Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version

યે ખલુ જીવપુદ્ગલાત્મકમસમાનજાતીયદ્રવ્યપર્યાયં સકલાવિદ્યાનામેકમૂલમુપગતા યથોદિતાત્મસ્વભાવસંભાવનક્લીબાઃ તસ્મિન્નેવાશક્તિમુપવ્રજન્તિ, તે ખલૂચ્છલિતનિરર્ગલૈકાન્ત- દૃષ્ટયો મનુષ્ય એવાહમેષ મમૈવૈતન્મનુષ્યશરીરમિત્યહંકારમમકારાભ્યાં વિપ્રલભ્યમાના અવિચલિત- ચેતનાવિલાસમાત્રાદાત્મવ્યવહારાત્ પ્રચ્યુત્ય ક્રોડીકૃતસમસ્તક્રિયાકુટુમ્બકં મનુષ્યવ્યવહારમાશ્રિત્ય રજ્યન્તો દ્વિષન્તશ્ચ પરદ્રવ્યેણ કર્મણા સંગતત્વાત્પરસમયા જાયન્તે .

યે તુ પુનરસંકીર્ણ -દ્રવ્યગુણપર્યાયસુસ્થિતં ભગવન્તમાત્મનઃ સ્વભાવં સકલવિદ્યાનામેકમૂલમુપગમ્ય યથોદિતાત્મસ્વભાવસંભાવનસમર્થતયા પર્યાયમાત્રાશક્તિ- દ્રવ્યગુણપર્યાયપરિજ્ઞાનમૂઢા અથવા નારકાદિપર્યાયરૂપો ન ભવામ્યહમિતિ ભેદવિજ્ઞાનમૂઢાશ્ચ પરસમયા મિથ્યાદૃષ્ટયો ભવન્તીતિ . તસ્માદિયં પારમેશ્વરી દ્રવ્યગુણપર્યાયવ્યાખ્યા સમીચીના ભદ્રા ભવતીત્યભિ- પ્રાયઃ ..૯૩.. અથ પ્રસંગાયાતાં પરસમયસ્વસમયવ્યવસ્થાં કથયતિ — જે પજ્જએસુ ણિરદા જીવા યે પર્યાયેષુ

ટીકા : — જો જીવ પુદ્ગલાત્મક અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાયકા — જો કિ સકલ અવિદ્યાઓંકા એક મૂલ હૈ ઉસકા — આશ્રય કરતે હુએ ૧યથોક્ત આત્મસ્વભાવકી ૨સંભાવના કરનેમેં નપુંસક હોનેસે ઉસીમેં બલ ધારણ કરતે હૈં (અર્થાત્ ઉન અસમાનજાતીય દ્રવ્ય -પર્યાયોંકે પ્રતિ હી બલવાન હૈં ), વે — જિનકી ૩નિરર્ગલ એકાન્તદૃષ્ટિ ઉછલતી હૈ ઐસે — ‘યહ મૈં મનુષ્ય હી હૂઁ, મેરા હી યહ મનુષ્ય શરીર હૈ’ ઇસપ્રકાર અહંકાર -મમકારસે ઠગાયે જાતે હુયે, અવિચલિતચેતનાવિલાસમાત્ર ૪આત્મવ્યવહારસે ચ્યુત હોકર, જિસમેં સમસ્ત ક્રિયાકલાપકો છાતીસે લગાયા જાતા હૈ ઐસે ૫મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય કરકે રાગી -દ્વેષી હોતે હુએ પર દ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ સંગતતાકે કારણ (-પરદ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ યુક્ત હો જાનેસે) વાસ્તવમેં ૬પરસમય હોતે હૈં અર્થાત્ પરસમયરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં .

ઔર જો ૭અસંકીર્ણ દ્રવ્ય ગુણ -પર્યાયોંસે સુસ્થિત ભગવાન આત્માકે સ્વભાવકા — જો કિ સકલ વિદ્યાઓંકા એક મૂલ હૈ ઉસકા — આશ્રય કરકે યથોક્ત આત્મસ્વભાવકી સંભાવનામેં સમર્થ હોનેસે પર્યાયમાત્ર પ્રતિકે બલકો દૂર કરકે આત્માકે સ્વભાવમેં હી સ્થિતિ કરતે ૧. યથોક્ત = પૂર્વ ગાથામેં કહા જૈસા . ૨. સંભાવના = સંચેતન; અનુભવ; માન્યતા; આદર . ૩. નિરર્ગલ = અંકુશ બિના કી; બેહદ (જો મનુષ્યાદિ પર્યાયમેં લીન હૈં, વે બેહદ એકાંતદૃષ્ટિરૂપ હૈ .) ૪. આત્મવ્યવહાર = આત્મારૂપ વર્તન, આત્મારૂપ કાર્ય, આત્મારૂપ વ્યાપાર . ૫. મનુષ્યવ્યવહાર = મનુષ્યરૂપ વર્તન (મૈં મનુષ્ય હી હૂઁ . ઐસી માન્યતાપૂર્વક વર્તન) . ૬. જો જીવ પરકે સાથ એકત્વકી માન્યતાપૂર્વક યુક્ત હોતા હૈ, ઉસે પરસમય કહતે હૈં . ૭. અસંકીર્ણ = એકમેક નહીં ઐસે; સ્પષ્ટતયા ભિન્ન [ભગવાન આત્મસ્વભાવ સ્પષ્ટ ભિન્ન -પરકે સાથ એકમેક

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version

મત્યસ્યાત્મનઃ સ્વભાવ એવ સ્થિતિમાસૂત્રયન્તિ, તે ખલુ સહજવિજૃમ્ભિતાનેકાન્તદૃષ્ટિપ્રક્ષપિત- સમસ્તૈકાન્તદૃષ્ટિપરિગ્રહગ્રહા મનુષ્યાદિગતિષુ તદ્વિગ્રહેષુ ચાવિહિતાહંકારમમકારા અનેકાપવરકસંચારિતરત્નપ્રદીપમિવૈકરૂપમેવાત્માનમુપલભમાના અવિચલિતચેતનાવિલાસ- માત્રમાત્મવ્યવહારમુરરીકૃત્ય ક્રોડીકૃતસમસ્તક્રિયાકુટુમ્બકં મનુષ્યવ્યવહારમનાશ્રયન્તો વિશ્રાન્ત- રાગદ્વેષોન્મેષતયા પરમમૌદાસીન્યમવલંબમાના નિરસ્તસમસ્તપરદ્રવ્યસંગતિતયા સ્વદ્રવ્યેણૈવ કેવલેન સંગતત્વાત્સ્વસમયા જાયન્તે

અતઃ સ્વસમય એવાત્મન -સ્તત્ત્વમ્ ..૯૪.. નિરતાઃ જીવાઃ પરસમઇગ ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા તે પરસમયા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ક થિતાઃ . તથાહિતથાહિ — મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપોઽહમિત્યહઙ્કારો ભણ્યતે, મનુષ્યાદિશરીરં તચ્છરીરાધારોત્પન્નપઞ્ચેન્દ્રિયવિષયસુખસ્વરૂપં ચ મમેતિ મમકારો ભણ્યતે, તાભ્યાં પરિણતાઃ મમકારાહઙ્કારરહિતપરમચૈતન્યચમત્કારપરિણતેશ્ચ્યુતા યે તે ક ર્મોદયજનિતપરપર્યાયનિરતત્વાત્પરસમયા મિથ્યાદૃષ્ટયો ભણ્યન્તે . આદસહાવમ્હિ ઠિદા યે પુનરાત્મસ્વરૂપે સ્થિતાસ્તે સગસમયા મુણેદવ્વા સ્વસમયા મન્તવ્યા જ્ઞાતવ્યા ઇતિ . તદ્યથાતદ્યથા — અનેકાપવરક સંચારિતૈક - રત્નપ્રદીપ ઇવાનેક શરીરેષ્વપ્યેકોઽહમિતિ દૃઢસંસ્કારેણ નિજશુદ્ધાત્મનિ સ્થિતા યે તે ક ર્મોદયજનિત- પર્યાયપરિણતિરહિતત્વાત્સ્વસમયા ભવન્તીત્યર્થઃ ..૯૪.. અથ દ્રવ્યસ્ય સત્તાદિલક્ષણત્રયં સૂચયતિ — હૈં (-લીન હોતે હૈં), વે — જિન્હોંને સહજ -વિકસિત અનેકાન્તદૃષ્ટિ સે સમસ્ત એકાન્તદૃષ્ટિકે ૧પરિગ્રહકે આગ્રહ પ્રક્ષીણ કર દિયે હૈં, ઐસે — મનુષ્યાદિ ગતિયોંમેં ઔર ઉન ગતિયોંકે શરીરોંમેં અહંકાર – મમકાર ન કરકે અનેક કક્ષોં (કમરોં) મેં ૨સંચારિત રત્નદીપકકી ભાઁતિ એકરૂપ હી આત્માકો ઉપલબ્ધ (-અનુભવ) કરતે હુયે, અવિચલિત -ચેતનાવિલાસમાત્ર આત્મવ્યવહારકો અંગીકાર કરકે, જિસમેં સમસ્ત ક્રિયાકલાપસે ભેંટ કી જાતી હૈ ઐસે મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય નહીં કરતે હુયે, રાગદ્વેષકા ઉન્મેષ (પ્રાકટય) રુક જાનેસે પરમ ઉદાસીનતાકા આલમ્બન લેતે હુયે, સમસ્ત પરદ્રવ્યોંકી સંગતિ દૂર કર દેનેસે માત્ર સ્વદ્રવ્યકે સાથ હી સંગતતા હોનેસે વાસ્તવમેં ૩સ્વસમય હોતે હૈં અર્થાત્ સ્વસમયરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં .

ઇસલિયે સ્વસમય હી આત્માકા તત્ત્વ હૈ . ૧. પરિગ્રહ = સ્વીકાર; અંગીકાર . ૨. સંચારિત = લેજાયે ગયે . (જૈસે ભિન્ન -ભિન્ન કમરોંમેં લેજાયા ગયા રત્નદીપક એકરૂપ હી હૈ, વહ કિંચિત્માત્ર

ભી કમરેકે રૂપમેં નહીં હોતા, ઔર ન કમરેકી ક્રિયા કરતા હૈ, ઉસીપ્રકાર ભિન્ન -ભિન્ન શરીરોંમેં પ્રવિષ્ટ હોનેવાલા આત્મા એકરૂપ હી હૈ, વહ કિંચિત્માત્ર ભી શરીરરૂપ નહીં હોતા ઔર ન શરીરકી ક્રિયા કરતા હૈ – ઇસપ્રકાર જ્ઞાની જાનતા હૈ .) ૩. જો જીવ સ્વકે સાથ એકત્વકી માન્યતાપૂર્વક (સ્વકે સાથ) યુક્ત હોતા હૈ ઉસે સ્વ -સમય કહા જાતા

. પ્ર ૨૨

Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — ‘મૈં મનુષ્ય હૂઁ, શરીરાદિક સમસ્ત ક્રિયાઓંકો મૈં કરતા હૂઁ, સ્ત્રી -પુત્ર- ધનાદિકે ગ્રહણ -ત્યાગકા મૈં સ્વામી હૂઁ’ ઇત્યાદિ માનના સો મનુષ્યવ્યવહાર (મનુષ્યરૂપ પ્રવૃત્તિ) હૈ; ‘માત્ર અચલિત ચેતના વહ હી મૈં હૂઁ’ ઐસા માનના — પરિણમિત હોના સો આત્મવ્યવહાર (આત્મારૂપ પ્રવૃત્તિ) હૈ .

જો મનુષ્યાદિપર્યાયમેં લીન હૈં, વે એકાન્તદૃષ્ટિવાલે લોગ મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય કરતે હૈં, ઇસલિયે રાગી -દ્વેષી હોતે હૈં ઔર ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ સમ્બન્ધ કરતે હોનેસે વે પરસમય હૈં; ઔર જો ભગવાન આત્મસ્વભાવમેં હી સ્થિત હૈં વે અનેકાન્તદૃષ્ટિવાલે લોગ મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય નહીં કરકે આત્મવ્યવહારકા આશ્રય કરતે હૈં, ઇસલિયે રાગી -દ્વેષી નહીં હોતે અર્થાત્ પરમ ઉદાસીન રહતે હૈં ઔર ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ સમ્બન્ધ ન કરકે માત્ર સ્વદ્રવ્યકે સાથ હી સમ્બન્ધ કરતે હૈં, ઇસલિયે વે સ્વસમય હૈં ..૯૪..

અન્વયાર્થ : — [અપરિત્યક્તસ્વભાવેન ] સ્વભાવકો છોડે બિના [યત્ ] જો [ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વસંબદ્ધમ્ ] ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસંયુક્ત હૈ [ચ ] તથા [ગુણવત્ સપર્યાયં ] ગુણયુક્ત ઔર પર્યાયસહિત હૈ, [તત્ ] ઉસે [દ્રવ્યમ્ ઇતિ ] ‘દ્રવ્ય’ [બ્રુવન્તિ ] કહતે હૈં ..૯૫..

છોડયા વિના જ સ્વભાવને ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રુવયુક્ત છે, વળી ગુણ ને પર્યય સહિત જે, ‘દ્રવ્ય’ ભાખ્યું તેહને. ૯૫.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version

ઇહ ખલુ યદનારબ્ધસ્વભાવભેદમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયેણ ગુણપર્યાયદ્વયેન ચ યલ્લક્ષ્યતે તદ્ દ્રવ્યમ્ . તત્ર હિ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવોઽસ્તિત્વસામાન્યાન્વયઃ . અસ્તિત્વં હિ વક્ષ્યતિ દ્વિવિધં – સ્વરૂપાસ્તિત્વં સાદૃશ્યાસ્તિત્વં ચેતિ . તત્રોત્પાદઃ પ્રાદુર્ભાવઃ, વ્યયઃ પ્રચ્યવનં, ધ્રૌવ્યમવસ્થિતિઃ . ગુણા વિસ્તારવિશેષાઃ . તે દ્વિવિધાઃ સામાન્યવિશેષાત્મકત્વાત્ . તત્રાસ્તિત્વં નાસ્તિત્વ- મેકત્વમન્યત્વં દ્રવ્યત્વં પર્યાયત્વં સર્વગતત્વમસર્વગતત્વં સપ્રદેશત્વમપ્રદેશત્વં મૂર્તત્વમમૂર્તત્વં સક્રિ યત્વમક્રિ યત્વં ચેતનત્વમચેતનત્વં કર્તૃત્વમકર્તૃત્વં ભોક્તૃત્વમભોક્તૃત્વમગુરુલઘુત્વં ચેત્યાદયઃ સામાન્યગુણાઃ, અવગાહહેતુત્વં ગતિનિમિત્તતા સ્થિતિકારણત્વં વર્તનાયતનત્વં રૂપાદિમત્તા ચેતનત્વમિત્યાદયો વિશેષગુણાઃ . પર્યાયા આયતવિશેષાઃ . તે પૂર્વમેવોક્તાશ્ચતુર્વિધાઃ . કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિપ્રસ્તાવે શુદ્ધાત્મરુચિપરિચ્છિત્તિનિશ્ચલાનુભૂતિરૂપકારણસમયસારપર્યાયસ્ય વિનાશે સતિ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભવ્યક્તિરૂપકાર્યસમયસારસ્યોત્પાદઃ કારણસમયસારસ્ય વ્યયસ્તદુભયાધારભૂતપરમાત્મદ્રવ્ય- ત્વેન ધ્રૌવ્યં ચ . તથાનન્તજ્ઞાનાદિગુણાઃ, ગતિમાર્ગણાવિપક્ષભૂતસિદ્ધગતિઃ, ઇન્દ્રિયમાર્ગણાવિપક્ષ- ભૂતાતીન્દ્રિયત્વાદિલક્ષણાઃ શુદ્ધપર્યાયાશ્ચ ભવન્તીતિ . યથા શુદ્ધસત્તયા સહાભિન્નં પરમાત્મદ્રવ્યં પૂર્વોક્તોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્ગુણપર્યાયૈશ્ચ સહ સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ સતિ તૈઃ સહ સત્તાભેદં ન

ટીકા : — યહાઁ (ઇસ વિશ્વમેં) જો, સ્વભાવભેદ કિયે બિના, ૧ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યત્રયસે ઔર ૨ગુણપર્યાયદ્વયસે ૩લક્ષિત હોતા હૈ, વહ દ્રવ્ય હૈ . ઇનમેંસે (-સ્વભાવ, ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાયમેંસે) દ્રવ્યકા સ્વભાવ વહ ૪અસ્તિત્વસામાન્યરૂપ અન્વય હૈ; અસ્તિત્વ દો પ્રકારકા કહેંગે : — ૧ – સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ . ૨ – સાદૃશ્ય -અસ્તિત્વ . ઉત્પાદ વહ પ્રાદુર્ભાવ (પ્રગટ હોના – ઉત્પન્ન હોના) હૈ; વ્યય વહ પ્રચ્યુતિ (અર્થાત્ ભ્રષ્ટ, – નષ્ટ હોના) હૈ; ધ્રૌવ્ય વહ અવસ્થિતિ (ઠિકાના) હૈ; ગુણ વહ વિસ્તારવિશેષ હૈં . વે સામાન્યવિશેષાત્મક હોનેસે દો પ્રકારકે હૈં . ઇનમેં, અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, એકત્વ, અન્યત્વ, દ્રવ્યત્વ, પર્યાયત્વ, સર્વગતત્વ, અસર્વગતત્વ, સપ્રદેશત્વ, અપ્રદેશત્વ, મૂર્તત્વ, અમૂર્તત્વ, સક્રિયત્વ, અક્રિયત્વ, ચેતનત્વ, અચેતનત્વ, કર્તૃત્વ, અકર્તૃત્વ, ભોક્તૃત્વ, અભોક્તૃત્વ, અગુરુલઘુત્વ, ઇત્યાદિ સામાન્યગુણ હૈં; અવગાહહેતુત્વ, ગતિનિમિત્તતા, સ્થિતિકારણત્વ, વર્તનાયતનત્વ, રૂપાદિમત્ત્વ, ચેતનત્વ ઇત્યાદિ વિશેષ ગુણ હૈં . પર્યાય આયતવિશેષ હૈં . વે પૂર્વ હી (૯૩ વીં ગાથા કી ટીકામેં) કથિત ચાર પ્રકારકી હૈં . ૧. ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યત્રય = ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય – યહ ત્રિપુટી (તીનોંકા સમૂહ) . ૨. ગુણપર્યાયદ્વય = ગુણ ઔર પર્યાય – યહ યુગલ (દોનોંકા સમૂહ) ૩. લક્ષિત હોતા હૈ = લક્ષ્યરૂપ હોતા હૈ, પહિચાના જાતા હૈ . [ (૧) ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય તથા (૨) ગુણપર્યાય

વે લક્ષણ હૈં ઔર દ્રવ્ય વહ લક્ષ્ય હૈ . ] ૪. અસ્તિત્વસામાન્યરૂપ અન્વય = ‘હૈ, હૈ, હૈ’ ઐસા એકરૂપ ભાવ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ . (અન્વય = એકરૂપતા

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version

ન ચ તૈરુત્પાદાદિભિર્ગુણપર્યાયૈર્વા સહ દ્રવ્યં લક્ષ્યલક્ષણભેદેઽપિ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ દ્રવ્યસ્ય તથાવિધત્વાદુત્તરીયવત્ .

યથા ખલૂત્તરીયમુપાત્તમલિનાવસ્થં પ્રક્ષાલિતમમલાવસ્થયોત્પદ્યમાનં તેનોત્પાદેન લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે, તથા દ્રવ્યમપિ સમુપાત્તપ્રાક્તનાવસ્થં સમુચિતબહિરંગસાધનસન્નિધિસદ્ભાવે વિચિત્રબહુતરાવસ્થાનં સ્વરૂપકર્તૃકરણ- સામર્થ્યસ્વભાવેનાન્તરંગસાધનતામુપાગતેનાનુગૃહીતમુત્તરાવસ્થયોત્પદ્યમાનં તેનોત્પાદેન લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે . યથા ચ તદેવોત્તરીય- મમલાવસ્થયોત્પદ્યમાનં મલિનાવસ્થયા વ્યયમાનં તેન વ્યયેન લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદ- કરોતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે . તથાવિધત્વં કોઽર્થઃ . ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યગુણપર્યાયસ્વરૂપેણ પરિણમતિ, તથા સર્વદ્રવ્યાણિ સ્વકીયસ્વકીયયથોચિતોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈસ્તથૈવ ગુણપર્યાયૈશ્ચ સહ યદ્યપિ સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભિર્ભેદં કુર્વન્તિ તથાપિ સત્તાસ્વરૂપેણ ભેદં ન કુર્વન્તિ, સ્વભાવત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બન્તે . તથાવિધત્વં કોઽર્થઃ . ઉત્પાદવ્યયાદિસ્વરૂપેણ પરિણમન્તિ . અથવા યથા વસ્ત્રં

દ્રવ્યકા ઉન ઉત્પાદાદિકે સાથ અથવા ગુણપર્યાયોંકે સાથ લક્ષ્ય -લક્ષણ ભેદ હોને પર ભી સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ . સ્વરૂપસે હી દ્રવ્ય વૈસા (ઉત્પાદાદિ અથવા ગુણપર્યાયવાલા) હૈ — વસ્ત્રકે સમાન .

જૈસે મલિન અવસ્થાકો પ્રાપ્ત વસ્ત્ર, ધોને પર નિર્મલ અવસ્થાસે (-નિર્મલ અવસ્થારૂપ, નિર્મલ અવસ્થાકી અપેક્ષાસે) ઉત્પન્ન હોતા હુઆ ઉસ ઉત્પાદસે લક્ષિત હોતા હૈ; કિન્તુ ઉસકા ઉસ ઉત્પાદકે સાથ સ્વરૂપ ભેદ નહીં હૈ, સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ (અર્થાત્ સ્વયં ઉત્પાદરૂપસે હી પરિણત હૈ); ઉસીપ્રકાર જિસને પૂર્વ અવસ્થા પ્રાપ્ત કી હૈ ઐસા દ્રવ્ય ભી — જો કિ ઉચિત બહિરંગ સાધનોંકે સાન્નિધ્ય (નિકટતા; હાજરી) કે સદ્ભાવમેં અનેક પ્રકારકી બહુતસી અવસ્થાયેં કરતા હૈ વહ — ૧અન્તરંગસાધનભૂત સ્વરૂપકર્તા ઔર સ્વરૂપકરણકે સામર્થ્યરૂપ સ્વભાવસે અનુગૃહીત હોને પર, ઉત્તર અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ વહ ઉત્પાદસે લક્ષિત હોતા હૈ; કિન્તુ ઉસકા ઉસ ઉત્પાદકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ . ઔર જૈસે વહી વસ્ત્ર નિર્મલ અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ ઔર મલિન અવસ્થાસે વ્યયકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ ઉસ વ્યયસે લક્ષિત હોતા હૈ, પરન્તુ ઉસકા ઉસ વ્યયકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ; ઉસીપ્રકાર વહી દ્રવ્ય ભી ઉત્તર અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ ઔર પૂર્વ અવસ્થાસે વ્યયકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ ઉસ વ્યયસે લક્ષિત હોતા હૈ; પરન્તુ ઉસકા ઉસ વ્યયકે ૧. દ્રવ્યમેં નિજમેં હી સ્વરૂપકર્તા ઔર સ્વરૂપકરણ હોનેકી સામર્થ્ય હૈ . યહ સામર્થ્યસ્વરૂપ સ્વભાવ હી અપને

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version

મુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે, તથા તદેવ દ્રવ્યમપ્યુત્તરાવસ્થયોત્પદ્યમાનં પ્રાક્તનાવસ્થયા વ્યયમાનં તેન વ્યયેન લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે . યથૈવ ચ તદેવોત્તરીયમેકકાલમમલાવસ્થયોત્પદ્યમાનં મલિનાવસ્થયા વ્યયમાનમવસ્થાયિન્યોત્તરીયત્વાવસ્થયા ધ્રૌવ્યમાલમ્બમાનં ધ્રૌવ્યેણ લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે, તથૈવ તદેવ દ્રવ્યમપ્યેકકાલ- મુત્તરાવસ્થયોત્પદ્યમાનં પ્રાક્તનાવસ્થયા વ્યયમાનમવસ્થાયિન્યા દ્રવ્યત્વાવસ્થયા ધ્રૌવ્યમાલમ્બમાનં ધ્રૌવ્યેણ લક્ષ્યતે, ન ચ તેન સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે .

યથૈવ ચ તદેવોત્તરીયં વિસ્તારવિશેષાત્મકૈર્ગુણૈર્લક્ષ્યતે, ન ચ તૈઃ સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે, તથૈવ તદેવ દ્રવ્યમપિ વિસ્તારવિશેષાત્મકૈર્ગુણૈર્લક્ષ્યતે, ન ચ તૈઃ સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમ -વલમ્બતે . યથૈવ ચ તદેવોત્તરીયમાયતવિશેષાત્મકૈઃ પર્યાયવર્તિભિસ્તન્તુભિર્લક્ષ્યતે, ન ચ તૈઃ સહ સ્વરૂપ -ભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે; તથૈવ તદેવ દ્રવ્યમપ્યાયતવિશેષાત્મકૈઃ પર્યાયૈર્લક્ષ્યતે, ન ચ તૈઃ સહ સ્વરૂપભેદમુપવ્રજતિ, સ્વરૂપત એવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે ..૯૫.. નિર્મલપર્યાયેણોત્પન્નં મલિનપર્યાયેણ વિનષ્ટં તદુભયાધારભૂતવસ્ત્રરૂપેણ ધ્રુવમવિનશ્વરં, તથૈવ શુક્લ- વર્ણાદિગુણનવજીર્ણાદિપર્યાયસહિતં ચ સત્ તૈરુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈસ્તથૈવ ચ સ્વકીયગુણપર્યાયૈઃ સહ સંજ્ઞાદિભેદેઽપિ સતિ સત્તારૂપેણ ભેદં ન કરોતિ . તર્હિ કિં કરોતિ . સ્વરૂપત એવોત્પાદાદિરૂપેણ સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ . ઔર જૈસે વહી વસ્ત્ર એક હી સમયમેં નિર્મલ અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ, મલિન અવસ્થાસે વ્યયકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ ઔર ટિકનેવાલી ઐસી વસ્ત્રત્વ -અવસ્થાસે ધ્રુવ રહતા હુઆ ધ્રૌવ્યસે લક્ષિત હોતા હૈ; પરન્તુ ઉસકા ઉસ ધ્રૌવ્યકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ; ઇસીપ્રકાર વહી દ્રવ્ય ભી એક હી સમય ઉત્તર અવસ્થાસે ઉત્પન્ન હોતા હુઆ, પૂર્વ અવસ્થાસે વ્યય હોતા હુઆ, ઔર ટિકનેવાલી ઐસી દ્રવ્યત્વઅવસ્થાસે ધ્રુવ રહતા હુઆ ધ્રૌવ્યસે લક્ષિત હોતા હૈ . કિન્તુ ઉસકા ઉસ ધ્રૌવ્યકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ .

ઔર જૈસે વહી વસ્ત્ર વિસ્તારવિશેષસ્વરૂપ (શુક્લત્વાદિ) ગુણોંસે લક્ષિત હોતા હૈ; કિન્તુ ઉસકા ઉન ગુણોંકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, સ્વરૂપસે હી વહ વૈસા હૈ; ઇસીપ્રકાર વહી દ્રવ્ય ભી વિસ્તારવિશેષસ્વરૂપ ગુણોંસે લક્ષિત હોતા હૈ; કિન્તુ ઉસકા ઉન ગુણોંકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ . ઔર જૈસે વહી વસ્ત્ર આયતવિશેષસ્વરૂપ પર્યાયવર્તી (-પર્યાયસ્થાનીય) તંતુઓંસે લક્ષિત હોતા હૈ; કિન્તુ ઉસકા ઉન તંતુઓંકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ . ઉસીપ્રકાર વહી દ્રવ્ય ભી આયતવિશેષસ્વરૂપ પર્યાયોંસે લક્ષિત હોતા હૈ, પરન્તુ ઉસકા ઉન પર્યાયોંકે સાથ સ્વરૂપભેદ નહીં હૈ, વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ ..૯૫..

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version

અથ ક્રમેણાસ્તિત્વં દ્વિવિધમભિદધાતિ — સ્વરૂપાસ્તિત્વં સાદૃશ્યાસ્તિત્વં ચેતિ . તત્રેદં સ્વરૂપાસ્તિત્વાભિધાનમ્ —

અસ્તિત્વં હિ કિલ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવઃ. તત્પુનરન્યસાધનનિરપેક્ષત્વાદનાદ્યનન્તતયા- હેતુકયૈકરૂપયા વૃત્ત્યા નિત્યપ્રવૃત્તત્વાદ્ વિભાવધર્મવૈલક્ષણ્યાચ્ચ ભાવભાવવદ્ભાવાન્નાનાત્વેઽપિ પરિણમતિ, તથા સર્વદ્રવ્યાણીત્યભિપ્રાયઃ ..૯૫.. એવં નમસ્કારગાથા દ્રવ્યગુણપર્યાયકથનગાથા સ્વસમયપરસમયનિરૂપણગાથા સત્તાદિલક્ષણત્રયસૂચનગાથા ચેતિ સ્વતન્ત્રગાથાચતુષ્ટયેન પીઠિકાભિધાનં પ્રથમસ્થલં ગતમ્ . અથ પ્રથમં તાવત્સ્વરૂપાસ્તિત્વં પ્રતિપાદયતિ — સહાવો હિ સ્વભાવઃ સ્વરૂપં ભવતિ હિ સ્વભાવઃ સ્વરૂપં ભવતિ હિ સ્ફુ ટમ્ . કઃ કર્તા . સબ્ભાવો સદ્ભાવઃ શુદ્ધસત્તા શુદ્ધાસ્તિત્વમ્ . કસ્ય સ્વભાવો ભવતિ . દવ્વસ્સ મુક્તાત્મદ્રવ્યસ્ય . તચ્ચ સ્વરૂપાસ્તિત્વં યથા મુક્તાત્મનઃ સકાશાત્પૃથગ્ભૂતાનાં પુદ્ગલાદિપઞ્ચદ્રવ્યાણાં

અન્વયાર્થ : — [સર્વકાલં ] સર્વકાલમેં [ગુણૈઃ ] ગુણ તથા [ચિત્રૈઃ સ્વકપર્યાયૈઃ ] અનેક પ્રકારકી અપની પર્યાયોંસે [ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વૈઃ ] ઔર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસે [દ્રવ્યસ્ય સદ્ભાવઃ ] દ્રવ્યકા જો અસ્તિત્વ હૈ, [હિ ] વહ વાસ્તવમેં [સ્વભાવઃ ] સ્વભાવ હૈ ..૯૬..

ટીકા : — અસ્તિત્વ વાસ્તવમેં દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ; ઔર વહ (અસ્તિત્વ) અન્ય સાધનસે ૧નિરપેક્ષ હોનેકે કારણ અનાદિ – અનન્ત હોનેસે તથા ૨અહેતુક, એકરૂપ ૩વૃત્તિસે સદા હી પ્રવર્તતા હોનેકે કારણ વિભાવધર્મસે વિલક્ષણ હોનેસે, ભાવ ઔર ૪ભાવવાનતાકે કારણ ૧. અસ્તિત્વ અન્ય સાધનકી અપેક્ષાસે રહિત – સ્વયંસિદ્ધ હૈ ઇસલિયે અનાદિ -અનન્ત હૈ . ૨. અહેતુક = અકારણ, જિસકા કોઈ કારણ નહીં હૈ ઐસી . ૩. વૃત્તિ = વર્તન; વર્તના વહ; પરિણતિ . (અકારણિક એકરૂપ પરિણતિસે સદાકાલ પરિણમતા હોનેસે અસ્તિત્વ

૪. અસ્તિત્વ તો (દ્રવ્યકા) ભાવ હૈ ઔર દ્રવ્ય ભાવવાન્ હૈ .

ઉત્પાદ -ધ્રૌવ્ય -વિનાશથી, ગુણ ને વિવિધ પર્યાયથી અસ્તિત્વ દ્રવ્યનું સર્વદા જે, તેહ દ્રવ્યસ્વભાવ છે . ૯૬.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version

પ્રદેશભેદાભાવાદ્ દ્રવ્યેણ સહૈકત્વમવલમ્બમાનં દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવ એવ કથં ન ભવેત્ . તત્તુ દ્રવ્યાન્તરાણામિવ દ્રવ્યગુણપર્યાયાણાં ન પ્રત્યેકં પરિસમાપ્યતે, યતો હિ પરસ્પરસાધિત- સિદ્ધિયુક્તત્વાત્તેષામસ્તિત્વમેકમેવ, કાર્તસ્વરવત્ .

યથા હિ દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા કાર્તસ્વરાત્ પૃથગનુપલભ્યમાનૈઃ કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ પીતતાદિગુણાનાં કુણ્ડલાદિપર્યાયાણાં ચ સ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાન- પ્રવૃત્તિયુક્તસ્ય કાર્તસ્વરાસ્તિત્વેન નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તૈઃ પીતતાદિગુણૈઃ કુણ્ડલાદિપર્યાયૈશ્ચ યદસ્તિત્વં કાર્તસ્વરસ્ય સ સ્વભાવઃ, તથા હિ દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા દ્રવ્યાત્પૃથગનુપલભ્યમાનૈઃ કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ ગુણાનાં પર્યાયાણાં ચ સ્વરૂપમુપાદાય શેષજીવાનાં ચ ભિન્નં ભવતિ ન ચ તથા . કૈઃ સહ . ગુણેહિં સગપજ્જએહિં કેવલજ્ઞાનાદિગુણૈઃ કિઞ્ચિદૂનચરમશરીરાકારાદિસ્વકપર્યાયૈશ્ચ સહ . કથંભૂતૈઃ . ચિત્તેહિં સિદ્ધગતિત્વમતીન્દ્રિયત્વમકાયત્વમ- યોગત્વમવેદત્વમિત્યાદિબહુભેદભિન્નૈઃ . ન કેવલં ગુણપર્યાયૈઃ સહ ભિન્નં ન ભવતિ . ઉપ્પાદવ્વયધુવત્તેહિં શુદ્ધાત્મપ્રાપ્તિરૂપમોક્ષપર્યાયસ્યોત્પાદો રાગાદિવિકલ્પરહિતપરમસમાધિરૂપમોક્ષમાર્ગપર્યાયસ્ય વ્યયસ્તથા મોક્ષમોક્ષમાર્ગાધારભૂતાન્વયદ્રવ્યત્વલક્ષણં ધ્રૌવ્યં ચેત્યુક્તલક્ષણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈશ્ચ સહ ભિન્નં ન ભવતિ . કથમ્ . સવ્વકાલં સર્વકાલપર્યન્તં યથા ભવતિ . કસ્માત્તૈઃ સહ ભિન્નં ન ભવતીતિ ચેત્. યતઃ કારણાદ્ગુણપર્યાયાસ્તિત્વેનોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાસ્તિત્વેન ચ કર્તૃભૂતેન શુદ્ધાત્મદ્રવ્યાસ્તિત્વં સાધ્યતે, અનેકત્વ હોને પર ભી પ્રદેશભેદ ન હોનેસે દ્રવ્યકે સાથ એકત્વકો ધારણ કરતા હુઆ, દ્રવ્યકા સ્વભાવ હી ક્યોં ન હો ? (અવશ્ય હો .) વહ અસ્તિત્વ — જૈસે ભિન્ન -ભિન્ન દ્રવ્યોંમેં પ્રત્યેકમેં સમાપ્ત હો જાતા હૈ ઉસીપ્રકાર — દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયમેં પ્રત્યેકમેં સમાપ્ત નહીં હો જાતા, ક્યોંકિ ઉનકી સિદ્ધિ પરસ્પર હોતી હૈ, ઇસલિયે (અર્થાત્ દ્રવ્ય -ગુણ ઔર પર્યાય એક દૂસરેસે પરસ્પર સિદ્ધ હોતે હૈં ઇસલિયે — યદિ એક ન હો તો દૂસરે દો ભી સિદ્ધ નહીં હોતે ઇસલિયે) ઉનકા અસ્તિત્વ એક હી હૈ; — સુવર્ણકી ભાઁતિ .

જૈસે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ યા ભાવસે ૧સુવર્ણસે જો પૃથક્ દિખાઈ નહીં દેતે; કર્તા -કરણ- અધિકરણરૂપસે પીતત્વાદિગુણોંકે ઔર કુણ્ડલાદિપર્યાયોંકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન સુવર્ણકે અસ્તિત્વસે જિનકી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે પીતત્વાદિગુણોં ઔર કુણ્ડલાદિ પર્યાયોંસે જો સુવર્ણકા અસ્તિત્વ હૈ, વહ સુવર્ણકા સ્વભાવ હૈ; ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે જો દ્રવ્યસે પૃથક્ દિખાઈ નહીં દેતે, કર્તા -કરણ-૨અધિકરણરૂપસે ગુણોંકે ઔર પર્યાયોંકે ૧. પીતત્વાદિ ગુણ ઔર કુણ્ડલાદિ પર્યાયેં . ૨. દ્રવ્ય હી ગુણ -પર્યાયોંકા કર્તા (કરનેવાલા), ઉનકા કરણ (સાધન) ઔર ઉનકા અધિકરણ (આધાર)

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version

પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તસ્ય દ્રવ્યાસ્તિત્વેન નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તૈર્ગુણૈઃ પર્યાયૈશ્ચ યદસ્તિત્વં દ્રવ્યસ્ય સ સ્વભાવઃ . યથા વા દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા પીતતાદિગુણેભ્યઃ કુણ્ડલાદિપર્યાયેભ્યશ્ચ પૃથગનુપલભ્યમાનસ્ય કર્તૃકરણાધિક રણરૂપેણ કાર્તસ્વરસ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તૈઃ પીતતાદિગુણૈઃ કુણ્ડલાદિપર્યાયૈશ્ચ નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તસ્ય કાર્તસ્વરસ્ય મૂલસાધનતયા તૈર્નિષ્પાદિતં યદસ્તિત્વં સ સ્વભાવઃ, તથા દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા ગુણેભ્યઃ પર્યાયેભ્યશ્ચ પૃથગનુપલભ્યમાનસ્ય કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યાસ્તિત્વેન ચ ગુણપર્યાયોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાસ્તિત્વં સાધ્યત ઇતિ . તદ્યથા – યથા સ્વકીય- દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ સુવર્ણાદભિન્નાનાં પીતત્વાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયાણાં સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ સુવર્ણસ્ય સદ્ભાવઃ, તથા સ્વકીયદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરમાત્મદ્રવ્યાદભિન્નાનાં કેવલજ્ઞાનાદિગુણકિંચિદૂન- ચરમશરીરાકારાદિપર્યાયાણાં સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ મુક્તાત્મદ્રવ્યસ્ય સદ્ભાવઃ . યથા સ્વકીય- દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પીતત્વાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયેભ્યઃ સકાશાદભિન્નસ્ય સુવર્ણસ્ય સમ્બન્ધિ યદસ્તિત્વં સ સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન દ્રવ્યકે અસ્તિત્વસે જિનકી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે ગુણોં ઔર પર્યાયોંસે જો દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ . (દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે સુવર્ણસે ભિન્ન ન દિખાઈ દેનેવાલે પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિકકા અસ્તિત્વ વહ સુવર્ણકા હી અસ્તિત્વ હૈ, ક્યોંકિ પીતત્વાદિકકે ઔર કુણ્ડલાદિકકે સ્વરૂપકો સુવર્ણ હી ધારણ કરતા હૈ, ઇસલિયે સુવર્ણકે અસ્તિત્વસે હી પીતત્વાદિકકી ઔર કુણ્ડલાદિકકી નિષ્પત્તિ — સિદ્ધ — હોતી હૈ; સુવર્ણ ન હો તો પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિક ભી ન હોં, ઇસીપ્રકાર દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે દ્રવ્યસે ભિન્ન નહીં દિખાઈ દેનેવાલે ગુણોં ઔર પર્યાયોંકા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા હી અસ્તિત્વ હૈ, ક્યોંકિ ગુણોં ઔર પર્યાયોંકે સ્વરૂપકો દ્રવ્ય હી ધારણ કરતા હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યકે અસ્તિત્વસે હી ગુણોંકી ઔર પર્યાયોંકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, દ્રવ્ય ન હો તો ગુણ ઔર પર્યાયેં ભી ન હોં . ઐસા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ .)

અથવા, જૈસે દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે ૧જો પીતત્વાદિ ગુણોંસે ઔર કુણ્ડલાદિ પર્યાયોંસે પૃથક્ નહીં દિખાઈ દેતા; કર્તા -કરણ -અધિકરણરૂપસે સુવર્ણકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન પીતત્વાદિગુણોં ઔર કુણ્ડલાદિપર્યાયોંસે જિસકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે સુવર્ણકા, મૂલસાધનપનેસે ૨ઉનસે નિષ્પન્ન હોતા હુઆ, જો અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ; ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે ગુણોંસે ઔર પર્યાયોંસે જો પૃથક્ નહીં દિખાઈ દેતા, કર્તા- ૧. જો = જો સુવર્ણ . ૨. ઉનસે = પીતત્વાદિ ગુણોં ઔર કુણ્ડલાદિ પર્યાયોંસે . (સુવર્ણકા અસ્તિત્વ નિષ્પન્ન હોનેમેં, ઉપજનેમેં, યા

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version

દ્રવ્યસ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તૈર્ગુણૈઃ પર્યાયૈશ્ચ નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તસ્ય દ્રવ્યસ્ય મૂલસાધનતયા તૈર્નિષ્પાદિતં યદસ્તિત્વં સ સ્વભાવઃ .

કિંચ — યથા હિ દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા કાર્તસ્વરા- ત્પૃથગનુપલભ્યમાનૈઃ કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ કુણ્ડલાંગદપીતતાદ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણાં સ્વરૂપ- એવ પીતત્વાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયાણાં સ્વભાવો ભવતિ, તથા સ્વકીયદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ કેવલ- જ્ઞાનાદિગુણકિંચિદૂનચરમશરીરાકારપર્યાયેભ્યઃ સકાશાદભિન્નસ્ય મુક્તાત્મદ્રવ્યસ્ય સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ કેવલજ્ઞાનાદિગુણકિંચિદૂનચરમશરીરાકારપર્યાયાણાં સ્વભાવો જ્ઞાતવ્યઃ . અથેદાનીમુત્પાદવ્યય- ધ્રૌવ્યાણામપિ દ્રવ્યેણ સહાભિન્નાસ્તિત્વં કથ્યતે . યથા સ્વકીયદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન સુવર્ણાદભિન્નાનાં કટકપર્યાયોત્પાદકઙ્કણપર્યાયવિનાશસુવર્ણત્વલક્ષણધ્રૌવ્યાણાં સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ સુવર્ણસદ્ભાવઃ, કરણ-૧અધિકરણરૂપસે દ્રવ્યકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન ગુણોં ઔર પર્યાયોંસે જિસકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે દ્રવ્યકા, મૂલસાધનપનેસે ઉનસે નિષ્પન્ન હોતા હુઆ જો અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ . (પીતત્વાદિકસે ઔર કુણ્ડલાદિકસે ભિન્ન ન દિખાઈ દેનેવાલે સુવર્ણકા અસ્તિત્વ વહ પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિકકા હી અસ્તિત્વ હૈ, ક્યોંકિ સુવર્ણકે સ્વરૂપકો પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિક હી ધારણ કરતે હૈં, ઇસલિયે પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિકકે અસ્તિત્વસે હી સુવર્ણકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, પીતત્વાદિક ઔર કુણ્ડલાદિક ન હોં તો સુવર્ણ ભી ન હો; ઇસીપ્રકાર ગુણોંસે ઔર પર્યાયોંસે ભિન્ન ન દિખાઈ દેનેવાલે દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ વહ ગુણોં ઔર પર્યાયોંકા હી અસ્તિત્વ હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્યકે સ્વરૂપકો ગુણ ઔર પર્યાયેં હી ધારણ કરતી હૈં ઇસલિયે ગુણોં ઔર પર્યાયોંકે અસ્તિત્વસે હી દ્રવ્યકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ . યદિ ગુણ ઔર પર્યાયેં ન હો તો દ્રવ્ય ભી ન હો . ઐસા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ .)

(જિસપ્રકાર દ્રવ્યકા ઔર ગુણ -પર્યાયકા એક હી અસ્તિત્વ હૈ ઐસા સુવર્ણકે દૃષ્ટાન્ત પૂર્વક સમઝાયા, ઉસીપ્રકાર અબ સુવર્ણકે દૃષ્ટાન્ત પૂર્વક ઐસા બતાયા જા રહા હૈ કિ દ્રવ્યકા ઔર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યકા ભી એક હી અસ્તિત્વ હૈ .)

જૈસે દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે, સુવર્ણસે ૨જો પૃથક્ નહીં દિખાઈ દેતે, કર્તા -કરણ-૩અધિકરણરૂપસે કુણ્ડલાદિ ઉત્પાદોંકે, બાજૂબંધાદિ વ્યયોંકે ઔર પીતત્વાદિ ૧. ગુણ -પર્યાયેં હી દ્રવ્યકી કર્તા, કરણ ઔર અધિકરણ હૈં; ઇસલિયે ગુણ – પર્યાયેં હી દ્રવ્યકા સ્વરૂપ ધારણ

કરતી હૈં . ૨. જો = જો કુણ્ડલાદિ ઉત્પાદ, બાજૂબંધાદિ વ્યય આર પીતાદિ ધ્રૌવ્ય . ૩. સુવર્ણ હી કુણ્ડલાદિ -ઉત્પાદ, બાજૂબંધાદિ -વ્યય ઔર પીતત્વાદિ ધ્રૌવ્યકા કર્તા, કરણ તથા અધિકરણ હૈ;

પ્ર ૨૩

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version

મુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તસ્ય કાર્તસ્વરાસ્તિત્વેન નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તૈઃ કુણ્ડલાંગદ- પીતતાદ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્યદસ્તિત્વં કાર્તસ્વરસ્ય સ સ્વભાવઃ, તથા હિ દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા દ્રવ્યાત્પૃથગનુપલભ્યમાનૈઃ કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણાં સ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તસ્ય દ્રવ્યાસ્તિત્વેન નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તૈરુત્પાદવ્યય- ધ્રૌવ્યૈર્યદસ્તિત્વં દ્રવ્યસ્ય સ સ્વભાવઃ . યથા વા દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા કાલેન વા ભાવેન વા કુણ્ડલાંગદપીતતાદ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યેભ્યઃ પૃથગનુપલભ્યમાનસ્ય કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ કાર્તસ્વર- સ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તૈઃ કુણ્ડલાંગદપીતતાદ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તસ્ય કાર્તસ્વરસ્ય મૂલસાધનતયા તૈર્નિષ્પાદિતં યદસ્તિત્વં સ સ્વભાવઃ, તથા દ્રવ્યેણ વા ક્ષેત્રેણ વા તથા સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન પરમાત્મદ્રવ્યાદભિન્નાનાં મોક્ષપર્યાયોત્પાદમોક્ષમાર્ગપર્યાયવ્યયતદુભયાધાર- ભૂતપરમાત્મદ્રવ્યત્વલક્ષણધ્રૌવ્યાણાં સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ મુક્તાત્મદ્રવ્યસદ્ભાવઃ . યથા સ્વદ્રવ્યાદિ- ચતુષ્ટયેન કટકપર્યાયોત્પાદકઙ્કણપર્યાયવ્યયસુવર્ણત્વલક્ષણધ્રૌવ્યેભ્યઃ સકાશાદભિન્નસ્ય સુવર્ણસ્ય સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ કટકપર્યાયોત્પાદકઙ્કણપર્યાયવ્યયતદુભયાધારભૂતસુવર્ણત્વલક્ષણધ્રૌવ્યાણાં સ્વભાવઃ, તથા સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયેન મોક્ષપર્યાયોત્પાદમોક્ષમાર્ગપર્યાયવ્યયતદુભયાધારભૂતમુક્તાત્મદ્રવ્યત્વલક્ષણ- ધ્રૌવ્યેભ્યઃ સકાશાદભિન્નસ્ય પરમાત્મદ્રવ્યસ્ય સંબન્ધિ યદસ્તિત્વં સ એવ મોક્ષપર્યાયોત્પાદમોક્ષમાર્ગ- ધ્રૌવ્યોંકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન સુવર્ણકે અસ્તિત્વસે જિનકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે કુણ્ડલાદિ – ઉત્પાદ, બાજૂબંધાદિ – વ્યય ઔર પીતત્વાદિ ધ્રૌવ્યોંસે જો સુવર્ણકા અસ્તિત્વ હૈ, વહ (સુવર્ણકા) સ્વભાવ હૈ; ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે, જો દ્રવ્યસે પૃથક્ દિખાઈ નહીં દેતે, કર્તા -કરણ -અધિકરણરૂપસે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન દ્રવ્યકે અસ્તિત્વસે જિનકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે ઉત્પાદ -વ્યય- ધ્રૌવ્યોંસે જો દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ હૈ વહ સ્વભાવ હૈ . (દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે દ્રવ્યસે ભિન્ન દિખાઈ ન દેનેવાલે ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યોંકા અસ્તિત્વ હૈ વહ દ્રવ્યકા હી અસ્તિત્વ હૈ; ક્યોંકિ ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યોંકે સ્વરૂપકો દ્રવ્ય હી ધારણ કરતા હૈ, ઇસલિએ દ્રવ્યકે અસ્તિત્વસે હી ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યોંકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ . યદિ દ્રવ્ય ન હો તો ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય ભી ન હોં . ઐસા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ .)

અથવા જૈસે દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે કુણ્ડલાદિ -ઉત્પાદોંસે બાજૂબંધાદિ વ્યયોંસે ઔર પીતત્વાદિ ધ્રૌવ્યોંસે જો પૃથક્ નહીં દિખાઈ દેતા; કર્તા -કરણ -અધિકરણરૂપસે સુવર્ણકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન કુણ્ડલાદિ -ઉત્પાદોં, બાજૂબંધાદિ વ્યયોં ઔર પીતત્વાદિ ધ્રૌવ્યોંસે જિસકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે સુવર્ણકા, મૂલસાધનપનેસે ઉનસે નિષ્પન્ન હોતા હુઆ, જો અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ . ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યસે, ક્ષેત્રસે, કાલસે યા ભાવસે

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version

કાલેન વા ભાવેન વોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યેભ્યઃ પૃથગનુપલભ્યમાનસ્ય કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ દ્રવ્યસ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તૈરુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તસ્ય દ્રવ્યસ્ય મૂલ- સાધનતયા તૈર્નિષ્પાદિતં યદસ્તિત્વં સ સ્વભાવઃ ..૯૬..

પર્યાયવ્યયતદુભયાધારભૂતમુક્તાત્મદ્રવ્યત્વલક્ષણધ્રૌવ્યાણાં સ્વભાવ ઇતિ . એવં યથા મુક્તાત્મદ્રવ્યસ્ય સ્વકીયગુણપર્યાયોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈઃ સહ સ્વરૂપાસ્તિત્વાભિધાનમવાન્તરાસ્તિત્વમભિન્નં વ્યવસ્થાપિતં તથૈવ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે જો પૃથક્ દિખાઈ નહીં દેતા, કર્તા -કરણ-૧અધિકરણરૂપસે દ્રવ્યકે સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે જિસકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે દ્રવ્યકા મૂલસાધનપનેસે ઉનસે નિષ્પન્ન હોતા હુઆ જો અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ . (ઉત્પાદોંસે, વ્યયોંસે ઔર ધ્રૌવ્યોંસે ભિન્ન ન દિખાઈ દેનેવાલે દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ વહ ઉત્પાદોં, વ્યયોં ઔર ધ્રૌવ્યોંકા હી અસ્તિત્વ હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકે સ્વરૂપકો ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય હી ધારણ કરતે હૈં, ઇસલિયે ઉત્પાદ -વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યોંકે અસ્તિત્વસે હી દ્રવ્યકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ . યદિ ઉત્પાદ- વ્યય -ધ્રૌવ્ય ન હોં તો દ્રવ્ય ભી ન હો . ઐસા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ .)

ભાવાર્થ : — અસ્તિત્વકે ઔર દ્રવ્યકે પ્રદેશભેદ નહીં હૈ; ઔર વહ અસ્તિત્વ અનાદિ- અનન્ત હૈ તથા અહેતુક એકરૂપ પરિણતિસે સદા પરિણમિત હોતા હૈ, ઇસલિયે વિભાવધર્મસે ભી ભિન્ન પ્રકારકા હૈ; ઐસા હોનેસે અસ્તિત્વ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હી હૈ .

ગુણ -પર્યાયોંકા ઔર દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ ભિન્ન નહીં હૈ; એક હી હૈ; ક્યોંકિ ગુણ -પર્યાયેં દ્રવ્યસે હી નિષ્પન્ન હોતી હૈં, ઔર દ્રવ્ય ગુણ -પર્યાયોંસે હી નિષ્પન્ન હોતા હૈ . ઔર ઇસીપ્રકાર ઉત્પાદ- વ્યય -ધ્રૌવ્યકા ઔર દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ ભી એક હી હૈ; ક્યોંકિ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યસે હી ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ઔર દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે હી ઉત્પન્ન હોતા હૈ .

ઇસપ્રકાર સ્વરૂપાસ્તિત્વકા નિરૂપણ હુઆ ..૯૬.. ૧. ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હી દ્રવ્યકે કર્તા, કરણ ઔર અધિકરણ હૈં, ઇસલિયે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હી દ્રવ્યકે

– એ ધર્મને ઉપદેશતા જિનવરવૃષભ નિર્દ્દિષ્ટ છે. ૯૭.

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version

ઇહ કિલ પ્રપંચિતવૈચિત્ર્યેણ દ્રવ્યાન્તરેભ્યો વ્યાવૃત્ય વૃત્તેન પ્રતિદ્રવ્યં સીમાનમાસૂત્રયતા વિશેષલક્ષણભૂતેન ચ સ્વરૂપાસ્તિત્વેન લક્ષ્યમાણાનામપિ સર્વદ્રવ્યાણામસ્તમિતવૈચિત્ર્યપ્રપંચ પ્રવૃત્ય વૃત્તં પ્રતિદ્રવ્યમાસૂત્રિતં સીમાનં ભિન્દત્સદિતિ સર્વગતં સામાન્યલક્ષણભૂતં સાદૃશ્યાસ્તિત્વમેકં ખલ્વવબોધવ્યમ્ . એવં સદિત્યભિધાનં સદિતિ પરિચ્છેદનં ચ સર્વાર્થપરામર્શિ સ્યાત્ . યદિ પુનરિદમેવં ન સ્યાત્તદા કિંચિત્સદિતિ કિંચિદસદિતિ કિંચિત્સચ્ચાસચ્ચેતિ કિંચિદવાચ્યમિતિ ચ સ્યાત્ . તત્તુ વિપ્રતિષિદ્ધમેવ . પ્રસાધ્યં ચૈતદનોકહવત્ . યથા હિ બહૂનાં બહુવિધાનામનો- સમસ્તશેષદ્રવ્યાણામપિ વ્યવસ્થાપનીયમિત્યર્થઃ ..૯૬.. અથ સાદૃશ્યાસ્તિત્વશબ્દાભિધેયાં મહાસત્તાં પ્રજ્ઞાપયતિ — ઇહ વિવિહલક્ખણાણં ઇહ લોકે પ્રત્યેકસત્તાભિધાનેન સ્વરૂપાસ્તિત્વેન વિવિધલક્ષણાનાં ભિન્નલક્ષણાનાં ચેતનાચેતનમૂર્તામૂર્તપદાર્થાનાં લક્ખણમેગં તુ એકમખણ્ડલક્ષણં ભવતિ . કિં કર્તૃ . સદિત્તિ સર્વં સદિતિ મહાસત્તારૂપમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . સવ્વગયં સંકરવ્યતિકરપરિહારરૂપસ્વજાત્યવિરોધેન

અન્વયાર્થ : — [ધર્મં ] ધર્મકા [ખલુ ] વાસ્તવમેં [ઉપદિશતા ] ઉપદેશ કરતે હુયે [જિનવરવૃષભેણ ] ૧જિનવરવૃષભને [ઇહ ] ઇસ વિશ્વમેં [વિવિધલક્ષણાનાં ] વિવિધ લક્ષણવાલે (ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપાસ્તિત્વવાલે સર્વ) દ્રવ્યોંકા [સત્ ઇતિ ] ‘સત્’ ઐસા [સર્વગતં ] ૨સર્વગત [લક્ષણં ] લક્ષણ (સાદૃશ્યાસ્તિત્વ) [એકં ] એક [પ્રજ્ઞપ્તમ્ ] કહા હૈ ..૯૭..

ટીકા : — ઇસ વિશ્વમેં, વિચિત્રતાકો વિસ્તારિત કરતે હુએ (વિવિધતા -અનેકતાકો દિખાતે હુએ), અન્ય દ્રવ્યોંસે ૩વ્યાવૃત્ત રહકર પ્રવર્તમાન, ઔર પ્રત્યેક દ્રવ્યકી સીમાકો બાઁધતે હુએ ઐસે વિશેષલક્ષણભૂત સ્વરૂપાસ્તિત્વસે (સમસ્ત દ્રવ્ય) લક્ષિત હોતે હૈં ફિ ર ભી સર્વ દ્રવ્યોંકા, વિચિત્રતાકે વિસ્તારકો અસ્ત કરતા હુઆ, સર્વ દ્રવ્યોંમેં પ્રવૃત્ત હોકર રહનેવાલા, ઔર પ્રત્યેક દ્રવ્યકી બઁધી હુઈ સીમાકી અવગણના કરતા હુઆ, ‘સત્’ ઐસા જો સર્વગત સામાન્યલક્ષણભૂત સાદૃશ્યાસ્તિત્વ હૈ વહ વાસ્તવમેં એક હી જાનના ચાહિએ . ઇસપ્રકાર ‘સત્’ ઐસા કથન ઔર ‘સત્’ ઐસા જ્ઞાન સર્વ પદાર્થોંકા ૪પરામર્શ કરનેવાલા હૈ . યદિ વહ ઐસા (સર્વપદાર્થપરામર્શી) ન હો તો કોઈ પદાર્થ સત્, (અસ્તિત્વવાલા) કોઈ અસત્ (અસ્તિત્વ રહિત), કોઈ સત્ તથા અસત્ ઔર કોઈ અવાચ્ય હોના ચાહિયે; કિન્તુ વહ તો વિરુદ્ધ હી હૈ, ઔર યહ (‘સત્’ ઐસા કથન ઔર જ્ઞાનકે સર્વપદાર્થપરામર્શી હોનેકી બાત) તો સિદ્ધ હો સકતી હૈ, વૃક્ષકી ભાઁતિ . ૧. જિનવરવૃષભ = જિનવરોંમેં શ્રેષ્ઠ; તીર્થંકર .૨. સર્વગત = સર્વમેં વ્યાપનેવાલા . ૩. વ્યાવૃત્ત = પૃથક્; અલગ; ભિન્ન .૪. પરામર્શ = સ્પર્શ; વિચાર; લક્ષ; સ્મરણ .

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version

કહાનામાત્મીયાત્મીયસ્ય વિશેષલક્ષણભૂતસ્ય સ્વરૂપાસ્તિત્વસ્યાવષ્ટમ્ભેનોત્તિષ્ઠન્નાનાત્વં સામાન્ય- લક્ષણભૂતેન સાદૃશ્યોદ્ભાસિનાનોકહત્વેનોત્થાપિતમેકત્વં તિરિયતિ, તથા બહૂનાં બહુવિધાનાં દ્રવ્યાણામાત્મીયાત્મીયસ્ય વિશેષલક્ષણભૂતસ્ય સ્વરૂપાસ્તિત્વસ્યાવષ્ટમ્ભેનોત્તિષ્ઠન્નાનાત્વં સામાન્ય- લક્ષણભૂતેન સાદૃશ્યોદ્ભાસિના સદિત્યસ્ય ભાવેનોત્થાપિતમેકત્વં તિરિયતિ . યથા ચ તેષામનો- કહાનાં સામાન્યલક્ષણભૂતેન સાદૃશ્યોદ્ભાસિનાનોકહત્વેનોત્થાપિતેનૈકત્વેન તિરોહિતમપિ વિશેષલક્ષણભૂતસ્ય સ્વરૂપાસ્તિત્વસ્યાવષ્ટમ્ભેનોત્તિષ્ઠન્નાનાત્વમુચ્ચકાસ્તિ, તથા સર્વદ્રવ્યાણામપિ સામાન્યલક્ષણભૂતેન સાદૃશ્યોદ્ભાસિના સદિત્યસ્ય ભાવેનોત્થાપિતેનૈકત્વેન તિરોહિતમપિ વિશેષ- લક્ષણભૂતસ્ય સ્વરૂપાસ્તિત્વસ્યાવષ્ટમ્ભેનોત્તિષ્ઠન્નાનાત્વમુચ્ચકાસ્તિ ..૯૭.. શુદ્ધસંગ્રહનયેન સર્વગતં સર્વપદાર્થવ્યાપકમ્ . ઇદં કેનોક્ત મ્ . ઉવદિસદા ખલુ ધમ્મં જિણવરવસહેણ પણ્ણત્તં ધર્મં વસ્તુસ્વભાવસંગ્રહમુપદિશતા ખલુ સ્ફુ ટં જિનવરવૃષભેણ પ્રજ્ઞપ્તમિતિ . તદ્યથા – યથા સર્વે મુક્તાત્મનઃ સન્તીત્યુક્તે સતિ પરમાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતરસાસ્વાદભરિતાવસ્થલોકાકાશપ્રમિતશુદ્ધાસંખ્યેયાત્મપ્રદેશૈ-

જૈસે બહુતસે, અનેક પ્રકારકે વૃક્ષોંકો અપને અપને વિશેષલક્ષણભૂત સ્વરૂપાસ્તિત્વકે અવલમ્બનસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે અનેકત્વકો, સામાન્ય લક્ષણભૂત ૧સાદૃશ્યદર્શક વૃક્ષત્વસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા એકત્વ ૨તિરોહિત (અદૃશ્ય) કર દેતા હૈ, ઇસીપ્રકાર બહુતસે, અનેકપ્રકારકે દ્રવ્યોંકો અપને -અપને વિશેષ લક્ષણભૂત સ્વરૂપાસ્તિત્વકે અવલમ્બનસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે અનેકત્વકો, સામાન્યલક્ષણભૂત સાદૃશ્યદર્શક ‘સત્’ પનેસે (-‘સત્’ ઐસે ભાવસે, અસ્તિત્વસે, ‘હૈ’ પનેસે) ઉત્પન્ન હોનેવાલા એકત્વ તિરોહિત કર દેતા હૈ . ઔર જૈસે ઉન વૃક્ષોંકે વિષયમેં સામાન્યલક્ષણભૂત સાદૃશ્યદર્શક વૃક્ષત્વસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે એકત્વસે તિરોહિત હોને પર ભી (અપને -અપને) વિશેષલક્ષણભૂત સ્વરૂપાસ્તિત્વકે અવલમ્બનસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા અનેકત્વ સ્પષ્ટતયા પ્રકાશમાન રહતા હૈ, (બના રહતા હૈ, નષ્ટ નહીં હોતા); ઉસીપ્રકાર સર્વ દ્રવ્યોંકે વિષયમેં ભી સામાન્યલક્ષણભૂત સાદૃશ્યદર્શક ‘સત્’ પનેસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે એકત્વસે તિરોહિત હોને પર ભી (અપને -અપને) વિશેષલક્ષણભૂત સ્વરૂપાસ્તિત્વકે અવલમ્બનસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા અનેકત્વ સ્પષ્ટતયા પ્રકાશમાન રહતા હૈ

[બહુતસે (સંખ્યાપેક્ષાસે અનેક) ઔર અનેક પ્રકારકે (અર્થાત્ આમ્ર, અશોકાદિ) વૃક્ષોંકા અપના -અપના સ્વરૂપાસ્તિત્વ ભિન્ન -ભિન્ન હૈ, ઇસલિયે સ્વરૂપાસ્તિત્વકી અપેક્ષાસે ઉનમેં અનેકત્વ હૈ, પરન્તુ વૃક્ષત્વ જો કિ સર્વ વૃક્ષોંકા સામાન્યલક્ષણ હૈ ઔર જો સર્વ વૃક્ષોંમેં સાદૃશ્ય બતલાતા હૈ, ઉસકી અપેક્ષાસે સર્વ વૃક્ષોંમેં એકત્વ હૈ . જબ ઇસ એકત્વકો મુખ્ય કરતે હૈં તબ અનેકત્વ ગૌણ હો જાતા હૈ; ઇસીપ્રકાર બહુતસે (અનન્ત) ઔર અનેક (છહ) પ્રકારકે દ્રવ્યોંકા ૧. સાદૃશ્ય = સમાનત્વ .૨. તિરોહિત = તિરોભૂત; આચ્છાદિત; અદૃશ્ય .

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version

ખણ્ડન કરતે હૈં . (અર્થાત્ ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ કિસી દ્રવ્યસે અન્ય દ્રવ્યકી ઉત્પત્તિ નહીં હોતી ઔર દ્રવ્યસે અસ્તિત્વ કોઈ પૃથક્ પદાર્થ નહીં હૈ) : —

અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સ્વભાવસિદ્ધં ] સ્વભાવસે સિદ્ધ ઔર [સત્ ઇતિ ] (સ્વભાવસે હી) ‘સત્’ હૈ, ઐસા [જિનાઃ ] જિનેન્દ્રદેવને [તત્ત્વતઃ ] યથાર્થતઃ [સમાખ્યાતવન્તઃ ] કહા હૈ; [તથા ] ઇસપ્રકાર [આગમતઃ ] આગમસે [સિદ્ધં ] સિદ્ધ હૈ; [યઃ ] જો [ન ઇચ્છતિ ] ઇસે નહીં માનતા [સઃ ] વહ [હિ ] વાસ્તવમેં [પરસમયઃ ] પરસમય હૈ ..૯૮.. ૧. અર્થાન્તરત્વ = અન્યપદાર્થપના .

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version

ન ખલુ દ્રવ્યૈર્દ્રવ્યાન્તરાણામારમ્ભઃ, સર્વદ્રવ્યાણાં સ્વભાવસિદ્ધત્વાત્ . સ્વભાવસિદ્ધત્વં તુ તેષામનાદિનિધનત્વાત્ . અનાદિનિધનં હિ ન સાધનાન્તરમપેક્ષતે . ગુણપર્યાયાત્માનમાત્મનઃ સ્વભાવમેવ મૂલસાધનમુપાદાય સ્વયમેવ સિદ્ધસિદ્ધિમદ્ભૂતં વર્તતે . યત્તુ દ્રવ્યૈરારભ્યતે ન તદ્ દ્રવ્યાન્તરં, કાદાચિત્કત્વાત્ સ પર્યાયઃ, દ્વયણુકાદિવન્મનુષ્યાદિવચ્ચ . દ્રવ્યં પુનરનવધિ ત્રિસમયાવસ્થાયિ ન તથા સ્યાત્ . અથૈવં યથા સિદ્ધં સ્વભાવત એવ દ્રવ્યં, તથા સદિત્યપિ તત્સ્વભાવત એવ સિદ્ધમિત્યવધાર્યતામ્, સત્તાત્મનાત્મનઃ સ્વભાવેન નિષ્પન્નનિષ્પત્તિમદ્ભાવ- યુક્તત્વાત્ . ન ચ દ્રવ્યાદર્થાન્તરભૂતા સત્તોપપત્તિમભિપ્રપદ્યતે, યતસ્તત્સમવાયાત્તત્સદિતિ સ્યાત્ . તત્સદપિ સ્વભાવત એવેત્યાખ્યાતિ — દવ્વં સહાવસિદ્ધં દ્રવ્યં પરમાત્મદ્રવ્યં સ્વભાવસિદ્ધં ભવતિ . કસ્માત્ . અનાદ્યનન્તેન પરહેતુનિરપેક્ષેણ સ્વતઃ સિદ્ધેન કેવલજ્ઞાનાદિગુણાધારભૂતેન સદાનન્દૈકરૂપસુખસુધારસપરમ- સમરસીભાવપરિણતસર્વશુદ્ધાત્મપ્રદેશભરિતાવસ્થેન શુદ્ધોપાદાનભૂતેન સ્વકીયસ્વભાવેન નિષ્પન્નત્વાત્ . યચ્ચ સ્વભાવસિદ્ધં ન ભવતિ તદ્દ્રવ્યમપિ ન ભવતિ . દ્વયણુકાદિપુદ્ગલસ્કન્ધપર્યાયવત્ મનુષ્યાદિજીવપર્યાયવચ્ચ . સદિતિ યથા સ્વભાવતઃ સિદ્ધં તદ્દ્રવ્યં તથા સદિતિ સત્તાલક્ષણમપિ સ્વભાવત

ટીકા : — વાસ્તવમેં દ્રવ્યોંસે દ્રવ્યાન્તરોંકી ઉત્પત્તિ નહીં હોતી, ક્યોંકિ સર્વ દ્રવ્ય સ્વભાવસિદ્ધ હૈં . (ઉનકી) સ્વભાવસિદ્ધતા તો ઉનકી અનાદિનિધનતાસે હૈ; ક્યોંકિ ૧અનાદિનિધન સાધનાન્તરકી અપેક્ષા નહીં રખતા . વહ ગુણપર્યાયાત્મક ઐસે અપને સ્વભાવકો હી — જો કિ મૂલ સાધન હૈ ઉસે — ધારણ કરકે સ્વયમેવ સિદ્ધ હુઆ વર્તતા હૈ .

જો દ્રવ્યોંસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ વહ તો દ્રવ્યાન્તર નહીં હૈ, ૨કાદાચિત્કપનેકે કારણ પર્યાય હૈ; જૈસે – દ્વિઅણુક ઇત્યાદિ તથા મનુષ્ય ઇત્યાદિ . દ્રવ્ય તો અનવધિ (મર્યાદા રહિત) ત્રિસમય – અવસ્થાયી (ત્રિકાલસ્થાયી) હોનેસે ઉત્પન્ન નહીં હોતા .

અબ ઇસપ્રકાર – જૈસે દ્રવ્ય સ્વભાવસે હી સિદ્ધ હૈ ઉસીપ્રકાર ‘(વહ) સત્ હૈ’ ઐસા ભી ઉસકે સ્વભાવસે હી સિદ્ધ હૈ, ઐસા નિર્ણય હો; ક્યોંકિ સત્તાત્મક ઐસે અપને સ્વભાવસે નિષ્પન્ન હુએ ભાવવાલા હૈ ( – દ્રવ્યકા ‘સત્ હૈ’ ઐસા ભાવ દ્રવ્યકે સત્તાસ્વરૂપ સ્વભાવકા હી બના હુઆ હૈ) .

દ્રવ્યસે અર્થાન્તરભૂત સત્તા ઉત્પન્ન નહીં હૈ (-નહીં બન સકતી, યોગ્ય નહીં હૈ) કિ જિસકે સમવાયસે વહ (-દ્રવ્ય) ‘સત્’ હો . (ઇસીકો સ્પષ્ટ સમઝાતે હૈં ) : — ૧. અનાદિનિધન = આદિ ઔર અન્તસે રહિત . (જો અનાદિઅનન્ત હો ઉસકી સિદ્ધિકે લિયે અન્ય સાધનકી

આવશ્યકતા નહીં હૈ .) ૨. કાદાચિત્ક = કદાચિત્ – કિસીસમય હો ઐસા; અનિત્ય .

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version

સતઃ સત્તાયાશ્ચ ન તાવદ્યુતસિદ્ધત્વેનાર્થાન્તરત્વં, તયોર્દણ્ડદણ્ડિવદ્યુતસિદ્ધસ્યાદર્શનાત્ . અયુત- સિદ્ધત્વેનાપિ ન તદુપપદ્યતે . ઇહેદમિતિ પ્રતીતેરુપપદ્યત ઇતિ ચેત્ કિંનિબન્ધના હીહેદમિતિ પ્રતીતિઃ . ભેદનિબન્ધનેતિ ચેત્ કો નામ ભેદઃ . પ્રાદેશિક અતાદ્ભાવિકો વા . ન તાવત્પ્રાદેશિકઃ, પૂર્વમેવ યુતસિદ્ધત્વસ્યાપસારણાત્ . અતાદ્ભાવિકશ્ચેત્ ઉપપન્ન એવ, યદ્ દ્રવ્યં તન્ન ગુણ ઇતિ વચનાત્ . અયં તુ ન ખલ્વેકાન્તેનેહેદમિતિ પ્રતીતેર્નિબન્ધનં, એવ ભવતિ, ન ચ ભિન્નસત્તાસમવાયાત્ . અથવા યથા દ્રવ્યં સ્વભાવતઃ સિદ્ધં તથા તસ્ય યોઽસૌ સત્તાગુણઃ સોઽપિ સ્વભાવસિદ્ધ એવ . કસ્માદિતિ ચેત્ . સત્તાદ્રવ્યયોઃ સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ દણ્ડદણ્ડિવદ્ભિન્નપ્રદેશાભાવાત્ . ઇદં કે કથિતવન્તઃ . જિણા તચ્ચદો સમક્ખાદા જિનાઃ કર્તારઃ તત્ત્વતઃ સમ્યગાખ્યાતવન્તઃ કથિતવન્તઃ સિદ્ધં તહ આગમદો સન્તાનાપેક્ષયા દ્રવ્યાર્થિકનયેનાનાદિનિધનાગમાદપિ તથા સિદ્ધં ણેચ્છદિ જો સો હિ પરસમઓ નેચ્છતિ ન મન્યતે ય ઇદં વસ્તુસ્વરૂપં સ હિ સ્ફુ ટં પરસમયો

પ્રથમ તો ૧સત્સે ૨સત્તાકી ૩યુતસિદ્ધતાસે અર્થાન્તરત્વ નહીં હૈ, ક્યોંકિ દણ્ડ ઔર દણ્ડીકી ભાઁતિ ઉનકે સમ્બન્ધમેં યુતસિદ્ધતા દિખાઈ નહીં દેતી . (દૂસરે) અયુતસિદ્ધતાસે ભી વહ (અર્થાન્તરત્વ) નહીં બનતા . ‘ઇસમેં યહ હૈ (અર્થાત્ દ્રવ્યમેં સત્તા હૈ)’ ઐસી પ્રતીતિ હોતી હૈ ઇસલિયે વહ બન સકતા હૈ, — ઐસા કહા જાય તો (પૂછતે હૈં કિ) ‘ઇસમેં યહ હૈ’ ઐસી પ્રતીતિ કિસકે આશ્રય (-કારણ) સે હોતી હૈ ? યદિ ઐસા કહા જાય કિ ભેદકે આશ્રયસે (અર્થાત્ દ્રવ્ય ઔર સત્તામેં ભેદ હોનેસે) હોતી હૈ તો, વહ કૌનસા ભેદ હૈ ? પ્રાદેશિક યા અતાદ્ભાવિક ? ૪પ્રાદેશિક તો હૈ નહીં, ક્યોંકિ યુતસિદ્ધત્વ પહલે હી રદ્દ (નષ્ટ, નિરર્થક) કર દિયા ગયા હૈ, ઔર યદિ ૫અતાદ્ભાવિક કહા જાય તો વહ ઉપપન્ન હી (ઠીક હી) હૈ, ક્યોંકિ ઐસા (શાસ્ત્રકા) વચન હૈ કિ ‘જો દ્રવ્ય હૈ વહ ગુણ નહીં હૈ .’ પરન્તુ (યહાઁ ભી યહ ધ્યાનમેં રખના કિ) યહ અતાદ્ભાવિક ભેદ ‘એકાન્તસે ઇસમેં યહ હૈ’ ઐસી પ્રતીતિકા આશ્રય (કારણ) નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ ૧. સત્ = અસ્તિત્વવાન્ અર્થાત્ દ્રવ્ય .૨. સત્તા = અસ્તિત્વ (ગુણ) . ૩. યુતસિદ્ધ = જુડકર સિદ્ધ હુઆ; સમવાયસે – સંયોગસે સિદ્ધ હુઆ . [જૈસે લાઠી ઔર મનુષ્યકે ભિન્ન હોને

૪. દ્રવ્ય ઔર સત્તામેં પ્રદેશભેદ નહીં હૈ; ક્યોંકિ પ્રદેશભેદ હો તો યુતસિદ્ધત્વ આયે, જિસકો પહલે હી રદ્દ કરકે

બતાયા હૈ . ૫. દ્રવ્ય વહ ગુણ નહીં હૈ ઔર ગુણ વહ દ્રવ્ય નહીં હૈ, – ઐસે દ્રવ્ય -ગુણકે ભેદકો (ગુણ -ગુણી -ભેદકો)

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version

સ્વયમેવોન્મગ્નનિમગ્નત્વાત્ . તથા હિ — યદૈવ પર્યાયેણાર્પ્યતે દ્રવ્યં તદૈવ ગુણવદિદં દ્રવ્યમય- મસ્ય ગુણઃ, શુભ્રમિદમુત્તરીયમયમસ્ય શુભ્રો ગુણ ઇત્યાદિવદતાદ્ભાવિકો ભેદ ઉન્મજ્જતિ . યદા તુ દ્રવ્યેણાર્પ્યતે દ્રવ્યં તદાસ્તમિતસમસ્તગુણવાસનોન્મેષસ્ય તથાવિધં દ્રવ્યમેવ શુભ્રમુત્તરીય- મિત્યાદિવત્પ્રપશ્યતઃ સમૂલ એવાતાદ્ભાવિકો ભેદો નિમજ્જતિ . એવં હિ ભેદે નિમજ્જતિ તત્પ્રત્યયા પ્રતીતિર્નિમજ્જતિ . તસ્યાં નિમજ્જત્યામયુતસિદ્ધત્વોત્થમર્થાન્તરત્વં નિમજ્જતિ . તતઃ સમસ્તમપિ દ્રવ્યમેવૈકં ભૂત્વાવતિષ્ઠતે . યદા તુ ભેદ ઉન્મજ્જતિ, તસ્મિન્નુન્મજ્જતિ તત્પ્રત્યયા પ્રતીતિ- રુન્મજ્જતિ, તસ્યામુન્મજ્જત્યામયુતસિદ્ધત્વોત્થમર્થાન્તરત્વમુન્મજ્જતિ, તદાપિ તત્પર્યાયત્વેનોન્મજ્જજ્જલ- રાશેર્જલકલ્લોલ ઇવ દ્રવ્યાન્ન વ્યતિરિક્તં સ્યાત્ . એવં સતિ સ્વયમેવ સદ્ દ્રવ્યં ભવતિ . યસ્ત્વેવં મિથ્યાદૃષ્ટિર્ભવતિ . એવં યથા પરમાત્મદ્રવ્યં સ્વભાવતઃ સિદ્ધમવબોદ્ધવ્યં તથા સર્વદ્રવ્યાણીતિ . અત્ર દ્રવ્યં કેનાપિ પુરુષેણ ન ક્રિયતે . સત્તાગુણોઽપિ દ્રવ્યાદ્ભિન્નો નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૯૮.. અથોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વે (અતાદ્ભાવિક ભેદ) સ્વયમેવ ૧ઉન્મગ્ન ઔર ૨નિમગ્ન હોતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ : — જબ દ્રવ્યકો પર્યાય પ્રાપ્ત કરાઈ જાય ( અર્થાત્ જબ દ્રવ્યકો પર્યાય પ્રાપ્ત કરતી હૈ — પહુઁચતી હૈ ઇસપ્રકાર પર્યાયાર્થિકનયસે દેખા જાય) તબ હી — ‘શુક્લ યહ વસ્ત્ર હૈ, યહ ઇસકા શુક્લત્વ ગુણ હૈ’ ઇત્યાદિકી ભાઁતિ — ‘ગુણવાલા યહ દ્રવ્ય હૈ, યહ ઇસકા ગુણ હૈ’ ઇસપ્રકાર અતાદ્ભાવિક ભેદ ઉન્મગ્ન હોતા હૈ; પરન્તુ જબ દ્રવ્યકો દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરાયા જાય (અર્થાત્ દ્રવ્યકો દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરતા હૈ; — પહુઁચતા હૈ ઇસપ્રકાર દ્રવ્યાર્થિકનયસે દેખા જાય), તબ જિસકે સમસ્ત ૩ગુણવાસનાકે ઉન્મેષ અસ્ત હો ગયે હૈં ઐસે ઉસ જીવકો — ‘શુક્લવસ્ત્ર હી હૈ’ ઇત્યાદિકી ભાઁતિ — ‘ઐસા દ્રવ્ય હી હૈ’ ઇસપ્રકાર દેખને પર સમૂલ હી અતાદ્ભાવિક ભેદ નિમગ્ન હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર ભેદકે નિમગ્ન હોને પર ઉસકે આશ્રયસે (-કારણસે) હોતી હુઈ પ્રતીતિ નિમગ્ન હોતી હૈ . ઉસકે નિમગ્ન હોને પર અયુતસિદ્ધત્વજનિત અર્થાન્તરપના નિમગ્ન હોતા હૈ, ઇસલિયે સમસ્ત હી એક દ્રવ્ય હી હોકર રહતા હૈ . ઔર જબ ભેદ ઉન્મગ્ન હોતા હૈ, વહ ઉન્મગ્ન હોને પર ઉસકે આશ્રય (કારણ) સે હોતી હુઈ પ્રતીતિ ઉન્મગ્ન હોતી હૈ, ઉસકે ઉન્મગ્ન હોને પર અયુતસિદ્ધત્વજનિત અર્થાન્તરપના ઉન્મગ્ન હોતા હૈ, તબ ભી (વહ) દ્રવ્યકે પર્યાયરૂપસે ઉન્મગ્ન હોનેસે, — જૈસે જલરાશિસે જલતરંગેં વ્યતિરિક્ત નહીં હૈં (અર્થાત્ સમુદ્રસે તરંગેં અલગ નહીં હૈં) ઉસીપ્રકાર — દ્રવ્યસે વ્યતિરિક્ત નહીં હોતા . ૧. ઉન્મગ્ન હોના = ઊ પર આના; તૈર આના; પ્રગટ હોના (મુખ્ય હોના) . ૨. નિમગ્ન હોના = ડૂબ જાના (ગૌણ હોના) . ૩. ગુણવાસનાકે ઉન્મેષ = દ્રવ્યમેં અનેક ગુણ હોનેકે અભિપ્રાયકી પ્રગટતા; ગુણભેદ હોનેરૂપ મનોવૃત્તિકે

(અભિપ્રાયકે) અંકુર . પ્ર ૨૪

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version

નેચ્છતિ સ ખલુ પરસમય એવ દ્રષ્ટવ્યઃ ..૯૮..

ઇહ હિ સ્વભાવે નિત્યમવતિષ્ઠમાનત્વાત્સદિતિ દ્રવ્યમ્ . સ્વભાવસ્તુ દ્રવ્યસ્ય ધ્રૌવ્યો- ત્પાદોચ્છેદૈક્યાત્મકપરિણામઃ . યથૈવ હિ દ્રવ્યવાસ્તુનઃ સામસ્ત્યેનૈકસ્યાપિ વિષ્કમ્ભક્રમ- સતિ સત્તૈવ દ્રવ્યં ભવતીતિ પ્રજ્ઞાપયતિ — સદવટ્ઠિદં સહાવે દવ્વં દ્રવ્યં મુક્તાત્મદ્રવ્યં ભવતિ . કિં કર્તૃ . સદિતિ શુદ્ધચેતનાન્વયરૂપમસ્તિત્વમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . અવસ્થિતમ્ . ક્વ . સ્વભાવે . સ્વભાવં કથયતિ — દવ્વસ્સ જો હિ પરિણામો તસ્ય પરમાત્મદ્રવ્યસ્ય સંબન્ધી હિ સ્ફુ ટં યઃ પરિણામઃ . કેષુ વિષયેષુ . અત્થેસુ

ઐસા હોનેસે (યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ) દ્રવ્ય સ્વયમેવ સત્ હૈ . જો ઐસા નહીં માનતા વહ (ઉસે) વાસ્તવમેં ‘પરસમય’ (મિથ્યાદૃષ્ટિ) હી માનના ..૯૮..

અન્વયાર્થ : — [સ્વભાવે ] સ્વભાવમેં [અવસ્થિતં ] અવસ્થિત (હોનેસે) [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સત્ ] ‘સત્’ હૈ; [દ્રવ્યસ્ય ] દ્રવ્યકા [યઃ હિ ] જો [સ્થિતિસંભવનાશસંબદ્ધઃ ] ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્ય સહિત [પરિણામઃ ] પરિણામ હૈ [સઃ ] વહ [અર્થેષુ સ્વભાવઃ ] પદાર્થોંકા સ્વભાવ હૈ ..૯૯..

ટીકા : — યહાઁ (વિશ્વમેં) સ્વભાવમેં નિત્ય અવસ્થિત હોનેસે દ્રવ્ય ‘સત્’ હૈ . સ્વભાવ દ્રવ્યકા ધ્રૌવ્ય -ઉત્પાદ -વિનાશકી એકતાસ્વરૂપ પરિણામ હૈ .

જૈસે ૧દ્રવ્યકા વાસ્તુ સમગ્રપને દ્વારા (અખણ્ડતા દ્વારા) એક હોનેપર ભી, વિસ્તારક્રમમેં ૧. દ્રવ્યકા વાસ્તુ = દ્રવ્યકા સ્વ -વિસ્તાર, દ્રવ્યકા સ્વ -ક્ષેત્ર, દ્રવ્યકા સ્વ -આકાર, દ્રવ્યકા સ્વ -દલ .

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version

પ્રવૃત્તિવર્તિનઃ સૂક્ષ્માંશાઃ પ્રદેશાઃ, તથૈવ હિ દ્રવ્યવૃત્તેઃ સામસ્ત્યેનૈકસ્યાપિ પ્રવાહક્રમપ્રવૃત્તિવર્તિનઃ સૂક્ષ્માંશાઃ પરિણામાઃ . યથા ચ પ્રદેશાનાં પરસ્પરવ્યતિરેકનિબન્ધનો વિષ્કમ્ભક્રમઃ, તથા પરિણામાનાં પરસ્પરવ્યતિરેકનિબન્ધનઃ પ્રવાહક્રમઃ . યથૈવ ચ તે પ્રદેશાઃ સ્વસ્થાને સ્વરૂપ- પૂર્વરૂપાભ્યામુત્પન્નોચ્છન્નત્વાત્સર્વત્ર પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રિતૈકવાસ્તુતયાનુત્પન્નપ્રલીનત્વાચ્ચ સંભૂતિ- સંહારધ્રૌવ્યાત્મકમાત્માનં ધારયન્તિ, તથૈવ તે પરિણામાઃ સ્વાવસરે સ્વરૂપપૂર્વરૂપાભ્યા- મુત્પન્નોચ્છન્નત્વાત્સર્વત્ર પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રિતૈકપ્રવાહતયાનુત્પન્નપ્રલીનત્વાચ્ચ સંભૂતિસંહારધ્રૌવ્યા- ત્મકમાત્માનં ધારયન્તિ . યથૈવ ચ ય એવ હિ પૂર્વપ્રદેશોચ્છેદનાત્મકો વાસ્તુસીમાન્તઃ સ એવ હિ તદુત્તરોત્પાદાત્મકઃ, સ એવ ચ પરસ્પરાનુસ્યૂતિસૂત્રિતૈકવાસ્તુતયાતદુભયાત્મક ઇતિ; તથૈવ પરમાત્મપદાર્થસ્ય ધર્મત્વાદભેદનયેનાર્થા ભણ્યન્તે . કે તે . કેવલજ્ઞાનાદિગુણાઃ સિદ્ધત્વાદિપર્યાયાશ્ચ, તેષ્વર્થેષુ વિષયેષુ યોઽસૌ પરિણામઃ . સો સહાવો કેવલજ્ઞાનાદિગુણસિદ્ધત્વાદિપર્યાયરૂપસ્તસ્ય પરમાત્મદ્રવ્યસ્ય સ્વભાવો ભવતિ . સ ચ કથંભૂતઃ . ઠિદિસંભવણાસસંબદ્ધો સ્વાત્મપ્રાપ્તિરૂપમોક્ષપર્યાયસ્ય સંભવસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે પરમાગમભાષયૈકત્વવિતર્કાવીચારદ્વિતીયશુક્લધ્યાનસંજ્ઞસ્ય શુદ્ધોપાદાનભૂતસ્ય પ્રવર્તમાન ઉસકે જો સૂક્ષ્મ અંશ હૈં વે પ્રદેશ હૈં, ઇસીપ્રકાર દ્રવ્યકી ૧વૃત્તિ સમગ્રપને દ્વારા એક હોનેપર ભી, પ્રવાહક્રમમેં પ્રવર્તમાન ઉસકે જો સૂક્ષ્મ અંશ હૈં વે પરિણામ હૈ . જૈસે વિસ્તારક્રમકા કારણ પ્રદેશોંકા પરસ્પર વ્યતિરેક હૈ, ઉસીપ્રકાર પ્રવાહક્રમકા કારણ પરિણામોંકા પરસ્પર ૨વ્યતિરેક હૈ .

જૈસે વે પ્રદેશ અપને સ્થાનમેં સ્વ -રૂપસે ઉત્પન્ન ઔર પૂર્વ -રૂપસે વિનષ્ટ હોનેસે તથા સર્વત્ર પરસ્પર ૩અનુસ્યૂતિસે રચિત એકવાસ્તુપને દ્વારા અનુત્પન્ન -અવિનષ્ટ હોનેસે ઉત્પત્તિ -સંહાર- ધ્રૌવ્યાત્મક હૈં, ઉસીપ્રકાર વે પરિણામ અપને અવસરમેં સ્વ -રૂપસે ઉત્પન્ન ઔર પૂર્વરૂપસે વિનષ્ટ હોનેસે તથા સર્વત્ર પરસ્પર અનુસ્યૂતિસે રચિત એક પ્રવાહપને દ્વારા અનુત્પન્ન -અવિનષ્ટ હોનેસે ઉત્પત્તિ -સંહાર -ધ્રૌવ્યાત્મક હૈં . ઔર જૈસે વાસ્તુકા જો છોટેસે છોટા અંશ પૂર્વપ્રદેશકે વિનાશસ્વરૂપ હૈ વહી (અંશ) ઉસકે બાદકે પ્રદેશકા ઉત્પાદસ્વરૂપ હૈ તથા વહી પરસ્પર અનુસ્યૂતિસે રચિત એક વાસ્તુપને દ્વારા અનુભય સ્વરૂપ હૈ (અર્થાત્ દોમેંસે એક ભી સ્વરૂપ નહીં હૈ), ઇસીપ્રકાર પ્રવાહકા જો છોટેસે છોટા અંશ પૂર્વપરિણામકે વિનાશસ્વરૂપ હૈ વહી ઉસકે ૧. વૃત્તિ = વર્તના વહ; હોના વહ; અસ્તિત્વ . ૨. વ્યતિરેક = ભેદ; (એકકા દૂસરેમેં) અભાવ, (એક પરિણામ દૂસરે પરિણામરૂપ નહીં હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યકે

પ્રવાહમેં ક્રમ હૈ) . ૩. અનુસ્યૂતિ = અન્વયપૂર્વક જુડાન . [સર્વ પરિણામ પરસ્પર અન્વયપૂર્વક (સાદૃશ્ય સહિત) ગુંથિત (જુડે)