Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 100-107.

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version

ય એવ હિ પૂર્વપરિણામોચ્છેદાત્મકઃ પ્રવાહસીમાન્તઃ સ એવ હિ તદુત્તરોત્પાદાત્મકઃ, સ એવ
ચ પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રિતૈકપ્રવાહતયાતદુભયાત્મક ઇતિ . એવમસ્ય સ્વભાવત એવ ત્રિલક્ષણાયાં

પરિણામપદ્ધતૌ દુર્લલિતસ્ય સ્વભાવાનતિક્રમાત્ત્રિલક્ષણમેવ સત્ત્વમનુમોદનીયમ્; મુક્તાફલદામ-
વત્ . યથૈવ હિ પરિગૃહીતદ્રાઘિમ્નિ પ્રલમ્બમાને મુક્તાફલદામનિ સમસ્તેષ્વપિ સ્વધામસૂચ્ચકાસત્સુ

મુક્તાફલેષૂત્તરોત્તરેષુ ધામસૂત્તરોત્તરમુક્તાફલાનામુદયનાત્પૂર્વપૂર્વમુક્તાફલાનામનુદયનાત્ સર્વત્રાપિ

પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રકસ્ય સૂત્રકસ્યાવસ્થાનાત્ત્રૈલક્ષણ્યં પ્રસિદ્ધિમવતરતિ, તથૈવ હિ પરિગૃહીત-
નિત્યવૃત્તિનિવર્તમાને દ્રવ્યે સમસ્તેષ્વપિ સ્વાવસરેષૂચ્ચકાસત્સુ પરિણામેષૂત્તરોત્તરેષ્વવસરેષૂત્તરોત્તર-
પરિણામાનામુદયનાત્પૂર્વપૂર્વપરિણામાનામનુદયનાત્ સર્વત્રાપિ પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રકસ્ય પ્રવાહસ્યા-

વસ્થાનાત્ત્રૈલક્ષણ્યં પ્રસિદ્ધિમવતરતિ ..૯૯..

સમસ્તરાગાદિવિકલ્પોપાધિરહિતસ્વસંવેદનજ્ઞાનપર્યાયસ્ય નાશસ્તસ્મિન્નેવ સમયે તદુભયાધારભૂતપરમાત્મ-

દ્રવ્યસ્ય સ્થિતિરિત્યુક્તલક્ષણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયેણ સંબન્ધો ભવતીતિ . એવમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયેણૈકસમયે

બાદકે પરિણામકે ઉત્પાદસ્વરૂપ હૈ, તથા વહી પરસ્પર અનુસ્યૂતિસે રચિત એકપ્રવાહપને દ્વારા
અનુભયસ્વરૂપ હૈ .

ઇસપ્રકાર સ્વભાવસે હી ત્રિલક્ષણ પરિણામપદ્ધતિમેં (પરિણામોંકી પરમ્પરામેં) પ્રવર્તમાન

દ્રવ્ય સ્વભાવકા ૧અતિક્રમ નહીં કરતા ઇસલિયે ૨સત્ત્વકો ૩ત્રિલક્ષણ હી ૪અનુમોદના ચાહિયે –

મોતિયોંકે હારકી ભાઁતિ .

જૈસે – જિસને (અમુક) લમ્બાઈ ગ્રહણ કી હૈ ઐસે લટકતે હુયે મોતિયોંકે હારમેં, અપને-

અપને સ્થાનોંમેં પ્રકાશિત હોતે હુયે સમસ્ત મોતિયોંમેં, પીછે -પીછેકે સ્થાનોંમેં પીછે -પીછેકે મોતી
પ્રગટ હોતે હૈં ઇસલિયે, ઔર પહલે -પહલેકે મોતી પ્રગટ નહીં હોતે ઇસલિયે, તથા સર્વત્ર પરસ્પર
અનુસ્યૂતિકા રચયિતા સૂત્ર અવસ્થિત હોનેસે ત્રિલક્ષણત્વ પ્રસિદ્ધિકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસીપ્રકાર

જિસને ૫નિત્યવૃત્તિ ગ્રહણ કી હૈ ઐસે રચિત (પરિણમિત) દ્રવ્યમેં અપને અપને અવસરોંમેં પ્રકાશિત

(પ્રગટ) હોતે હુયે સમસ્ત પરિણામોંમેં પીછે -પીછેકે અવસરોં પર પીછે પીછેકે પરિણામ પ્રગટ હોતે
હૈં ઇસલિયે, ઔર પહલે -પહલેકે પરિમામ નહીં પ્રગટ હોતે હૈં ઇસલિયે, તથા સર્વત્ર પરસ્પર
અનુસ્યૂતિ રચનેવાલા પ્રવાહ અવસ્થિત હોનેસે ત્રિલક્ષણપના પ્રસિદ્ધિકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .

૧. અતિક્રમ = ઉલ્લંઘન; ત્યાગ .

૨. સત્ત્વ = સત્પના; (અભેદનયસે) દ્રવ્ય .

૩. ત્રિલક્ષણ = ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય યે તીનોં લક્ષણવાલા; ત્રિસ્વરૂપ; ત્રયાત્મક .

૪. અનુમોદના = આનંદમેં સમ્મત કરના .

૫. નિત્યવૃત્તિ = નિત્યસ્થાયિત્વ; નિત્ય અસ્તિત્વ; સદા વર્તના .

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version

અથોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણાં પરસ્પરાવિનાભાવં દૃઢયતિ —

ણ ભવો ભંગવિહીણો ભંગો વા ણત્થિ સંભવવિહીણો .

ઉપ્પાદો વિ ય ભંગો ણ વિણા ધોવ્વેણ અત્થેણ ..૧૦૦..

ન ભવો ભઙ્ગવિહીનો ભઙ્ગો વા નાસ્તિ સંભવવિહીનઃ .

ઉત્પાદોઽપિ ચ ભઙ્ગો ન વિના ધ્રૌવ્યેણાર્થેન ..૧૦૦..

યદ્યપિ પર્યાયાર્થિકનયેન પરમાત્મદ્રવ્યં પરિણતં, તથાપિ દ્રવ્યાર્થિકનયેન સત્તાલક્ષણમેવ ભવતિ .

ત્રિલક્ષણમપિ સત્સત્તાલક્ષણં કથં ભણ્યત ઇતિ ચેત્ ‘‘ઉત્પાદવ્યયધૌવ્યયુક્તં સત્’’ ઇતિ વચનાત્ . યથેદં

પરમાત્મદ્રવ્યમેકસમયેનોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈઃ પરિણતમેવ સત્તાલક્ષણં ભણ્યતે તતા સર્વદ્રવ્યાણીત્યર્થઃ ..૯૯..

એવં સ્વરૂપસત્તારૂપેણ પ્રથમગાથા, મહાસત્તારૂપેણ દ્વિતીયા, યથા દ્રવ્યં સ્વતઃસિદ્ધં તથા સત્તાગુણોઽપીતિ
કથનેન તૃતીયા, ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વેઽપિ સત્તૈવ દ્રવ્યં ભણ્યત ઇતિ કથનેન ચતુર્થીતિ ગાથાચતુષ્ટયેન

ભાવાર્થ : — પ્રત્યેક દ્રવ્ય સદા સ્વભાવમેં રહતા હૈ ઇસલિયે ‘સત્’ હૈ . વહ સ્વભાવ

ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ પરિણામ હૈ . જૈસે દ્રવ્યકે વિસ્તારકા છોટેસે છોટા અંશ વહ પ્રદેશ

હૈ, ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકે પ્રવાહકા છોટેસે છોટા અંશ વહ પરિણામ હૈ . પ્રત્યેક પરિણામ સ્વ -કાલમેં

અપને રૂપસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ, પૂર્વરૂપસે નષ્ટ હોતા હૈ ઔર સર્વ પરિણામોંમેં એકપ્રવાહપના હોનેસે
પ્રત્યેક પરિણામ ઉત્પાદ -વિનાશસે રહિત એકરૂપ – ધ્રુવ રહતા હૈ . ઔર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમેં

સમયભેદ નહીં હૈ, તીનોં હી એક હી સમયમેં હૈં . ઐસે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યાત્મક પરિણામોંકી

પરમ્પરામેં દ્રવ્ય સ્વભાવસે હી સદા રહતા હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્ય સ્વયં ભી, મોતિયોંકે હારકી ભાઁતિ,
ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યાત્મક હૈ ..૯૯..

અબ, ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યકા પરસ્પર ૧અવિનાભાવ દૃઢ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ભવઃ ] ઉત્પાદ [ભઙ્ગવિહીનઃ ] ૨ભંગ રહિત [ન ] નહીં હોતા,

[વા ] ઔર [ભઙ્ગઃ ] ભંગ [સંભવવિહીનઃ ] વિના ઉત્પાદકે [નાસ્તિ ] નહીં હોતા; [ઉત્પાદઃ ]
ઉત્પાદ [અપિ ચ ] તથા [ભઙ્ગઃ ] ભંગ [ધ્રૌવ્યેણ અર્થેન વિના ] ધ્રૌવ્ય પદાર્થકે બિના [ન ]
નહીં હોતે ..૧૦૦..

૧. અવિનાભાવ = એકકે બિના દૂસરેકા નહીં હોના વહ; એક -દૂસરે બિના હો હી નહીં સકે ઐસા ભાવ .

૨. ભંગ = વ્યય; નાશ .

ઉત્પાદ ભંગ વિના નહીં, સંહાર સર્ગ વિના નહીં;
ઉત્પાદ તેમ જ ભંગ, ધ્રૌવ્ય -પદાર્થ વિણ વર્તે નહીં. ૧૦૦.

Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version

ન ખલુ સર્ગઃ સંહારમન્તરેણ, ન સંહારો વા સર્ગમન્તરેણ, ન સૃષ્ટિસંહારૌ સ્થિતિ-

મન્તરેણ, ન સ્થિતિઃ સર્ગસંહારમન્તરેણ . ય એવ હિ સર્ગઃ સ એવ સંહારઃ, ય એવ સંહારઃ

સ એવ સર્ગઃ, યાવેવ સર્ગસંહારૌ સૈવ સ્થિતિઃ, યૈવ સ્થિતિસ્તાવેવ સર્ગસંહારાવિતિ . તથા હિ —

ય એવ કુમ્ભસ્ય સર્ગઃ સ એવ મૃત્પિણ્ડસ્ય સંહારઃ, ભાવસ્ય ભાવાન્તરાભાવસ્વભાવેનાવભાસનાત્ .

ય એવ ચ મૃત્પિણ્ડસ્ય સંહારઃ સ એવ કુમ્ભસ્ય સર્ગઃ, અભાવસ્ય ભાવાન્તરભાવસ્વભાવેનાવ-
ભાસનાત્ . યૌ ચ કુમ્ભપિણ્ડયોઃ સર્ગસંહારૌ સૈવ મૃત્તિકાયાઃ સ્થિતિઃ, ❃વ્યતિરેકાણામન્વયા-

સત્તાલક્ષણવિવરણમુખ્યતયા દ્વિતીયસ્થલં ગતમ્ . અથોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણાં પરસ્પરસાપેક્ષત્વં દર્શયતિ —

ણ ભવો ભંગવિહીણો નિર્દોષપરમાત્મરુચિરૂપસમ્યક્ત્વપર્યાયસ્ય ભવ ઉત્પાદઃ તદ્વિપરીતમિથ્યાત્વપર્યાયસ્ય

ભઙ્ગં વિના ન ભવતિ . કસ્માત્ . ઉપાદાનકારણાભાવાત્, મૃત્પિણ્ડભઙ્ગાભાવે ઘટોત્પાદ ઇવ . દ્વિતીયં ચ

કારણં મિથ્યાત્વપર્યાયભઙ્ગસ્ય સમ્યક્ત્વપર્યાયરૂપેણ પ્રતિભાસનાત્ . તદપિ કસ્માત્ . ‘‘ભાવાન્તર-

સ્વભાવરૂપો ભવત્યભાવ’’ ઇતિ વચનાત્ . ઘટોત્પાદરૂપેણ મૃત્પિણ્ડભઙ્ગ ઇવ . યદિ પુનર્મિથ્યાત્વપર્યાય-

ભઙ્ગસ્ય સમ્યક્ત્વોપાદાનકારણભૂતસ્યાભાવેઽપિ શુદ્ધાત્માનુભૂતિરુચિરૂપસમ્યક્ત્વસ્યોત્પાદો ભવતિ,
તર્હ્યુપાદાનકારણરહિતાનાં ખપુષ્પાદીનામપ્યુત્પાદો ભવતુ . ન ચ તથા . ભંગો વા ણત્થિ સંભવવિહીણો

ટીકા : — વાસ્તવમેં ૧સર્ગ ૨સંહારકે બિના નહીં હોતા ઔર સંહાર સર્ગકે બિના નહીં

હોતા; ૩સૃષ્ટિ ઔર સંહાર ૪સ્થિતિ (ધ્રૌવ્ય) કે બિના નહીં હોતે, સ્થિતિ સર્ગ ઔર સંહારકે બિના

નહીં હોતી .

જો સર્ગ હૈ વહી સંહાર હૈ, જો સંહાર હૈ વહી સર્ગ હૈ; જો સર્ગ ઔર સંહાર હૈ વહી સ્થિતિ

હૈ; જો સ્થિતિ હૈ વહી સર્ગ ઔર સંહાર હૈ . વહ ઇસપ્રકાર : — જો કુમ્ભકા સર્ગ હૈ વહી

૫મૃતિકાપિણ્ડકા સંહાર હૈ; ક્યોંકિ ભાવકા ભાવાન્તરકે અભાવસ્વભાવસે અવભાસન હૈ . (અર્થાત્

ભાવ અન્યભાવકે અભાવરૂપ સ્વભાવસે પ્રકાશિત હૈ – દિખાઈ દેતા હૈ .) ઔર જો મૃત્તિકાપિણ્ડકા

સંહાર હૈ વહી કુમ્ભકા સર્ગ હૈ, ક્યોંકિ અભાવકા ભાવાન્તરકે ભાવસ્વભાવસે અવભાસન હૈ;
(અર્થાત્ નાશ અન્યભાવકે ઉત્પાદરૂપ સ્વભાવસે પ્રકાશિત હૈ .)

ઔર જો કુમ્ભકા સર્ગ ઔર પિણ્ડકા સંહાર હૈ વહી મૃત્તિકાકી સ્થિતિ હૈ, ક્યોંકિ

❃‘વ્યતિરેકમુખેન.....ક્રમણાત્’ કે સ્થાન પર નિમ્ન પ્રકાર પાઠ ચાહિયે ઐસા લગતા હૈ,
‘‘વ્યતિરેકાણામન્વયાનતિક્રમણાત્ . યૈવ ચ મૃત્તિકાયાઃ સ્થિતિસ્તાવેવ કુમ્ભપિણ્ડયોઃ સર્ગસંહારૌ,

વ્યતિરેકમુખેનૈવાન્વયસ્ય પ્રકાશનાત્ .’’ હિન્દી અનુવાદ ઇસ સંશોધિત પાઠાનુસાર કિયા હૈ .

૧. સર્ગ = ઉત્પાદ, ઉત્પત્તિ . ૨. સંહાર = વ્યય, નાશ .

૩. સૃષ્ટિ = ઉત્પત્તિ . ૪. સ્થિતિ = સ્થિત રહના; ધ્રુવ રહના, ધ્રૌવ્ય .

૫. મૃત્તિકાપિણ્ડ = મિટ્ટીકા પિણ્ડ .

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version

નતિક્રમણાત્ . યૈવ ચ મૃત્તિકાયાઃ સ્થિતિસ્તાવેવ કુમ્ભપિણ્ડયોઃ સર્ગસંહારૌ, વ્યતિરેક -

મુખેનૈવાન્વયસ્ય પ્રકાશનાત્ . યદિ પુનર્નેદમેવમિષ્યેત તદાન્યઃ સર્ગોઽન્યઃ સંહારઃ અન્યા

સ્થિતિરિત્યાયાતિ . તથા સતિ હિ કેવલં સર્ગં મૃગયમાણસ્ય કુમ્ભસ્યોત્પાદનકારણાભાવાદ-

ભવનિરેવ ભવેત્, અસદુત્પાદ એવ વા . તત્ર કુમ્ભસ્યાભવનૌ સર્વેષામેવ ભાવાનામભવનિરેવ

ભવેત્; અસદુત્પાદે વા વ્યોમપ્રસવાદીનામપ્યુત્પાદઃ સ્યાત્ . તથા કે વલં સંહારમારભમાણસ્ય

મૃત્પિણ્ડસ્ય સંહારકારણાભાવાદસંહરણિરેવ ભવેત્, સદુચ્છેદ એવ વા . તત્ર મૃત્પિણ્ડસ્યાસંહરણૌ

પરદ્રવ્યોપાદેયરુચિરૂપમિથ્યાત્વસ્ય ભઙ્ગો નાસ્તિ . કથંભૂતઃ . પૂર્વોક્તસમ્યક્ત્વપર્યાયસંભવરહિતઃ .

કસ્માદિતિ ચેત્ . ભઙ્ગકારણાભાવાત્, ઘટોત્પાદાભાવે મૃત્પિણ્ડસ્યેવ . દ્વિતીયં ચ કારણં

સમ્યક્ત્વપર્યાયોત્પાદસ્ય મિથ્યાત્વપર્યાયાભાવરૂપેણ દર્શનાત્ . તદપિ કસ્માત્ . પર્યાયસ્ય

પર્યાયાન્તરાભાવરૂપત્વાત્, ઘટપર્યાયસ્ય મૃત્પિણ્ડાભાવરૂપેણેવ . યદિ પુનઃ સમ્યક્ત્વોત્પાદનિરપેક્ષો ભવતિ

મિથ્યાત્વપર્યાયાભાવસ્તર્હ્યભાવ એવ ન સ્યાત્ . કસ્માત્ . અભાવકારણાભાવાદિતિ, ઘટોત્પાદાભાવે

૧વ્યતિરેક અન્વયકા અતિક્રમણ (ઉલ્લંઘન) નહીં કરતે, ઔર જો મૃત્તિકાકી સ્થિતિ હૈ વહી

કુમ્ભકા સર્ગ ઔર પિણ્ડકા સંહાર હૈ, ક્યોંકિ વ્યતિરેકોંકે દ્વારા ૨અન્વય પ્રકાશિત હોતા હૈ .

ઔર યદિ ઐસા હી (ઊ પર સમઝાયા તદનુસાર) ન માના જાય તો ઐસા સિદ્ધ હોગા કિ ‘સર્ગ
અન્ય હૈ, સંહાર અન્ય હૈ, સ્થિતિ અન્ય હૈ .’ (અર્થાત્ તીનોં પૃથક્ હૈં ઐસા માનનેકા પ્રસંગ આ

જાયગા .) ઐસા હોને પર (ક્યા દોષ આતા હૈ, સો સમઝાતે હૈં) : —

કેવલ સર્ગ -શોધક કુમ્ભકી (-વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યસે ભિન્ન માત્ર ઉત્પાદ કરનેકો

જાનેવાલે કુમ્ભકી) ૩ઉત્પાદન કારણકા અભાવ હોનેસે ઉત્પત્તિ હી નહીં હોગી; અથવા તો

અસત્કા હી ઉત્પાદ હોગા . ઔર વહાઁ, (૧) યદિ કુમ્ભકી ઉત્પત્તિ ન હોગી તો સમસ્ત હી

ભાવોંકી ઉત્પત્તિ હી નહીં હોગી . (અર્થાત્ જૈસે કુમ્ભકી ઉત્પત્તિ નહીં હોગી ઉસીપ્રકાર વિશ્વકે

કિસી ભી દ્રવ્યમેં કિસી ભી ભાવકા ઉત્પાદ હી નહીં હોગા, – યહ દોષ આયગા); અથવા

(૨) યદિ અસત્કા ઉત્પાદ હો તો ૪વ્યોમ -પુષ્પ ઇત્યાદિકા ભી ઉત્પાદ હોગા, (અર્થાત્ શૂન્યમેંસે

ભી પદાર્થ ઉત્પન્ન હોને લગેંગે, – યહ દોષ આયગા .)

ઔર કેવલ વ્યયારમ્ભક (ઉત્પાદ ઔર ધ્રૌવ્યસે રહિત કેવલ વ્યય કરનેકો ઉદ્યત

મૃત્તિકાપિણ્ડકા) સંહારકારણકા અભાવ હોનેસે સંહાર હી નહીં હોગા; અથવા તો સત્કા હી
ઉચ્છેદ હોગા . વહાઁ, (૧) યદિ મૃત્તિકાપિણ્ડકા વ્યય ન હોગા તો સમસ્ત હી ભાવોંકા સંહાર

૧. વ્યતિરેક = ભેદ; એક દૂસરેરૂપ ન હોના વહ; ‘યહ વહ નહીં હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકા નિમિત્તભૂત ભિન્નરૂપત્વ .

૨. અન્વય = એકરૂપતા; સાદૃશ્યતા; ‘યહ વહી હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકા કારણભૂત એકરૂપત્વ .

૩. ઉત્પાદનકારણ = ઉત્પત્તિકા કારણ . ૪. વ્યોમપુષ્પ = આકાશકે ફૂ લ .

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version

સર્વેષામેવ ભાવાનામસંહરણિરેવ ભવેત્; સદુચ્છેદે વા સંવિદાદીનામપ્યુચ્છેદઃ સ્યાત્ . તથા કેવલાં

સ્થિતિમુપગચ્છન્ત્યા મૃત્તિકાયા વ્યતિરેકાક્રાન્તસ્થિત્યન્વયાભાવાદસ્થાનિરેવ ભવેત્, ક્ષણિક-

નિત્યત્વમેવ વા . તત્ર મૃત્તિકાયા અસ્થાનૌ સર્વેષામેવ ભાવાનામસ્થાનિરેવ ભવેત્; ક્ષણિકનિત્યત્વે

વા ચિત્તક્ષણાનામપિ નિત્યત્વં સ્યાત્ . તત ઉત્તરોત્તરવ્યતિરેકાણાં સર્ગેણ

પૂર્વપૂર્વવ્યતિરેકાણાં સંહારેણાન્વયસ્યાવસ્થાનેનાવિનાભૂતમુદ્યોતમાનનિર્વિઘ્નત્રૈલક્ષણ્યલાંછનં દ્રવ્ય-
મવશ્યમનુમન્તવ્યમ્ ..૧૦૦..

મૃત્પિણ્ડાભાવસ્ય ઇવ . ઉપ્પાદો વિ ય ભંગો ણ વિણા દવ્વેણ અત્થેણ પરમાત્મરુચિરૂપસમ્યક્ત્વ-

સ્યોત્પાદસ્તદ્વિપરીતમિથ્યાત્વસ્ય ભઙ્ગો વા નાસ્તિ . કં વિના . તદુભયાધારભૂતપરમાત્મરૂપદ્રવ્યપદાર્થં

વિના . કસ્માત્ . દ્રવ્યાભાવે વ્યયોત્પાદાભાવાન્મૃત્તિકાદ્રવ્યાભાવે ઘટોત્પાદમૃત્પિણ્ડભઙ્ગાભાવવદિતિ . યથા

સમ્યક્ત્વમિથ્યાત્વપર્યાયદ્વયે પરસ્પરસાપેક્ષમુત્પાદાદિત્રયં દર્શિતં તથા સર્વદ્રવ્યપર્યાયેષુ દ્રષ્ટવ્ય-

હી ન હોગા, (અર્થાત્ જૈસે મૃત્તિકાપિણ્ડકા સંહાર નહીં હોગા ઉસીપ્રકાર વિશ્વકે કિસી ભી દ્રવ્યમેં
કિસી ભાવકા સંહાર હી નહીં હોગા, – યહ દોષ આયગા); અથવા (૨) યદિ સત્કા ઉચ્છેદ હોગા

તો ચૈતન્ય ઇત્યાદિકા ભી ઉચ્છેદ હો જાયગા, (અર્થાત્ સમસ્ત દ્રવ્યોંકા સમ્પૂર્ણ વિનાશ હો
જાયગા – યહ દોષ આયગા .)

ઔર ૧કેવલ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરનેકો જાનેવાલી મૃત્તિકાકી, વ્યતિરેકોં સહિત સ્થિતિકા —

અન્વયકા — ઉસસે અભાવ હોનેસે, સ્થિતિ હી નહીં હોગી; અથવા તો ક્ષણિકકો હી નિત્યત્વ આ

જાયગા . વહાઁ (૧) યદિ મૃત્તિકાકી સ્થિતિ ન હો તો સમસ્ત હી ભાવોંકી સ્થિતિ નહીં હોગી,

(અર્થાત્ યદિ મિટ્ટી ધ્રુવ ન રહે તો મિટ્ટીકી હી ભાઁતિ વિશ્વકા કોઈ ભી દ્રવ્ય ધ્રુવ નહીં રહેગા, –

ટિકેગા હી નહીં યહ દોષ આયગા .) અથવા (૨) યદિ ક્ષણિકકા નિત્યત્વ હો તો ચિત્તકે

ક્ષણિક -ભાવોંકા ભી નિત્યત્વ હોગા; (અર્થાત્ મનકા પ્રત્યેક વિકલ્પ ભી ત્રૈકાલિક ધ્રુવ હો
જાય, – યહ દોષ આયગા .)

ઇસલિયે દ્રવ્યકો ૨ઉત્તર ઉત્તર વ્યતિરેકોંકે સર્ગકે સાથ, પૂર્વ પૂર્વકે વ્યતિરેકોંકે સંહારકે

સાથ ઔર અન્વયકે અવસ્થાન (ધ્રૌવ્ય)કે સાથ અવિનાભાવવાલા, જિસકો નિર્વિઘ્ન (અબાધિત)
ત્રિલક્ષણતારૂપ ૨લાંછન પ્રકાશમાન હૈ ઐસા અવશ્ય સમ્મત કરના ..૧૦૦..

૧. કેવલ સ્થિતિ = (ઉત્પાદ ઔર વ્યય રહિત) અકેલા ધ્રુવપના, કેવલ સ્થિતિપના; અકેલા અવસ્થાન .

[અન્વય વ્યતિરેકોં સહિત હી હોતા હૈ, ઇસલિયે ધ્રૌવ્ય ઉત્પાદ -વ્યયસહિત હી હોગા, અકેલા નહીં હો
સકતા . જૈસે ઉત્પાદ (યા વ્યય) દ્રવ્યકા અંશ હૈ – સમગ્ર દ્રવ્ય નહીં, ઇસપ્રકાર ધ્રૌવ્ય ભી દ્રવ્યકા અંશ

હૈ; – સમગ્ર દ્રવ્ય નહીં . ]

૨. ઉત્તર ઉત્તર = બાદ બાદકે .

૩. લાંછન = ચિહ્ન .

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version

અથોત્પાદાદીનાં દ્રવ્યાદર્થાન્તરત્વં સંહરતિ —

ઉપ્પાદટ્ઠિદિભંગા વિજ્જંતે પજ્જએસુ પજ્જાયા .

દવ્વમ્હિ સંતિ ણિયદં તમ્હા દવ્વં હવદિ સવ્વં ..૧૦૧..

ઉત્પાદસ્થિતિભઙ્ગા વિદ્યન્તે પર્યાયેષુ પર્યાયાઃ .

દ્રવ્યે હિ સન્તિ નિયતં તસ્માદ્દ્રવ્યં ભવતિ સર્વમ્ ..૧૦૧..

ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ હિ પર્યાયાનાલમ્બન્તે, તે પુનઃ પર્યાયા દ્રવ્યમાલમ્બન્તે . તતઃ

સમસ્તમપ્યેતદેકમેવ દ્રવ્યં, ન પુનર્દ્રવ્યાન્તરમ્ . દ્રવ્યં હિ તાવત્પર્યાયૈરાલમ્બ્યતે, સમુદાયિનઃ

સમુદાયાત્મકત્વાત્; પાદપવત્ . યથા હિ સમુદાયી પાદપઃ સ્કન્ધમૂલશાખાસમુદાયાત્મકઃ

મિત્યર્થંઃ ..૧૦૦.. અથોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ દ્રવ્યેણ સહ પરસ્પરાધારાધેયભાવત્વાદન્વયદ્રવ્યાર્થિકનયેન

દ્રવ્યમેવ ભવતીત્યુપદિશતિ — ઉપ્પાદટ્ઠિદિભંગા વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવાત્મતત્ત્વનિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાન-

રૂપેણોત્પાદસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે સ્વસંવેદનજ્ઞાનવિલક્ષણાજ્ઞાનપર્યાયરૂપેણ ભઙ્ગ, તદુભયાધારાત્મદ્રવ્યત્વા-
વસ્થારૂપેણ સ્થિતિરિત્યુક્તલક્ષણાસ્ત્રયો ભઙ્ગાઃ કર્તારઃ . વિજ્જંતે વિદ્યન્તે તિષ્ઠન્તિ . કેષુ . પજ્જએસુ

પ્ર ૨૫

અબ, ઉત્પાદાદિકા દ્રવ્યસે અર્થાન્તરત્વકો નષ્ટ કરતે હૈં; (અર્થાત્ યહ સિદ્ધ કરતે હૈં કિ

ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યસે પૃથક્ પદાર્થ નહીં હૈં) : —

અન્વયાર્થ : — [ઉત્પાદસ્થિતિભઙ્ગાઃ ] ઉત્પાદ, ધ્રૌવ્ય ઔર વ્યય [પર્યાયેષુ ] પર્યાયોંમેં

[વિદ્યન્તે ] વર્તતે હૈં; [પર્યાયાઃ ] પર્યાયેં [નિયતં ] નિયમસે [દ્રવ્યે હિ સન્તિ ] દ્રવ્યમેં હોતી હૈં,
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે [સર્વં ] વહ સબ [દ્રવ્યં ભવતિ ] દ્રવ્ય હૈ ..૧૦૧..

ટીકા : — ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય વાસ્તવમેં પર્યાયોં કા આલમ્બન કરતે હૈં, ઔર

વે પર્યાયેં દ્રવ્યકા આલમ્બન કરતી હૈં, (અર્થાત્ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય પર્યાયોંકે આશ્રયસે હૈં ઔર
પર્યાયેં દ્રવ્યકે આશ્રયસે હૈં); ઇસલિયે યહ સબ એક હી દ્રવ્ય હૈ, દ્રવ્યાન્તર નહીં .

પ્રથમ તો દ્રવ્ય પર્યાયોંકે દ્વારા આલમ્બિત હૈ (અર્થાત્ પર્યાયેં દ્રવ્યાશ્રિત હૈં), ક્યોંકિ

૧સમુદાયી સમુદાયસ્વરૂપ હોતા હૈ; વૃક્ષકી ભાઁતિ . જૈસે સમુદાયી વૃક્ષ સ્કંધ, મૂલ ઔર

૧. સમુદાયી = સમુદાયવાન સમુદાય (સમૂહ) કા બના હુઆ . (દ્રવ્ય સમુદાયી હૈ ક્યોંકિ પર્યાયોંકે

સમુદાયસ્વરૂપ હૈ .)

ઉત્પાદ તેમ જ ધ્રૌવ્ય ને સંહાર વર્તે પર્યયે,
ને પર્યયો દ્રવ્યે નિયમથી, સર્વ તેથી દ્રવ્ય છે. ૧૦૧.

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version

સ્કન્ધમૂલશાખાભિરાલમ્બિત એવ પ્રતિભાતિ, તથા સમુદાયિ દ્રવ્યં પર્યાયસમુદાયાત્મકં
પર્યાયૈરાલમ્બિતમેવ પ્રતિભાતિ . પર્યાયાસ્તૂત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈરાલમ્બ્યન્તે, ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણામંશ-

ધર્મત્વાત્; બીજાંકુરપાદપત્વવત્ . યથા કિલાંશિનઃ પાદપસ્ય બીજાંકુરપાદપત્વ-

લક્ષણાસ્ત્રયોંઽશા ભંગોત્પાદધ્રૌવ્યલક્ષણૈરાત્મધર્મૈરાલમ્બિતાઃ સમમેવ પ્રતિભાન્તિ, તથાંશિનો
દ્રવ્યસ્યોચ્છિદ્યમાનોત્પદ્યમાનાવતિષ્ઠમાનભાવલક્ષણાસ્ત્રયોંઽશા ભંગોત્પાદધ્રૌવ્યલક્ષણૈરાત્મધર્મૈરા-
લમ્બિતાઃ સમમેવ પ્રતિભાન્તિ . યદિ પુનભંગોત્પાદધ્રૌવ્યાણિ દ્રવ્યસ્યૈવેષ્યન્તે તદા સમગ્રમેવ

વિપ્લવતે . તથા હિ — ભંગે તાવત્ ક્ષણભંગકટાક્ષિતાનામેકક્ષણ એવ સર્વદ્રવ્યાણાં સંહરણાદ્

દ્રવ્યશૂન્યતાવતારઃ સદુચ્છેદો વા . ઉત્પાદે તુ પ્રતિસમયોત્પાદમુદ્રિતાનાં પ્રત્યેકં દ્રવ્યાણા-

સમ્યક્ત્વપૂર્વકનિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાનપર્યાયે તાવદુત્પાદસ્તિષ્ઠતિ સ્વસંવેદનજ્ઞાનવિલક્ષણાજ્ઞાનપર્યાયરૂપેણ
ભઙ્ગસ્તદુભયાધારાત્મદ્રવ્યત્વાવસ્થારૂપપર્યાયેણ ધ્રૌવ્યં ચેત્યુક્તલક્ષણસ્વકીયસ્વકીયપર્યાયેષુ . પજ્જાયા

દવ્વમ્હિ સંતિ તે ચોક્તલક્ષણજ્ઞાનાજ્ઞાનતદુભયાધારાત્મદ્રવ્યત્વાવસ્થારૂપપર્યાયા હિ સ્ફુ ટં દ્રવ્યં સન્તિ . ણિયદં

શાખાઓંકા સમુદાયસ્વરૂપ હોનેસે સ્કંધ, મૂલ ઔર શાખાઓંસે આલમ્બિત હી (ભાસિત) દિખાઈ
દેતા હૈ, ઇસીપ્રકાર સમુદાયી દ્રવ્ય પર્યાયોંકા સમુદાયસ્વરૂપ હોનેસે પર્યાયોંકે દ્વારા આલમ્બિત
હી ભાસિત હોતા હૈ . (અર્થાત્ જૈસે સ્કંધ, મૂલ શાખાયેં વૃક્ષાશ્રિત હી હૈં — વૃક્ષસે ભિન્ન પદાર્થરૂપ

નહીં હૈં, ઉસીપ્રકાર પર્યાયેં દ્રવ્યાશ્રિત હી હૈં, — દ્રવ્યસે ભિન્ન પદાર્થરૂપ નહીં હૈં .)

ઔર પર્યાયેં ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યકે દ્વારા આલમ્બિત હૈં (અર્થાત્ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય

પર્યાયાશ્રિત હૈં ) ક્યોંકિ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય અંશોંકે ધર્મ હૈં (-૧અંશીકે નહીં); બીજ, અંકુર

ઔર વૃક્ષત્વકી ભાઁતિ . જૈસે અંશી -વૃક્ષકે બીજ અંકુર -વૃક્ષત્વસ્વરૂપ તીન અંશ, વ્યય -ઉત્પાદ-

ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ નિજ ધર્મોંસે આલમ્બિત એક સાથ હી ભાસિત હોતે હૈં, ઉસીપ્રકાર અંશી -દ્રવ્યકે,
નષ્ટ હોતા હુઆ ભાવ, ઉત્પન્ન હોતા હુઆ ભાવ, ઔર અવસ્થિત રહનેવાલા ભાવ; — યહ તીનોં અંશ

વ્યય -ઉત્પાદ -ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ નિજધર્મોંકે દ્વારા આલમ્બિત એક સાથ હી ભાસિત હોતે હૈં . કિન્તુ

યદિ (૧) ભંગ, (૨) ઉત્પાદ ઔર (૩) ધ્રૌવ્યકો (અંશીકા ન માનકર) દ્રવ્યકા હી માના
જાય તો સારા ૨વિપ્લવ કો પ્રાપ્ત હોગા . યથા – (૧) પહલે, યદિ દ્રવ્યકા હી ભંગ માના જાય

તો ૩ક્ષણભંગસે લક્ષિત સમસ્ત દ્રવ્યોંકા એક ક્ષણમેં હી સંહાર હો જાનેસે દ્રવ્યશૂન્યતા આ જાયગી,

અથવા સત્કા ઉચ્છેદ હો જાયગા . (૨) યદિ દ્રવ્યકા ઉત્પાદ માના જાય તો સમય -સમય પર

હોનેવાલે ઉત્પાદકે દ્વારા ચિહ્નિત ઐસે દ્રવ્યોંકો પ્રત્યેકકો અનન્તતા આ જાયગી . (અર્થાત્ સમય-

૧. અંશી = અંશોંવાલા; અંશોંંકા બના હુઆ . (દ્રવ્ય અંશી હૈ .)

૨. વિપ્લવ = અંધાધુંધી = ઉથલપુથલ; ઘોટાલા; વિરોધ .

૩. ક્ષણ = વિનાશ જિનકા લક્ષણ હો ઐસે .

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version

માનન્ત્યમસદુત્પાદો વા . ધ્રૌવ્યે તુ ક્રમભુવાં ભાવાનામભાવાદ્ દ્રવ્યસ્યાભાવઃ ક્ષણિકત્વં વા .

અત ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈરાલમ્બ્યન્તાં પર્યાયાઃ પર્યાયૈશ્ચ દ્રવ્યમાલમ્બ્યન્તાં, યેન સમસ્તમપ્યેતદેકમેવ
દ્રવ્યં ભવતિ ..૧૦૧..

અથોત્પાદાદીનાં ક્ષણભેદમુદસ્ય દ્રવ્યત્વં દ્યોતયતિ —

સમવેદં ખલુ દવ્વં સંભવઠિદિણાસસણ્ણિદટ્ઠેહિં .

એક્કમ્હિ ચેવ સમયે તમ્હા દવ્વં ખુ તત્તિદયં ..૧૦૨..

નિશ્ચિતં પ્રદેશાભેદેઽપિ સ્વકીયસ્વકીયસંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેન . તમ્હા દવ્વં હવદિ સવ્વં યતો

નિશ્ચયાધારાધેયભાવેન તિષ્ઠન્ત્યુત્પાદાદયસ્તસ્માત્કારણાદુત્પાદાદિત્રયં સ્વસંવેદનજ્ઞાનાદિપર્યાયત્રયં ચાન્વય-

સમય પર હોનેવાલા ઉત્પાદ જિસકા ચિહ્ન હો ઐસા પ્રત્યેક દ્રવ્ય અનંત દ્રવ્યત્વકો પ્રાપ્ત હો
જાયગા) અથવા અસત્કા ઉત્પાદ હો જાયગા; (૩) યદિ દ્રવ્યકા હી ધ્રૌવ્ય માના જાય તો
ક્રમશઃ હોનેવાલે ભાવોંકે અભાવકે કારણ દ્રવ્યકા અભાવ આયગા, અથવા ક્ષણિકપના હોગા .

ઇસલિયે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યકે દ્વારા પર્યાયેં આલમ્બિત હોં, ઔર પર્યાયોંકે દ્વારા દ્રવ્ય

આલમ્બિત હો, કિ જિસસે યહ સબ એક હી દ્રવ્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — બીજ, અંકુર ઔર વૃક્ષત્વ, યહ વૃક્ષકે અંશ હૈં . બીજકા નાશ, અંકુરકા

ઉત્પાદ ઔર વૃક્ષત્વકા ધ્રૌવ્ય – તીનોં એક હી સાથ હોતે હૈં . ઇસપ્રકાર નાશ બીજકે આશ્રિત હૈ,

ઉત્પાદ અંકુરકે આશ્રિત હૈ, ઔર ધ્રૌવ્ય વૃક્ષત્વકે આશ્રિત હૈ; નાશ, ઉત્પાદ ઔર ધ્રૌવ્ય બીજ
અંકુર ઔર વૃક્ષત્વસે ભિન્ન પદાર્થરૂપ નહીં હૈ . તથા બીજ, અંકુર ઔર વૃક્ષત્વ ભી વૃક્ષસે ભિન્ન

પદાર્થરૂપ નહીં હૈં . ઇસલિયે યહ સબ એક વૃક્ષ હી હૈં . ઇસીપ્રકાર નષ્ટ હોતા હુઆ ભાવ, ઉત્પન્ન

હોતા હુઆ ભાવ ઔર ધ્રૌવ્ય ભાવ સબ દ્રવ્યકે અંશ હૈં . નષ્ટ હોતે હુયે ભાવકા નાશ, ઉત્પન્ન હોતે

હુયે ભાવકા ઉત્પાદ ઔર સ્થાયી ભાવકા ધ્રૌવ્ય એક હી સાથ હૈ . ઇસપ્રકાર નાશ નષ્ટ હોતે ભાવકે

આશ્રિત હૈ, ઉત્પાદ ઉત્પન્ન હોતે ભાવકે આશ્રિત હૈ ઔર ધ્રૌવ્ય સ્થાયી ભાવકે આશ્રિત હૈ . નાશ,

ઉત્પાદ ઔર ધ્રૌવ્ય ઉન ભાવોંસે ભિન્ન પદાર્થરૂપ નહીં હૈં . ઔર વે ભાવ ભી દ્રવ્યસે ભિન્ન પદાર્થરૂપ

નહીં હૈં . ઇસલિયે યહ સબ, એક દ્રવ્ય હી હૈં ..૧૦૧..

અબ, ઉત્પાદાદિકા ક્ષણભેદ ૧નિરસ્ત કરકે વે દ્રવ્ય હૈં યહ સમઝાતે હૈં : —

૧. નિરસ્ત કરકે = દૂર કરકે; નષ્ટ કરકે; ખણ્ડિત કરકે; નિરાકૃત કરકે .

ઉત્પાદ – ધ્રૌવ્ય – વિનાશસંજ્ઞિત અર્થ સહ સમવેત છે

એક જ સમયમાં દ્રવ્ય નિશ્ચય, તેથી એ ત્રિક દ્રવ્ય છે . ૧૦૨.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version

સમવેતં ખલુ દ્રવ્યં સંભવસ્થિતિનાશસંજ્ઞિતાર્થૈઃ .

એકસ્મિન્ ચૈવ સમયે તસ્માદ્દ્રવ્યં ખલુ તત્ત્રિતયમ્ ..૧૦૨..

ઇહ હિ યો નામ વસ્તુનો જન્મક્ષણઃ સ જન્મનૈવ વ્યાપ્તત્વાત્ સ્થિતિક્ષણો નાશક્ષણશ્ચ

ન ભવતિ; યશ્ચ સ્થિતિક્ષણઃ સ ખલૂભયોરન્તરાલદુર્લલિતત્વાજ્જન્મક્ષણો નાશક્ષણશ્ચ ન ભવતિ;
યશ્ચ નાશક્ષણઃ સ તૂત્પદ્યાવસ્થાય ચ નશ્યતો જન્મક્ષણઃ સ્થિતિક્ષણશ્ચ ન ભવતિ;

— ઇત્યુત્પાદાદીનાં વિતર્ક્યમાણઃ ક્ષણભેદો હૃદયભૂમિમવતરતિ . અવતરત્યેવં યદિ દ્રવ્યમાત્મ-

નૈવોત્પદ્યતે આત્મનૈવાવતિષ્ઠતે આત્મનૈવ નશ્યતીત્યભ્યુપગમ્યતે . તત્તુ નાભ્યુપગતમ્ . પર્યાયાણા-

દ્રવ્યાર્થિકનયેન સર્વં દ્રવ્યં ભવતિ . પૂર્વોક્તોત્પાદાદિત્રયસ્ય તથૈવ સ્વસંવેદનજ્ઞાનાદિપર્યાયત્રયસ્ય

ચાનુગતાકારેણાન્વયરૂપેણ યદાધારભૂતં તદન્વયદ્રવ્યં ભણ્યતે, તદ્વિષયો યસ્ય સ ભવત્યન્વયદ્રવ્યાર્થિકનયઃ .

યથેદં જ્ઞાનાજ્ઞાનપર્યાયદ્વયે ભઙ્ગત્રયં વ્યાખ્યાતં તથાપિ સર્વદ્રવ્યપર્યાયેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિત્ય-
ભિપ્રાયઃ ..૧૦૧.. અથોત્પાદાદીનાં પુનરપિ પ્રકારાન્તરેણ દ્રવ્યેણ સહાભેદં સમર્થયતિ સમયભેદં ચ

નિરાકરોતિ — સમવેદં ખલુ દવ્વં સમવેતમેકીભૂતમભિન્નં ભવતિ ખલુ સ્ફુ ટમ્ . કિમ્ . આત્મદ્રવ્યમ્ . કૈઃ

સહ . સંભવઠિદિણાસસણ્ણિદટ્ઠેહિં સમ્યક્ત્વજ્ઞાનપૂર્વકનિશ્ચલનિર્વિકારનિજાત્માનુભૂતિલક્ષણવીતરાગચારિત્ર-

પર્યાયેણોત્પાદઃ તથૈવ રાગાદિપરદ્રવ્યૈકત્વપરિણતિરૂપચારિત્રપર્યાયેણ નાશસ્તદુભયાધારાત્મદ્રવ્યત્વાવસ્થા-

અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [એકસ્મિન્ ચ એવ સમયે ] એક હી સમયમેં

[સંભવસ્થિતિનાશસંજ્ઞિતાર્થૈઃ ] ઉત્પાદ, સ્થિતિ ઔર નાશ નામક ૧અર્થોંકે સાથ [ખલુ ] વાસ્તવમેં

[સમવેતં ] ૨સમવેત (એકમેક) હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [તત્ ત્રિતયં ] યહ ૩ત્રિતય [ખલુ ]

વાસ્તવમેં [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય હૈ ..૧૦૨..

ટીકા : — (પ્રથમ શંકા ઉપસ્થિત કી જાતી હૈ : — ) યહાઁ, (વિશ્વમેં) વસ્તુકા

જો જન્મક્ષણ હૈ વહ જન્મસે હી વ્યાપ્ત હોનેસે સ્થિતિક્ષણ ઔર નાશક્ષણ નહીં હૈ, (-વહ
પૃથક્ હી હોતા હૈ); જો સ્થિતિક્ષણ હો વહ દોનોંકે અન્તરાલમેં (ઉત્પાદક્ષણ ઔર
નાશક્ષણકે બીચ) દૃઢતયા રહતા હૈ, ઇસલિયે (વહ) જન્મક્ષણ ઔર નાશક્ષણ નહીં હૈ; ઔર
જો નાશક્ષણ હૈ વહ, – વસ્તુ ઉત્પન્ન હોકર ઔર સ્થિર રહકર ફિ ર નાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ

ઇસલિયે, – જન્મક્ષણ ઔર સ્થિતિક્ષણ નહીં હૈ; — ઇસપ્રકાર તર્ક પૂર્વક વિચાર કરને પર

ઉત્પાદાદિકા ક્ષણભેદ હૃદયભૂમિમેં ઉતરતા હૈ (અર્થાત્ ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યકા સમય

૧. અર્થ = પદાર્થ (૮૭ વીં ગાથામેં સમઝાયા ગયા હૈ, તદ્નુસાર પર્યાય ભી અર્થ હૈ .)

૨. સમવેત = સમવાયવાલા, તાદાત્મ્યસહિત જુડા હુવા, એકમેક .

૩. ત્રિતય = તીનકા સમુદાય . (ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય, ઇન તીનોંકા સમુદાય વાસ્તવમેં દ્રવ્ય હી હૈ .)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version

મેવોત્પાદાદયઃ, કુતઃ ક્ષણભેદઃ . તથા હિ — યથા કુલાલદણ્ડચક્રચીવરારોપ્યમાણસંસ્કાર-

સન્નિધૌ ય એવ વર્ધમાનસ્ય જન્મક્ષણઃ, સ એવ મૃત્પિણ્ડસ્ય નાશક્ષણઃ, સ એવ ચ કોટિદ્વયાધિ-
રૂઢસ્ય મૃત્તિકાત્વસ્ય સ્થિતિક્ષણઃ, તથા અન્તરંગબહિરંગસાધનારોપ્યમાણસંસ્કારસન્નિધૌ ય
એવોત્તરપર્યાયસ્ય જન્મક્ષણઃ, સ એવ પ્રાક્તનપર્યાયસ્ય નાશક્ષણઃ, સ એવ ચ કોટિદ્વયાધિરૂઢસ્ય
દ્રવ્યત્વસ્ય સ્થિતિક્ષણઃ . યથા ચ વર્ધમાનમૃત્પિણ્ડમૃત્તિકાત્વેષુ પ્રત્યેકવર્તીન્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ

ત્રિસ્વભાવસ્પર્શિન્યાં મૃત્તિકાયાં સામસ્ત્યેનૈકસમય એવાવલોક્યન્તે, તથા ઉત્તરપ્રાક્તન-

રૂપપર્યાયેણ સ્થિતિરિત્યુક્તલક્ષણસંજ્ઞિત્વોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈઃ સહ . તર્હિ કિં બૌદ્ધમતવદ્ભિન્નભિન્નસમયે ત્રયં

ભવિષ્યતિ . નૈવમ્ . એક્કમ્મિ ચેવ સમયે અઙ્ગુલિદ્રવ્યસ્ય વક્રપર્યાયવત્સંસારિજીવસ્ય મરણકાલે ઋજુગતિવત્

ક્ષીણકષાયચરમસમયે કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિવદયોગિચરમસમયે મોક્ષવચ્ચેત્યેકસ્મિન્સમય એવ . તમ્હા દવ્વં ખુ

તત્તિદયં યસ્માત્પૂર્વોક્તપ્રકારેણૈકસમયે ભઙ્ગત્રયેણ પરિણમતિ તસ્માત્સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ પ્રદેશા-

નામભેદાત્ત્રયમપિ ખુ સ્ફુ ટં દ્રવ્યં ભવતિ . યથેદં ચારિત્રાચારિત્રપર્યાયદ્વયે ભઙ્ગત્રયમભેદેન દર્શિતં તથા

૧. કોટિ = પ્રકાર (મિટ્ટીપન તો પિણ્ડરૂપ તથા રામપાત્રરૂપ – દોનોં પ્રકારોંમેં વિદ્યમાન હૈ .)

ભિન્ન -ભિન્ન હોતા હૈ, એક નહીં હોતા, — ઐસી બાત હૃદયમેં જમતી હૈ .)

(યહાઁ ઉપરોક્ત શંકાકા સમાધાન કિયા જાતા હૈ : — ઇસપ્રકાર ઉત્પાદાદિકા

ક્ષણભેદ હૃદયભૂમિમેં તભી ઉતર સકતા હૈ જબ યહ માના જાય કિ ‘દ્રવ્ય સ્વયં હી ઉત્પન્ન
હોતા હૈ, સ્વયં હી ધ્રુવ રહતા હૈ ઔર સ્વયં હી નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ !’ કિન્તુ ઐસા તો
માના નહીં ગયા હૈ; (ક્યોંકિ યહ સ્વીકાર ઔર સિદ્ધ કિયા ગયા હૈ કિ) પર્યાયોંકે હી
ઉત્પાદાદિ હૈં; (તબ ફિ ર) વહાઁ ક્ષણભેદ -કહાઁસે હો સકતા હૈ ? યહ સમઝતે હૈં : —

જૈસે કુમ્હાર, દણ્ડ, ચક્ર ઔર ડોરી દ્વારા આરોપિત કિયે જાનેવાલે સંસ્કારકી

ઉપસ્થિતિમેં જો રામપાત્રકા જન્મક્ષણ હોતા હૈ વહી મૃત્તિકાપિણ્ડકા નાશક્ષણ હોતા હૈ, ઔર
વહી દોનોં ૧કોટિયોંમેં રહનેવાલા મિટ્ટીપનકા સ્થિતિક્ષણ હોતા હૈ; ઇસીપ્રકાર અન્તરંગ ઔર

બહિરંગ સાધનોં દ્વારા કિયે જાનેવાલે સંસ્કારોંકી ઉપસ્થિતિમેં, જો ઉત્તર પર્યાયકા જન્મક્ષણ
હોતા હૈ વહી પૂર્વ પર્યાયકા નાશ ક્ષણ હોતા હૈ, ઔર વહી દોનોં કોટિયોંમેં રહનેવાલે
દ્રવ્યત્વકા સ્થિતિક્ષણ હોતા હૈ .

ઔર જૈસે રામપાત્રમેં, મૃત્તિકાપિણ્ડમેં ઔર મિટ્ટીપનમેં ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય પ્રત્યેક

રૂપમેં (પ્રત્યેક પૃથક્ પૃથક્) વર્તતે હોને પર ભી ત્રિસ્વભાવસ્પર્શી મૃત્તિકામેં વે સમ્પૂર્ણતયા
(સભી એક સાથ) એક સમયમેં હી દેખે જાતે હૈં; ઇસીપ્રકાર ઉત્તર પર્યાયમેં, પૂર્વ પર્યાયમેં
ઔર દ્રવ્યત્વમેં ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય પ્રત્યેકતયા (એક -એક) પ્રવર્તમાન હોને પર ભી

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version

પર્યાયદ્રવ્યત્વેષુ પ્રત્યેકવર્તીન્યપ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ ત્રિસ્વભાવસ્પર્શિનિ દ્રવ્યે સામસ્ત્યેનૈક-
સમય એવાવલોક્યન્તે . યથૈવ ચ વર્ધમાનપિણ્ડમૃત્તિકાત્વવર્તીન્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ મૃત્તિકૈવ,

ન વસ્ત્વન્તરં; તથૈવોત્તરપ્રાક્તનપર્યાયદ્રવ્યત્વવર્તીન્યપ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ દ્રવ્યમેવ, ન ખલ્વ-
ર્થાન્તરમ્ ..૧૦૨..

અથ દ્રવ્યસ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણ્યનેકદ્રવ્યપર્યાયદ્વારેણ ચિન્તયતિ —

પાડુબ્ભવદિ ય અણ્ણો પજ્જાઓ પજ્જઓ વયદિ અણ્ણો .

દવ્વસ્સ તં પિ દવ્વં ણેવ પણટ્ઠં ણ ઉપ્પણ્ણં ..૧૦૩..

પ્રાદુર્ભવતિ ચાન્યઃ પર્યાયઃ પર્યાયો વ્યેતિ અન્યઃ .

દ્રવ્યસ્ય તદપિ દ્રવ્યં નૈવ પ્રણષ્ટં નોત્પન્નમ્ ..૧૦૩..

સર્વદ્રવ્યપર્યાયેષ્વવબોદ્ધવ્યમિત્યર્થઃ ..૧૦૨.. એવમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપલક્ષણવ્યાખ્યાનમુખ્યતયા ગાથા-

ત્રયેણ તૃતીયસ્થલં ગતમ્ . અથ દ્રવ્યપર્યાયેણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ દર્શયતિ — પાડુબ્ભવદિ ય પ્રાદુર્ભવતિ ચ

જાયતે . અણ્ણો અન્યઃ કશ્ચિદપૂર્વાનન્તજ્ઞાનસુખાદિગુણાસ્પદભૂતઃ શાશ્વતિકઃ . સ કઃ . પજ્જાઓ

૧ત્રિસ્વભાવસ્પર્શી દ્રવ્યમેં વે સંપૂર્ણતયા (તીનોં એકસાથ) એક સમયમેં હી દેખે જાતે હૈં .

ઔર જૈસે રામપાત્ર, મૃત્તિકાપિણ્ડ તથા મિટ્ટીપનમેં પ્રવર્તમાન ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય

મિટ્ટી હી હૈં, અન્ય વસ્તુ નહીં; ઉસીપ્રકાર ઉત્તર પર્યાય, પૂર્વ પર્યાય, ઔર દ્રવ્યત્વમેં પ્રવર્તમાન
ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય દ્રવ્ય હી હૈં, અન્ય પદાર્થ નહીં ..૧૦૨..

અબ, દ્રવ્યકે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યકો ૨અનેકદ્રવ્યપર્યાય દ્વારા વિચારતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યસ્ય ] દ્રવ્યકી [અન્યઃ પર્યાયઃ ] અન્ય પર્યાય [પ્રાદુર્ભવતિ ]

ઉત્પન્ન હોતી હૈ [ચ ] ઔર [અન્યઃ પર્યાયઃ ] કોઈ અન્ય પર્યાય [વ્યેતિ ] નષ્ટ હોતી હૈ;
[તદપિ ] ફિ ર ભી [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [પ્રણષ્ટં ન એવ ] ન તો નષ્ટ હૈ, [ઉત્પન્નં ન ] ન ઉત્પન્ન હૈ (-
વહ ધ્રુવ હૈ .)..૧૦૩..

૧. ત્રિસ્વભાવસ્પર્શી = તીનોં સ્વભાવોંકો સ્પર્શ કરનેવાલા . (દ્રવ્ય ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય – ઇન તીનોં

સ્વભાવોંકો ધારણ કરતા હૈ .)

૨. અનેકદ્રવ્યપર્યાય = એકસે અધિક દ્રવ્યોંકે સંયોગસે હોનેવાલી પર્યાય .

ઉપજે દરવનો અન્ય પર્યય, અન્ય કો વિણસે વળી,
પણ દ્રવ્ય તો નથી નષ્ટ કે ઉત્પન્ન દ્રવ્ય નથી તહીં. ૧૦૩.

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version

ઇહ હિ યથા કિલૈકસ્ત્ર્યણુકઃ સમાનજાતીયોઽનેકદ્રવ્યપર્યાયો વિનશ્યત્યન્યશ્ચતુરણુકઃ

પ્રજાયતે, તે તુ ત્રયશ્ચત્વારો વા પુદ્ગલા અવિનષ્ટાનુત્પન્ના એવાવતિષ્ઠન્તે, તથા સર્વેઽપિ
સમાનજાતીયા દ્રવ્યપર્યાયા વિનશ્યન્તિ પ્રજાયન્તે ચ, સમાનજાતીનિ દ્રવ્યાણિ ત્વવિનષ્ટાનુ-
ત્પન્નાન્યેવાવતિષ્ઠન્તે . યથા ચૈકો મનુષ્યત્વલક્ષણોઽસમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયો વિનશ્યત્યન્ય-

સ્ત્રિદશત્વલક્ષણઃ પ્રજાયતે, તૌ ચ જીવપુદ્ગલૌ અવિનષ્ટાનુત્પન્નાવેવાવતિષ્ઠેતે, તથા
સર્વેઽપ્યસમાનજાતીયા દ્રવ્યપર્યાયા વિનશ્યન્તિ પ્રજાયન્તે ચ, અસમાનજાતીનિ દ્રવ્યાણિ
ત્વવિનષ્ટાનુત્પન્નાન્યેવાવતિષ્ઠન્તે . એવમાત્મના ધ્રુવાણિ દ્રવ્યપર્યાયદ્વારેણોત્પાદવ્યયીભૂતાન્યુત્પાદ-

વ્યયધ્રૌવ્યાણિ દ્રવ્યાણિ ભવન્તિ ..૧૦૩..

પરમાત્માવાપ્તિરૂપઃ સ્વભાવદ્રવ્યપર્યાયઃ . પજ્જઓ વયદિ અણ્ણો પર્યાયો વ્યેતિ વિનશ્યતિ . કથંભૂતઃ . અન્યઃ

પૂર્વોક્તમોક્ષપર્યાયાદ્ભિન્નો નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકનિર્વિકલ્પસમાધિરૂપસ્યૈવ મોક્ષપર્યાયસ્યોપાદાનકારણભૂતઃ .

કસ્ય સંબન્ધી પર્યાયઃ . દવ્વસ્સ પરમાત્મદ્રવ્યસ્ય . તં પિ દવ્વં તદપિ પરમાત્મદ્રવ્યં ણેવ પણટ્ઠં ણ ઉપ્પણ્ણં

શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયેન નૈવ નષ્ટં ન ચોત્પન્નમ્ . અથવા સંસારિજીવાપેક્ષયા દેવાદિરૂપો વિભાવદ્રવ્યપર્યાયો

જાયતે મનુષ્યાદિરૂપો વિનશ્યતિ તદેવ જીવદ્રવ્યં નિશ્ચયેન ન ચોત્પન્નં ન ચ વિનષ્ટં, પુદ્ગલદ્રવ્યં વા
દ્વયણુકાદિસ્ક ન્ધરૂપસ્વજાતીયવિભાવદ્રવ્યપર્યાયાણાં વિનાશોત્પાદેઽપિ નિશ્ચયેન ન ચોત્પન્નં ન ચ
વિનષ્ટમિતિ . તતઃ સ્થિતં યતઃ કારણાદુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપેણ દ્રવ્યપર્યાયાણાં વિનાશોત્પાદેઽપિ દ્રવ્યસ્ય

ટીકા : — યહાઁ (વિશ્વમેં) જૈસે એક ત્રિ -અણુક સમાનજાતીય અનેક દ્રવ્યપર્યાય વિનષ્ટ

હોતી હૈ ઔર દૂસરી ૧ચતુરણુક (સમાનજાતીય અનેક દ્રવ્યપર્યાય) ઉત્પન્ન હોતી હૈ; પરન્તુ વે તીન

યા ચાર પુદ્ગલ (પરમાણુ) તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં ( – ધ્રુવ હૈં ); ઇસીપ્રકાર સભી

સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાયેં વિનષ્ટ હોતી હૈં ઔર ઉત્પન્ન હોતી હૈં, કિન્તુ સમાનજાતીય દ્રવ્ય તો
અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં (-ધ્રુવ હૈં ) .

ઔર, જૈસે એક મનુષ્યત્વસ્વરૂપ અસમાનજાતીય દ્રવ્ય -પર્યાય વિનષ્ટ હોતી હૈ ઔર દૂસરી

દેવત્વસ્વરૂપ (અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય) ઉત્પન્ન હોતી હૈ, પરન્તુ વહ જીવ ઔર પુદ્ગલ તો
અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં, ઇસીપ્રકાર સભી અસમાનજાતીય દ્રવ્ય -પર્યાયેં વિનષ્ટ હો જાતી
હૈં ઔર ઉત્પન્ન હોતી હૈં, પરન્તુ અસમાનજાતીય દ્રવ્ય તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં .

ઇસ પ્રકાર અપનેસે (૨દ્રવ્યરૂપસે) ધ્રુવ ઔર દ્રવ્યપર્યાયોં દ્વારા ઉત્પાદ -વ્યયરૂપ ઐસે

દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હૈં ..૧૦૩..

૧. ચતુરણુક = ચાર અણુઓંકા (પરમાણુઓંકા) બના હુઆ સ્કંધ .

૨. ‘દ્રવ્ય’ શબ્દ મુખ્યતયા દો અર્થોંમેં પ્રયુક્ત હોતા હૈ : (૧) એક તો સામાન્ય – વિશેષકે પિણ્ડકો અર્થાત્

વસ્તુકો દ્રવ્ય કહા જાતા હૈ; જૈસે – ‘દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ હૈ’; (૨) દૂસરે – વસ્તુકે સામાન્ય

અંશકો ભી દ્રવ્ય કહા જાતા હૈ; જૈસે – ‘દ્રવ્યાર્થિક નય’ અર્થાત્ સામાન્યાંશગ્રાહી નય . જહાઁ જો અર્થ ઘટિત

હોતા હો વહાઁ વહ અર્થ સમઝના ચાહિયે .

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version

અથ દ્રવ્યસ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણ્યેકદ્રવ્યપર્યાયદ્વારેણ ચિન્તયતિ —

પરિણમદિ સયં દવ્વં ગુણદો ય ગુણંતરં સદવિસિટ્ઠં .

તમ્હા ગુણપજ્જાયા ભણિયા પુણ દવ્વમેવ ત્તિ ..૧૦૪..

પરિણમતિ સ્વયં દ્રવ્યં ગુણતશ્ચ ગુણાન્તરં સદવિશિષ્ટમ્ .

તસ્માદ્ગુણપર્યાયા ભણિતાઃ પુનઃ દ્રવ્યમેવેતિ ..૧૦૪..

એકદ્રવ્યપર્યાયા હિ ગુણપર્યાયાઃ, ગુણપર્યાયાણામેકદ્રવ્યત્વાત્ . એકદ્રવ્યત્વં હિ

તેષાં સહકારફલવત્ . યથા કિલ સહકારફલં સ્વયમેવ હરિતભાવાત્ પાણ્ડુભાવં પરિણમ-

ત્પૂર્વોત્તરપ્રવૃત્તહરિતાપાણ્ડુભાવાભ્યામનુભૂતાત્મસત્તાકં હરિતપાણ્ડુભાવાભ્યાં સમમવિશિષ્ટસત્તાક-

વિનાશો નાસ્તિ, તતઃ કારણાદ્દ્રવ્યપર્યાયા અપિ દ્રવ્યલક્ષણં ભવન્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૧૦૩.. અથ

દ્રવ્યસ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણિ ગુણપર્યાયમુખ્યત્વેન પ્રતિપાદયતિ — પરિણમદિ સયં દવ્વં પરિણમતિ સ્વયં

સ્વયમેવોપાદાનકારણભૂતં જીવદ્રવ્યં કર્તૃ . કં પરિણમતિ . ગુણદો ય ગુણંતરં નિરુપરાગસ્વસંવેદનજ્ઞાન-

અબ, દ્રવ્યકે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય એકદ્રવ્યપર્યાય દ્વારા વિચારતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સદવિશિષ્ટં ] સત્તાપેક્ષાસે અવિશિષ્ટરૂપસે, [દ્રવ્યં સ્વયં ] દ્રવ્ય સ્વયં

હી [ગુણતઃ ચ ગુણાન્તરં ] ગુણસે ગુણાન્તરરૂપ [પરિણમતે ] પરિણમિત હોતા હૈ, અર્થાત્ દ્રવ્ય સ્વયં
હી એક ગુણપર્યાયમેંસે અન્ય ગુણપર્યાયરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ, ઔર ઉસકી સત્તા ગુણપર્યાયોંકી
સત્તાકે સાથ અવિશિષ્ટ — અભિન્ન — એક હી રહતી હૈ), [તસ્માત્ પુનઃ ] ઔર ઉનસે

[ગુણપર્યાયાઃ] ગુણપર્યાયેં [દ્રવ્યમ્ એવ ઇતિ ભણિતાઃ ] દ્રવ્ય હી કહી ગઈ હૈં ..૧૦૪..

ટીકા : — ગુણપર્યાયેં એક દ્રવ્યપર્યાયેં હૈં, ક્યોંકિ ગુણપર્યાયોંકો એક દ્રવ્યપના હૈ,

(અર્થાત્ ગુણપર્યાયેં એકદ્રવ્યકી પર્યાયેં હૈં, ક્યોંકિ વે એક હી દ્રવ્ય હૈં — ભિન્ન -ભિન્ન દ્રવ્ય

નહીં .) ઉનકા એકદ્રવ્યત્વ આમ્રફલકી ભાઁતિ હૈ . જૈસે – આમ્રફલ સ્વયં હી હરિતભાવમેંસે

પીતભાવરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ, પ્રથમ ઔર પશ્ચાત્ પ્રવર્તમાન હરિતભાવ ઔર પીતભાવકે
દ્વારા અપની સત્તાકા અનુભવ કરતા હૈ, ઇસલિયે હરિતભાવ ઔર પીતભાવકે સાથ ૧અવિશિષ્ટ

સત્ત્વ સ્વયં દરવ ગુણથી ગુણાંતર પરિણમે,

તેથી વળી દ્રવ્ય જ કહ્યા છે સર્વગુણપર્યાયને. ૧૦૪.

૧. અવિશિષ્ટ સત્તાવાલા = અભિન્ન સત્તાવાલા; એક સત્તાવાલા; (આમકી સત્તા હરે ઔર પીલે ભાવકી સત્તાસે

અભિન્ન હૈ, ઇસલિયે આમ ઔર હરિતભાવ તથા પીતભાવ એક હી વસ્તુ હૈં, ભિન્ન નહીં .)

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version

તયૈકમેવ વસ્તુ, ન વસ્ત્વન્તરં, તથા દ્રવ્યં સ્વયમેવ પૂર્વાવસ્થાવસ્થિતગુણાદુત્તરાવસ્થાવસ્થિત-
ગુણં પરિણમત્પૂર્વોત્તરાવસ્થાવસ્થિતગુણાભ્યાં તાભ્યામનુભૂતાત્મસત્તાકં પૂર્વોત્તરાવસ્થાવસ્થિત-
ગુણાભ્યાં સમમવિશિષ્ટસત્તાકતયૈકમેવ દ્રવ્યં, ન દ્રવ્યાન્તરમ્ . યથૈવ ચોત્પદ્યમાનં પાણ્ડુભાવેન

વ્યયમાનં હરિતભાવેનાવતિષ્ઠમાનં સહકારફલત્વેનોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણ્યેકવસ્તુપર્યાયદ્વારેણ
સહકારફલં, તથૈવોત્પદ્યમાનમુત્તરાવસ્થાવસ્થિતગુણેન વ્યયમાનં પૂર્વાવસ્થાવસ્થિતગુણેનાવતિષ્ઠમાનં
દ્રવ્યત્વગુણેનોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણ્યેકદ્રવ્યપર્યાયદ્વારેણ દ્રવ્યં ભવતિ ..૧૦૪..

ગુણાત્ કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિબીજભૂતાત્સકાશાત્સકલવિમલકેવલજ્ઞાનગુણાન્તરમ્ . કથંભૂતં સત્પરિણમતિ .

સદવિસિટ્ઠં સ્વકીયસ્વરૂપત્વાચ્ચિદ્રૂપાસ્તિત્વાદવિશિષ્ટમભિન્નમ્ . તમ્હા ગુણપજ્જાયા ભણિયા પુણ દવ્વમેવ ત્તિ

તસ્માત્ કારણાન્ન કેવલં પૂર્વસૂત્રોદિતાઃ દ્રવ્યપર્યાયાઃ દ્રવ્યં ભવન્તિ, ગુણરૂપપર્યાયા ગુણપર્યાયા ભણ્યન્તે
તેઽપિ દ્રવ્યમેવ ભવન્તિ . અથવા સંસારિજીવદ્રવ્યં મતિસ્મૃત્યાદિવિભાવગુણં ત્યક્ત્વા શ્રુતજ્ઞાનાદિ-

પ્ર. ૨૬

સત્તાવાલા હોનેસે એક હી વસ્તુ હૈ, અન્ય વસ્તુ નહીં; ઇસીપ્રકાર દ્રવ્ય સ્વયં હી ૧પૂર્વ

અવસ્થામેં અવસ્થિત ગુણમેંસે ઉત્તર અવસ્થામેં અવસ્થિત ગુણરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ, પૂર્વ
ઔર ઉત્તર અવસ્થામેં અવસ્થિત ઉન ગુણોંકે દ્વારા અપની સત્તાકા અનુભવ કરતા હૈ,
ઇસલિયે પૂર્વ ઔર ઉત્તર અવસ્થામેં અવસ્થિત ગુણોંકે સાથ અવશિષ્ટ સત્તાવાલા હોનેસે એક
હી દ્રવ્ય હૈ, દ્રવ્યાન્તર નહીં .

(આમકે દૃષ્ટાન્તકી ભાઁતિ, દ્રવ્ય સ્વયં હી ગુણકી પૂર્વ પર્યાયમેંસે ઉત્તરપર્યાયરૂપ

પરિણમિત હોતા હુઆ, પૂર્વ ઔર ઉત્તર ગુણપર્યાયોંકે દ્વારા અપને અસ્તિત્વકા અનુભવ કરતા
હૈ, ઇસલિયે પૂર્વ ઔર ઉત્તર ગુણપર્યાયોંકે સાથ અભિન્ન અસ્તિત્વ હોનેસે એક હી દ્રવ્ય હૈ
દ્રવ્યાન્તર નહીં; અર્થાત્ વે વે ગુણપર્યાયેં ઔર દ્રવ્ય એક હી દ્રવ્યરૂપ હૈં, ભિન્ન -ભિન્ન દ્રવ્ય
નહીં હૈં .)

ઔર, જૈસે પીતભાવસે ઉત્પન્ન હોતા હરિતભાવસે નષ્ટ હોતા ઔર આમ્રફલરૂપસે સ્થિર

રહતા હોનેસે આમ્રફલ એક વસ્તુકી પર્યાયોં દ્વારા ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હૈ, ઉસીપ્રકાર ઉત્તર
અવસ્થામેં અવસ્થિત ગુણસે ઉત્પન્ન, પૂર્વ અવસ્થામેં અવસ્થિત ગુણસે નષ્ટ ઔર દ્રવ્યત્વ ગુણસે
સ્થિર હોનેસે, દ્રવ્ય એકદ્રવ્યપર્યાયકે દ્વારા ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — ઇસસે પૂર્વકી ગાથામેં દ્રવ્યપર્યાયકે દ્વારા (અનેક દ્રવ્યપર્યાયોંકે દ્વારા)

દ્રવ્યકે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય બતાયે ગયે થે . ઇસ ગાથામેં ગુણપર્યાયકે દ્વારા (એક-

દ્રવ્યપર્યાયકે દ્વારા) દ્રવ્યકે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય બતાયે ગયે હૈં ..૧૦૪..

૧. પૂર્વ અવસ્થામેં અવાસ્થિત ગુણ = પહલેકી અવસ્થામેં રહા હુઆ ગુણ; ગુણકી પૂર્વ પર્યાય; પૂર્વ ગુણપર્યાય.

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version

અથ સત્તાદ્રવ્યયોરનર્થાન્તરત્વે યુક્તિમુપન્યસ્યતિ —

ણ હવદિ જદિ સદ્દવ્વં અસદ્ધુવં હવદિ તં કધં દવ્વં .

હવદિ પુણો અણ્ણં વા તમ્હા દવ્વં સયં સત્તા ..૧૦૫..

ન ભવતિ યદિ સદ્દ્રવ્યમસદ્ધ્રુવં ભવતિ તત્કથં દ્રવ્યમ્ .

ભવતિ પુનરન્યદ્વા તસ્માદ્દ્રવ્યં સ્વયં સત્તા ..૧૦૫..

યદિ હિ દ્રવ્યં સ્વરૂપત એવ સન્ન સ્યાત્તદા દ્વિતયી ગતિઃ અસદ્વા ભવતિ, સત્તાતઃ

પૃથગ્વા ભવતિ . તત્રાસદ્ભવદ્ ધ્ર્રૌવ્યસ્યાસંભવાદાત્માનમધારયદ્ દ્રવ્યમેવાસ્તં ગચ્છેત્; સત્તાતઃ

વિભાવગુણાન્તરં પરિણમતિ, પુદ્ગલદ્રવ્યં વા પૂર્વોક્તશુક્લવર્ણાદિગુણં ત્યક્ત્વા રક્તાદિગુણાન્તરં પરિણમતિ,
હરિતગુણં ત્યક્ત્વા પાણ્ડુરગુણાન્તરમામ્રફલમિવેતિ ભાવાર્થઃ ..૧૦૪.. એવં સ્વભાવવિભાવરૂપા દ્રવ્યપર્યાયા

ગુણપર્યાયાશ્ચ નયવિભાગેન દ્રવ્યલક્ષણં ભવન્તિ ઇતિ કથનમુખ્યતયા ગાથાદ્વયેન ચતુર્થસ્થલં ગતમ્ . અથ

અબ, સત્તા ઔર દ્રવ્ય અર્થાન્તર (ભિન્ન પદાર્થ, અન્ય પદાર્થ) નહીં હોનેકે સમ્બન્ધમેં યુક્તિ

ઉપસ્થિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સત્ ન ભવતિ ] (સ્વરૂપસે હી) સત્

ન હો તો — (૧) [ધ્રુવં અસત્ ભવતિ ] નિશ્ચયસે વહ અસત્ હોગા; [તત્ કથં દ્રવ્યં ] (જો અસત્

હોગા) વહ દ્રવ્ય કૈસે હો સકતા હૈ ? [પુનઃ વા ] અથવા (યદિ અસત્ ન હો) તો (૨) [અન્યત્
ભવતિ ] વહ સત્તાસે અન્ય (પૃથક્) હો ! (સો ભી કૈસે હો સકતા હૈ ?) [તસ્માત્ ] ઇસલિયે
[દ્રવ્યં સ્વયં ] દ્રવ્ય સ્વયં હી [સત્તા ] હૈ ..૧૦૫..

ટીકા : — યદિ દ્રવ્ય સ્વરૂપસે હી ૧સત્ ન હો તો દૂસરી ગતિ યહ હો કિ વહ —

(૧) ૨અસત્ હોગા, અથવા (૨) સત્તાસે પૃથક્ હોગા . વહાઁ, (૧) યદિ વહ અસત્ હોગા તો,

ધ્રૌવ્યકે અસંભવકે કારણ સ્વયં સ્થિર ન હોતા હુઆ દ્રવ્યકા હી ૩અસ્ત હો જાયગા; ઔર

૧. સત્ = મૌજૂદ .

૨. અસત્ = નહીં મૌજૂદ ઐસા .

૩. અસ્ત = નષ્ટ . [જો અસત્ હો ઉસકા ટિકના -મૌજૂદ રહના કૈસા ? ઇસલિયે દ્રવ્યકો અસત્ માનનેસે,

દ્રવ્યકે અભાવકા પ્રસંગ આતા હૈ અર્થાત્ દ્રવ્ય હી સિદ્ધ નહીં હોતા . ]

જો દ્રવ્ય હોય ન સત્, ઠરે જ અસત્, બને ક્યમ દ્રવ્ય એ ?

વા ભિન્ન ઠરતું સત્ત્વથી ! તેથી સ્વયં તે સત્ત્વ છે. ૧૦૫.

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version

પૃથગ્ભવત્સત્તામન્તરેણાત્માનં ધારયત્તાવન્માત્રપ્રયોજનાં સત્તામેવાસ્તં ગમયેત્ . સ્વરૂપતસ્તુ-

સદ્ભવદ્ ધ્ર્રૌવ્યસ્ય સંભવાદાત્માનં ધારયદ્દ્રવ્યમુદ્ગચ્છેત્; સત્તાતોઽપૃથગ્ભૂત્વા ચાત્માનં ધારયત્તા-

વન્માત્રપ્રયોજનાં સત્તામુદ્ગમયેત્ . તતઃ સ્વયમેવ દ્રવ્યં સત્ત્વેનાભ્યુપગન્તવ્યં, ભાવભાવ-

વતોરપૃથક્ત્વેનાનન્યત્વાત્ ..૧૦૫..

સત્તાદ્રવ્યયોરભેદવિષયે પુનરપિ પ્રકારાન્તરેણ યુક્તિં દર્શયતિ — ણ હવદિ જદિ સદ્દવ્વં પરમચૈતન્યપ્રકાશરૂપેણ

સ્વરૂપેણ સ્વરૂપસત્તાસ્તિત્વગુણેન યદિ ચેત્ સન્ન ભવતિ . કિં કર્તૃ . પરમાત્મદ્રવ્યં . તદા અસદ્ધુવં હોદિ

અસદવિદ્યમાનં ભવતિ ધ્રુવં નિશ્ચિતમ્ . અવિદ્યમાનં સત્ તં કધં દવ્વં તત્પરમાત્મદ્રવ્યં કથં ભવતિ, કિંતુ

નૈવ . સ ચ પ્રત્યક્ષવિરોધઃ . કસ્માત્ . સ્વસંવેદનજ્ઞાનેન ગમ્યમાનત્વાત્ . અથાવિચારિતરમણીયન્યાયેન

સત્તાગુણાભાવેઽપ્યસ્તીતિ ચેત્, તત્ર વિચાર્યતે – યદિ કેવલજ્ઞાનદર્શનગુણાવિનાભૂતસ્વકીયસ્વરૂપાસ્તિ-

ત્વાત્પૃથગ્ભૂતા તિષ્ઠતિ તદા સ્વરૂપાસ્તિત્વં નાસ્તિ, સ્વરૂપાસ્તિત્વાભાવે દ્રવ્યમપિ નાસ્તિ . અથવા

સ્વકીયસ્વરૂપાસ્તિત્વાત્સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ પ્રદેશરૂપેણાભિન્નં તિષ્ઠતિ તદા સંમતમેવ . અત્રાવસરે

સૌગતમતાનુસારી કશ્ચિદાહ – સિદ્ધપર્યાયસત્તારૂપેણ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમુપચારેણાસ્તિ, ન ચ મુખ્યવૃત્ત્યેતિ .

પરિહારમાહ — સિદ્ધપર્યાયોપાદાનકારણભૂતપરમાત્મદ્રવ્યાભાવે સિદ્ધપર્યાયસત્તૈવ ન સંભવતિ, વૃક્ષાભાવે

ફલમિવ . અત્ર પ્રસ્તાવે નૈયાયિકમતાનુસારી કશ્ચિદાહ — હવદિ પુણો અણ્ણં વા તત્પરમાત્મદ્રવ્યં ભવતિ

પુનઃ કિંતુ સત્તાયાઃ સકાશાદન્યદ્ભિન્નં ભવતિ પશ્ચાત્સત્તાસમવાયાત્સદ્ભવતિ . આચાર્યાઃ પરિહારમાહુઃ —

સત્તાસમવાયાત્પૂર્વં દ્રવ્યં સદસદ્વા, યદિ સત્તદા સત્તાસમવાયો વૃથા, પૂર્વમેવાસ્તિત્વં તિષ્ઠતિ; અથાસત્તર્હિ

(૨) યદિ સત્તાસે પૃથક્ હો તો સત્તાકે બિના ભી સ્વયં રહતા હુઆ, ઇતના હી માત્ર જિસકા
પ્રયોજન હૈ ઐસી ૧સત્તાકો હી અસ્ત કર દેગા .

કિન્તુ યદિ દ્રવ્ય સ્વરૂપસે હી સત્ હો તો — (૧) ધ્રૌવ્યકે સદ્ભાવકે કારણ સ્વયં સ્થિર

રહતા હુઆ, દ્રવ્ય ઉદિત હોતા હૈ, (અર્થાત્ સિદ્ધ હોતા હૈ); ઔર (૨) સત્તાસે અપૃથક્ રહકર
સ્વયં સ્થિર (-વિદ્યમાન) રહતા હુઆ, ઇતના હી માત્ર જિસકા પ્રયોજન હૈ ઐસી સત્તાકો ઉદિત
(સિદ્ધ) કરતા હૈ .

ઇસલિયે દ્રવ્ય સ્વયં હી સત્ત્વ (સત્તા) હૈ ઐસા સ્વીકાર કરના ચાહિયે, ક્યોંકિ ભાવ

ઔર ૨ભાવવાન્કા અપૃથક્ત્વ દ્વારા અનન્યત્વ હૈ ..૧૦૫..

૧. સત્તાકા કાર્ય ઇતના હી હૈ કિ વહ દ્રવ્યકો વિદ્યમાન રખે . યદિ દ્રવ્ય સત્તાસે ભિન્ન રહકર ભી

સ્થિર રહે તો ફિ ર સત્તાકા પ્રયોજન હી નહીં રહતા, અર્થાત્ સત્તાકે અભાવકા પ્રસંગ આ જાયગા .

૨. ભાવવાન્ = ભાવવાલા . [દ્રવ્ય ભાવવાલા હૈ ઔર સત્તા ઉસકા ભાવ હૈ . વે અપૃથક્ હૈં, ઇસ અપેક્ષાસે

અનન્ય હૈં . પૃથક્ત્વ ઔર અન્યત્વકા ભેદ જિસ અપેક્ષાસે હૈ ઉસ અપેક્ષાકો લેકર વિશેષાર્થ આગામી

ગાથામેં કહેંગે, ઉન્હેં યહાઁ નહીં લગાના ચાહિયે, કિન્તુ યહાઁ અનન્યત્વકો અપૃથક્ત્વકે અર્થમેં હી
સમઝના ચાહિયે . ]

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version

અથ પૃથક્ત્વાન્યત્વલક્ષણમુન્મુદ્રયતિ —

પવિભત્તપદેસત્તં પુધત્તમિદિ સાસણં હિ વીરસ્સ .

અણ્ણત્તમતબ્ભાવો ણ તબ્ભવં હોદિ કધમેગં ..૧૦૬..

પ્રવિભક્તપ્રદેશત્વં પૃથક્ત્વમિતિ શાસનં હિ વીરસ્ય .

અન્યત્વમતદ્ભાવો ન તદ્ભવત્ ભવતિ કથમેકમ્ ..૧૦૬..

પ્રવિભક્તપ્રદેશત્વં હિ પૃથક્ત્વસ્ય લક્ષણમ્ . તત્તુ સત્તાદ્રવ્યયોર્ન સંભાવ્યતે, ગુણગુણિનોઃ

પ્રવિભક્તપ્રદેશત્વાભાવાત્, શુક્લોત્તરીયવત્ . તથા હિ — યથા ય એવ શુક્લસ્ય ગુણસ્ય પ્રદેશાસ્ત

ખપુષ્પવદવિદ્યમાનદ્રવ્યેણ સહ કથં સત્તા સમવાયં કરોતિ, કરોતીતિ ચેત્તર્હિ ખપુષ્પેણાપિ સહ સત્તા કર્તૃ
સમવાયં કરોતુ, ન ચ તથા . તમ્હા દવ્વં સયં સત્તા તસ્માદભેદનયેન શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપસત્તૈવ પરમાત્મદ્રવ્યં

ભવતીતિ . યથેદં પરમાત્મદ્રવ્યેણ સહ શુદ્ધચેતનાસત્તાયા અભેદવ્યાખ્યાનં કૃતં તથા સર્વેષાં

ચેતનાચેતનદ્રવ્યાણાં સ્વકીયસ્વકીયસત્તયા સહાભેદવ્યાખ્યાનં કર્તવ્યમિત્યભિપ્રાયઃ ..૧૦૫..

અથ પૃથક્ત્વલક્ષણં કિમન્યત્વલક્ષણં ચ કિમિતિ પૃષ્ટે પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — પવિભત્તપદેસત્તં

પુધત્તં પૃથક્ત્વં ભવતિ પૃથક્ત્વાભિધાનો ભેદો ભવતિ . કિંવિશિષ્ટમ્ . પ્રકર્ષેણ વિભક્તપ્રદેશત્વં

ભિન્નપ્રદેશત્વમ્ . કિંવત્ . દણ્ડદણ્ડિવત્ . ઇત્થંભૂતં પૃથક્ત્વં શુદ્ધાત્મદ્રવ્યશુદ્ધસત્તાગુણયોર્ન ઘટતે .

અબ, પૃથક્ત્વકા ઔર અન્યત્વકા લક્ષણ સ્પષ્ટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [પ્રવિભક્તપ્રદેશત્વં ] વિભક્તપ્રદેશત્વ વહ [પૃથક્ત્વં ] પૃથક્ત્વ હૈ,

[ઇતિ હિ ] ઐસા [વીરસ્ય શાસનં ] વીરકા ઉપદેશ હૈ . [અતદ્ભાવઃ ] અતદ્ભાવ (ઉસરૂપ ન

હોના) વહ [અન્યત્વ ] અન્યત્વ હૈ . [ન તત્ ભવત્ ] જો ઉસરૂપ ન હો [કથં એકમ્ ભવતિ ]

વહ એક કૈસે હો સકતા હૈ ? (કથંચિત્ સત્તા દ્રવ્યરૂપ નહીં હૈ ઔર દ્રવ્ય સત્તારૂપ નહીં હૈ,
ઇસલિયે વે એક નહીં હૈં .)..૧૦૬..

ટીકા : — વિભક્ત પ્રદેશત્વ (ભિન્ન પ્રદેશત્વ) પૃથક્ત્વકા લક્ષણ હૈ . વહ તો સત્તા

ઔર દ્રવ્યમેં સમ્ભવ નહીં હૈ, ક્યોંકિ ગુણ ઔર ગુણીમેં વિભક્તપ્રદેશત્વકા અભાવ હોતા હૈ —

શુક્લત્વ ઔર વસ્ત્રકી ભાઁતિ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ કિ જૈસે – જો શુક્લત્વકે – ગુણકે – પ્રદેશ હૈં વે

જિન વીરનો ઉપદેશ એમ — પૃથક્ત્વ ભિન્નપ્રદેશતા,

અન્યત્વ જાણ અતત્પણું; નહિ તે - પણે તે એક ક્યાં ? ૧૦૬.

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version

એવોત્તરીયસ્ય ગુણિન ઇતિ તયોર્ન પ્રદેશવિભાગઃ, તથા ય એવ સત્તાયા ગુણસ્ય પ્રદેશાસ્ત એવ
દ્રવ્યસ્ય ગુણિન ઇતિ તયોર્ન પ્રદેશવિભાગઃ . એવમપિ તયોરન્યત્વમસ્તિ તલ્લક્ષણસદ્ભાવાત્ .

અતદ્ભાવો હ્યન્યત્વસ્ય લક્ષણં, તત્તુ સત્તાદ્રવ્યયોર્વિદ્યત એવ, ગુણગુણિનોસ્તદ્ભાવસ્યાભાવાત્,

શુક્લોત્તરીયવદેવ . તથા હિ — યથા યઃ કિલૈકચક્ષુરિન્દ્રિયવિષયમાપદ્યમાનઃ સમસ્તેતરેન્દ્રિય-

ગ્રામગોચરમતિક્રાન્તઃ શુક્લો ગુણો ભવતિ, ન ખલુ તદખિલેન્દ્રિયગ્રામગોચરીભૂતમુત્તરીયં ભવતિ,
યચ્ચ કિલાખિલેન્દ્રિયગ્રામગોચરીભૂતમુત્તરીયં ભવતિ, ન ખલુ સ એકચક્ષુરિન્દ્રિયવિષયમાપદ્યમાનઃ
સમસ્તેતરેન્દ્રિયગ્રામગોચરમતિક્રાન્તઃ શુક્લો ગુણો ભવતીતિ તયોસ્તદ્ભાવસ્યાભાવઃ; તથા યા

કસ્માદ્ધેતોઃ . ભિન્નપ્રદેશાભાવાત્ . ક યોરિવ . શુક્લવસ્ત્રશુક્લગુણયોરિવ . ઇદિ સાસણં હિ વીરસ્સ ઇતિ

શાસનમુપદેશ આજ્ઞેતિ . કસ્ય . વીરસ્ય વીરાભિધાનાન્તિમતીર્થંકરપરમદેવસ્ય . અણ્ણત્તં તથાપિ

પ્રદેશાભેદેઽપિ મુક્તાત્મદ્રવ્યશુદ્ધસત્તાગુણયોરન્યત્વં ભિન્નત્વં ભવતિ . કથંભૂતમ્ . અતબ્ભાવો અતદ્ભાવરૂપં

સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદસ્વભાવમ્ . યથા પ્રદેશરૂપેણાભેદસ્તથા સંજ્ઞાદિલક્ષણરૂપેણાપ્યભેદો ભવતુ, કો

દોષ ઇતિ ચેત્ . નૈવમ્ . ણ તબ્ભવં હોદિ તન્મુક્તાત્મદ્રવ્યં શુદ્ધાત્મસત્તાગુણેન સહ પ્રદેશાભેદેઽપિ

૧. અતદ્ભાવ = (કથંચિત્) ઉસકા ન હોના; (કથંચિત્) ઉસરૂપ ન હોના (કથંચિત્) અતદ્રૂપતા . દ્રવ્ય

કથંચિત્ સત્તાસ્વરૂપસે નહીં હૈ ઔર સત્તા કથંચિત્ દ્રવ્યરૂપસે નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉનકે અતદ્ભાવ હૈ .

૨. તદ્ભાવ = ઉસકા હોના, ઉસરૂપ હોના, તદ્રૂપતા .

૩. સત્તા દ્રવ્યકે આશ્રયસે રહતી હૈ, દ્રવ્યકો કિસીકા આશ્રય નહીં હૈ . [જૈસે ઘડેમેં ઘી રહતા હૈ, ઉસીપ્રકાર

દ્રવ્યમેં સત્તા નહીં રહતી (ક્યોંકિ ઘડેમેં ઔર ઘીમેં તો પ્રદેશભેદ હૈ) કિન્તુ જૈસે આમમેં વર્ણ ગંધાદિ હૈં
ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યમેં સત્તા હૈ . ]

હી વસ્ત્રકે – ગુણીકે – હૈં, ઇસલિયે ઉનમેં પ્રદેશભેદ નહીં હૈ; ઇસીપ્રકાર જો સત્તાકે – ગુણકે – પ્રદેશ

હૈં વે હી દ્રવ્યકે – ગુણીકે – હૈં, ઇસલિયે ઉનમેં પ્રદેશભેદ નહીં હૈ .

ઐસા હોને પર ભી ઉનમેં (-સત્તા ઔર દ્રવ્યમેં) અન્યત્વ હૈ, ક્યોંકિ (ઉનમેં) અન્યત્વકે

લક્ષણકા સદ્ભાવ હૈ . ૧અતદ્ભાવ અન્યત્વકા લક્ષણ હૈ . વહ તો સત્તા ઔર દ્રવ્યકે હૈ હી,

ક્યોંકિ ગુણ ઔર ગુણીકે ૨તદ્ભાવકા અભાવ હોતા હૈ — શુક્લત્વ ઔર વસ્ત્રકી ભાઁતિ . વહ

ઇસ પ્રકાર હૈ કિ : — જૈસે એક ચક્ષુઇન્દ્રિયકે વિષયમેં આનેવાલા ઔર અન્ય સબ ઇન્દ્રિયોંકે

સમૂહકો ગોચર ન હોનેવાલા શુક્લત્વ ગુણ હૈ વહ સમસ્ત ઇન્દ્રિય સમૂહકો ગોચર હોનેવાલા ઐસા
વસ્ત્ર નહીં હૈ; ઔર જો સમસ્ત ઇન્દ્રિયસમૂહકો ગોચર હોનેવાલા વસ્ત્ર હૈ વહ એક ચક્ષુઇન્દ્રિયકે
વિષયમેં આનેવાલા તથા અન્ય સમસ્ત ઇન્દ્રિયોંકે સમૂહકો ગોચર ન હોનેવાલા ઐસા શુક્લત્વ
ગુણ નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉનકે તદ્ભાવકા અભાવ હૈ; ઇસીપ્રકાર, ૩કિસીકે આશ્રય રહનેવાલી,

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version

કિલાશ્રિત્ય વર્તિની નિર્ગુણૈકગુણસમુદિતા વિશેષણં વિધાયિકા વૃત્તિસ્વરૂપા ચ સત્તા ભવતિ,
ન ખલુ તદનાશ્રિત્ય વર્તિ ગુણવદનેકગુણસમુદિતં વિશેષ્યં વિધીયમાનં વૃત્તિમત્સ્વરૂપં ચ દ્રવ્યં
ભવતિ; યત્તુ કિલાનાશ્રિત્ય વર્તિ ગુણવદનેકગુણસમુદિતં વિશેષ્યં વિધીયમાનં વૃત્તિમત્સ્વરૂપં ચ
દ્રવ્યં ભવતિ, ન ખલુ સાશ્રિત્ય વર્તિની નિર્ગુણૈકગુણસમુદિતા વિશેષણં વિધાયિકા વૃત્તિસ્વરૂપા
ચ સત્તા ભવતીતિ તયોસ્તદ્ભાવસ્યાભાવઃ . અત એવ ચ સત્તાદ્રવ્યયોઃ કથંચિદનર્થાન્તરત્વેઽપિ

સંજ્ઞાદિરૂપેણ તન્મયં ન ભવતિ . કધમેગં તન્મયત્વં હિ કિલૈકત્વલક્ષણં . સંજ્ઞાદિરૂપેણ તન્મયત્વાભાવે

કથમેકત્વં, કિંતુ નાનાત્વમેવ . યથેદં મુક્તાત્મદ્રવ્યે પ્રદેશાભેદેઽપિ સંજ્ઞાદિરૂપેણ નાનાત્વં કથિતં તથૈવ

૧નિર્ગુણ, એક ગુણકી બની હુઈ, ૨વિશેષણ ૩વિધાયક ઔર ૪વૃત્તિસ્વરૂપ જો સત્તા હૈ વહ

કિસીકે આશ્રયકે બિના રહનેવાલા, ગુણવાલા, અનેક ગુણોંસે નિર્મિત, ૫વિશેષ્ય, ૬વિધીયમાન

ઔર ૭વૃત્તિમાનસ્વરૂપ ઐસા દ્રવ્ય નહીં હૈ, તથા જો કિસીકે આશ્રયકે બિના રહનેવાલા,

ગુણવાલા, અનેક ગુણોંસે નિર્મિત, વિશેષ્ય, વિધીયમાન ઔર વૃત્તિમાનસ્વરૂપ ઐસા દ્રવ્ય હૈ વહ
કિસીકે આશ્રિત રહનેવાલી, નિર્ગુણ, એક ગુણસે નિર્મિત, વિશેષણ, વિધાયક ઔર વૃત્તિસ્વરૂપ
ઐસી સત્તા નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉનકે તદ્ભાવકા અભાવ હૈ . ઐસા હોનેસે હી, યદ્યપિ, સત્તા ઔર

દ્રવ્યકે કથંચિત્ અનર્થાન્તરત્વ (-અભિન્નપદાર્થત્વ, અનન્યપદાર્થત્વ) હૈ તથાપિ ઉનકે સર્વથા

૧. નિર્ગુણ = ગુણરહિત [સત્તા નિર્ગુણ હૈ, દ્રવ્ય ગુણવાલા હૈ . જૈસે આમ વર્ણ, ગંધ સ્પર્શાદિ ગુણયુક્ત હૈ, કિન્તુ

વર્ણગુણ કહીં ગંધ, સ્પર્શ યા અન્ય કિસી ગુણવાલા નહીં હૈ, ક્યોંકિ ન તો વર્ણ સૂંઘા જાતા હૈ ઔર ન
સ્પર્શ કિયા જાતા હૈ . ઔર જૈસે આત્મા જ્ઞાનગુણવાલા, વીર્યગુણવાલા ઇત્યાદિ હૈ, પરન્તુ જ્ઞાનગુણ કહીં

વીર્યગુણવાલા યા અન્ય કિસી ગુણવાલા નહીં હૈ; ઇસીપ્રકાર દ્રવ્ય અનન્ત ગુણોંવાલા હૈ, પરન્તુ સત્તા ગુણવાલી
નહીં હૈ . (યહાઁ, જૈસે દણ્ડી દણ્ડવાલા હૈ ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકો ગુણવાલા નહીં સમઝના ચાહિયે; ક્યોંકિ દણ્ડી

ઔર દણ્ડમેં પ્રદેશભેદ હૈ, કિન્તુ દ્રવ્ય ઔર ગુણ અભિન્નપ્રદેશી હૈં . ]

૨. વિશેષણ = વિશેષતા; લક્ષણ; ભેદક ધર્મ .૩. વિધાયક = વિધાન કરનેવાલા; રચયિતા .

૪. વૃત્તિ = હોના, અસ્તિત્વ, ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય .

૫. વિશેષ્ય = વિશેષતાકો ધારણ કરનેવાલા પદાર્થ; લક્ષ્ય; ભેદ્ય પદાર્થ — ધર્મી . [જૈસે મિઠાસ, સફે દી,

સચિક્કણતા આદિ મિશ્રીકે વિશેષ ગુણ હૈં, ઔર મિશ્રી ઇન વિશેષ ગુણોંસે વિશેષિત હોતી હુઈ અર્થાત્ ઉન
વિશેષતાઓંસે જ્ઞાત હોતી હુઈ, ઉન ભેદોંસે ભેદિત હોતી હુઈ એક પદાર્થ હૈ; ઔર જૈસે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર,
વીર્ય ઇત્યાદિ આત્માકે વિશેષણ હૈ ઔર આત્મા ઉન વિશેષણોંસે વિશેષિત હોતા હુઆ (લક્ષિત, ભેદિત,
પહચાના જાતા હુઆ) પદાર્થ હૈ, ઉસીપ્રકાર સત્તા વિશેષણ હૈ ઔર દ્રવ્ય વિશેષ્ય હૈ . (યહાઁ યહ નહીં ભૂલના

ચાહિયે કિ વિશેષ્ય ઔર વિશેષણોંકે પ્રદેશભેદ નહીં હૈં .)

૬. વિધીયમાન = રચિત હોનેવાલા . (સત્તા ઇત્યાદિ ગુણ દ્રવ્યકે રચયિતા હૈ ઔર દ્રવ્ય ઉનકે દ્વારા રચા જાનેવાલા

પદાર્થ હૈ .)

૭. વૃત્તિમાન = વૃત્તિવાલા, અસ્તિત્વવાલા, સ્થિર રહનેવાલા . (સત્તા વૃત્તિસ્વરૂપ અર્થાત્ અસ્તિસ્વરૂપ હૈ ઔર

દ્રવ્ય અસ્તિત્વ રહનેસ્વરૂપ હૈ .)

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version

સર્વથૈકત્વં ન શંક નીયં; તદ્ભાવો હ્યેકત્વસ્ય લક્ષણમ્ . યત્તુ ન તદ્ભવદ્વિભાવ્યતે તત્કથમેકં

સ્યાત્ . અપિ તુ ગુણગુણિરૂપેણાનેકમેવેત્યર્થઃ ..૧૦૬..

અથાતદ્ભાવમુદાહૃત્ય પ્રથયતિ —

સદ્દવ્વં સચ્ચ ગુણો સચ્ચેવ ય પજ્જઓ ત્તિ વિત્થારો .

જો ખલુ તસ્સ અભાવો સો તદભાવો અતબ્ભાવો ..૧૦૭..

સર્વદ્રવ્યાણાં સ્વકીયસ્વકીયસ્વરૂપાસ્તિત્વગુણેન સહ જ્ઞાતવ્યમિત્યર્થઃ ..૧૦૬.. અથાતદ્ભાવં વિશેષેણ

વિસ્તાર્ય કથયતિ — સદ્દવ્વં સચ્ચ ગુણો સચ્ચેવ ય પજ્જઓ ત્તિ વિત્થારો સદ્દ્રવ્યં સંશ્ચ ગુણઃ સંશ્ચૈવ

પર્યાય ઇતિ સત્તાગુણસ્ય દ્રવ્યગુણપર્યાયેષુ વિસ્તારઃ . તથાહિ — યથા મુક્તાફલહારે સત્તાગુણ-

એકત્વ હોગા ઐસી શંકા નહીં કરની ચાહિયે; ક્યોંકિ તદ્ભાવ એકત્વકા લક્ષણ હૈ . જો

ઉસરૂપ જ્ઞાત નહીં હોતા વહ (સર્વથા) એક કૈસે હો સકતા હૈ ? નહીં હો સકતા; પરન્તુ ગુણ-
ગુણી -રૂપસે અનેક હી હૈ, ઐસા અર્થ હૈ .

ભાવાર્થ : — ભિન્નપ્રદેશત્વ વહ પૃથક્ત્વકા લક્ષણ હૈ, ઔર અતદ્ભાવ વહ અન્યત્વકા

લક્ષણ હૈ . દ્રવ્યમેં ઔર ગુણમેં પૃથક્ત્વ નહીં હૈ ફિ ર ભી અન્યત્વ હૈ .

પ્રશ્ન : — જો અપૃથક્ હોતે હૈં ઉનમેં અન્યત્વ કૈસે હો સકતા હૈ ?

ઉત્તર : — ઉનમેં વસ્ત્ર ઔર શુભ્રતા (સફે દી) કી ભાઁતિ અન્યત્વ હો સકતા હૈ . વસ્ત્રકે

ઔર ઉસકી શુભ્રતાકે પ્રદેશ ભિન્ન નહીં હૈં, ઇસલિયે ઉનમેં પૃથક્ત્વ નહીં હૈ . ઐસા હોને પર ભી

શુભ્રતા તો માત્ર આઁખોંસે હી દિખાઈ દેતી હૈ, જીભ, નાક આદિ શેષ ચાર ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત નહીં
હોતી . ઔર વસ્ત્ર પાઁચોં ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોતા હૈ . ઇસલિયે (કથંચિત્) વસ્ત્ર વહ શુભ્રતા નહીં

હૈ ઔર શુભ્રતા વહ વસ્ત્ર નહીં હૈ . યદિ ઐસા ન હો તો વસ્ત્રકી ભાઁતિ શુભ્રતા ભી જીભ, નાક

ઇત્યાદિ સર્વ ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોના ચાહિયે . કિન્તુ ઐસા નહીં હોતા . ઇસલિયે વસ્ત્ર ઔર શુભ્રતામેં

અપૃથક્ત્વ હોને પર ભી અન્યત્વ હૈ યહ સિદ્ધ હોતા હૈ .

ઇસીપ્રકાર દ્રવ્યમેં ઔર સત્તાદિ ગુણોંમેં અપૃથક્ત્વ હોને પર ભી અન્યત્વ હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકે

ઔર ગુણકે પ્રદેશ અભિન્ન હોને પર ભી દ્રવ્યમેં ઔર ગુણમેં સંજ્ઞા -સંખ્યા -લક્ષણાદિ ભેદ હોનેસે
(કથંચિત્) દ્રવ્ય ગુણરૂપ નહીં હૈ ઔર ગુણ વહ દ્રવ્યરૂપ નહીં હૈ ..૧૦૬..

અબ, અતદ્ભાવકો ઉદાહરણ દ્વારા સ્પષ્ટરૂપસે બતલાતે હૈં : —

‘સત્ દ્રવ્ય’, ‘સત્ પર્યાય,’ ‘સત્ ગુણ’ — સત્ત્વનો વિસ્તાર છે;

નથી તે -પણે અન્યોન્ય તેહ અતત્પણું જ્ઞાતવ્ય છે. ૧૦૭.

< Previous Page Next Page >