Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

સદ્દ્રવ્યં સંશ્ચ ગુણઃ સંશ્ચૈવ ચ પર્યાય ઇતિ વિસ્તારઃ .
યઃ ખલુ તસ્યાભાવઃ સ તદભાવોઽતદ્ભાવઃ ..૧૦૭..
યથા ખલ્વેકં મુક્તાફલસ્રગ્દામ હાર ઇતિ સૂત્રમિતિ મુક્તાફલમિતિ ત્રેધા વિસ્તાર્યતે,
તથૈકં દ્રવ્યં દ્રવ્યમિતિ ગુણ ઇતિ પર્યાય ઇતિ ત્રેધા વિસ્તાર્યતે . યથા ચૈકસ્ય
મુક્તાફલસ્રગ્દામ્નઃ શુક્લો ગુણઃ શુક્લો હારઃ શુક્લં સૂત્રં શુક્લં મુક્તાફલમિતિ ત્રેધા
વિસ્તાર્યતે, તથૈકસ્ય દ્રવ્યસ્ય સત્તાગુણઃ સદ્દ્રવ્યં સદ્ગુણઃ સત્પર્યાય ઇતિ ત્રેધા વિસ્તાર્યતે .
યથા ચૈકસ્મિન્ મુક્તાફલસ્રગ્દામ્નિ યઃ શુક્લો ગુણઃ સ ન હારો ન સૂત્રં ન મુક્તાફલં
યશ્ચ હારઃ સૂત્રં મુક્તાફલં વા સ ન શુક્લો ગુણ ઇતીતરેતરસ્ય યસ્તસ્યાભાવઃ સ તદભાવ-
લક્ષણોઽતદ્ભાવોઽન્યત્વનિબન્ધનભૂતઃ, તથૈકસ્મિન્ દ્રવ્યે યઃ સત્તાગુણસ્તન્ન દ્રવ્યં નાન્યો ગુણો
સ્થાનીયો યોઽસૌ શુક્લગુણઃ સ પ્રદેશાભેદેન કિં કિં ભણ્યતે . શુક્લો હાર ઇતિ શુક્લં સૂત્રમિતિ
શુક્લં મુક્તાફલમિતિ ભણ્યતે, યશ્ચ હારઃ સૂત્રં મુક્તાફલં વા તૈસ્ત્રિભિઃ પ્રદેશાભેદેન શુક્લો ગુણો
ભણ્યત ઇતિ તદ્ભાવસ્ય લક્ષણમિદમ્ . તદ્ભાવસ્યેતિ કોઽર્થઃ . હારસૂત્રમુક્તાફલાનાં શુક્લગુણેન સહ
તન્મયત્વં પ્રદેશાભિન્નત્વમિતિ . તથા મુક્તાત્મપદાર્થે યોઽસૌ શુદ્ધસત્તાગુણઃ સ પ્રદેશાભેદેન કિં કિં
ભણ્યતે . સત્તાલક્ષણઃ પરમાત્મપદાર્થ ઇતિ સત્તાલક્ષણઃ કેવલજ્ઞાનાદિગુણ ઇતિ સત્તાલક્ષણઃ સિદ્ધપર્યાય
અન્વયાર્થ : — [સત્ દ્રવ્યં ] ‘સત્ દ્રવ્ય’ [સત્ ચ ગુણઃ ] ‘સત્ ગુણ’ [ચ ] ઔર
[સત્ ચ એવ પર્યાયઃ ] ‘સત્ પર્યાય’ — [ઇતિ ] ઇસ પ્રકાર [વિસ્તારઃ ] (સત્તાગુણકા)
વિસ્તાર હૈ . [યઃ ખલુ ] (ઉનમેં પરસ્પર) જો [તસ્ય અભાવઃ ] ‘ઉસકા અભાવ’ અર્થાત્
‘ઉસરૂપ હોનેકા અભાવ’ હૈ [સઃ ] વહ [તદ્ભાવઃ ] ‘તદ્ -અભાવ’ [અતદ્ભાવઃ ] અર્થાત્
અતદ્ભાવ હૈ ..૧૦૭..
ટીકા : — જૈસે એક ૧મોતિયોંકી માલા ‘હાર’કે રૂપમેં, ‘સૂત્ર’ (ધાગા) કે રૂપમેં
ઔર ‘મોતી’ કે રૂપમેં — (ત્રિધા) તીન પ્રકારસે વિસ્તારિત કી જાતી હૈ, ઉસીપ્રકાર એક ‘દ્રવ્ય,’
દ્રવ્યકે રૂપમેં, ‘ગુણ’કે રૂપમેં ઔર ‘પર્યાય’કે રૂપમેં — તીન પ્રકારસે વિસ્તારિત કિયા
જાતા હૈ .
ઔર જૈસે એક મોતિયોંકી માલાકા શુક્લત્વ ગુણ, ‘શુક્લ હાર,’ ‘શુક્લ ધાગા’, ઔર
‘શુક્લ મોતી’, — ઐસે તીન પ્રકારસે વિસ્તારિત કિયા જાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર એક દ્રવ્યકા સત્તાગુણ
‘સત્દ્રવ્ય’, ‘સત્ગુણ’, ઔર ‘સત્પર્યાય’, — ઐસે તીન પ્રકારસે વિસ્તારિત કિયા જાતા હૈ .
ઔર જિસ પ્રકાર એક મોતિયોંકી માલામેં જો શુક્લત્વગુણ હૈ વહ હાર નહીં હૈ, ધાગા
નહીં હૈ યા મોતી નહીં હૈ, ઔર જો હાર, ધાગા યા મોતી હૈ વહ શુક્લત્વગુણ નહીં હૈ; — ઇસપ્રકાર
૧ મોતિયોંકી માલા = મોતી કા હાર, મૌક્તિકમાલા .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

ન પર્યાયો યચ્ચ દ્રવ્યમન્યો ગુણઃ પર્યાયો વા સ ન સત્તાગુણ ઇતીતરેતરસ્ય યસ્તસ્યાભાવઃ
સ તદભાવલક્ષણોઽતદ્ભાવોઽન્યત્વનિબન્ધનભૂતઃ ..૧૦૭..
ઇતિ ભણ્યતે . યશ્ચ પરમાત્મપદાર્થઃ કેવલજ્ઞાનાદિગુણઃ સિદ્ધત્વપર્યાય ઇતિ તૈશ્ચ ત્રિભિઃ (પ્રદેશાભેદેન ?)
શુદ્ધસત્તાગુણો ભણ્યત ઇતિ તદ્ભાવસ્ય લક્ષણમિદમ્ . તદ્ભાવસ્યેતિ કોઽર્થઃ . પરમાત્મપદાર્થ-
કેવલજ્ઞાનાદિગુણસિદ્ધત્વપર્યાયાણાં શુદ્ધસત્તાગુણેન સહ સંજ્ઞાદિભેદેઽપિ પ્રદેશૈસ્તન્મયત્વમિતિ . જો ખલુ
તસ્સ અભાવો યસ્તસ્ય પૂર્વોક્તલક્ષણતદ્ભાવસ્ય ખલુ સ્ફુ ટં સંજ્ઞાદિભેદવિવક્ષાયામભાવઃ સો તદભાવો સ
પૂર્વોક્તલક્ષણસ્તદભાવો ભણ્યતે . સ ચ તદભાવઃ કિં ભણ્યતે . અતબ્ભાવો ન તદ્ભાવસ્તન્મયત્વમ્ કિંચ
અતદ્ભાવઃ સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદઃ ઇત્યર્થઃ . તદ્યથા — યથા મુક્તાફલહારે યોઽસૌ શુક્લગુણસ્તદ્વાચકે ન
શુક્લમિત્યક્ષરદ્વયેન હારો વાચ્યો ન ભવતિ સૂત્રં વા મુક્તાફલં વા, હારસૂત્રમુક્તાફલશબ્દૈશ્ચ શુક્લગુણો
વાચ્યો ન ભવતિ . એવં પરસ્પરં પ્રદેશાભેદેઽપિ યોઽસૌ સંજ્ઞાદિભેદઃ સ તસ્ય પૂર્વોક્ત લક્ષણ-
તદ્ભાવસ્યાભાવસ્તદભાવો ભણ્યતે . સ ચ તદભાવઃ પુનરપિ કિં ભણ્યતે . અતદ્ભાવઃ સંજ્ઞા-
લક્ષણપ્રયોજનાદિભેદ ઇતિ . તથા મુક્તજીવે યોઽસૌ શુદ્ધસત્તાગુણસ્તદ્વાચકેન સત્તાશબ્દેન મુક્તજીવો
પ્ર. ૨૭
એક -દૂસરેમેં જો ‘ઉસકા અભાવ’ અર્થાત્ ‘તદ્રૂપ હોનેકા અભાવ’ હૈ વહ ‘તદ્ -અભાવ’ લક્ષણ
‘અતદ્ભાવ’ હૈ, જો કિ અન્યત્વકા કારણ હૈ . ઇસીપ્રકાર એક દ્રવ્યમેં જો સત્તાગુણ હૈ વહ દ્રવ્ય
નહીં હૈ, ૧અન્યગુણ નહીં હૈ, યા પર્યાય નહીં હૈ; ઔર જો દ્રવ્ય અન્ય ગુણ યા પર્યાય હૈ વહ સત્તાગુણ
— ઇસપ્રકાર એક -દૂસરેમેં જો ‘ઉસકા અભાવ’ અર્થાત્ ‘તદ્રૂપ હોનેકા અભાવ’ હૈ વહ
૨‘તદ્ -અભાવ’ લક્ષણ ‘અતદ્ભાવ’ હૈ જો કિ અન્યત્વકા કારણ હૈ .
ભાવાર્થ : — એક આત્માકા વિસ્તારકથનમેં ‘આત્મદ્રવ્ય’કે રૂપમેં ‘જ્ઞાનાદિગુણ’ કે
રૂપમેં ઔર ‘સિદ્ધત્વાદિ પર્યાય’ કે રૂપમેં — તીન પ્રકારસે વર્ણન કિયા જાતા હૈ . ઇસીપ્રકાર
સર્વ દ્રવ્યોંકે સમ્બન્ધમેં સમઝના ચાહિયે .
ઔર એક આત્માકે અસ્તિત્વ ગુણકો ‘સત્ આત્મદ્રવ્ય’, સત્ જ્ઞાનાદિગુણ’ ઔર ‘સત્
સિદ્ધત્વાદિ પર્યાય’ — ઐસે તીન પ્રકારસે વિસ્તારિત કિયા જાતા હૈ; ઇસીપ્રકાર સભી દ્રવ્યોંકે
સમ્બન્ધમેં સમઝના ચાહિયે .
ઔર એક આત્માકા જો અસ્તિત્વ ગુણ હૈ વહ આત્મદ્રવ્ય નહીં હૈ, (સત્તા ગુણકે બિના)
જ્ઞાનાદિગુણ નહીં હૈ, યા સિદ્ધત્વાદિ પર્યાય નહીં હૈ; ઔર જો આત્મદ્રવ્ય હૈ, (અસ્તિત્વકે સિવાય)
જ્ઞાનાદિગુણ હૈ યા સિદ્ધત્વાદિ પર્યાય હૈ વહ અસ્તિત્વ ગુણ નહીં હૈ — ઇસપ્રકાર ઉનમેં પરસ્પર અતદ્ભાવ
હૈ, જિસકે કારણ ઉનમેં અન્યત્વ હૈ . ઇસીપ્રકાર સભી દ્રવ્યોંકે સમ્બન્ધમેં સમઝના ચાહિયે .
૧. અન્યગુણ = સત્તા કે અતિરિક્ત દૂસરા કોઈ ભી ગુણ .
૨. તદ્ -અભાવ = ઉસકા અભાવ; (તદ્ -અભાવ = તસ્ય અભાવઃ) તદ્ભાવ અતદ્ભાવકા લક્ષણ (સ્વરૂપ) હૈ;
અતદ્ભાવ અન્યત્વકા કારણ હૈ .

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

અથ સર્વથાઽભાવલક્ષણત્વમતદ્ભાવસ્ય નિષેધયતિ —
જં દવ્વં તં ણ ગુણો જો વિ ગુણો સો ણ તચ્ચમત્થાદો .
એસો હિ અતબ્ભાવો ણેવ અભાવો ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો ..૧૦૮..
યદ્દ્રવ્યં તન્ન ગુણો યોઽપિ ગુણઃ સ ન તત્ત્વમર્થાત્ .
એષ હ્યતદ્ભાવો નૈવ અભાવ ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ ..૧૦૮..
વાચ્યો ન ભવતિ કેવલજ્ઞાનાદિગુણો વા સિદ્ધપર્યાયો વા, મુક્તજીવકેવલજ્ઞાનાદિગુણસિદ્ધપર્યાયશબ્દૈશ્ચ
શુદ્ધસત્તાગુણો વાચ્યો ન ભવતિ . ઇત્યેવં પરસ્પરં પ્રદેશાભેદેઽપિ યોઽસૌ સંજ્ઞાદિભેદઃ સ તસ્ય
પૂર્વોક્તલક્ષણતદ્ભાવસ્યાભાવસ્તદભાવો ભણ્યતે . સ ચ તદભાવઃ પુનરપિ કિં ભણ્યતે . અતદ્ભાવઃ સંજ્ઞા-
લક્ષણપ્રયોજનાદિભેદ ઇત્યર્થઃ . યથાત્ર શુદ્ધાત્મનિ શુદ્ધસત્તાગુણેન સહાભેદઃ સ્થાપિતસ્તથા યથાસંભવં
સર્વદ્રવ્યેષુ જ્ઞાતવ્ય ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૧૦૭.. અથ ગુણગુણિનોઃ પ્રદેશભેદનિષેધેન તમેવ સંજ્ઞાદિ-
ભેદરૂપમતદ્ભાવં દૃઢયતિ — જં દવ્વં તં ણ ગુણો યદ્દ્રવ્યં સ ન ગુણઃ, યન્મુક્તજીવદ્રવ્યં સ શુદ્ધઃ સન્ ગુણો
ન ભવતિ . મુક્તજીવદ્રવ્યશબ્દેન શુદ્ધસત્તાગુણો વાચ્યો ન ભવતીત્યર્થઃ . જો વિ ગુણો સો ણ તચ્ચમત્થાદો
ઇસપ્રકાર ઇસ ગાથામેં સત્તાકા ઉદાહરણ દેકર અતદ્ભાવકો સ્પષ્ટતયા સમઝાયા હૈ .
(યહાઁ ઇતના વિશેષ હૈ કિ જો સત્તા ગુણકે સમ્બન્ધમેં કહા હૈ, વહ અન્ય ગુણોંકે વિષયમેં
ભી ભલીભાઁતિ સમઝ લેના ચાહિયે . જૈસે કિ : — સત્તા ગુણકી ભાઁતિ એક આત્માકે પુરુષાર્થ
ગુણકો ‘પુરુષાર્થી આત્મદ્રવ્ય’ ‘પુરુષાર્થી જ્ઞાનાદિગુણ’ ઔર ‘પુરુષાર્થી સિદ્ધત્વાદિ પર્યાય’ —
ઇસપ્રકાર વિસ્તરિત કર સકતે હૈં . અભિન્નપ્રદેશ હોનેસે ઇસપ્રકાર વિસ્તાર કિયા જાતા હૈ, ફિ ર
ભી સંજ્ઞા -લક્ષણ -પ્રયોજનાદિ ભેદ હોનેસે પુરુષાર્થગુણકો તથા આત્મદ્રવ્યકો, જ્ઞાનાદિ અન્ય ગુણ
ઔર સિદ્ધત્વાદિ પર્યાયકો અતદ્ભાવ હૈ, જો કિ ઉનમેં અન્યત્વકા કારણ હૈ ..૧૦૭..
અબ, સર્વથા અભાવ વહ અતદ્ભાવકા લક્ષણ હૈ, ઇસકા નિષેધ કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [અર્થાત્ ] સ્વરૂપ અપેક્ષાસે [યદ્ દ્રવ્યં ] જો દ્રવ્ય હૈ [તત્ ન ગુણઃ ]
વહ ગુણ નહીં હૈ, [યઃ અપિ ગુણઃ ] ઔર જો ગુણ હૈ [સઃ ન તત્ત્વં ] યહ દ્રવ્ય નહીં હૈ . [એષઃ
હિ અતદ્ભાવઃ ] યહ અતદ્ભાવ હૈ; [ન એવ અભાવઃ ] સર્વથા અભાવ વહ અતદ્ભાવ નહીં હૈ;
[ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ ] ઐસા (જિનેન્દ્રદેવ દ્વારા) દરશાયા ગયા હૈ ..૧૦૮..
સ્વરૂપે નથી જે દ્રવ્ય તે ગુણ, ગુણ તે નહિ દ્રવ્ય છે ,
– આને અતત્પણું જાણવું, ન અભાવને; ભાખ્યું જિને. ૧૦૮.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

એકસ્મિન્દ્રવ્યે યદ્ દ્રવ્યં ગુણો ન તદ્ભવતિ, યો ગુણઃ સ દ્રવ્યં ન ભવતીત્યેવં યદ્ દ્રવ્યસ્ય
ગુણરૂપેણ ગુણસ્ય વા દ્રવ્યરૂપેણ તેનાભવનં સોઽતદ્ભાવઃ, એતાવતૈવાન્યત્વવ્યવહારસિદ્ધેઃ . ન
પુનર્દ્રવ્યસ્યાભાવો ગુણો ગુણસ્યાભાવો દ્રવ્યમિત્યેવંલક્ષણોઽભાવોઽતદ્ભાવઃ . એવં સત્યેકદ્રવ્ય-
સ્યાનેકત્વમુભયશૂન્યત્વમપોહરૂપત્વં વા સ્યાત્ . તથા હિ — યથા ખલુ ચેતનદ્રવ્યસ્યાભાવો-
ઽચેતનદ્રવ્યમચેતનદ્રવ્યસ્યાભાવશ્ચેતનદ્રવ્યમિતિ તયોરનેકત્વં, તથા દ્રવ્યસ્યાભાવો ગુણો
ગુણસ્યાભાવો દ્રવ્યમિત્યેકસ્યાપિ દ્રવ્યસ્યાનેકત્વં સ્યાત્ . યથા સુવર્ણસ્યાભાવે સુવર્ણત્વસ્યા-
ભાવઃ સુવર્ણત્વસ્યાભાવે સુવર્ણસ્યાભાવ ઇત્યુભયશૂન્યત્વં, તથા દ્રવ્યસ્યાભાવે ગુણસ્યાભાવો
યોઽપિ ગુણઃ સ ન તત્ત્વં દ્રવ્યમર્થતઃ પરમાર્થતઃ, યઃ શુદ્ધસત્તાગુણઃ સ મુક્તાત્મદ્રવ્યં ન ભવતિ .
શુદ્ધસત્તાશબ્દેન મુક્તાત્મદ્રવ્યં વાચ્યં ન ભવતીત્યર્થઃ . એસો હિ અતબ્ભાવો એષ ઉક્તલક્ષણો હિ
સ્ફુ ટમતદ્ભાવઃ . ઉક્તલક્ષણ ઇતિ કોઽર્થઃ . ગુણગુણિનોઃ સંજ્ઞાદિભેદેઽપિ પ્રદેશભેદાભાવઃ . ણેવ અભાવો
ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો નૈવાભાવ ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ . નૈવ અભાવ ઇતિ કોઽર્થઃ . યથા સત્તાવાચકશબ્દેન મુક્તાત્મ-
દ્રવ્યં વાચ્યં ન ભવતિ તથા યદિ સત્તાપ્રદેશૈરપિ સત્તાગુણાત્સકાશાદ્ભિન્નં ભવતિ તદા યથા
ટીકા : — એક દ્રવ્યમેં, જો દ્રવ્ય હૈ વહ ગુણ નહીં હૈ, જો ગુણ હૈ વહ દ્રવ્ય નહીં હૈ; —
ઇસપ્રકાર જો દ્રવ્યકા ગુણરૂપસે અભવન (-ન હોના) અથવા ગુણકા દ્રવ્યરૂપસે અભવન વહ
અતદ્ભાવ હૈ; ક્યોંકિ ઇતનેસે હી અન્યત્વવ્યવહાર (-અન્યત્વરૂપ વ્યવહાર) સિદ્ધ હોતા હૈ . પરન્તુ
દ્રવ્યકા અભાવ ગુણ હૈ, ગુણકા અભાવ દ્રવ્ય હૈ; — ઐસે લક્ષણવાલા અભાવ વહ અતદ્ભાવ નહીં
હૈ . યદિ ઐસા હો તો (૧) એક દ્રવ્યકો અનેકત્વ આ જાયગા, (૨) ઉભયશૂન્યતા (દોનોંકા
અભાવ) હો જાયગી, અથવા (૩) અપોહરૂપતા આ જાયગી . ઇસી કો સમઝાતે હૈં : —
(દ્રવ્યકા અભાવ વહ ગુણ હૈ ઔર ગુણકા અભાવ વહ દ્રવ્ય; વહ ઐસા માનને પર પ્રથમ
દોષ ઇસ પ્રકાર આયગા : — )
(૧) જૈસે ચેતનદ્રવ્યકા અભાવ વહ અચેતન દ્રવ્ય હૈ, અચેતનદ્રવ્યકા અભાવ વહ
ચેતનદ્રવ્ય હૈ, — ઇસપ્રકાર ઉનકે અનેકત્વ (દ્વિત્વ) હૈ, ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકા અભાવ વહ ગુણ,
ગુણકા અભાવ વહ દ્રવ્ય — ઇસપ્રકાર એક દ્રવ્યકે ભી અનેકત્વ આ જાયગા . (અર્થાત્ દ્રવ્યકે
એક હોનેપર ભી ઉસકે અનેકત્વકા પ્રસંગ આ જાયગા .)
(અથવા ઉભયશૂન્યત્વરૂપ દૂસરા દોષ ઇસ પ્રકાર આતા હૈ : — )
(૨) જૈસે સુવર્ણકે અભાવ હોને પર સુવર્ણત્વકા અભાવ હો જાતા હૈ ઔર
સુવર્ણત્વકા અભાવ હોને પર સુવર્ણકા અભાવ હો જાતા હૈ, — ઇસપ્રકાર ઉભયશૂન્યત્વ –
દોનોંકા અભાવ હો જાતા હૈ; ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકા અભાવ હોને પર ગુણકા અભાવ ઔર ગુણકા
અભાવ હોને પર દ્રવ્યકા અભાવ હો જાયગા; — ઇસપ્રકાર ઉભયશૂન્યતા હો જાયગી . (અર્થાત્

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

ગુણસ્યાભાવે દ્રવ્યસ્યાભાવ ઇત્યુભયશૂન્યત્વં સ્યાત્ . યથા પટાભાવમાત્ર એવ ઘટો ઘટાભાવમાત્ર
એવ પટ ઇત્યુભયોરપોહરૂપત્વં, તથા દ્રવ્યાભાવમાત્ર એવ ગુણો ગુણાભાવમાત્ર એવ દ્રવ્ય-
મિત્યત્રાપ્યપોહરૂપત્વં સ્યાત્ . તતો દ્રવ્યગુણયોરેકત્વમશૂન્યત્વમનપોહત્વં ચેચ્છતા યથોદિત
એવાતદ્ભાવોઽભ્યુપગન્તવ્યઃ ..૧૦૮..
અથ સત્તાદ્રવ્યયોર્ગુણગુણિભાવં સાધયતિ —
જો ખલુ દવ્વસહાવો પરિણામો સો ગુણો સદવિસિટ્ઠો .
સદવટ્ઠિદં સહાવે દવ્વં તિ જિણોવદેસોયં ..૧૦૯..
જીવપ્રદેશેભ્યઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં ભિન્નં સદ્દ્રવ્યાન્તરં ભવતિ તથા સત્તાગુણપ્રદેશેભ્યો મુક્તજીવદ્રવ્યં
સત્તાગુણાદ્ભિન્નં સત્પૃથગ્દ્રવ્યાન્તરં પ્રાપ્નોતિ . એવં કિં સિદ્ધમ્ . સત્તાગુણરૂપં પૃથગ્દ્રવ્યં મુક્તાત્મદ્રવ્યં
ચ પૃથગિતિ દ્રવ્યદ્વયં જાતં, ન ચ તથા . દ્વિતીયં ચ દૂષણં પ્રાપ્નોતિ — યથા સુવર્ણત્વગુણપ્રદેશેભ્યો
દ્રવ્ય તથા ગુણ દોનોંકે અભાવકા પ્રસંગ આ જાયગા .)
(અથવા ૧અપોહરૂપતા નામક તીસરા દોષ ઇસપ્રકાર આતા હૈ : – )
(૩) જૈસે પટાભાવમાત્ર હી ઘટ હૈ, ઘટાભાવમાત્ર હી પટ હૈ, (અર્થાત્ વસ્ત્રકે કેવલ
અભાવ જિતના હી ઘટ હૈ, ઔર ઘટકે કેવલ અભાવ જિતના હી વસ્ત્ર હૈ) — ઇસપ્રકાર દોનોંકે
અપોહરૂપતા હૈ, ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યાભાવમાત્ર હી ગુણ ઔર ગુણાભાવમાત્ર હી દ્રવ્ય હોગા; — ઇસપ્રકાર
ઇસમેં ભી (દ્રવ્ય -ગુણમેં ભી) ૧અપોહરૂપતા આ જાયગી, (અર્થાત્ કેવલ નકારરૂપતાકા પ્રસઙ્ગ
આ જાયગા .)
ઇસલિયે દ્રવ્ય ઔર ગુણકા એકત્વ, અશૂન્યત્વ ઔર ૨અનપોહત્વ ચાહનેવાલેકો યથોક્ત
હી (જૈસા કહા વૈસા હી) અતદ્ભાવ માનના ચાહિયે ..૧૦૮..
અબ, સત્તા ઔર દ્રવ્યકા ગુણ – ગુણીપના સિદ્ધ કરતે હૈં : —
૧. અપોહરૂપતા = સર્વથા નકારાત્મકતા; સર્વથા ભિન્નતા . (દ્રવ્ય ઔર ગુણમેં એક -દૂસરેકા કેવલ નકાર હી
હો તો ‘દ્રવ્ય ગુણવાલા હૈ’ ‘યહ ગુણ ઇસ દ્રવ્યકા હૈ’ — ઇત્યાદિ કથનસે સૂચિત કિસી પ્રકારકા સમ્બન્ધ
હી દ્રવ્ય ઔર ગુણકે નહીં બનેગા .)
૨. અનપોહત્વ = અપોહરૂપતાકા ન હોના; કેવલ નકારાત્મકતાકા ન હોના .
પરિણામ દ્રવ્યસ્વભાવ જે, તે ગુણ ‘સત્’-અવિશિષ્ટ છે;
‘દ્રવ્યો સ્વભાવે સ્થિત સત્ છે’ – એ જ આ ઉપદેશ છે. ૧૦૯.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

યઃ ખલુ દ્રવ્યસ્વભાવઃ પરિણામઃ સ ગુણઃ સદવિશિષ્ટઃ .
સદવસ્થિતં સ્વભાવે દ્રવ્યમિતિ જિનોપદેશોઽયમ્ ..૧૦૯..
દ્રવ્યં હિ સ્વભાવે નિત્યમવતિષ્ઠમાનત્વાત્સદિતિ પ્રાક્ પ્રતિપાદિતમ્ . સ્વભાવસ્તુ
દ્રવ્યસ્ય પરિણામોઽભિહિતઃ . ય એવ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતઃ પરિણામઃ, સ એવ સદવિશિષ્ટો
ગુણ ઇતીહ સાધ્યતે . યદેવ હિ દ્રવ્યસ્વરૂપવૃત્તિભૂતમસ્તિત્વં દ્રવ્યપ્રધાનનિર્દેશાત્સદિતિ
સંશબ્દ્યતે તદવિશિષ્ટગુણભૂત એવ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતઃ પરિણામઃ, દ્રવ્યવૃત્તેર્હિ ત્રિકોટિસમય-
ભિન્નસ્ય સુવર્ણસ્યાભાવસ્તથૈવ સુવર્ણપ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય સુવર્ણત્વગુણસ્યાપ્યભાવઃ, તથા સત્તાગુણ-
પ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય મુક્તજીવદ્રવ્યસ્યાભાવસ્તથૈવ મુક્તજીવદ્રવ્યપ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય સત્તાગુણસ્યાપ્યભાવઃ
ઇત્યુભયશૂન્યત્વં પ્રાપ્નોતિ . યથેદં મુક્તજીવદ્રવ્યે સંજ્ઞાદિભેદભિન્નસ્યાતદ્ભાવસ્તસ્ય સત્તાગુણેન સહ
પ્રદેશાભેદવ્યાખ્યાનં કૃતં તથા સર્વદ્રવ્યેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિત્યર્થઃ ..૧૦૮.. એવં દ્રવ્યસ્યાસ્તિત્વ-
કથનરૂપેણ પ્રથમગાથા, પૃથક્ત્વલક્ષણાતદ્ભાવાભિધાનાન્યત્વલક્ષણયોઃ કથનેન દ્વિતીયા, સંજ્ઞાલક્ષણ-
પ્રયોજનાદિભેદરૂપસ્યાતદ્ભાવસ્ય વિવરણરૂપેણ તૃતીયા, તસ્યૈવ દૃઢીકરણાર્થં ચ ચતુર્થીતિ દ્રવ્યગુણ-
યોરભેદવિષયે યુક્તિકથનમુખ્યતયા ગાથાચતુષ્ટયેન પઞ્ચમસ્થલં ગતમ્ . અથ સત્તા ગુણો ભવતિ, દ્રવ્યં
૧. વૃત્તિ = વર્તના; અસ્તિત્વ રહના વહ; ટિકના વહ .
અન્વયાર્થ : — [યઃ ખલુ ] જો, [દ્રવ્યસ્વભાવઃ પરિણામઃ ] દ્રવ્યકા સ્વભાવભૂત
(ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મક) પરિણામ હૈ [સઃ ] વહ (પરિણામ) [સદવિશિષ્ટઃ ગુણઃ ] ‘સત્’
સે અવિશિષ્ટ (-સત્તાસે અભિન્ન હૈ ઐસા) ગુણ હૈ . [સ્વભાવે અવસ્થિતં ] ‘સ્વભાવમેં
અવસ્થિત (હોનેસે) [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સત્ ] સત્ હૈ’ — [ઇતિ જિનોપદેશઃ ] ઐસા જો (૯૯
વીં ગાથામેં કથિત) જિનોપદેશ હૈ [અયમ્ ] વહી યહ હૈ . (અર્થાત્ ૯૯વીં ગાથાકે
કથનમેંસે ઇસ ગાથામેં કથિત ભાવ સહજ હી નિકલતા હૈ .) ..૧૦૯..
ટીકા : — દ્રવ્ય સ્વભાવમેં નિત્ય અવસ્થિત હોનેસે સત્ હૈ, — ઐસા પહલે (૯૯વીં
ગાથામેં) પ્રતિપાદિત કિયા ગયા હૈ; ઔર (વહાઁ) દ્રવ્યકા સ્વભાવ પરિણામ કહા ગયા હૈ .
યહાઁ યહ સિદ્ધ કિયા જા રહા હૈ કિ — જો દ્રવ્યકા સ્વભાવભૂત પરિણામ હૈ વહી ‘સત્’
સે અવિશિષ્ટ (-અસ્તિત્વસે અભિન્ન ઐસા – અસ્તિત્વસે કોઈ અન્ય નહીં ઐસા) ગુણ હૈ .
દ્રવ્યકે સ્વરૂપકા વૃત્તિભૂત ઐસા જો અસ્તિત્વ દ્રવ્યપ્રધાન કથનકે દ્વારા ‘સત્’ શબ્દસે
કહા જાતા હૈ ઉસસે અવિશિષ્ટ (-ઉસ અસ્તિત્વસે અનન્ય) ગુણભૂત હી દ્રવ્યસ્વભાવભૂત
પરિણામ હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકી ૧વૃત્તિ (અસ્તિત્વ) તીન પ્રકારકે સમયકો સ્પર્શિત કરતી હોનેસે

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

સ્પર્શિન્યાઃ પ્રતિક્ષણં તેન તેન સ્વભાવેન પરિણમનાત્ . દ્રવ્યસ્વભાવભૂત એવ તાવત્પરિણામઃ .
સ ત્વસ્તિત્વભૂતદ્રવ્યવૃત્ત્યાત્મકત્વાત્સદવિશિષ્ટો દ્રવ્યવિધાયકો ગુણ એવેતિ સત્તાદ્રવ્યયો-
ર્ગુણગુણિભાવઃ સિદ્ધયતિ ..૧૦૯..
અથ ગુણગુણિનોર્નાનાત્વમુપહન્તિ —
ણત્થિ ગુણો ત્તિ વ કોઈ પજ્જાઓ ત્તીહ વા વિણા દવ્વં .
દવ્વત્તં પુણ ભાવો તમ્હા દવ્વં સયં સત્તા ..૧૧૦..
ચ ગુણી ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ — જો ખલુ દવ્વસહાવો પરિણામો યઃ ખલુ સ્ફુ ટં દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતઃ
પરિણામઃ પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાનુભવરૂપમનોવ્યાપારોત્પન્નસમસ્તમનોરથરૂપવિકલ્પજાલાભાવે સતિ યશ્ચિદા-
નન્દૈકાનુભૂતિરૂપઃ સ્વસ્થભાવસ્તસ્યોત્પાદઃ, પૂર્વોક્તવિકલ્પજાલવિનાશો વ્યયઃ, તદુભયાધારભૂતજીવત્વં
ધ્રૌવ્યમિત્યુક્તલક્ષણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકજીવદ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતો યોઽસૌ પરિણામઃ સો ગુણો સ ગુણો
ભવતિ . સ પરિણામઃ કથંભૂતઃ સન્ગુણો ભવતિ . સદવિસિટ્ઠો સતોઽસ્તિત્વાદવિશિષ્ટોઽભિન્નસ્તદુત્પાદાદિત્રયં
તિષ્ઠત્યસ્તિત્વં ચૈકં તિષ્ઠત્યસ્તિત્વેન સહ કથમભિન્નો ભવતીતિ ચેત્ . ‘‘ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યયુક્તં સત્’’
ઇતિ વચનાત્ . એવં સતિ સત્તૈવ ગુણો ભવતીત્યર્થઃ . ઇતિ ગુણવ્યાખ્યાનં ગતમ્ . સદવટ્ઠિદં સહાવે દવ્વં તિ
સદવસ્થિતં સ્વભાવે દ્રવ્યમિતિ . દ્રવ્યં પરમાત્મદ્રવ્યં ભવતિ . કિં કર્તૃ . સદિતિ . કેન . અભેદ-
નયેન . કથંભૂતમ્ . સત્ અવસ્થિતમ્ . ક્વ . ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકસ્વભાવે . જિણોવદેસોયં અયં
જિનોપદેશ ઇતિ ‘સદવટ્ઠિદં સહાવે દવ્વં દવ્વસ્સ જો હુ પરિણામો’ ઇત્યાદિપૂર્વસૂત્રે યદુક્તં
તદેવેદં વ્યાખ્યાનમ્, ગુણકથનં પુનરધિકમિતિ તાત્પર્યમ્ . યથેદં જીવદ્રવ્યે ગુણગુણિનોર્વ્યાખ્યાનં
(વહ વૃત્તિ – અસ્તિત્વ) પ્રતિક્ષણ ઉસ -ઉસ સ્વભાવરૂપ પરિણમિત હોતી હૈ .
(ઇસપ્રકાર) પ્રથમ તો દ્રવ્યકા સ્વભાવભૂત પરિણામ હૈ; ઔર વહ (ઉત્પાદ -વ્યય-
ધ્રૌવ્યાત્મક પરિણામ) અસ્તિત્વભૂત ઐસી દ્રવ્યકી વૃત્તિસ્વરૂપ હોનેસે, ‘સત્’ સે અવિશિષ્ટ,
દ્રવ્યવિધાયક (-દ્રવ્યકા રચયિતા) ગુણ હી હૈ . — ઇસપ્રકાર સત્તા ઔર દ્રવ્યકા ગુણગુણીપના
સિદ્ધ હોતા હૈ ..૧૦૯..
અબ ગુણ ઔર ગુણીકે અનેકત્વકા ખણ્ડન કરતે હૈં : —
પર્યાય કે ગુણ એવું કોઈ ન દ્રવ્ય વિણ વિશ્વે દીસે;
દ્રવ્યત્વ છે વળી ભાવ; તેથી દ્રવ્ય પોતે સત્ત્વ છે . ૧૧૦.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

નાસ્તિ ગુણ ઇતિ વા કશ્ચિત્ પર્યાય ઇતીહ વા વિના દ્રવ્યમ્ .
દ્રવ્યત્વં પુનર્ભાવસ્તસ્માદ્દ્રવ્યં સ્વયં સત્તા ..૧૧૦..
ન ખલુ દ્રવ્યાત્પૃથગ્ભૂતો ગુણ ઇતિ વા પર્યાય ઇતિ વા કશ્ચિદપિ સ્યાત્; યથા
સુવર્ણાત્પૃથગ્ભૂતં તત્પીતત્વાદિકમિતિ વા તત્કુણ્ડલત્વાદિકમિતિ વા . અથ તસ્ય તુ દ્રવ્યસ્ય
સ્વરૂપવૃત્તિભૂતમસ્તિત્વાખ્યં યદ્દ્રવ્યત્વં સ ખલુ તદ્ભાવાખ્યો ગુણ એવ ભવન્ કિં હિ
દ્રવ્યાત્પૃથગ્ભૂતત્વેન વર્તતે . ન વર્તત એવ . તર્હિ દ્રવ્યં સત્તાઽસ્તુ સ્વયમેવ ..૧૧૦..
અથ દ્રવ્યસ્ય સદુત્પાદાસદુત્પાદયોરવિરોધં સાધયતિ —
એવંવિહં સહાવે દવ્વં દવ્વત્થપજ્જયત્થેહિં .
સદસબ્ભાવણિબદ્ધં પાદુબ્ભાવં સદા લભદિ ..૧૧૧..
કૃતં તથા સર્વદ્રવ્યેષુ જ્ઞાતવ્યમિતિ ..૧૦૯.. અથ ગુણપર્યાયાભ્યાં સહ દ્રવ્યસ્યાભેદં દર્શયતિ — ણત્થિ
નાસ્તિ ન વિદ્યતે . સ કઃ . ગુણો ત્તિ વ કોઈ ગુણ ઇતિ કશ્ચિત્ . ન કેવલં ગુણઃ પજ્જાઓ ત્તીહ વા પર્યાયો
વેતીહ . કથમ્ . વિણા વિના . કિં વિના . દવ્વં દ્રવ્યમ્ . ઇદાનીં દ્રવ્યં કથ્યતે . દવ્વત્તં પુણ ભાવો
દ્રવ્યત્વમસ્તિત્વમ્ . તત્પુનઃ કિં ભણ્યતે . ભાવઃ . ભાવઃ કોઽર્થઃ . ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકસદ્ભાવઃ . તમ્હા
દવ્વં સયં સત્તા તસ્માદભેદનયેન સત્તા સ્વયમેવ દ્રવ્યં ભવતીતિ . તદ્યથા — મુક્તાત્મદ્રવ્યે પરમાવાપ્તિરૂપો
અન્વયાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ વિશ્વમેં [ગુણઃ ઇતિ વા કશ્ચિત્ ] ગુણ ઐસા કુછ [પર્યાયઃ
ઇતિ વા ] યા પર્યાય ઐસા કુછ [દ્રવ્યં વિના નાસ્તિ ] દ્રવ્યકે બિના (-દ્રવ્યસે પૃથક્) નહીં હોતા;
[દ્રવ્યત્વં પુનઃ ભાવઃ ] ઔર દ્રવ્યત્વ વહ ભાવ હૈ (અર્થાત્ અસ્તિત્વ ગુણ હૈ); [તસ્માત્ ] ઇસલિયે
[દ્રવ્યં સ્વયં સત્તા ] દ્રવ્ય સ્વયં સત્તા (અસ્તિત્વ) હૈ ..૧૧૦..
ટીકા : — વાસ્તવમેં દ્રવ્યસે પૃથગ્ભૂત (ભિન્ન) ઐસા કોઈ ગુણ યા ઐસી કોઈ પર્યાય
કુછ નહીં હોતા; જૈસે — સુવર્ણસે પૃથગ્ભૂત ઉસકા પીલાપન આદિ યા ઉસકા કુણ્ડલત્વાદિ નહીં
હોતા તદનુસાર . અબ, ઉસ દ્રવ્યકે સ્વરૂપકી વૃત્તિભૂત જો ‘અસ્તિત્વ’ નામસે કહા જાનેવાલા
દ્રવ્યત્વ વહ ઉસકા ‘ભાવ’ નામસે ક હા જાનેવાલા ગુણ હી હોનેસે, ક્યા વહ દ્રવ્યસે પૃથક્રૂપ
વર્તતા હૈ ? નહીં હી વર્તતા . તબ ફિ ર દ્રવ્ય સ્વયમેવ સત્તા હો ..૧૧૦..
અબ, દ્રવ્યકે સત્ -ઉત્પાદ ઔર અસત્ -ઉત્પાદ હોનેમેં અવિરોધ સિદ્ધ કરતે હૈં : —
આવું દરવ દ્રવ્યાર્થ – પર્યાયાર્થથી નિજભાવમાં
સદ્ભાવ -અણસદ્ભાવયુત ઉત્પાદને પામે સદા. ૧૧૧.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

એવંવિધં સ્વભાવે દ્રવ્યં દ્રવ્યાર્થપર્યાયાર્થાભ્યામ્ .
સદસદ્ભાવનિબદ્ધં પ્રાદુર્ભાવં સદા લભતે ..૧૧૧..
એવમેતદ્યથોદિતપ્રકારસાકલ્યાકલંક લાંછનમનાદિનિધનં સત્સ્વભાવે પ્રાદુર્ભાવમાસ્કન્દતિ
દ્રવ્યમ્ . સ તુ પ્રાદુર્ભાવો દ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યાભિધેયતાયાં સદ્ભાવનિબદ્ધ એવ સ્યાત્; પર્યાયાભિધેયતાયાં
ત્વસદ્ભાવનિબદ્ધ એવ . તથા હિ — યદા દ્રવ્યમેવાભિધીયતે ન પર્યાયાસ્તદા પ્રભવાવસાન-
વર્જિતાભિર્યૌગપદ્યપ્રવૃત્તાભિર્દ્રવ્યનિષ્પાદિકાભિરન્વયશક્તિભિઃ પ્રભવાવસાનલાંછનાઃ ક્રમપ્રવૃત્તાઃ
મોક્ષપર્યાયઃ કેવલજ્ઞાનાદિરૂપો ગુણસમૂહશ્ચ યેન કારણેન તદ્દ્વયમપિ પરમાત્મદ્રવ્યં વિના નાસ્તિ,
ન વિદ્યતે . કસ્માત્ . પ્રદેશાભેદાદિતિ . ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકશુદ્ધસત્તારૂપં મુક્તાત્મદ્રવ્યં ભવતિ .
તસ્માદભેદેન સત્તૈવ દ્રવ્યમિત્યર્થઃ . યથા મુક્તાત્મદ્રવ્યે ગુણપર્યાયાભ્યાં સહાભેદવ્યાખ્યાનં કૃતં તથા
યથાસંભવં સર્વદ્રવ્યેષુ જ્ઞાતવ્યમિતિ ..૧૧૦.. એવં ગુણગુણિવ્યાખ્યાનરૂપેણ પ્રથમગાથા, દ્રવ્યસ્ય
ગુણપર્યાયાભ્યાં સહ ભેદો નાસ્તીતિ કથનરૂપેણ દ્વિતીયા ચેતિ સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયેન ષષ્ઠસ્થલં ગતમ્ .. અથ
દ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યાર્થિકપર્યાયાર્થિકનયાભ્યાં સદુત્પાદાસદુત્પાદૌ દર્શયતિ – એવંવિહસબ્ભાવે એવંવિધસદ્ભાવે
સત્તાલક્ષણમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યલક્ષણં ગુણપર્યાયલક્ષણં દ્રવ્યં ચેત્યેવંવિધપૂર્વોક્તસદ્ભાવે સ્થિતં, અથવા એવંવિહં
સહાવે ઇતિ પાઠાન્તરમ્ . તત્રૈવંવિધં પૂર્વોક્તલક્ષણં સ્વકીયસદ્ભાવે સ્થિતમ્ . કિમ્ . દવ્વં દ્રવ્યં કર્તૃ . કિં
૧. અકલંક = નિર્દોષ (યહ દ્રવ્ય પૂર્વકથિત સર્વપ્રકાર નિર્દોષ લક્ષણવાલા હૈ .)
૨. અભિધેયતા = કહને યોગ્યપના; વિવક્ષા; કથની .
૩. અન્વયશક્તિ = અન્વયરૂપશક્તિ . (અન્વયશક્તિયાઁ ઉત્પત્તિ ઔર નાશસે રહિત હૈં, એક હી સાથ પ્રવૃત્ત
હોતી હૈં ઔર દ્રવ્યકો ઉત્પન્ન કરતી હૈં . જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ઇત્યાદિ આત્મદ્રવ્યકી અન્વયશક્તિયાઁ હૈં .)
અન્વયાર્થ : — [એવંવિધં દ્રવ્યં ] ઐસા (પૂર્વોક્ત) દ્રવ્ય [સ્વભાવે ] સ્વભાવમેં
[દ્રવ્યાર્થપર્યાયાર્થાભ્યાં ] દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક નયોંકે દ્વારા [સદસદ્ભાવનિબદ્ધં પ્રાદુર્ભાવં ]
સદ્ભાવસંબદ્ધ ઔર અસદ્ભાવસંબદ્ધ ઉત્પાદકો [સદા લભતે ] સદા પ્રાપ્ત કરતા હૈ ..૧૧૧..
ટીકા : — ઇસપ્રકાર યથોદિત (પૂર્વકથિત) સર્વ પ્રકારસે ૧અકલંક લક્ષણવાલા,
અનાદિનિધન વહ દ્રવ્ય સત્ -સ્વભાવમેં (અસ્તિત્વસ્વભાવમેં) ઉત્પાદકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . દ્રવ્યકા
વહ ઉત્પાદ, દ્રવ્યકી ૨અભિધેયતાકે સમય સદ્ભાવસંબદ્ધ હી હૈ ઔર પર્યાયોંકી અભિધેયતાકે
સમય અસદ્ભાવસંબદ્ધ હી હૈ . ઇસે સ્પષ્ટ સમઝાતે હૈં : —
જબ દ્રવ્ય હી કહા જાતા હૈ — પર્યાયેં નહીં, તબ ઉત્પત્તિવિનાશ રહિત, યુગપત્ પ્રવર્તમાન,
દ્રવ્યકો ઉત્પન્ન કરનેવાલી ૩અન્વયશક્તિયોંકે દ્વારા, ઉત્પત્તિવિનાશલક્ષણવાલી, ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

પર્યાયનિષ્પાદિકા વ્યતિરેકવ્યક્તીસ્તાસ્તાઃ સંક્રામતો દ્રવ્યસ્ય સદ્ભાવનિબદ્ધ એવ પ્રાદુર્ભાવઃ,
હેમવત્ . તથા હિ — યદા હેમૈવાભિધીયતે નાંગદાદયઃ પર્યાયાસ્તદા હેમસમાનજીવિતાભિર્યૌગ-
પદ્યપ્રવૃત્તાભિર્હેમનિષ્પાદિકાભિરન્વયશક્તિ ભિરંગદાદિપર્યાયસમાનજીવિતાઃ ક્રમપ્રવૃત્તા અંગદાદિ-
પર્યાયનિષ્પાદિકા વ્યતિરેકવ્યક્તીસ્તાસ્તાઃ સંક્રામતો હેમ્નઃ સદ્ભાવનિબદ્ધ એવ પ્રાદુર્ભાવઃ . યદા
તુ પર્યાયા એવાભિધીયન્તે ન દ્રવ્યં, તદા પ્રભવાવસાનલાંછનાભિઃ ક્રમપ્રવૃત્તાભિઃ
પર્યાયનિષ્પાદિકાભિર્વ્યતિરેકવ્યક્તિભિસ્તાભિસ્તાભિઃ પ્રભવાવસાનવર્જિતા યૌગપદ્યપ્રવૃત્તા દ્રવ્ય-
કરોતિ . સદા લભદિ સદા સર્વકાલં લભતે . કિં કર્મતાપન્નમ્ . પાદુબ્ભાવં પ્રાદુર્ભાવમુત્પાદમ્ .
કથંભૂતમ્ . સદસબ્ભાવણિબદ્ધં સદ્ભાવનિબદ્ધમસદ્ભાવનિબદ્ધં ચ . કાભ્યાં કૃત્વા . દવ્વત્થપજ્જયત્થેહિં
દ્રવ્યાર્થિકપર્યાયાર્થિકનયાભ્યામિતિ . તથાહિ — યથા યદા કાલે દ્રવ્યાર્થિકનયેન વિવક્ષા ક્રિયતે યદેવ
કટકપર્યાયે સુવર્ણં તદેવ કઙ્કણપર્યાયે નાન્યદિતિ, તદા કાલે સદ્ભાવનિબદ્ધ એવોત્પાદઃ . કસ્માદિતિ
ચેત્ . દ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યરૂપેણાવિનષ્ટત્વાત્ . યદા પુનઃ પર્યાયવિવક્ષા ક્રિયતે કટકપર્યાયાત્ સકાશાદન્યો યઃ
કઙ્કણપર્યાયઃ સુવર્ણસમ્બન્ધી સ એવ ન ભવતિ, તદા પુનરસદુત્પાદઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ . પૂર્વપર્યાયસ્ય
વિનષ્ટત્વાત્ . તથા યદા દ્રવ્યાર્થિકનયવિવક્ષા ક્રિયતે ય એવ પૂર્વં ગૃહસ્થાવસ્થાયામેવમેવં ગૃહવ્યાપારં
કૃતવાન્ પશ્ચાજ્જિનદીક્ષાં ગૃહીત્વા સ એવેદાનીં રામાદિકેવલિપુરુષો નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકપરમાત્મધ્યાને-
*૧. વ્યતિરેકવ્યક્તિ = ભેદરૂપ પ્રગટતા . [વ્યતિરેકવ્યક્તિયાઁ ઉત્પત્તિ વિનાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈં, ક્રમશઃ પ્રવૃત્ત
હોતી હૈં ઔર પર્યાયોંકો ઉત્પન્ન કરતી હૈં . શ્રુતજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન ઇત્યાદિ તથા સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર,
યથાખ્યાતચારિત્ર ઇત્યાદિ આત્મદ્રવ્યકી વ્યતિરેકવ્યક્તિયાઁ હૈં . વ્યતિરેક ઔર અન્વયકે અર્થોંકે લિયે
૧૯૯વેં પૃષ્ઠકા ફુ ટનોટ (ટિપ્પણી) દેખેં . ]
૨. સદ્ભાવસંબદ્ધ = સદ્ભાવ -અસ્તિત્વકે સાથ સંબંધ રખનેવાલા, – સંકલિત . [દ્રવ્યકી વિવક્ષાકે સમય
અન્વય શક્તિયોંકો મુખ્ય ઔર વ્યતિરેકવ્યક્તિયોંકો ગૌણ કર દિયા જાતા હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યકે
સદ્ભાવસંબદ્ધ ઉત્પાદ (સત્ -ઉત્પાદ, વિદ્યમાનકા ઉત્પાદ) હૈ . ]
પ્ર. ૨૮
પર્યાયોંકી ઉત્પાદક ઉન -ઉન ૧વ્યતિરેકવ્યક્તિયોંકો પ્રાપ્ત હોનેવાલે દ્રવ્યકો ૨સદ્ભાવસંબદ્ધ હી
ઉત્પાદ હૈ; સુવર્ણકી ભાઁતિ . જૈસે : — જબ સુવર્ણ હી કહા જાતા હૈ — બાજૂબંધા આદિ પર્યાયેં
નહીં, તબ સુવર્ણ જિતની સ્થાયી, યુગપત્ પ્રવર્તમાન, સુવર્ણકી ઉત્પાદક અન્વયશક્તિયોંકે દ્વારા
બાજૂબંધ ઇત્યાદિ પર્યાય જિતને સ્થાયી, ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન, બાજૂબંધ ઇત્યાદિ પર્યાયોંકી ઉત્પાદક
ઉન -ઉન વ્યતિરેકવ્યક્તિયોંકો પ્રાપ્ત હોનેવાલે સુવર્ણકા સદ્ભાવસંબદ્ધ હી ઉત્પાદ હૈ .
ઔર જબ પર્યાયેં હી કહી જાતી હૈં, — દ્રવ્ય નહીં, તબ ઉત્પત્તિવિનાશ જિનકા લક્ષણ હૈ
ઐસી, ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન, પર્યાયોંકો ઉત્પન્ન કરનેવાલી ઉન -ઉન વ્યતિરેકવ્યક્તિયોંકે દ્વારા,
ઉત્પત્તિવિનાશ રહિત, યુગપત્ પ્રવર્તમાન, દ્રવ્યકી ઉત્પાદક અન્વયશક્તિયોંકો પ્રાપ્ત હોનેવાલે

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

નિષ્પાદિકા અન્વયશક્તીઃ સંક્રામતો દ્રવ્યસ્યાસદ્ભાવનિબદ્ધ એવ પ્રાદુર્ભાવઃ, હેમવદેવ . તથા
હિ — યદાંગદાદિપર્યાયા એવાભિધીયન્તે, ન હેમ, તદાંગદાદિપર્યાયસમાનજીવિતાભિઃ
ક્રમપ્રવૃત્તાભિરંગદાદિપર્યાયનિષ્પાદિકાભિર્વ્યતિરેકવ્યક્તિભિસ્તાભિસ્તાભિર્હેમસમાનજીવિતા
યૌગપદ્યપ્રવૃત્તા હેમનિષ્પાદિકા અન્વયશક્તિઃ સંક્રામતો હેમ્નોઽસદ્ભાવનિબદ્ધ એવ પ્રાદુર્ભાવઃ .
અથ પર્યાયાભિધેયતાયામપ્યસદુત્પત્તૌ પર્યાયનિષ્પાદિકાસ્તાસ્તા વ્યતિરેકવ્યક્તયો યૌગપદ્યપ્રવૃત્તિ-
માસાદ્યાન્વયશક્તિત્વમાપન્નાઃ પર્યાયાન્ દ્રવીકુર્યુઃ, તથાંગદાદિપર્યાયનિષ્પાદિકાભિસ્તાભિ-
સ્તાભિર્વ્યતિરેકવ્યક્તિભિર્યૌગપદ્યપ્રવૃત્તિમાસાદ્યાન્વયશક્તિત્વમાપન્નાભિરંગદાદિપર્યાયા અપિ હેમી-
ક્રિયેરન્ . દ્રવ્યાભિધેયતાયામપિ સદુત્પત્તૌ દ્રવ્યનિષ્પાદિકા અન્વયશક્તયઃ ક્રમપ્રવૃત્તિમાસાદ્ય
તત્તદ્વયતિરેકવ્યક્તિત્વમાપન્ના દ્રવ્યં પર્યાયીકુર્યુઃ, તથા હેમનિષ્પાદિકાભિરન્વયશક્તિભિઃ
નાનન્તસુખામૃતતૃપ્તો જાતઃ, ન ચાન્ય ઇતિ, તદા સદ્ભાવનિબદ્ધ એવોત્પાદઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ .
પુરુષત્વેનાવિનષ્ટત્વાત્ . યદા તુ પર્યાયનયવિવક્ષા ક્રિયતે પૂર્વં સરાગાવસ્થાયાઃ સકાશાદન્યોઽયં
ભરતસગરરામપાણ્ડવાદિકેવલિપુરુષાણાં સંબન્ધી નિરુપરાગપરમાત્મપર્યાયઃ સ એવ ન ભવતિ, તદા
દ્રવ્યકો ૧અસદ્ભાવસંબદ્ધ હી ઉત્પાદ હૈ; સુવર્ણકી હી ભાઁતિ . વહ ઇસપ્રકાર જબ બાજૂબંધાદિ
પર્યાયેં હી કહી જાતી હૈં — સુવર્ણ નહીં, તબ બાજૂબંધ ઇત્યાદિ પર્યાય જિતની ટિકનેવાલી, ક્રમશઃ
પ્રવર્તમાન, બાજૂબંધ ઇત્યાદિ પર્યાયોંકી ઉત્પાદક ઉન -ઉન વ્યતિરેક -વ્યક્તિયોંકે દ્વારા, સુવર્ણ
જિતની ટિકનેવાલી, યુગપત્ પ્રવર્તમાન, સુવર્ણકી ઉત્પાદક અન્વયશક્તિયોંકો પ્રાપ્ત સુવર્ણકે
અસદ્ભાવયુક્ત હી ઉત્પાદ હૈ .
અબ, પર્યાયોંકી અભિધેયતા (કથની) કે સમય ભી, અસત્ -ઉત્પાદમેં પર્યાયોંકો ઉત્પન્ન
કરનેવાલી વે -વે વ્યતિરેકવ્યક્તિયાઁ યુગપત્ પ્રવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરકે અન્વયશક્તિપનેકો પ્રાપ્ત હોતી હુઈ
પર્યાયોંકો દ્રવ્ય કરતા હૈ (-પર્યાયોંકી વિવક્ષાકે સમય ભી વ્યતિરેકવ્યક્તિયાઁ અન્વયશક્તિરૂપ
બનતી હુઈ પર્યાયોંકો દ્રવ્યરૂપ કરતી હૈં ); જૈસે બાજૂબંધ આદિ પર્યાયોંકો ઉત્પન્ન કરનેવાલી વે-
વે વ્યતિરેકવ્યક્તિયાઁ યુગપત્ પ્રવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરકે અન્વયશક્તિપનેકો પ્રાપ્ત કરતી હુઈ બાજુબંધ
ઇત્યાદિ પર્યાયોંકો સુવર્ણ કરતા હૈ તદ્નુસાર . દ્રવ્યકી અભિધેયતાકે સમય ભી, સત્ -ઉત્પાદમેં
દ્રવ્યકી ઉત્પાદક અન્વયશક્તિયાઁ ક્રમપ્રવૃત્તિકો પ્રાપ્ત કરકે ઉસ -ઉસ વ્યતિરેકવ્યક્તિત્વકો પ્રાપ્ત
હોતી હુઈ, દ્રવ્યકો પર્યાયેં (-પર્યાયરૂપ) કરતી હૈં; જૈસે સુવર્ણકી ઉત્પાદક અન્વયશક્તિયાઁ
૧. અસદ્ભાવસંબંદ્ધ = અનસ્તિત્વકે સાથ સંબંધવાલા — સંકલિત . [પર્યાયોંકી વિવક્ષાકે સમય
વ્યતિરેકવ્યક્તિયોંકો મુખ્ય ઔર અન્વયશક્તિયોંકો ગૌણ કિયા જાતા હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યકે અસદ્ભાવસંબદ્ધ
ઉત્પાદ (અસત્ -ઉત્પાદ, અવિદ્યમાનકા ઉત્પાદ) હૈ . ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

ક્રમપ્રવૃત્તિમાસાદ્ય તત્તદ્વયતિરેકમાપન્નાભિર્હેમાંગદાદિપર્યાયમાત્રીક્રિયેત . તતો દ્રવ્યાર્થાદેશા-
ત્સદુત્પાદઃ, પર્યાયાર્થાદેશાદસત્ ઇત્યનવદ્યમ્ ..૧૧૧..
અથ સદુત્પાદમનન્યત્વેન નિશ્ચિનોતિ —
જીવો ભવં ભવિસ્સદિ ણરોઽમરો વા પરો ભવીય પુણો .
કિં દવ્વત્તં પજહદિ ણ જહં અણ્ણો કહં હોદિ ..૧૧૨..
પુનરસદ્ભાવનિબદ્ધ એવોત્પાદઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ . પૂર્વપર્યાયાદન્યત્વાદિતિ . યથેદં જીવદ્રવ્યે સદુત્પાદા-
સદુત્પાદવ્યાખ્યાનં કૃતં તથા સર્વદ્રવ્યેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિતિ ..૧૧૧.. અથ પૂર્વોક્તમેવ સદુત્પાદં
દ્રવ્યાદભિન્નત્વેન વિવૃણોતિ — જીવો જીવઃ કર્તા ભવં ભવન્ પરિણમન્ સન્ ભવિસ્સદિ ભવિષ્યતિ તાવત્ .
ક્રમપ્રવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરકે ઉસ -ઉસ વ્યતિરેકવ્યક્તિત્વકો પ્રાપ્ત હોતી હુઈ, સુવર્ણકો બાજૂબંધાદિ
પર્યાયમાત્ર (-પર્યાયમાત્રરૂપ) કરતી હૈં .
ઇસલિયે દ્રવ્યાર્થિક કથનસે સત્ -ઉત્પાદ હૈ, પર્યાયાર્થિક કથનસે અસત્ -ઉત્પાદ હૈ —
યહ બાત અનવદ્ય (નિર્દોષ, અબાધ્ય) હૈ .
ભાવાર્થ : — જો પહલે વિદ્યમાન હો ઉસીકી ઉત્પત્તિકો સત્ -ઉત્પાદ કહતે હૈં ઔર જો
પહલે વિદ્યમાન ન હો ઉસકી ઉત્પત્તિકો અસત્ -ઉત્પાદ કહતે હૈં . જબ પર્યાયોંકો ગૌણ કરકે
દ્રવ્યકા મુખ્યતયા કથન કિયા જાતા હૈ, તબ તો જો વિદ્યમાન થા વહી ઉત્પન્ન હોતા હૈ, (ક્યોંકિ
દ્રવ્ય તો તીનોં કાલમેં વિદ્યમાન હૈ); ઇસલિયે દ્રવ્યાર્થિક નયસે તો દ્રવ્યકો સત્ -ઉત્પાદ હૈ; ઔર
જબ દ્રવ્યકો ગૌણ કરકે પર્યાયોંકા મુખ્યતયા કથન કિયા જાતા હૈ તબ જો વિદ્યમાન નહીં થા
વહ ઉત્પન્ન હોતા હૈ (ક્યોંકિ વર્તમાન પર્યાય ભૂતકાલમેં વિદ્યમાન નહીં થી), ઇસલિયે પર્યાયાર્થિક
નયસે દ્રવ્યકે અસત્ -ઉત્પાદ હૈ .
યહાઁ યહ લક્ષ્યમેં રખના ચાહિયે કિ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયેં ભિન્ન -ભિન્ન વસ્તુએઁ નહીં હૈં; ઇસલિયે
પર્યાયોંકી વિવક્ષાકે સમય ભી, અસત્ -ઉત્પાદમેં, જો પર્યાયેં હૈં વે દ્રવ્ય હી હૈં, ઔર દ્રવ્યકી
વિવક્ષાકે સમય ભી સત્ -ઉત્પાદમેં, જો દ્રવ્ય હૈ વે હી પર્યાયેં હી હૈં ..૧૧૧..
અબ (સર્વ પર્યાયોંમેં દ્રવ્ય અનન્ય હૈ અર્થાત્ વહ કા વહી હૈ, ઇસલિયે ઉસકે સત્ -ઉત્પાદ
– ઇસપ્રકાર) સત્ -ઉત્પાદકો અનન્યત્વ કે દ્વારા નિશ્ચિત કરતે હૈં : —
જીવ પરિણમે તેથી નરાદિક એ થશે; પણ તે – રૂપે
શું છોડતો દ્રવ્યત્વને ? નહિ છોડતો ક્યમ અન્ય એ ? ૧૧૨.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

જીવો ભવન્ ભવિષ્યતિ નરોઽમરો વા પરો ભૂત્વા પુનઃ .
કિં દ્રવ્યત્વં પ્રજહાતિ ન જહદન્યઃ કથં ભવતિ ..૧૧૨..
દ્રવ્યં હિ તાવદ્ દ્રવ્યત્વભૂતામન્વયશક્તિં નિત્યમપ્યપરિત્યજદ્ભવતિ સદેવ . યસ્તુ દ્રવ્યસ્ય
પર્યાયભૂતાયા વ્યતિરેકવ્યક્તેઃ પ્રાદુર્ભાવઃ તસ્મિન્નપિ દ્રવ્યત્વભૂતાયા અન્વયશક્તેરપ્રચ્યવનાદ્
દ્રવ્યમનન્યદેવ . તતોઽનન્યત્વેન નિશ્ચીયતે દ્રવ્યસ્ય સદુત્પાદઃ . તથા હિ — જીવો દ્રવ્યં
ભવન્નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવસિદ્ધત્વાનામન્યતમેન પર્યાયેણ દ્રવ્યસ્ય પર્યાયદુર્લલિતવૃત્તિત્વાદ-
વશ્યમેવ ભવિષ્યતિ . સ હિ ભૂત્વા ચ તેન કિં દ્રવ્યત્વભૂતામન્વયશક્તિમુજ્ઝતિ, નોજ્ઝતિ .
કિં કિં ભવિષ્યતિ . નિર્વિકારશુદ્ધોપયોગવિલક્ષણાભ્યાં શુભાશુભોપયોગાભ્યાં પરિણમ્ય ણરોઽમરો વા પરો
નરો દેવઃ પરસ્તિર્યઙ્નારકરૂપો વા નિર્વિકારશુદ્ધોપયોગેન સિદ્ધો વા ભવિષ્યતિ . ભવીય પુણો એવં
પૂર્વોક્તપ્રકારેણ પુનર્ભૂત્વાપિ . અથવા દ્વિતીયવ્યાખ્યાનમ્ . ભવન્ વર્તમાનકાલાપેક્ષયા ભવિષ્યતિ
ભાવિકાલાપેક્ષયા ભૂત્વા ભૂતકાલાપેક્ષયા ચેતિ કાલત્રયે ચૈવં ભૂત્વાપિ કિં દવ્વત્તં પજહદિ કિં દ્રવ્યત્વં
પરિત્યજતિ . ણ ચયદિ દ્રવ્યાર્થિકનયેન દ્રવ્યત્વં ન ત્યજતિ, દ્રવ્યાદ્ભિન્નો ન ભવતિ . અણ્ણો કહં હવદિ
અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [ભવન્ ] પરિણમિત હોતા હુઆ [નરઃ ] મનુષ્ય,
[અમરઃ ] દેવ [વા ] અથવા [પરઃ ] અન્ય (-તિર્યંચ, નારકી યા સિદ્ધ) [ભવિષ્યતિ ] હોગા,
[પુનઃ ] પરન્તુ [ભૂત્વા ] મનુષ્ય દેવાદિ હોકર [કિં ] ક્યા વહ [દ્રવ્યત્વં પ્રજહાતિ ] દ્રવ્યત્વકો
છોડ દેતા હૈ ? [ન જહત્ ] નહીં છોડતા હુઆ વહ [અન્યઃ કથં ભવતિ ] અન્ય કૈસે હો સકતા
હૈ ? (અર્થાત્ વહ અન્ય નહીં, વહકા વહી હૈ .)..૧૧૨..
ટીકા : — પ્રથમ તો દ્રવ્ય દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકો કભી ભી ન છોડતા હુઆ સત્
(વિદ્યમાન) હી હૈ . ઔર દ્રવ્યકે જો પર્યાયભૂત વ્યતિરેકવ્યક્તિકા ઉત્પાદ હોતા હૈ ઉસમેં ભી
દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકા અચ્યુતપના હોનેસે દ્રવ્ય અનન્ય હી હૈ, (અર્થાત્ ઉસ ઉત્પાદમેં ભી
અન્વયશક્તિ તો અપતિત -અવિનષ્ટ -નિશ્ચલ હોનેસે દ્રવ્ય વહકા વહી હૈ, અન્ય નહીં .) ઇસલિયે
અનન્યપનેકે દ્વારા દ્રવ્યકા સત્ -ઉત્પાદ નિશ્ચિત હોતા હૈ, (અર્થાત્ ઉપરોક્ત કથનાનુસાર દ્રવ્યકા
દ્રવ્યાપેક્ષાસે અનન્યપના હોનેસે, ઉસકે સત્ -ઉત્પાદ હૈ, — ઐસા અનન્યપને દ્વારા સિદ્ધ હોતા હૈ .)
ઇસી બાતકો (ઉદાહરણ સે) સ્પષ્ટ કિયા જાતા હૈ : —
જીવ દ્રવ્ય હોનેસે ઔર દ્રવ્ય પર્યાયોંમેં વર્તનેસે જીવ નારકત્વ, તિર્યંચત્વ, મનુષ્યત્વ,
દેવત્વ ઔર સિદ્ધત્વમેંસે કિસી એક પર્યાયમેં અવશ્યમેવ (પરિણમિત) હોગા . પરન્તુ વહ
જીવ ઉસ પર્યાયરૂપ હોકર ક્યા દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકો છોડતા હૈ ? નહીં છોડતા .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

યદિ નોજ્ઝતિ કથમન્યો નામ સ્યાત્, યેન પ્રકટિતત્રિકોટિસત્તાકઃ સ એવ ન
સ્યાત્ ..૧૧૨..
અથાસદુત્પાદમન્યત્વેન નિશ્ચિનોતિ —
મણુવો ણ હોદિ દેવો દેવો વા માણુસો વ સિદ્ધો વા .
એવં અહોજ્જમાણો અણણ્ણભાવં કધં લહદિ ..૧૧૩..
મનુજો ન ભવતિ દેવો દેવો વા મનુષો વા સિદ્ધો વા .
એવમભવન્નનન્યભાવં કથં લભતે ..૧૧૩..
અન્યો ભિન્નઃ કથં ભવતિ . કિંતુ દ્રવ્યાન્વયશક્તિરૂપેણ સદ્ભાવનિબદ્ધોત્પાદઃ સ એવેતિ દ્રવ્યાદભિન્ન ઇતિ
ભાવાર્થઃ ..૧૧૨.. અથ દ્રવ્યસ્યાસદુત્પાદં પૂર્વપર્યાયાદન્યત્વેન નિશ્ચિનોતિ — મણુવો ણ હવદિ દેવો
આકુલત્વોત્પાદકમનુજદેવાદિવિભાવપર્યાયવિલક્ષણમનાકુલત્વરૂપસ્વભાવપરિણતિલક્ષણં પરમાત્મદ્રવ્યં
યદ્યપિ નિશ્ચયેન મનુષ્યપર્યાયે દેવપર્યાયે ચ સમાનં તથાપિ મનુજો દેવો ન ભવતિ . કસ્માત્ .
યદિ નહીં છોડતા તો વહ અન્ય કૈસે હો સકતા હૈ કિ જિસને ત્રિકોટિ સત્તા (-તીન
પ્રકારકી સત્તા) જિસકે પ્રગટ હૈ ઐસા વહ (જીવ), વહી ન હો ?
ભાવાર્થ : — જીવ મનુષ્ય -દેવાદિક પર્યાયરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ ભી અન્ય નહીં
હો જાતા, અનન્ય રહતા હૈ, વહકા વહી રહતા હૈ; ક્યોંકિ ‘વહી યહ દેવકા જીવ હૈ, જો
પૂર્વભવમેં મનુષ્ય થા ઔર અમુક ભવમેં તિર્યંચ થા’ ઐસા જ્ઞાન હો સકતા હૈ . ઇસપ્રકાર
જીવકી ભાઁતિ પ્રત્યેક દ્રવ્ય અપની સર્વ પર્યાયોંમેં વહકા વહી રહતા હૈ, અન્ય નહીં હો
જાતા, — ✽અનન્ય રહતા હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્યકા અનન્યપના હોનેસે દ્રવ્યકા સત્ -ઉત્પાદ નિશ્ચિત
હોતા હૈ ..૧૧૨..
અબ, અસત્ -ઉત્પાદકો અન્યત્વકે દ્વારા નિશ્ચિત કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [મનુજઃ ] મનુષ્ય [દેવઃ ન ભવતિ ] દેવ નહીં હૈ, [વા ] અથવા
[દેવઃ ] દેવ [માનુષઃ વા સિદ્ધઃ વા ] મનુષ્ય યા સિદ્ધ નહીં હૈ; [એવં અભવન્ ] ઐસા ન
હોતા હુઆ [અનન્ય ભાવં કથં લભતે ] અનન્યભાવકો કૈસે પ્રાપ્ત હો સકતા હૈ ? ..૧૧૩..
✽(અર્થાત્ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યાત્મક જીવ, મનુષ્યાદિ પર્યાયોંરૂપ પરિણમિત હોને પર ભી, અન્વયશક્તિકો નહીં
છોડતા હોનેસે અનન્ય – વહકા વહી – હૈ .)
માનવ નથી સુર, સુર પણ નહિ મનુજ કે નહિ સિદ્ધ છે;
એ રીત નહિ હોતો થકો ક્યમ તે અનન્યપણું ધરે ? ૧૧૩.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

પર્યાયા હિ પર્યાયભૂતાયા આત્મવ્યતિરેકવ્યક્તેઃ કાલ એવ સત્ત્વાત્તતોઽન્યકાલેષુ
ભવન્ત્યસન્ત એવ . યશ્ચ પર્યાયાણાં દ્રવ્યત્વભૂતયાન્વયશક્ત્યાનુસ્યૂતઃ ક્રમાનુપાતી સ્વકાલે
પ્રાદુર્ભાવઃ તસ્મિન્પર્યાયભૂતાયા આત્મવ્યતિરેકવ્યક્તેઃ પૂર્વમસત્ત્વાત્પર્યાયા અન્ય એવ . તતઃ
પર્યાયાણામન્યત્વેન નિશ્ચીયતે પર્યાયસ્વરૂપકર્તૃકરણાધિકરણભૂતત્વેન પર્યાયેભ્યોઽપૃથગ્ભૂતસ્ય
દ્રવ્યસ્યાસદુત્પાદઃ . તથા હિ — ન હિ મનુજસ્ત્રિદશો વા સિદ્ધો વા સ્યાત્, ન હિ ત્રિદશો
મનુજો વા સિદ્ધો વા સ્યાત્ . એવમસન્ કથમનન્યો નામ સ્યાત્, યેનાન્ય એવ ન સ્યાત્;
યેન ચ નિષ્પદ્યમાનમનુજાદિપર્યાયં જાયમાનવલયાદિવિકારં કાંચનમિવ જીવદ્રવ્યમપિ પ્રતિપદ-
મન્યન્ન સ્યાત્ ..૧૧૩..
દેવપર્યાયકાલે મનુષ્યપર્યાયસ્યાનુપલમ્ભાત્ . દેવો વા માણુસો વ સિદ્ધો વા દેવો વા મનુષ્યો ન ભવતિ
સ્વાત્મોપલબ્ધિરૂપસિદ્ધપર્યાયો વા ન ભવતિ . કસ્માત્ . પર્યાયાણાં પરસ્પરં ભિન્નકાલત્વાત્,
સુવર્ણદ્રવ્યે કુણ્ડલાદિપર્યાયાણામિવ . એવં અહોજ્જમાણો એવમભવન્સન્ અણણ્ણભાવં કધં લહદિ અનન્યભાવ-
ટીકા : — પર્યાયેં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિકે કાલમેં હી સત્ (-વિદ્યમાન)
હોનેસે, ઉસસે અન્ય કાલોંમેં અસત્ (-અવિદ્યમાન) હી હૈં . ઔર પર્યાયોંકા દ્રવ્યત્વભૂત
અન્વયશક્તિકે સાથ ગુંથા હુઆ (-એકરૂપતાસે યુક્ત) જો ક્રમાનુપાતી (ક્રમાનુસાર) સ્વકાલમેં
ઉત્પાદ હોતા હૈ ઉસમેં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિકા પહલે અસત્પના હોનેસે, પર્યાયેં અન્ય હી
હૈં . ઇસીલિયે પર્યાયોંકી અન્યતાકે દ્વારા દ્રવ્યકા — જો કિ પર્યાયોંકે સ્વરૂપકા કર્તા, કરણ
ઔર અધિકરણ હોનેસે પર્યાયોંસે અપૃથક્ હૈ ઉસકા — અસત્ -ઉત્પાદ નિશ્ચિત હોતા હૈ .
ઇસ બાતકો (ઉદાહરણ દેકર) સ્પષ્ટ કરતે હૈં : —
મનુષ્ય વહ દેવ યા સિદ્ધ નહીં હૈ, ઔર દેવ, વહ મનુષ્ય યા સિદ્ધ નહીં હૈ; ઇસપ્રકાર
ન હોતા હુઆ અનન્ય (-વહકા વહી) કૈસે હો સકતા હૈ, કિ જિસસે અન્ય હી ન હો ઔર જિસસે
મનુષ્યાદિ પર્યાયેં ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઐસા જીવ દ્રવ્ય ભી — વલયાદિ વિકાર (કંકણાદિ પર્યાયેં)
જિસકે ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઐસે સુવર્ણકી ભાઁતિ — પદ -પદ પર (પ્રતિ પર્યાય પર) અન્ય ન હો ?
[જૈસે કંકણ, કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયેં અન્ય હૈં, (-ભિન્ન -ભિન્ન હૈં, વે કી વે હી નહીં હૈં) ઇસલિયે
ઉન પર્યાયોંકા કર્તા સુવર્ણ ભી અન્ય હૈ, ઇસીપ્રકાર મનુષ્ય, દેવ ઇત્યાદિ પર્યાયેં અન્ય હૈં, ઇસલિયે
ઉન પર્યાયોંકા કર્તા જીવદ્રવ્ય ભી પર્યાયાપેક્ષાસે અન્ય હૈ . ]
ભાવાર્થ : — જીવકે અનાદિ અનન્ત -હોને પર ભી, મનુષ્ય પર્યાયકાલમેં દેવપર્યાયકી
યા સ્વાત્મોપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધપર્યાયકી અપ્રાપ્તિ હૈ અર્થાત્ મનુષ્ય, દેવ યા સિદ્ધ નહીં હૈ, ઇસલિયે
વે પર્યાયેં અન્ય અન્ય હૈં . ઐસા હોનેસે, ઉન પર્યાયોંકા કર્ત્તા, સાધન ઔર આધાર જીવ ભી
પર્યાયાપેક્ષાસે અન્યપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જીવકી ભાઁતિ પ્રત્યેક દ્રવ્યકે પર્યાયાપેક્ષાસે

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

અથૈકદ્રવ્યસ્યાન્યત્વાનન્યત્વવિપ્રતિષેધમુદ્ધુનોતિ —
દવ્વટ્ઠિએણ સવ્વં દવ્વં તં પજ્જયટ્ઠિએણ પુણો .
હવદિ ય અણ્ણમણણ્ણં તક્કાલે તમ્મયત્તાદો ..૧૧૪..
દ્રવ્યાર્થિકેન સર્વં દ્રવ્યં તત્પર્યાયાર્થિકેન પુનઃ .
ભવતિ ચાન્યદનન્યત્તત્કાલે તન્મયત્વાત્ ..૧૧૪..
સર્વસ્ય હિ વસ્તુનઃ સામાન્યવિશેષાત્મકત્વાત્તત્સ્વરૂપમુત્પશ્યતાં યથાક્રમં સામાન્ય-
વિશેષૌ પરિચ્છિન્દતી દ્વે કિલ ચક્ષુષી, દ્રવ્યાર્થિકં પર્યાયાર્થિકં ચેતિ . તત્ર પર્યાયાર્થિક-
મેકત્વં કથં લભતે, ન કથમપિ . તત એતાવદાયાતિ અસદ્ભાવનિબદ્ધોત્પાદઃ પૂર્વપર્યાયાદ્ભિન્નો
ભવતીતિ ..૧૧૩.. અથૈકદ્રવ્યસ્ય પર્યાયૈસ્સહાનન્યત્વાભિધાનમેકત્વમન્યત્વાભિધાનમનેકત્વં ચ નય-
વિભાગેન દર્શયતિ, અથવા પૂર્વોક્તસદ્ભાવનિબદ્ધાસદ્ભાવનિબદ્ધમુત્પાદદ્વયં પ્રકારાન્તરેણ સમર્થયતિ — હવદિ
ભવતિ . કિં કર્તૃ . સવ્વં દવ્વં સર્વં વિવક્ષિતાવિવક્ષિતજીવદ્રવ્યમ્ . કિંવિશિષ્ટં ભવતિ . અણણ્ણં
અનન્યમભિન્નમેકં તન્મયમિતિ . કેન સહ . તેન નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવરૂપવિભાવપર્યાયસમૂહેન કેવલ-
જ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયશક્તિરૂપસિદ્ધપર્યાયેણ ચ . કેન કૃત્વા . દવ્વટ્ઠિએણ શુદ્ધાન્વયદ્રવ્યાર્થિકનયેન .
કસ્માત્ . કુણ્ડલાદિપર્યાયેષુ સુવર્ણસ્યેવ ભેદાભાવાત્ . તં પજ્જયટ્ઠિએણ પુણો તદ્દ્રવ્યં પર્યાયાર્થિકનયેન
અન્યપના હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્યકો અન્યપના હોનેસે દ્રવ્યકે અસત્ -ઉત્પાદ હૈ, – ઐસા નિશ્ચિત હોતા
હૈ ..૧૧૩..
અબ, એક હી દ્રવ્યકે અનન્યપના ઔર અનન્યપના હોનેમેં જો વિરોધ હૈ, ઉસે દૂર કરતે
હૈં . (અર્થાત્ ઉસમેં વિરોધ નહીં આતા, યહ બતલાતે હૈં) : —
અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યાર્થિકેન ] દ્રવ્યાર્થિક (નય) સે [સર્વ ] સબ [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય હૈ;
[પુનઃ ચ ] ઔર [પર્યાયાર્થિકેન ] પર્યાયાર્થિક (નય) સે [તત્ ] વહ (દ્રવ્ય) [અન્યત્ ] અન્ય-
અન્ય હૈ, [તત્કાલે તન્મયત્વાત્ ] ક્યોંકિ ઉસ સમય તન્મય હોનેસે [અનન્યત્ ] (દ્રવ્ય પર્યાયોંસે)
અનન્ય હૈ ..૧૧૪..
ટીકા : — વાસ્તવમેં સભી વસ્તુ સામાન્ય -વિશેષાત્મક હોનેસે વસ્તુકા સ્વરૂપ
દેખનેવાલોંકે ક્રમશઃ (૧) સામાન્ય ઔર (૨) વિશેષકો જાનનેવાલી દો આઁખેં હૈં —
(૧) દ્રવ્યાર્થિક ઔર (૨) પર્યાયાર્થિક .
દ્રવ્યાર્થિકે બધું દ્રવ્ય છે; ને તે જ પર્યાયાર્થિકે
છે અન્ય, જેથી તે સમય તદ્રૂપ હોઈ અનન્ય છે. ૧૧૪.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

મેકાન્તનિમીલિતં વિધાય કેવલોન્મીલિતેન દ્રવ્યાર્થિકેન યદાવલોક્યતે તદા નારકતિર્યઙ્-
મનુષ્યદેવસિદ્ધત્વપર્યાયાત્મકેષુ વિશેષેષુ વ્યવસ્થિતં જીવસામાન્યમેકમવલોકયતામનવ-
લોકિતવિશેષાણાં તત્સર્વં જીવદ્રવ્યમિતિ પ્રતિભાતિ . યદા તુ દ્રવ્યાર્થિકમેકાન્તનિમીલિતં વિધાય
કેવલોન્મીલિતેન પર્યાયાર્થિકેનાવલોક્યતે તદા જીવદ્રવ્યે વ્યવસ્થિતાન્નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવ-
સિદ્ધત્વપર્યાયાત્મકાન્ વિશેષાનનેકાનવલોકયતામનવલોકિતસામાન્યાનામન્યદન્યત્પ્રતિભાતિ,
દ્રવ્યસ્ય તત્તદ્વિશેષકાલે તત્તદ્વિશેષેભ્યસ્તન્મયત્વેનાનન્યત્વાત્, ગણતૃણપર્ણદારુમયહવ્યવાહવત્ .
યદા તુ તે ઉભે અપિ દ્રવ્યાર્થિકપર્યાયાર્થિકે તુલ્યકાલોન્મીલિતે વિધાય તત ઇતશ્ચાવલોક્યતે
તદા નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવસિદ્ધત્વપર્યાયેષુ વ્યવસ્થિતં જીવસામાન્યં જીવસામાન્યે ચ વ્યવસ્થિતા
નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવસિદ્ધત્વપર્યાયાત્મકા વિશેષાશ્ચ તુલ્યકાલમેવાવલોક્યન્તે . તત્રૈકચક્ષુરવ-
પુનઃ અણ્ણં અન્યદ્ભિન્નમનેકં પર્યાયૈઃ સહ પૃથગ્ભવતિ . કસ્માદિતિ ચેત્ . તક્કાલે તમ્મયત્તાદો તૃણાગ્નિ-
કાષ્ઠાગ્નિપત્રાગ્નિવત્ સ્વકીયપર્યાયૈઃ સહ તત્કાલે તન્મયત્વાદિતિ . એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ . દ્રવ્યાર્થિક-
નયેન યદા વસ્તુપરીક્ષા ક્રિયતે તદા પર્યાયસન્તાનરૂપેણ સર્વં પર્યાયકદમ્બકં દ્રવ્યમેવ પ્રતિભાતિ . યદા
તુ પર્યાયનયવિવક્ષા ક્રિયતે તદા દ્રવ્યમપિ પર્યાયરૂપેણ ભિન્નં ભિન્નં પ્રતિભાતિ . યદા ચ પરસ્પરસાપેક્ષ-
નયદ્વયેન યુગપત્સમીક્ષ્યતે, તદૈકત્વમનેકત્વં ચ યુગપત્પ્રતિભાતીતિ . યથેદં જીવદ્રવ્યે વ્યાખ્યાનં કૃતં તથા
ઇનમેંસે પર્યાયાર્થિક ચક્ષુકો સર્વથા બન્દ કરકે જબ માત્ર ખુલી હુઈ દ્રવ્યાર્થિક ચક્ષુકે
દ્વારા દેખા જાતા હૈ તબ નારકપના, તિર્યંચપના, મનુષ્યપના, દેવપના ઔર સિદ્ધપના — વહ
પર્યાયસ્વરૂપ વિશેષોંમેં રહનેવાલે એક જીવસામાન્યકો દેખનેવાલે ઔર વિશેષોંકો ન દેખનેવાલે
જીવોંકો ‘વહ સબ જીવ દ્રવ્ય હૈ’ ઐસા ભાસિત હોતા હૈ . ઔર જબ દ્રવ્યાર્થિક ચક્ષુકો સર્વથા
બન્દ કરકે માત્ર ખુલી હુઈ પર્યાયાર્થિક ચક્ષુકે દ્વારા દેખા જાતા હૈ તબ જીવદ્રવ્યમેં રહનેવાલે
નારકપના, તિર્યંચપના, મનુષ્યપના, દેવપના ઔર સિદ્ધપના — વે પર્યાયસ્વરૂપ અનેક વિશેષોંકો
દેખનેવાલે ઔર સામાન્યકો ન દેખનેવાલે જીવોંકો (વહ જીવ દ્રવ્ય) અન્ય -અન્ય ભાસિત હોતા
હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્ય ઉન -ઉન વિશેષોંકે સમય તન્મય હોનેસે ઉન -ઉન વિશેષોંસે અનન્ય હૈ — કણ્ડે,
ઘાસ, પત્તે ઔર કાષ્ઠમય અગ્નિકી ભાઁતિ . (જૈસે ઘાસ, લકડી ઇત્યાદિકી અગ્નિ ઉસ -ઉસ સમય
ઘાસમય, લકડીમય ઇત્યાદિ હોનેસે ઘાસ, લકડી ઇત્યાદિસે અનન્ય હૈ ઉસીપ્રકાર દ્રવ્ય ઉન-
ઉન પર્યાયરૂપ વિશેષોંકે સમય તન્મય હોનેસે ઉનસે અનન્ય હૈ — પૃથક્ નહીં હૈ .) ઔર જબ ઉન
દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક દોનોં આઁખોંકો એક હી સાથ ખોલકર ઉનકે દ્વારા ઔર ઇનકે દ્વારા
(-દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિક ચક્ષુઓંકે) દેખા જાતા હૈ તબ નારકપના, તિર્યંચપના, મનુષ્યપના,
દેવપના ઔર સિદ્ધપના પર્યાયોંમેં રહનેવાલા જીવસામાન્ય તથા જીવસામાન્યમેં રહનેવાલા
નારકપના -તિર્યંચપના -મનુષ્યપના -દેવપના ઔર સિદ્ધત્વપર્યાયસ્વરૂપ વિશેષ તુલ્યકાલમેં હી
(એક હી સાથ) દિખાઈ દેતે હૈં .

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

લોકનમેકદેશાવલોકનં, દ્વિચક્ષુરવલોકનં સર્વાવલોકનમ્ . તતઃ સર્વાવલોકને દ્રવ્યસ્યા-
ન્યત્વાનન્યત્વં ચ ન વિપ્રતિષિધ્યતે ..૧૧૪..
અથ સર્વવિપ્રતિષેધનિષેધિકાં સપ્તભંગીમવતારયતિ —
અત્થિ ત્તિ ય ણત્થિ ત્તિ ય હવદિ અવત્તવ્વમિદિ પુણો દવ્વં .
પજ્જાએણ દુ કેણ વિ તદુભયમાદિટ્ઠમણ્ણં વા ..૧૧૫..
સર્વદ્રવ્યેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિત્યર્થઃ ..૧૧૪.. એવં સદુત્પાદાસદુત્પાદકથનેન પ્રથમા, સદુત્પાદ-
વિશેષવિવરણરૂપેણ દ્વિતીયા, તથૈવાસદુત્પાદવિશેષવિવરણરૂપેણ તૃતીયા, દ્રવ્યપર્યાયયોરેકત્વાનેકત્વ-
પ્રતિપાદનેન ચતુર્થીતિ સદુત્પાદાસદુત્પાદવ્યાખ્યાનમુખ્યતયા ગાથાચતુષ્ટયેન સપ્તમસ્થલં ગતમ્ . અથ
સમસ્તદુર્નયૈકાન્તરૂપવિવાદનિષેધિકાં નયસપ્તભઙ્ગીં વિસ્તારયતિ — અત્થિ ત્તિ ય સ્યાદસ્ત્યેવ . સ્યાદિતિ
પ્ર. ૨૯
વહાઁ, એક આઁખસે દેખા જાના વહ એકદેશ અવલોકન હૈ ઔર દોનોં આઁખોંસે
દેખના વહ સર્વાવલોકન (-સમ્પૂર્ણ અવલોકન) હૈ . ઇસલિયે સર્વાવલોકનમેં દ્રવ્યકે
અન્યત્વ ઔર અનન્યત્વ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતે .
ભાવાર્થ : — પ્રત્યેક દ્રવ્ય સામાન્ય – વિશેષાત્મક હૈ, ઇસલિયે પ્રત્યેક દ્રવ્ય વહકા
વહી રહતા હૈ ઔર બદલતા ભી હૈ . દ્રવ્યકા સ્વરૂપ હી ઐસા ઉભયાત્મક હોનેસે દ્રવ્યકે
અનન્યત્વમેં ઔર અન્યત્વમેં વિરોધ નહીં હૈ . જૈસે – મરીચિ ઔર ભગવાન મહાવીરકા
જીવસામાન્યકી અપેક્ષાસે અનન્યત્વ ઔર જીવ વિશેષોંકી અપેક્ષાસે અન્યત્વ હોનેમેં કિસી
પ્રકારકા વિરોધ નહીં હૈ .
દ્રવ્યાર્થિકનયરૂપી એક ચક્ષુસે દેખને પર દ્રવ્યસામાન્ય હી જ્ઞાત હોતા હૈ, ઇસલિયે
દ્રવ્ય અનન્ય અર્થાત્ વહકા વહી ભાસિત હોતા હૈ ઔર પર્યાયાર્થિકનયરૂપી દૂસરી એક
ચક્ષુસે દેખને પર દ્રવ્યકે પર્યાયરૂપ વિશેષ જ્ઞાત હોતે હૈં, ઇસલિયે દ્રવ્ય અન્ય -અન્ય ભાસિત
હોતા હૈ . દોનોં નયરૂપી દોનોં ચક્ષુઓંસે દેખને પર દ્રવ્યસામાન્ય ઔર દ્રવ્યકે વિશેષ દોનોં
જ્ઞાત હોતે હૈં, ઇસલિયે દ્રવ્ય અનન્ય તથા અન્ય -અન્ય દોનોં ભાસિત હોતા હૈ ..૧૧૪..
અબ, સમસ્ત વિરોધોંકો દૂર કરનેવાલી સપ્તભંગી પ્રગટ કરતે હૈં : —
અસ્તિ, તથા છે નાસ્તિ, તેમ જ દ્રવ્ય અણવક્તવ્ય છે,
વળી ઉભય કો પર્યાયથી, વા અન્યરૂપ કથાય છે. ૧૧૫.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

અસ્તીતિ ચ નાસ્તીતિ ચ ભવત્યવક્તવ્યમિતિ પુનર્દ્રવ્યમ્ .
પર્યાયેણ તુ કેનચિત્ તદુભયમાદિષ્ટમન્યદ્વા ..૧૧૫..
સ્યાદસ્ત્યેવ ૧, સ્યાન્નાસ્ત્યેવ ૨, સ્યાદવક્તવ્યમેવ ૩, સ્યાદસ્તિનાસ્ત્યેવ ૪, સ્યાદ-
સ્ત્યવક્તવ્યમેવ ૫, સ્યાન્નાસ્ત્યવક્તવ્યમેવ ૬, સ્યાદસ્તિનાસ્ત્યવક્તવ્યમેવેતિ ૭, સ્વરૂપેણ ૧,
પરરૂપેણ ૨, સ્વપરરૂપયૌગપદ્યેન ૩, સ્વપરરૂપક્ર મેણ ૪, સ્વરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યાભ્યાં ૫,
પરરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યાભ્યાં ૬, સ્વરૂપપરરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યૈઃ ૭, આદિશ્યમાનસ્ય સ્વરૂપેણ
કોઽર્થઃ . કથંચિત્ . કથંચિત્કોઽર્થઃ . વિવક્ષિતપ્રકારેણ સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન . તચ્ચતુષ્ટયં શુદ્ધ-
જીવવિષયે કથ્યતે . શુદ્ધગુણપર્યાયાધારભૂતં શુદ્ધાત્મદ્રવ્યં દ્રવ્યં ભણ્યતે, લોકાકાશપ્રમિતાઃ
શુદ્ધાસંખ્યેયપ્રદેશાઃ ક્ષેત્રં ભણ્યતે, વર્તમાનશુદ્ધપર્યાયરૂપપરિણતો વર્તમાનસમયઃ કાલો ભણ્યતે,
શુદ્ધચૈતન્યં ભાવશ્ચેત્યુક્તલક્ષણદ્રવ્યાદિચતુષ્ટય ઇતિ પ્રથમભઙ્ગઃ ૧ . ણત્થિ ત્તિ ય સ્યાન્નાસ્ત્યેવ . સ્યાદિતિ
અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [અસ્તિ ઇતિ ચ ] કિસી પર્યાયસે ‘અસ્તિ’, [નાસ્તિ
ઇતિ ચ ] કિસી પર્યાયસે ‘નાસ્તિ’ [પુનઃ ] ઔર [અવક્તવ્યમ્ ઇતિ ભવતિ ] કિસી
પર્યાયસે ‘અવક્તવ્ય’ હૈ, [કેનચિત્ પર્યાયેણ તુ તદુભયં ] ઔર કિસી પર્યાયસે ‘અસ્તિ-
નાસ્તિ’ [વા ] અથવા [અન્યત્ આદિષ્ટમ્ ] કિસી પર્યાયસે અન્ય તીન ભંગરૂપ કહા
ગયા હૈ ..૧૧૫..
ટીકા : — દ્રવ્ય (૧) સ્વરૂપાપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ અસ્તિ’; (૨) પરરૂપકી અપેક્ષાસે
‘સ્યાત્ નાસ્તિ’; (૩) સ્વરૂપ -પરરૂપકી યુગપત્ અપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ ૨અવક્તવ્ય’;
(૪) સ્વરૂપ -પરરૂપકે ક્રમકી અપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ અસ્તિ -નાસ્તિ’; (૫) સ્વરૂપકી ઔર
સ્વરૂપ -પરરૂપકી યુગપત્ અપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ અસ્તિ -અવક્તવ્ય’; (૬) પરરૂપકી ઔર
સ્વરૂપ -પરરૂપકી યુગપત્ અપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ નાસ્તિ’, અવક્તવ્ય; ઔર (૭) સ્વરૂપકી,
પરરૂપકી તથા સ્વરૂપ -પરરૂપકી યુગપત્ અપેક્ષાસે ‘સ્યાત્ અસ્તિ -નાસ્તિ -અવક્તવ્ય’ હૈ .
૧. ‘સ્યાત્’ = કથંચિત્; કિસીપ્રકાર; કિસી અપેક્ષાસે . (પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે — સ્વદ્રવ્ય,
સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ ઔર સ્વભાવકી અપેક્ષાસે — ‘અસ્તિ’ હૈ . શુદ્ધ જીવકા સ્વચતુષ્ટય ઇસપ્રકાર હૈ : — શુદ્ધ
ગુણ -પર્યાયોંકા આધારભૂત શુદ્ધાત્મદ્રવ્ય વહ દ્રવ્ય હૈ; લોકાકાશપ્રમાણ શુદ્ધ અસંખ્યપ્રદેશ વહ ક્ષેત્ર હૈ, શુદ્ધ
પર્યાયરૂપસે પરિણત વર્તમાન સમય વહ કાલ હૈ, ઔર શુદ્ધ ચૈતન્ય વહ ભાવ હૈ .)
૨. અવક્તવ્ય = જો કહા ન જા સકે . (એક હી સાથ સ્વરૂપ તથા પરરૂપકી અપેક્ષાસે દ્રવ્ય કથનમેં નહીં
આ સકતા, ઇસલિયે ‘અવક્તવ્ય હૈ .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

સતઃ, પરરૂપેણાસતઃ, સ્વપરરૂપાભ્યાં યુગપદ્વક્તુમશક્યસ્ય, સ્વપરરૂપાભ્યાં ક્રમેણ સતોઽસતશ્ચ,
સ્વરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યાભ્યાં સતો વક્તુમશક્યસ્ય ચ, પરરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યાભ્યામસતો વક્તુમ-
શક્યસ્ય ચ, સ્વરૂપપરરૂપસ્વપરરૂપયૌગપદ્યૈઃ સતોઽસતો વક્તુમશક્યસ્ય ચાનન્તધર્મણો દ્રવ્યસ્યૈ-
કૈકં ધર્મમાશ્રિત્ય વિવક્ષિતાવિવક્ષિતવિધિપ્રતિષેધાભ્યામવતરન્તી સપ્તભંગિકૈવકારવિશ્રાન્તમ-
કોઽર્થઃ . કથંચિદ્વિવક્ષિતપ્રકારેણ પરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ૨ . હવદિ ભવતિ . કથંભૂતમ્ . અવત્તવ્વમિદિ
સ્યાદવક્તવ્યમેવ . સ્યાદિતિ કોઽર્થઃ . કથંચિદ્વિવક્ષિતપ્રકારેણ યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ૩ .
સ્યાદસ્તિ, સ્યાન્નાસ્તિ, સ્યાદવક્તવ્યં, સ્યાદસ્તિનાસ્તિ, સ્યાદસ્ત્યેવાવક્તવ્યં, સ્યાન્નાસ્ત્યેવાવક્તવ્યં,
સ્યાદસ્તિનાસ્ત્યેવાવક્તવ્યમ્ . પુણો પુનઃ ઇત્થંભૂતમ્ કિં ભવતિ . દવ્વં પરમાત્મદ્રવ્યં કર્તૃ . પુનરપિ કથંભૂતં
ભવતિ . તદુભયં સ્યાદસ્તિનાસ્ત્યેવ . સ્યાદિતિ કોઽર્થઃ . કથંચિદ્વિવક્ષિતપ્રકારેણ ક્રમેણ સ્વપર-
દ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ૪ . કથંભૂતં સદિત્થમિત્થં ભવતિ . આદિટ્ઠં આદિષ્ટં વિવક્ષિતં સત્ . કેન કૃત્વા .
પજ્જાએણ દુ પર્યાયેણ તુ પ્રશ્નોત્તરરૂપનયવિભાગેન તુ . કથંભૂતેન . કેણ વિ કેનાપિ વિવક્ષિતેન
નૈગમાદિનયરૂપેણ . અણ્ણં વા અન્યદ્વા સંયોગભઙ્ગત્રયરૂપેણ . તત્કથ્યતે — સ્યાદસ્ત્યેવાવક્તવ્યં . સ્યાદિતિ
કોઽર્થઃ . કથંચિત્ વિવક્ષિતપ્રકારેણ સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ચ ૫ .
સ્યાન્નાસ્ત્યેવાવક્ત વ્યં . સ્યાદિતિ કોઽર્થઃ . ક થંચિત્ વિવક્ષિતપ્રકારેણ પરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન
યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ચ ૬ . સ્યાદસ્તિનાસ્ત્યેવાવક્તવ્યં . સ્યાદિતિ કોઽર્થઃ . કથંચિત્
વિવક્ષિતપ્રકારેણ ક્રમેણ સ્વપરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન ચ ૭ . પૂર્વં પઞ્ચાસ્તિકાયે
સ્યાદસ્તીત્યાદિપ્રમાણવાક્યેન પ્રમાણસપ્તભઙ્ગી વ્યાખ્યાતા, અત્ર તુ સ્યાદસ્ત્યેવ, યદેવકારગ્રહણં
તન્નયસપ્તભઙ્ગીજ્ઞાપનાર્થમિતિ ભાવાર્થઃ . યથેદં નયસપ્તભઙ્ગીવ્યાખ્યાનં શુદ્ધાત્મદ્રવ્યે દર્શિતં તથા યથાસંભવં
દ્રવ્યકા કથન કરનેમેં, (૧) જો સ્વરૂપસે ‘સત્’ હૈ; (૨) જો પરરૂપસે ‘અસત્’
હૈ; (૩) જિસકા સ્વરૂપ ઔર પરરૂપસે યુગપત્ ‘કથન અશક્ય’ હૈ; (૪) જો સ્વરૂપસે
ઔર પરરૂપસે ક્રમશઃ ‘સત્ ઔર અસત્’ હૈ; (૫) જો સ્વરૂપસે, ઔર સ્વરૂપ -પરરૂપસે
યુગપત્ ‘સત્ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; (૬) જો પરરૂપસે, ઔર સ્વરૂપ -પરરૂપસે યુગપત્
‘અસત્ ઔર અવક્તવ્ય’ હૈ; તથા (૭) જો સ્વરૂપસે પર -રૂપ ઔર સ્વરૂપ -પરરૂપસે
યુગપત્ ‘સત્’, ‘અસત્’ ઔર ‘અવક્તવ્ય’ હૈ — ઐસે અનન્ત ધર્મોંવાલે દ્રવ્યકે એક એક
ધર્મકા આશ્રય લેકર ૧વિવક્ષિત -અવિવક્ષિતતાકે વિધિ -નિષેધકે દ્વારા પ્રગટ હોનેવાલી
૧. વિવક્ષિત (કથનીય) ધર્મકો મુખ્ય કરકે ઉસકા પ્રતિપાદન કરનેસે ઔર અવિવક્ષિત (ન કહને યોગ્ય)
ધર્મકો ગૌણ કરકે ઉસકા નિષેધ કરનેસે સપ્તભંગી પ્રગટ હોતી હૈ .