravyapratibandha upayogamArjakatven mArjitopayogarUpasya shrAmaNyasya
paripUrNatAyatanan; tatsadbhAvAdev paripUrNan shrAmaNyam . ato nityamev gnAne darshanAdau cha pratibaddhen
mUlaguNaprayatatayA charitavyan; gnAnadarshanasvabhAvashuddhAtmadravyapratibaddhashuddhAstitvamAtreN vartitavyamiti
tAtparyam
..214..
ath shrAmaNyasya chhedAyatanatvAt yatijanAsanna sUkShmaparadravyapratibandhopi pratiShedhya
ityupadishati
bhatte vA khamaNe vA Avasadhe vA puNo vihAre vA .
uvadhimhi vA Nibaddhan Nechchhadi samaNamhi vikadhamhi ..215..
tIrthakaraparamadevagaNadharadevAdimahApuruShANAn charitAni svayam bhAvayan, pareShAn prakAshayanshcha, viharatIti
bhAva
..213.. ath shrAmaNyaparipUrNakAraNatvAtsvashuddhAtmadravye nirantaramavasthAnan kartavyamityAkhyAti
charadi charati vartate . ka thambhUta . Nibaddho AdhIna, Nichchan nityan sarvakAlam . sa ka : ka rtA . samaNo
lAbhAlAbhAdisamachittashramaNa . kva nibaddha . NANamhi vItarAgasarvagnapraNItaparamAgamagnAne tatphalabhUt-
svasamvedanagnAne vA, dansaNamuhamhi darshanan tattvArthashraddhAnan tatphalabhUtanijashuddhAtmopAdeyaruchirUp-
nishchayasamyaktvan vA tatpramukheShvanantasukhAdiguNeShu . payado mUlaguNesu ya prayata prayatnaparashcha . keShu .
mUlaguNeShu nishchayamUlaguNAdhAraparamAtmadravye vA . jo so paDipuNNasAmaNNo ya evanguNavishiShTashramaNa sa
paripUrNashrAmaNyo bhavatIti . ayamatrArthanijashuddhAtmabhAvanAratAnAmev paripUrNashrAmaNyan bhavatIti ..214..
TIkA :ek svadravyapratibandh hI, upayogakA mArjan (-shuddhatva) karanevAlA
honese, mArjit (-shuddha) upayogarUp shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan hai; usake sadbhAvase hI
paripUrNa shrAmaNya hotA hai
. isaliye sadA gnAnamen aur darshanAdikamen 1pratibaddha rahakar mUlaguNommen
prayatnashIlatAse vicharanA;gnAnadarshanasvabhAv shuddhAtmadravyamen pratibaddha aisA shuddha
astitvamAtrarUpase vartanA, yah tAtparya hai ..214..
ab, munijanako 2nikaTakA 3sUkShmaparadravyapratibandh bhI, shrAmaNyake chhedakA Ayatan
honese niShedhya hai, aisA upadesh karate hain :
1. pratibaddha = sambaddha; rukA huA; bandhA huA; sthit; sthir; lIn .
2. Agam viruddha AhAravihArAdi to munike chhUTA huA hI honese usamen pratibandh honA to munike liye dUr
hai; kintu Agamakathit AhAr vihArAdimen muni pravartamAn hai isaliye usamen pratibandh ho jAnA sambhavit honese
vah pratibandh nikaTakA hai
.3. sUkShmaparadravyapratibandha = paradravyamen sUkShma pratibandh .
muni kShapaN mAnhI, nivAsasthAn, vihAr yA bhojan mahIn,
upadhi
shramaNvikathA mahIn pratibandhane ichchhe nahIn. 215.

Page 395 of 513
PDF/HTML Page 428 of 546
single page version

bhakte vA kShapaNe vA Avasathe vA punarvihAre vA .
upadhau vA nibaddhan nechchhati shramaNe vikathAyAm ..215..
shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravRuttihetumAtratvenAdIyamAne bhakte, tathAvidhasharIravRuttya-
virodhen shuddhAtmadravyanIranganistarangavishrAntisUtraNAnusAreN pravartamAne kShapaNe, nIrangnistarangAnta-
rangadravyaprasiddhayarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhRutAvAvasathe, yathoktasharIravRuttihetumArgaNArthamArabhya-
ath shrAmaNyachhedakAraNatvAtprAsukAhArAdiShvapi mamatvan niShedhayatiNechchhadi nechchhati . kam Nibaddhan
nibaddhamAbaddham . kva . bhatte vA shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtadehasthitihetutven gRuhyamANe bhakte vA
prAsukAhAre, khamaNe vA indriyadarpavinAshakAraNabhUtatven nirvikalpasamAdhihetubhUte kShapaNe vAnashane, Avasadhe
vA paramAtmatattvopalabdhisahakAribhUte giriguhAdyAvasathe vA, puNo vihAre vA shuddhAtmabhAvanAsahakAri-
bhUtAhAranIhArArthavyavahArArthavyavahAre vA punardeshAntaravihAre vA, uvadhimhi shuddhopayogabhAvanAsahakAri-
bhUtasharIraparigrahe gnAnopakaraNAdau vA, samaNamhi paramAtmapadArthavichArasahakArikAraNabhUte shramaNe
samashIlasanghAtakatapodhane vA, vikadhamhi paramasamAdhivighAtakashrRunggAravIrarAgAdikathAyAn cheti .
ayamatrArthaAgamaviruddhAhAravihArAdiShu tAvatpUrvamev niShiddha, yogyAhAravihArAdiShvapi mamatvan na
kartavyamiti ..215.. evan sankShepeNAchArArAdhanAdikathitatapodhanavihAravyAkhyAnamukhyatven chaturthasthale
anvayArtha :[bhakte vA ] muni AhAramen, [kShapaNe vA ] kShapaNamen (upavAsamen),
[Avasathe vA ] AvAsamen (nivAsasthAnamen), [puna vihAre vA ] aur vihAramen [upadhau ] upadhimen
(parigrahamen), [shramaNe ]
shramaNamen (anya munimen) [vA ] athavA [vikathAyAm ] 1vikathAmen
[nibaddhan ] pratibandha [na ichchhati ] nahIn chAhatA ..215..
TIkA :(1) shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt sharIrakI 2vRuttike hetumAtrarUpase
grahaN kiyA jAnevAlA jo AhAr, (2) 3tathAvidh sharIrakI vRuttike sAth virodh vinA,
shuddhAtmadravyamen 4nIrang aur nistarang vishrAntikI rachanAnusAr pravartamAn jo kShapaN (arthAt sharIrake
Tikaneke sAth virodh na Aye isaprakAr, shuddhAtmadravyamen vikArarahit aur tarangarahit sthiratA hotI
jAye, tadanusAr pravartamAn anashanamen), (3) nIrang aur nistarang
antarang dravyakI prasiddhi
(prakRuShTa siddhi) ke liye sevan kiyA jAnevAlA jo girIndrakandarAdik Avasathamen (-uchcha
parvatakI guphA ityAdi nivAsasthAnamen), (4) yathokta sharIrakI vRuttikI kAraNabhUt bhikShAke liye
1. chhadmastha munike dhArmik kathAvArttA karate huye bhI nirmal chaitanya vikalpamukta hotA hai isaliye anshata
malin hotA hai, ata us dhArmik kathAko bhI vikathA arthAt shuddhAtmadravyase viruddha kathA kahA hai .
2. vRutti = nirvAh; TikanA .
3. tathAvidh = vaisA (shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNabhUt)
4. nIrang = nIrAg; nirvikAr
.

Page 396 of 513
PDF/HTML Page 429 of 546
single page version

mANe vihArakarmaNi, shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne kevaladehamAtra upadhau,
anyonyabodhyabodhakabhAvamAtreN kathanchitparichite shramaNe, shabdapudgalollAsasamvalanakashmalit-
chidbhittibhAgAyAn shuddhAtmadravyaviruddhAyAn kathAyAn chaiteShvapi tadvikalpAchitritachittabhittitayA
pratiShedhya pratibandha
..215..
ath ko nAm chhed ityupadishati
apayattA vA chariyA sayaNAsaNaThANachankamAdIsu .
samaNassa savvakAle hinsA sA santay tti madA ..216..
gAthAtrayan gatam . ath shuddhopayogabhAvanApratibandhakachchhedan kathayatimadA matA sammatA . kA .
hinsA shuddhopayogalakShaNashrAmaNyachhedakAraNabhUtA hinsA . kathambhUtA . santatriy tti santatA nirantareti . kA
kiye jAnevAle vihArakAryamen, (5) shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahIn
hai aise keval dehamAtra parigrahamen, (6) mAtra anyonya
1bodhyabodhakarUpase jinakA kathanchit
parichay vartatA hai aise shramaN (anya muni) men, aur (7) shabdarUp pudgalollAs
(pudgalaparyAy) ke sAth sambandhase jisamen chaitanyarUpI bhittikA bhAg malin hotA hai, aisI
shuddhAtmadravyase viruddha kathAmen bhI pratibandh niShedhya
tyAgane yogya hai arthAt unake vikalponse
bhI chittabhUmiko chitrit hone denA yogya nahIn hai .
bhAvArtha :Agamaviruddha AhAravihArAdi to munine pahale hI chhoD diye hain . ab
sanyamake nimittapanekI buddhise munike jo Agamokta AhAr, anashan, guphAdimen nivAs, vihAr,
dehamAtra parigrah, anya muniyonkA parichay aur dhArmik charchA
vArtA pAye jAte hain, unake prati
bhI rAgAdi karanA yogya nahIn hai,unake vikalponse bhI manako rangane denA yogya nahIn hai;
isaprakAr Agamokta AhArvihArAdimen bhI pratibandh prApta karanA yogya nahIn hai, kyonki usase
sanyamamen chhed hotA hai ..215..
ab chhed kyA hai, (arthAt chhed kise kahate hain ) usakA upadesh karate hain :
1. bodhya vah hai jise samajhAyA hai athavA jise upadesh diyA jAtA hai . aur bodhak vah hai jo samajhAtA
hai, arthAt jo upadesh detA hai . mAtra anya shramaNonse svayambodh grahaN karaneke liye athavA anya shramaNonko
bodh deneke liye munikA anya shramaNake sAth parichay hotA hai .
AsanshayangamanAdike charyA prayatnavihIn je,
te jANavI hinsA sadA santAnavAhinI shramaNane. 216.

Page 397 of 513
PDF/HTML Page 430 of 546
single page version

aprayatA vA charyA shayanAsanasthAnachangkramaNAdiShu .
shramaNasya sarvakAle hinsA sA santateti matA ..216..
ashuddhopayogo hi chheda, shuddhopayogarUpasya shrAmaNyasya chhedanAt; tasya hinsanAt sa
ev cha hinsA . ata shramaNasyAshuddhopayogAvinAbhAvinI shayanAsanasthAnachankramaNAdiShvaprayatA yA
charyA sA khalu tasya sarvakAlamev santAnavAhinI chhedAnarthAntarabhUtA hinsaiv ..216..
hinsA matA . chariyA charyA cheShTA . yadi chet kathambhUtA . apayattA vA aprayatnA vA, nikaShAyasvasamvitti-
rUpaprayatnarahitA sankleshasahitetyartha . keShu viShayeShu . sayaNAsaNaThANachankamAdIsu shayanAsanasthAn-
changkra maNasvAdhyAyatapashcharaNAdiShu . kasya . samaNassa shramaNasya tapodhanasya . kva . savvakAle sarvakAle .
ayamatrArtha ---bAhyavyApArarUpA shatravastAvatpUrvamev tyaktAstapodhanai, ashanashayanAdivyApArai punastyaktun
nAyAti
. tata kAraNAdantaranggakrodhAdishatrunigrahArthan tatrApi sanklesho na kartavya iti ..216..
athAntaranggabahiranggahinsArUpeN dvividhachchhedamAkhyAtimaradu va jiyadu va jIvo, ayadAchArassa NichchhidA hinsA
mriyatAn vA jIvatu vA jIva, prayatnarahitasya nishchitA hinsA bhavati; bahiranggAnyajIvasya maraNemaraNe
anvayArtha :[shramaNasya ] shramaNake [shayanAsanasthAnachankramaNAdiShu ] shayan, Asan
(baiThanA), sthAn (khaDe rahanA), gaman ityAdimen [aprayatA vA charyA ] jo aprayat charyA hai [sA ]
vah [sarvakAle ] sadA [santatA hinsA iti matA ] satat hinsA mAnI gaI hai
..216..
TIkA :ashuddhopayog vAstavamen chhed hai, kyonki (usase) shuddhopayogarUp
shrAmaNyakA chhedan hotA hai; aur vahI (-ashuddhopayog hI) hinsA hai, kyonki (usase)
shuddhopayogarUp shrAmaNyakA hinsan (hanan) hotA hai
. isaliye shramaNake, jo ashuddhopayogake binA
nahIn hotI aise shayanAsansthAngaman ityAdimen 1aprayat charyA (AcharaN) vah vAstavamen
usake liye sarvakAlamen (sadA) hI 2santAnavAhinI hinsA hI haijo ki chhedase ananyabhUt hai
(arthAt chhedase koI bhinna vastu nahIn hai .)
bhAvArtha :ashuddhopayogase shuddhopayogarUp munitva (1) chhidatA hai (2) hanan hotA
hai, isaliye ashuddhopayog (1) chhed hI hai, (2) hinsA hI hai . aur jahAn sone, baiThane, khaDe
hone, chalane ityAdimen aprayat AcharaN hotA hai vahAn niyamase ashuddhopayog to hotA hI hai,
isaliye aprayat AcharaN chhed hI hai, hinsA hI hai
..216..
1. aprayat = prayatna rahit, asAvadhAn, asanyamI, nirankush, svachchhandI . [aprayat charyA ashuddhopayogake binA
kabhI nahIn hotI .]]
2. santAnavAhinI = santat, satat, nirantar, dhArAvAhI, aTUT; [jab tak aprayat charyA hai tab tak sadA hI hinsA
satatarUpase chAlU rahatI hai .]]

Page 398 of 513
PDF/HTML Page 431 of 546
single page version

athAntarangabahirangatven chhedasya dvaividhyamupadishati
maradu va jiyadu va jIvo ayadAchArassa NichchhidA hinsA .
payadassa Natthi bandho hinsAmetteN samidassa ..217..
mriyatAn vA jIvatu vA jIvoyatAchArasya nishchitA hinsA .
prayatasya nAsti bandho hinsAmAtreN samitasya ..217..
ashuddhopayogontarangachchheda, paraprANavyaparopo bahiranga . tatra paraprANavyaparopasadbhAve
tadasadbhAve vA tadavinAbhAvinAprayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvasya sunishchitahinsA-
vA, nirvikArasvasamvittilakShaNaprayatnarahitasya nishchayashuddhachaitanyaprANavyaparopaNarUpA nishchayahinsA bhavati .
payadassa Natthi bandho bAhyAbhyantaraprayatnaparasya nAsti bandha . ken . hinsAmetteN dravyahinsAmAtreN .
kathambhUtasya puruShasya . samidassa samitasya shuddhAtmasvarUpe samyagito gata pariNata samitastasya
samitasya, vyavahAreNeryAdipanychasamitiyuktasya cha . ayamatrArthasvasthabhAvanArUpanishchiyaprANasya
vinAshakAraNabhUtA rAgAdipariNatirnishchayahinsA bhaNyate, rAgAdyutpatterbahirangganimittabhUta parajIvaghAto
vyavahArahinseti dvidhA hinsA gnAtavyA
. kintu visheShabahiranggahinsA bhavatu vA mA bhavatu, svastha-
ab, chhedake antarang aur bahirang aise do prakAr batalAte hain :
anvayArtha :[jIva ] jIv [mriyatAn vA jIvatu vA ] mare yA jiye,
[ayatAchArasya ] aprayat AchAravAleke [hinsA ] (antarang) hinsA [nishchitA ] nishchit hai;
[prayatasya samitasya ]
1prayatake, 2samitivAnke [hinsAmAtreN ] (bahirang) hinsAmAtrase [bandha ]
bandh [nAsti ] nahIn hai ..217..
TIkA :ashuddhopayog antarang chhed hai; paraprANonkA vyaparop (vichchhed) vah
bahirangachhed hai . inamense antarang chhed hI visheSh balavAn hai, bahirang chhed nahIn; kyonki
1. prayat = prayatnashIl, sAvadhAn, sanyamI [prayatnake arthake liye dekho gAthA 211 kA phu TanoT]]
2. shuddhAtmasvarUpamen (munitvochit) samyak ‘iti’ arthAt pariNati vah nishchay samiti hai
. aur us dashAmen
honevAlI (haTh rahit) IryAbhAShAdi sambandhI shubh pariNati vah vyavahArasamiti hai . [jahAn shuddhAtmasvarUpamen
samyakpariNatirUp dashA nahIn hotI vahAn shubh pariNati haTh sahit hotI hai; vah shubhapariNati vyavahArasamiti
bhI nahIn hai
. ]
jIvomaro jIv, yatnahIn AchAr tyAn hinsA nakkI;
samitiprayatnasahitane nahi bandh hinsAmAtrathI. 217.

Page 399 of 513
PDF/HTML Page 432 of 546
single page version

bhAvaprasiddhe, tathA tadvinAbhAvinA prayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprAN-
vyaparopasadbhAvepi bandhAprasiddhayA sunishchitahinsAbhAvaprasiddheshchAntarang ev chhedo balIyAn, na
punarbahiranga
. evamapyantarangachchhedAyatanamAtratvAdbahirangachchhedobhyupagamyetaiv ..217..
bhAvanArUpanishchayaprANaghAte sati nishchayahinsA niyamen bhavatIti . tata kAraNAtsaiv mukhyeti ..217..
ath tamevArthan dRuShTAntadArShTAntAbhyAn dRuDhayati
uchchAliyamhi pAe iriyAsamidassa NiggamatthAe .
AbAdhejja kulingan marijja tan jogamAsejja ..“15..
Na hi tassa taNNimitto bandho suhumo ya desido samaye .
muchchhA pariggaho chchiy ajjhappapamANado diTTho ..“16.. (jumman)
paraprANonke vyaparopakA sadbhAv ho yA asadbhAv, jo ashuddhopayogake binA nahIn hotA aise
1aprayat AchArase prasiddha honevAlA (-jAnanemen AnevAlA) ashuddhopayogakA sadbhAv jisake
pAyA jAtA hai usake hinsAke sadbhAvakI prasiddhi sunishchit hai; aur isaprakAr jo ashuddhopayogake
binA hotA hai aise
2prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv jisake pAyA
jAtA hai usake, paraprANonke vyaparopake sadbhAvamen bhI bandhakI aprasiddhi honese, hinsAke abhAvakI
prasiddhi sunishchit hai
. aisA hone par bhI (arthAt antarang chhed hI visheSh balavAn hai bahirang chhed
nahIn,aisA hon par bhI) bahirang chhed antarang chhedakA AyatanamAtra hai, isaliye use (bahirang
chhedako) svIkAr to karanA hI chAhiye arthAt use mAnanA hI chAhiye .
bhAvArtha :shuddhopayogakA hanan honA vah antarang hinsAantarang chhed hai, aur
dUsareke prANonkA vichchhed honA bahirang hinsAbahirang chhed hai .
jIv mare yA na mare, jisake aprayat AcharaN hai usake shuddhopayogakA hanan honese
antarang hinsA hotI hI hai aur isaliye antarang chhed hotA hI hai . jisake prayat AcharaN hai
usake, paraprANonke vyaparoparUp bahirang hinsAkebahirang chhedakesadbhAvamen bhI, shuddhopayogakA
hanan nahIn honese antarang hinsA nahIn hotI aur isaliye antarang chhed nahIn hotA ..217..
1. ashuddhopayogake binA aprayat AchAr kabhI nahIn hotA, isaliye jisake aprayat AchAr vartatA hai usake
ashuddha upayog avashyamev hotA hai . isaprakAr aprayat AchArake dvArA ashuddha upayog prasiddha hotA hai
jAnA jAtA hai .
2. jahAn ashuddha upayog nahIn hotA vahIn prayat AchAr pAyA jAtA hai, isaliye prayat AchArake dvArA ashuddha
upayogakA asadbhAv siddha hotA haijAnA jAtA hai .

Page 400 of 513
PDF/HTML Page 433 of 546
single page version

ath sarvathAntarangachchheda pratiShedhya ityupadishati
ayadAchAro samaNo chhassu vi kAyesu vadhakaro tti mado .
charadi jadan jadi Nichchan kamalan va jale Niruvalevo ..218..
ayatAchAra shramaNa ShaTsvapi kAyeShu vadhakar iti mata .
charati yatan yadi nityan kamalamiv jale nirupalepa ..218..
yatastadavinAbhAvinA aprayatAchAratven prasiddhayadashuddhopayogasadbhAva ShaTkAyaprAN-
vyaparopapratyayabandhaprasiddhayA hinsak ev syAt . yatashcha tadvinAbhAvinA prayatAchAratven
uchchAliyamhi pAe utkShipte chAlite sati pAde . kasya . iriyAsamidassa IryAsamititapodhanasya .
kva . NiggamatthAe vivakShitasthAnAnnirgamasthAne . AbAdhejja AbAdhyet pIDayet . sa ka . kulingan
sUkShmajantu . na kevalamAbAdhyet, marijja mriyatAn vA . kin kRutvA . tan jogamAsejja tan pUrvoktan pAdayogan
pAdasanghaTTanamAshritya prApyeti . Na hi tassa taNNimitto bandho suhumo ya desido samaye na hi tasya tannimitto
bandha sUkShmopi deshita samaye; tasya tapodhanasya tannimitto sUkShmajantughAtanimitto bandha sUkShmopi
stokopi naiv dRuShTa samaye paramAgame
. dRuShTAntamAhmuchchhA pariggaho chchiy mUrchchhA parigrahashchaiv ajjhappa-
pamANado diTTho adhyAtmapramANato dRuShTa iti . ayamatrArtha‘mUrchchhA parigraha’ iti sUtre yathAdhyAtmAnusAreN
mUrchchhArUparAgAdipariNAmAnusAreN parigraho bhavati, na cha bahiranggaparigrahAnusAreN; tathAtra sUkShma-
jantughAtepi yAvatAnshen svasthabhAvachalanarUpA rAgAdipariNatilakShaNabhAvahinsA tAvatAnshen bandho bhavati,
ab, sarvathA antarang chhed niShedhyatyAjya hai aisA upadesh karate hain :
anvayArtha :[ayatAchAra shramaNa ] aprayat AchAravAlA shramaN [ShaTsu api
kAyeShu ] chhahon kAy sambandhI [vadhakara ] vadhakA karanevAlA [iti mata ] mAnanemenkahanemen AyA
hai; [yadi ] yadi [nityan ] sadA [yatan charati ] prayatarUpase AcharaN kare to [jale kamalam iv ]
jalamen kamalakI bhAnti [nirupalepa ] nirlep kahA gayA hai
..218..
TIkA :jo ashuddhopayogake binA nahIn hotA aise aprayat AchArake dvArA prasiddha
(gnAt) honevAlA ashuddhopayogakA sadbhAv hinsak hI hai, kyonki chhahakAyake prANonke
vyaparopake Ashrayase honevAle bandhakI prasiddhi hai; aur jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise
prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv ahinsak hI hai, kyonki parake
muni yatnahIn AchAravant chha kAyano hinsak kahyo;
jalakamalavat nirlep bhAkhyo, nitya yatnasahit jo. 218
.

Page 401 of 513
PDF/HTML Page 434 of 546
single page version

prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAva parapratyayabandhaleshasyApyabhAvAjjaladurlalitan kamalamiv nirupalepatva-
prasiddherahinsak ev syAt
. tatastaistai sarvai prakArairashuddhopayogarUpontarangachchheda pratiShedhyo
yairyaistadAyatanamAtrabhUta paraprANavyaparoparUpo bahirangachchhedo dUrAdev pratiShiddha syAt ..218..
athaikAntikAntarangachchhedatvAdupadhistadvatpratiShedhya ityupadishati
havadi va Na havadi bandho madamhi jIvedh kAyacheTThamhi .
bandho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chhayiA savvan ..219..
na cha pAdasanghaTTanamAtreN . tasya tapodhanasya rAgAdipariNatilakShaNabhAvahinsA nAsti . tata
kAraNAdbandhopi nAstIti ..“1516.. ath nishchayahinsArUpontaranggachchheda sarvathA pratiShedhya
ityupadishatiayadAchAro nirmalAtmAnubhUtibhAvanAlakShaNaprayatnarahitatven ayatAchAra prayatnarahita .
sa ka . samaNo shramaNastapodhana . chhassu vi kAyesu vadhakaro tti mado ShaTsvapi kAyeShu vadhakaro
hinsAkar iti mata sammata kathita . charadi Acharati vartate . kathan . yathA bhavati jadan yatan
yatnaparan, jadi yadi chet, Nichchan nityan sarvakAlan tadA kamalan va jale Niruvalevo kamalamiv jale nirupalep
iti . etAvatA kimuktan bhavatishuddhAtmasamvittilakShaNashuddhopayogapariNatapuruSha ShaDjIvakule loke
vicharannapi yadyapi bahiranggadravyahinsAmAtramasti, tathApi nishchayahinsA nAsti . tata kAraNAchchhuddha-
paramAtmabhAvanAbalen nishchayahinsaiv sarvatAtparyeN parihartavyeti ..218.. ath bahiranggajIvaghAte bandho
પ્ર. ૫૧
Ashrayase honevAle leshamAtra bhI bandhakA abhAv honese jalamen jhUlate hue kamalakI bhAnti
nirlepatAkI prasiddhi hai
. isaliye unun sarvaprakArase ashuddhopayogarUp antarang chhed niShedhya
tyAgane yogya hai, jinjin prakAronse usakA AyatanamAtrabhUt paraprANavyaparoparUp bahirang chhed
atyanta niShiddha ho .
bhAvArtha :shAstrommen aprayatAchAravAn ashuddhopayogIko chhah kAyakA hinsak kahA
hai aur prayatAchAravAn shuddhopayogako ahinsak kahA hai, isaliye shAstrommen jisjis
prakArase chhah kAyakI hinsAkA niShedh kiyA gayA ho, usus samasta prakArase ashuddhopayogakA
niShedh samajhanA chAhiye ..218..
ab, upadhi (-parigrah) ko aikAntik antarangchhedatva honese upadhi antarang chhedakI
bhAnti tyAjya hai, aisA upadesh karate hain :
daihik kriyA thakI jIv maratAn bandh thAyna thAy chhe,
parigrah thakI dhruv bandh, tethI samasta chhoDayo yogIe. 219.

Page 402 of 513
PDF/HTML Page 435 of 546
single page version

bhavati vA na bhavati bandho mRute jIveth kAyacheShTAyAm .
bandho dhruvamupadheriti shramaNAstyaktavanta sarvam ..219..
yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAshuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAbhyAm-
naikAntikabandhatven chhedatvamanaikAntikamiShTan, na khalu tathopadhe, tasya sarvathA tadavinAbhAvitva-
prasiddhayadaikAntikAshuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatven chhedatvamaikAntikamev
. at ev
bhagavantorhanta paramA shramaNA svayamev prAgev sarvamevopadhin pratiShiddhavanta . at ev
chAparairapyantarangachchhedavattadanAntarIyakatvAtprAgev sarva evopadhi pratiShedhya ..219..
bhavati, na bhavati vA, parigrahe sati niyamen bhavatIti pratipAdayatihavadi va Na havadi bandho bhavati
vA na bhavati bandha . kasminsati . madamhi jIve mRute satyanyajIve . adh aho . kasyAn satyAm .
kAyacheTThamhi kAyacheShTAyAm . tarhi kathan bandho bhavati . bandho dhuvamuvadhIdo bandho bhavati dhruvan nishchitam .
kasmAt . upadhe parigrahAtsakAshAt . idi iti heto samaNA chhayiA savvan shramaNA mahAshramaNA sarvagnA
pUrvan dIkShAkAle shuddhabuddhaikasvabhAvan nijAtmAnamev parigrahan kRutvA, sheShan samastan bAhyAbhyantaraparigrahan
chharditavantastyaktavanta
. evan gnAtvA sheShatapodhanairapi nijaparamAtmaparigrahan svIkAran kRutvA, sheSha sarvopi
parigraho manovachanakAyai kRutakAritAnumataishcha tyajanIy iti . atredamuktan bhavatishuddhachaitanyarUpanishchay-
prANe rAgAdipariNAmarUpanishchayahinsayA pAtite sati niyamen bandho bhavati . parajIvaghAte punarbhavati vA
anvayArtha :[ath ] ab (upadhike sambandhamen aisA hai ki), [kAyacheShTAyAm ]
kAyacheShTApUrvak [jIve mRute ] jIvake marane par [bandha ] bandh [bhavati ] hotA hai [vA ] athavA
[na bhavati ] nahIn hotA; [upadhe ] (kintu) upadhise
parigrahase [dhruvam bandha ] nishchay hI bandh
hotA hai; [iti ] isaliye [shramaNA ] shramaNon (arhantadevon) ne [sarva ] sarva parigrahako
[tyaktavanta ] chhoDA hai
..219..
TIkA :jaise kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako ashuddhopayogake sadbhAv aur
asadbhAvake dvArA anaikAntik bandharUp honese use (kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako) chhedapanA
1anaikAntik mAnA gayA hai, vaisA upadhiparigrahakA nahIn hai . parigrah sarvathA ashuddhopayogake binA
nahIn hotA, aisA jo parigrahakA sarvathA ashuddhopayogake sAth avinAbhAvitva hai usase prasiddha
honevAle
2aikAntik ashuddhopayogake sadbhAvake kAraN parigrah to aikAntik bandharUp hai, isaliye
use (-parigrahako) chhedapanA aikAntik hI hai . isIliye bhagavanta arhantonneparam shramaNonne
svayam hI pahale hI sarva parigrahako chhoDA hai; aur isIliye dUsaronko bhI, antarang chhedakI bhAnti pratham
hI sarva parigrah chhoDane yogya hai, kyonki vah (parigrah) antarang chhedake binA nahIn hotA
.
1. anaikAntik = anishchit; niyamarUp na ho; aikAntik na ho .
2. aikAntik = nishchit; avashyambhAvI; niyamarUp .

Page 403 of 513
PDF/HTML Page 436 of 546
single page version

vaktavyamev kil yattadasheShamukta -
metAvataiv yadi chetayatetra kopi .
vyAmohajAlamatidustaramev nUnan
nishchetanasya vachasAmativistarepi
..14..
na bhavatIti niyamo nAsti, paradravye mamatvarUpamUrchchhAparigraheN tu niyamen bhavatyeveti ..219.. evan
bhAvahinsAvyAkhyAnamukhyatven panychamasthale gAthAShaTank gatam . iti pUrvoktakrameN ‘evan paNamiy siddhe’
ityAdyekavinshatigAthAbhi sthalapanychakenotsargachAritravyAkhyAnanAmA prathamontarAdhikAra samApta . ata
paran chAritrasya deshakAlApekShayApahRutasanyamarUpeNApavAdavyAkhyAnArthan pAThakrameN trinshadgAthAbhirdvitIyo-
ntarAdhikAra prArabhyate
. tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminprathamasthale nirgranthamokShamArga-
sthApanAmukhyatven ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi gAthApanychakam . atra TIkAyAn gAthAtrayan nAsti .
tadanantaran sarvasAvadyapratyAkhyAnalakShaNasAmAyikasanyamAsamarthAnAn yatInAn sanyamashauchagnAnopakaraN-
nimittamapavAdavyAkhyAnamukhyatven ‘chhedo jeN Na vijjadi’ ityAdi sUtratrayam
. tadanantaran strInirvAN-
nirAkaraNapradhAnatven ‘pechchhadi Na hi ih logan’ ityAdyekAdash gAthA bhavanti . tAshcha amRutachandraTIkAyAn na
santi . tata paran sarvopekShAsanyamAsamarthasya tapodhanasya deshakAlApekShayA kinchitsanyamasAdhakasharIrasya
vasantAtilakA chhand
bhAvArtha :ashuddhopayogakA asadbhAv ho, tathApi kAyakI halanachalanAdi kriyA
honese parajIvonke prANonkA ghAt ho jAtA hai . isaliye kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase bandh
honekA niyam nahIn hai;ashuddhopayogake sadbhAvamen honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase
to bandh hotA hai, aur ashuddhopayogake asadbhAvamen honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANonke ghAtase
bandh nahIn hotA; isaprakAr kAyacheShTApUrvak honevAle paraprANonke ghAtase bandhakA honA anaikAntik
honese usake chhedapanA anaikAntik hai
niyamarUp nahIn hai .
jaise bhAvake binA bhI paraprANonkA ghAt ho jAtA hai, usIprakAr bhAv na ho tathApi
parigrahakA grahaN ho jAy, aisA kabhI nahIn ho sakatA . jahAn parigrahakA grahaN hotA hai vahAn
ashuddhopayogakA sadbhAv avashya hotA hI hai . isaliye parigrahase bandhakA honA aikAntik
nishchitniyamarUp hai . isaliye parigrahake chhedapanA aikAntik hai . aisA honese hI param shramaN
aise arhanta bhagavantonne pahalese hI sarva parigrahakA tyAg kiyA hai aur anya shramaNonko bhI
pahalese
hI sarva parigrahakA tyAg karanA chAhiye ..219..
[ab, ‘kahane yogya sab kahA gayA hai’ ityAdi kathan shlok dvArA kiyA jAtA hai . ]
[artha ] :jo kahane yogya hI thA vah asheSharUpase kahA gayA hai, itane mAtrase hI
yadi yahAn koI chet jAysamajhale to, (anyathA) vANIkA ativistAr kiyA jAy tathApi
nishchetan (-jaDavat, nAsamajh) ko vyAmohakA jAl vAstavamen ati dustar hai .

Page 404 of 513
PDF/HTML Page 437 of 546
single page version

athAntarangachchhedapratiShedh evAyamupadhipratiShedh ityupadishati
Na hi Niravekkho chAgo Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI .
avisuddhassa ya chitte kahan Nu kammakkhao vihido ..220..
na hi nirapekShastyAgo na bhavati bhikShorAshayavishuddhi .
avishuddhasya cha chitte kathan nu karmakShayo vihita ..220..
na khalu bahiransangadbhAve tuShasadbhAve taNDulagatAshuddhatvasyevAshuddhopayogarUp-
syAntarangachchhedasya pratiShedha, tadbhAve cha na shuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambha . atoshuddhop-
niravadyAhArAdisahakArikAraNan grAhyamiti punarapyapavAdavisheShavyAkhyAnamukhyatven ‘uvayaraNan jiNamagge’
ityAdyekAdashagAthA bhavanti
. atra TIkAyAn gAthAchatuShTayan nAsti . evan mUlasUtrAbhiprAyeN trinshadgAthAbhi,
TIkApekShayA punardvAdashagAthAbhi dvitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tathAhiath bhAvashuddhi-
pUrvakabahiranggaparigrahaparityAge kRute sati abhyantaraparigrahaparityAga kRut ev bhavatIti nirdishatiNa
hi Niravekkho chAgo na hi nirapekShastyAga yadi chet, parigrahatyAga sarvathA nirapekSho na bhavati kintu
kimapi vastrapAtrAdikan grAhyamiti bhavatA bhaNyate, tarhi he shiShya Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI na
bhavati bhikShorAshayavishuddhi, tadA sApekShapariNAme sati bhikShostapodhanasya chittashuddhirna bhavati .
avisuddhasya hi chitte shuddhAtmabhAvanArUpashuddhirahitasya tapodhanasya chitte manasi hi sphuTan kahan tu
kammakkhao vihido kathan tu karmakShayo vihita uchito, na kathamapi . anenaitaduktan bhavatiyathA
bahiranggatuShasadbhAve sati taNDulasyAbhyantarashuddhin kartun nAyAti tathA vidyamAne vA bahiranggapari-
grahAbhilAShe sati nirmalashuddhAtmAnubhUtirUpAn chittashuddhin kartun nAyAti
. yadi punarvishiShTavairAgya-
ab, is upadhi (parigrah) kA niShedh vah antarang chhedakA hI niShedh hai, aisA upadesh
karate hain :
anvayArtha :[nirapekSha tyAga na hi ] yadi nirapekSha (kisI bhI vastukI
apekShArahit) tyAg na ho to [bhikSho ] bhikShuke [Ashayavishuddhi ] bhAvakI vishuddhi [na
bhavati ]
nahIn hotI; [cha ] aur [chitte avishuddhasya ] jo bhAvamen avishuddha hai usake
[karmakShaya ] karmakShay [kathan nu ] kaise [vihita ] ho sakatA hai ?
..220..
TIkA :jaise chhilakeke sadbhAvamen chAvalomme pAI jAnevAlI (raktatArUp)
ashuddhatAkA tyAg (-nAsh, abhAv) nahIn hotA, usIprakAr bahirang sangake sadbhAvamen
nirapekSha tyAg na hoy to nahi bhAvashuddhi bhikShune,
ne bhAvamAn avishuddhane kShay karmano kai rIt bane? 220
.

Page 405 of 513
PDF/HTML Page 438 of 546
single page version

yogarUpasyAntarangachchhedasya pratiShedhan prayojanamapekShyopadhervidhIyamAna pratiShedhontarangachchhedapratiShedh
ev syAt
..220..
athaikAntikAntarangachchhedatvamupadhervistareNopadishati
kidh tamhi Natthi muchchhA Arambho vA asanjamo tassa .
tadh paradavvammi rado kadhamappANan pasAdhayadi ..221..
pUrvakaparigrahatyAgo bhavati tadA chittashuddhirbhavatyev, khyAtipUjAlAbhanimittatyAge tu na bhavati ..220..
ath tamev parigrahatyAgan draDhayati
geNhadi va chelakhanDan bhAyaNamatthi tti bhaNidamih sutte .
jadi so chattAlambo havadi kahan vA aNArambho ..“17..
vatthakkhanDan duddiyabhAyaNamaNNan cha geNhadi Niyadan .
vijjadi pANArambho vikkhevo tassa chittammi ..“18..
geNhai vidhuNai dhovai sosei jadan tu Adave khittA .
pattan va chelakhanDan bibhedi parado ya pAlayadi ..“19..
geNhadi va chelakhanDan gRuhNAti vA chelakhaNDan vastrakhaNDan, bhAyaNan bhikShAbhAjanan vA atthi tti bhaNidan
astIti bhaNitamAste . kva . ih sutte ih vivakShitAgamasUtre jadi yadi chet . so chattAlambo havadi kahan
nirAlambanaparamAtmatattvabhAvanAshUnya san sa puruSho bahirdravyAlambanarahita kathan bhavati, na kathamapi; vA
aNArambho
nikriyanirArambhanijAtmatattvabhAvanArahitatven nirArambho vA kathan bhavati, kintu sArambha ev;
iti prathamagAthA . vatthakkhanDan duddiyabhAyaNan vastrakhaNDan dugdhikAbhAjanan aNNan cha geNhadi anyachcha gRuhNAti
kambalamRudushayanAdikan yadi chet . tadA kin bhavati . Niyadan vijjadi pANArambho nijashuddhachaitanya-
ashuddhopayogarUp antarang chhedakA tyAg nahIn hotA aur usake sadbhAvamen shuddhopayogamUlak
kaivalya (mokSha) kI upalabdhi nahIn hotI
. (isase aisA kahA gayA hai ki) ashuddhopayogarUp
antarang chhedake niShedharUp prayojanakI upekShA rakhakar vihit (-Adesh) kiyA jAnevAlA
upadhikA niShedh vah antarang chhedakA hI niShedh hai
..220..
ab, ‘upadhi vah aikAntik antarang chhed hai’ aisA vistArase upadesh karate hain :
Arambh, aNasanyam ane mUrchhA na tyAne kayam bane ?
paradravyarat je hoy te kaI rIt sAdhe Atmane ? 221.

Page 406 of 513
PDF/HTML Page 439 of 546
single page version

kathan tasminnAsti mUrchchhA Arambho vA asanyamastasya .
tathA paradravye rata kathamAtmAnan prasAdhayati .221..
upadhisadbhAve hi mamatvapariNAmalakShaNAyA mUrchchhAyAstadviShayakarmaprakramapariNAmalakShaN-
syArambhasya shuddhAtmarUpahinsanapariNAmalakShaNasyAsanyamasya vAvashyambhAvitvAttathopadhidvitIyasya par-
dravyaratatven shuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAchcha aikAntikAntarangachchhedatvamupadheravadhAryat ev
. idamatra
tAtparyamevamvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA sannyastavya ..221..
lakShaNaprANavinAsharUpo parajIvaprANavinAsharUpo vA niyatan nishchitan prANArambha prANavadho vidyate, na kevalan
prANArambha,
vikkhevo tassa chittammi avikShiptachittaparamayogarahitasya saparigrahapuruShasya vikShepastasya vidyate
chitte manasIti . iti dvitIyagAthA . geNhai svashuddhAtmagrahaNashUnya san gRuhNAti kimapi bahirdravyan; vidhuNai
karmadhUlin vihAy bahiranggadhUlin vidhUnoti vinAshayati; dhovai nirmalaparamAtmatattvamalajanakarAgAdimalan
vihAy bahiranggamalan dhauti prakShAlayati; sosei jadan tu Adave khittA nirvikalpadhyAnAtapen sansAranadI-
shoShaNamakurvan shoShayati shuShkan karoti yatan tu yatnaparan tu yathA bhavati . kin kRutvA . Atape nikShipya .
kin tat . pattan va chelakhanDan pAtran vastrakhaNDan vA . bibhedi nirbhayashuddhAtmatattvabhAvanAshUnya san bibheti bhayan
karoti . kasmAtsakAshAt . parado ya paratashchaurAde . pAlayadi paramAtmabhAvanAn na pAlayanna rakShanparadravyan
kimapi pAlayatIti tRutIyagAthA ..“1719.. ath saparigrahasya niyamen chittashuddhirnashyatIti
vistareNAkhyAtikidh tamhi Natthi muchchhA paradravyamamatvarahitachichchamatkArapariNatervisadRushA mUrchchhA kathan
anvayArtha :[tasmin ] upadhike sadbhAvamen [tasya ] us (bhikShu) ke [mUrchchhA ]
mUrchhA, [Arambha ] Arambh [vA ] yA [asanyama ] asanyam [nAsti ] na ho [kathan ] yah kaise
ho sakatA hai ? (kadApi nahIn ho sakatA), [tathA ] tathA [paradravye rata ] jo paradravyamen rat ho
vah [AtmAnan ] AtmAko [kathan ] kaise [prasAdhayati ] sAdh sakatA hai ?
..221..
TIkA :upadhike sadbhAvamen, (1) mamatvapariNAm jisakA lakShaN hai aisI mUrchhA,
(2) upadhi sambandhI 1karmaprakramake pariNAm jisakA lakShaN hai aisA Arambha, athavA (3)
shuddhAtmasvarUpakI hinsArUp pariNAm jisakA lakShaN hai aisA asanyam avashyamev hotA hI hai;
tathA upadhi jisakA dvitIy ho (arthAt AtmAse anya aisA parigrah jisane grahaN kiyA ho)
usake paradravyamen ratapanA (
lInatA) honeke kAraN shuddhAtmadravyakI sAdhakatAkA abhAv hotA
hai; isase upadhike aikAntik antarang chhedapanA nishchit hotA hI hai .
yahAn yah tAtparya hai ki‘upadhi aisI hai, (parigrah vah antarang chhed hI hai ), aisA
nishchit karake use sarvathA chhoDanA chAhiye ..221..
1. karmaprakram = kAmamen yukta honA; kAmakI vyavasthA .

Page 407 of 513
PDF/HTML Page 440 of 546
single page version

ath kasyachitkvachitkadAchitkathanchitka shchidupadhirapratiShiddhopyastItyapavAdamupadishati
chhedo jeN Na vijjadi gahaNavisaggesu sevamANassa .
samaNo teNih vaTTadu kAlan khettan viyANittA ..222..
chhedo yen na vidyate grahaNavisargeShu sevamAnasya .
shramaNasteneh vartatAn kAlan kShetran vignAy ..222..
Atmadravyasya dvitIyapudgaladravyAbhAvAtsarva evopadhi pratiShiddha ityutsarga . ayan tu
nAsti, api tvastyev . kva . tasmin parigrahAkAngkShitapuruShe . Arambho vA manovachanakAyakriyArahit-
paramachaitanyapratibandhak Arambho vA kathan nAsti, kintvastyev; asanjamo tassa shuddhAtmAnubhUtivilakShaNA-
sanyamo vA kathan nAsti, kintvastyev tasya saparigrahasya . tadh paradavvammi rado tathaiv nijAtmadravyAtparadravye
rata kadhamappANan pasAdhayadi sa tu saparigrahapuruSha kathamAtmAnan prasAdhayati, na kathamapIti ..221.. evan
shvetAmbaramatAnusArishiShyasambodhanArthan nirgranthamokShamArgasthApanamukhyatven prathamasthale gAthApanychakan gatam .
ath kAlApekShayA paramopekShAsanyamashaktyabhAve satyAhArasanyamashauchagnAnopakaraNAdikan kimapi
grAhyamityapavAdamupadishati
chhedo jeN Na vijjadi chhedo yen na vidyate . yenopakaraNen shuddhopayog-
lakShaNasanyamasya chhedo vinAsho na vidyate . kayo . gahaNavisaggesu grahaNavisargayo . yasyop-
karaNasyAnyavastuno vA grahaNe svIkAre visarjane tyAge . kin kurvata tapodhanasya . sevamANassa tadupakaraNan
sevamAnasya . samaNo teNih vaTTadu kAlan khettan viyANittA shramaNastenopakaraNeneh loke vartatAm . kin kRutvA .
kAlan kShetran cha vignAyeti . ayamatra bhAvArthakAlan panychamakAlan shItoShNAdikAlan vA, kShetran bharatakShetran
manuShajAnggalAdikShetran vA, vignAy yenopakaraNen svasamvittilakShaNabhAvasanyamasya bahiranggadravyasanyamasya vA
chhedo na bhavati ten vartat iti
..222.. ath pUrvasUtroditopakaraNasvarUpan darshayatiappaDikuTThan uvadhin
ab, ‘kisIke kahIn kabhI kisI prakAr koI upadhi aniShiddha bhI hai’ aise apavAdakA
upadesh karate hain :
anvayArtha :[grahaNavisargeShu ] jis upadhike (AhArnIhArAdike) grahaN-
visarjanamen sevan karanemen [yen ] jisase [sevamAnasya ] sevan karanevAleke [chheda ] chhed [na
vidyate ]
nahIn hotA, [ten ] us upadhiyukta, [kAlan kShetran vignAy ] kAl kShetrako jAnakar,
[ih ] is lokamen [shramaNa ] shramaN [vartatAm ] bhale varte
..222..
TIkA :Atmadravyake dvitIy pudgaladravyakA abhAv honese samasta hI upadhi niShiddha
grahaNe visarge sevatAn nahi chhed jethI thAy chhe,
te upadhi sah varto bhale muni kALakShetra vijANIne. 222
.