Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

તત્ત્વતઃ સમસ્તમપિ વસ્તુજાતં પરિચ્છિન્દતઃ ક્ષીયત એવાતત્ત્વાભિનિવેશસંસ્કારકારી મોહો-
પચયઃ . અતો હિ મોહક્ષપણે પરમં શબ્દબ્રહ્મોપાસનં ભાવજ્ઞાનાવષ્ટમ્ભદૃઢીકૃતપરિણામેન
સમ્યગધીયમાનમુપાયાન્તરમ્ ..૮૬..
અથ કથં જૈનેન્દ્રે શબ્દબ્રહ્મણિ કિલાર્થાનાં વ્યવસ્થિતિરિતિ વિતર્કયતિ —
દવ્વાણિ ગુણા તેસિં પજ્જાયા અટ્ઠસણ્ણયા ભણિયા .
તેસુ ગુણપજ્જયાણં અપ્પા દવ્વ ત્તિ ઉવદેસો ..૮૭..
દ્રવ્યાણિ ગુણાસ્તેષાં પર્યાયા અર્થસંજ્ઞયા ભણિતાઃ .
તેષુ ગુણપર્યાયાણામાત્મા દ્રવ્યમિત્યુપદેશઃ ..૮૭..
૧તત્ત્વતઃ સમસ્ત વસ્તુમાત્રકો જાનને પર ૨અતત્ત્વઅભિનિવેશકે સંસ્કાર કરનેવાલા મોહોપચય
(મોહસમૂહ) અવશ્ય હી ક્ષયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસલિયે મોહકા ક્ષય કરનેમેં, પરમ શબ્દબ્રહ્મકી
ઉપાસનાકા ભાવજ્ઞાનકે અવલમ્બન દ્વારા દૃઢ કિયે ગયે પરિણામસે સમ્યક્ પ્રકાર અભ્યાસ કરના
સો ઉપાયાન્તર હૈ . (જો પરિણામ ભાવજ્ઞાનકે અવલમ્બનસે દૃઢીકૃત હો ઐસે પરિણામસે દ્રવ્ય
શ્રુતકા અભ્યાસ કરના સો મોહક્ષય કરનેકે લિયે ઉપાયાન્તર હૈ) ..૮૬..
અબ, જિનેન્દ્રકે શબ્દ બ્રહ્મમેં અર્થોંકી વ્યવસ્થા (-પદાર્થોંકી સ્થિતિ) કિસ પ્રકાર હૈ
સો વિચાર કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યાણિ ] દ્રવ્ય, [ગુણાઃ] ગુણ [તેષાં પર્યાયાઃ ] ઔર ઉનકી પર્યાયેં
[અર્થસંજ્ઞયા ] ‘અર્થ’ નામસે [ભણિતાઃ ] કહી ગઈ હૈં . [તેષુ ] ઉનમેં, [ગુણપર્યાયાણામ્ આત્મા
દ્રવ્યમ્ ] ગુણ -પર્યાયોંકા આત્મા દ્રવ્ય હૈ (ગુણ ઔર પર્યાયોંકા સ્વરૂપ -સત્ત્વ દ્રવ્ય હી હૈ, વે
ભિન્ન વસ્તુ નહીં હૈં) [ ઇતિ ઉપદેશઃ ] ઇસપ્રકાર (જિનેન્દ્રકા) ઉપદેશ હૈ ..૮૭..
પ્રમાણૈર્બુધ્યમાનસ્ય જાનતો જીવસ્ય નિયમાન્નિશ્ચયાત્ . કિં ફલં ભવતિ . ખીયદિ મોહોવચયો
દુરભિનિવેશસંસ્કારકારી મોહોપચયઃ ક્ષીયતે પ્રલીયતે ક્ષયં યાતિ . તમ્હા સત્થં સમધિદવ્વં તસ્માચ્છાસ્ત્રં
સમ્યગધ્યેતવ્યં પઠનીયમિતિ . તદ્યથા – વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતશાસ્ત્રાત્ ‘એગો મે સસ્સદો અપ્પા’ ઇત્યાદિ
પરમાત્મોપદેશકશ્રુતજ્ઞાનેન તાવદાત્માનં જાનીતે કશ્ચિદ્ભવ્યઃ, તદનન્તરં વિશિષ્ટાભ્યાસવશેન
પરમસમાધિકાલે રાગાદિવિકલ્પરહિતમાનસપ્રત્યક્ષેણ ચ તમેવાત્માનં પરિચ્છિનત્તિ, તથૈવાનુમાનેન વા .
૧. તત્ત્વતઃ = યથાર્થ સ્વરૂપસે . ૨. અતત્ત્વ – અભિનિવેશ = યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપસે વિપરીત અભિપ્રાય .
દ્રવ્યો, ગુણો ને પર્યયો સૌ ‘અર્થ’ સંજ્ઞાથી કહ્યાં;
ગુણ -પર્યયોનો આતમા છે દ્રવ્ય જિન – ઉપદેશમાં. ૮૭.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

દ્રવ્યાણિ ચ ગુણાશ્ચ પર્યાયાશ્ચ અભિધેયભેદેઽપ્યભિધાનાભેદેન અર્થાઃ . તત્ર ગુણ-
પર્યાયાનિય્રતિ ગુણપર્યાયૈરર્યન્ત ઇતિ વા અર્થા દ્રવ્યાણિ, દ્રવ્યાણ્યાશ્રયત્વેનેય્રતિ દ્રવ્યૈરાશ્રય-
ભૂતૈરર્યન્ત ઇતિ વા અર્થા ગુણાઃ, દ્રવ્યાણિ ક્રમપરિણામેનેય્રતિ દ્રવ્યૈઃ ક્રમપરિણામેનાર્યન્ત ઇતિ
વા અર્થાઃ પર્યાયાઃ . યથા હિ સુવર્ણં પીતતાદીન્ ગુણાન્ કુણ્ડલાદીંશ્ચ પર્યાયાનિયર્તિ તૈરર્યમાણં
વા અર્થો દ્રવ્યસ્થાનીયં, યથા ચ સુવર્ણમાશ્રયત્વેનેય્રતિ તેનાશ્રયભૂતેનાર્યમાણા વા અર્થાઃ
ટીકા : — દ્રવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાયોંમેં અભિધેયભેદ હોને પર ભી અભિધાનકા અભેદ
હોનેસે વે ‘અર્થ’ હૈં [અર્થાત્ દ્રવ્યોં, ગુણોં ઔર પર્યાયોંમેં વાચ્યકા ભેદ હોને પર ભી વાચકમેં
ભેદ ન દંખેં તો ‘અર્થ’ ઐસે એક હી વાચક (-શબ્દ) સે યે તીનોં પહિચાને જાતે હૈં ] . ઉસમેં
(ઇન દ્રવ્યોં, ગુણોં ઔર પર્યાયોંમેંસે), જો ગુણોંકો ઔર પર્યાયોંકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં — પહુઁચતે હૈં
અથવા જો ગુણોં ઔર પર્યાયોંકે દ્વારા પ્રાપ્ત કિયે જાતે હૈ — પહુઁચે જાતે હૈં ઐસે ૧‘અર્થ’ વે દ્રવ્ય
હૈં, જો દ્રવ્યોંકો આશ્રયકે રૂપમેં પ્રાપ્ત કરતે હૈં — પહુઁચતે હૈં – અથવા જો આશ્રયભૂત દ્રવ્યોંકે દ્વારા
પ્રાપ્ત કિયે જાતે હૈં — પહુઁચે જાતે હૈં ઐસે ‘અર્થ’ વે ગુણ હૈં, જો દ્રવ્યોંકો ક્રમપરિણામસે પ્રાપ્ત કરતે
— પહુઁચતે હૈં અથવા જો દ્રવ્યોંકે દ્વારા ક્રમપરિણામસે (ક્રમશઃ હોનેવાલે પરિણામકે કારણ)
પ્રાપ્ત કિયે જાતે હૈં — પહુઁચે જાતે હૈં ઐસે ‘અર્થ’ વે પર્યાય હૈ .
જૈસે દ્રવ્યસ્થાનીય (-દ્રવ્યકે સમાન, દ્રવ્યકે દૃષ્ટાન્તરૂપ) સુવર્ણ, પીલાપન ઇત્યાદિ
ગુણોંકો ઔર કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયોંકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ – પહુઁચતા હૈ અથવા (સુવર્ણ) ઉનકે દ્વારા
(-પીલાપનાદિ ગુણોં ઔર કુણ્ડલાદિ પર્યાયોં દ્વારા) પ્રાપ્ત કિયા જાતા હૈ — પહુઁચા જાતા હૈ
ઇસલિયે દ્રવ્યસ્થાનીય સુવર્ણ ‘અર્થ’ હૈ, જૈસે પીલાપન ઇત્યાદિ ગુણ સુવર્ણકો આશ્રયકે રૂપમેં
પ્રાપ્ત કરતે હૈં — પહુઁચતે હૈં અથવા (વે) આશ્રયભૂત સુવર્ણકે દ્વારા પ્રાપ્ત કિયે જાતે હૈં — પહુઁચે
જાતે હૈં ઇસલિયે પીલાપન ઇત્યાદિ ગુણ ‘અર્થ’ હૈં; ઔર જૈસે કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયેં સુવર્ણકો
તથાહિ — અત્રૈવ દેહે નિશ્ચયનયેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવઃ પરમાત્માસ્તિ . કસ્માદ્ધેતોઃ . નિર્વિકારસ્વસંવેદન-
પ્રત્યક્ષત્વાત્ સુખાદિવત્ ઇતિ, તથૈવાન્યેઽપિ પદાર્થા યથાસંભવમાગમાભ્યાસબલોત્પન્નપ્રત્યક્ષેણાનુમાનેન વા
જ્ઞાયન્તે . તતો મોક્ષાર્થિના ભવ્યેનાગમાભ્યાસઃ કર્તવ્ય ઇતિ તાત્પર્યમ્ ..૮૬.. અથ દ્રવ્યગુણપર્યાયા-
ણામર્થસંજ્ઞાં કથયતિ — દવ્વાણિ ગુણા તેસિં પજ્જાયા અટ્ઠસણ્ણયા ભણિયા દ્રવ્યાણિ ગુણાસ્તેષાં દ્રવ્યાણાં
પર્યાયાશ્ચ ત્રયોઽપ્યર્થસંજ્ઞયા ભણિતાઃ કથિતા અર્થસંજ્ઞા ભવન્તીત્યર્થઃ . તેસુ તેષુ ત્રિષુ દ્રવ્યગુણપર્યાયેષુ
મધ્યે ગુણપજ્જયાણં અપ્પા ગુણપર્યાયાણાં સંબંધી આત્મા સ્વભાવઃ . કઃ ઇતિ પૃષ્ટે . દવ્વ ત્તિ
ઉવદેસો દ્રવ્યમેવ સ્વભાવ ઇત્યુપદેશઃ, અથવા દ્રવ્યસ્ય કઃ સ્વભાવ ઇતિ પૃષ્ટે ગુણપર્યાયાણામાત્મા
૧. ‘ઋ’ ધાતુમેંસે ‘અર્થ’ શબ્દ બના હૈ . ‘ઋ’ અર્થાત્ પાના, પ્રાપ્ત કરના, પહુઁચના, જાના . ‘અર્થ’ અર્થાત્
(૧) જો પાયે – પ્રાપ્ત કરે – પહુઁચે, અથવા (૨) જિસે પાયા જાયે – પ્રાપ્ત કિયા જાયે – પહુઁચા જાયે .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

પીતતાદયો ગુણાઃ, યથા ચ સુવર્ણં ક્રમપરિણામેનેય્રતિ તેન ક્રમપરિણામેનાર્યમાણા વા અર્થાઃ
કુણ્ડલાદયઃ પર્યાયાઃ . એવમન્યત્રાપિ . યથા ચૈતેષુ સુવર્ણપીતતાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયેષુ
પીતતાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયાણાં સુવર્ણાદપૃથગ્ભાવાત્ સુવર્ણમેવાત્મા તથા ચ તેષુ
દ્રવ્યગુણપર્યાયેષુ ગુણપર્યાયાણાં દ્રવ્યાદપૃથગ્ભાવાદ્દ્રવ્યમેવાત્મા ..૮૭..
ક્રમપરિણામસે પ્રાપ્ત કરતી હૈં — પહુઁચતી હૈં અથવા (વે) સુવર્ણકે દ્વારા ક્રમપરિણામસે પ્રાપ્ત કી
જાતી હૈં — પહુઁચી જાતી હૈં ઇસલિયે કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયેં ‘અર્થ’ હૈં; ઇસીપ્રકાર ૧અન્યત્ર ભી
હૈ, (ઇસ દૃષ્ટાન્તકી ભાઁતિ સર્વ દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયોંમેં ભી સમઝના ચાહિયે) .
ઔર જૈસે ઇન સુવર્ણ, પીલાપન ઇત્યાદિ ગુણ ઔર કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયોંમેં (-ઇન
તીનોંમેં, પીલાપન ઇત્યાદિ ગુણોંકા ઔર કુણ્ડલ પર્યાયોંકા) સુવર્ણસે અપૃથક્ત્વ હોનેસે ઉનકા
(-પીલાપન ઇત્યાદિ ગુણોંકા ઔર કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયોંકા) સુવર્ણ હી આત્મા હૈ, ઉસીપ્રકાર
ઉન દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયોંમેં ગુણ -પર્યાયોંકા દ્રવ્યસે અપૃથક્ત્વ હોનેસે ઉનકા દ્રવ્ય હી આત્મા હૈ
(અર્થાત્ દ્રવ્ય હી ગુણ ઔર પર્યાયોંકા આત્મા -સ્વરૂપ -સર્વસ્વ -સત્ય હૈ) .
ભાવાર્થ : — ૮૬વીં ગાથામેં કહા હૈ કિ જિનશાસ્ત્રોંકા સમ્યક્ અભ્યાસ મોહક્ષયકા
ઉપાય હૈ . યહાઁ સંક્ષેપમેં યહ બતાયા હૈ કિ ઉન જિનશાસ્ત્રોંમેં પદાર્થોંકી વ્યવસ્થા કિસપ્રકાર
કહી ગઈ હૈ . જિનેન્દ્રદેવને કહા કિ — અર્થ (પદાર્થ) અર્થાત્ દ્રવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાય . ઇસકે
અતિરિક્ત વિશ્વમેં દૂસરા કુછ નહીં હૈ, ઔર ઇન તીનોંમેં ગુણ ઔર પર્યાયોંકા આત્મા (-ઉસકા
સર્વસ્વ) દ્રવ્ય હી હૈ . ઐસા હોનેસે કિસી દ્રવ્યકે ગુણ ઔર પર્યાય અન્ય દ્રવ્યકે ગુણ ઔર
પર્યાયરૂપ કિંચિત્ માત્ર નહીં હોતે, સમસ્ત દ્રવ્ય અપને -અપને ગુણ ઔર પર્યાયોંમેં રહતે હૈં . —
ઐસી પદાર્થોંકી સ્થિતિ મોહક્ષયકે નિમિત્તભૂત પવિત્ર જિનશાસ્ત્રોંમેં કહી હૈ ..૮૭..
એવ સ્વભાવ ઇતિ . અથ વિસ્તરઃ — અનન્તજ્ઞાનસુખાદિગુણાન્ તથૈવામૂર્તત્વાતીન્દ્રિયત્વસિદ્ધત્વાદિપર્યાયાંશ્ચ
ઇયર્તિ ગચ્છતિ પરિણમત્યાશ્રયતિ યેન કારણેન તસ્માદર્થો ભણ્યતે . કિમ્ . શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમ્ .
તચ્છુદ્ધાત્મદ્રવ્યમાધારભૂતમિય્રતિ ગચ્છન્તિ પરિણમન્ત્યાશ્રયન્તિ યેન કારણેન તતોઽર્થા ભણ્યન્તે . કે તે .
જ્ઞાનત્વસિદ્ધત્વાદિગુણપર્યાયાઃ . જ્ઞાનત્વસિદ્ધત્વાદિગુણપર્યાયાણામાત્મા સ્વભાવઃ ક ઇતિ પૃષ્ટે શુદ્ધાત્મ-
૧ જૈસે સુવર્ણ, પીલાપન આદિકો ઔર કુણ્ડલ આદિકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ અથવા પીલાપન આદિ ઔર કુણ્ડલ
આદિકે દ્વારા પ્રાપ્ત કિયા જાતા હૈ (અર્થાત્ પીલાપન આદિ ઔર કુણ્ડલ આદિક સુવર્ણકો પ્રાપ્ત કરતે
હૈં) ઇસલિયે સુવર્ણ ‘અર્થ’ હૈ, વૈસે દ્રવ્ય ‘અર્થ’; જૈસે પીલાપન આદિ આશ્રયભૂત સુવર્ણકો પ્રાપ્ત કરતા
હૈ અથવા આશ્રયભૂત સુવર્ણદ્વારા પ્રાપ્ત કિયે જાતે હૈ (અર્થાત્ આશ્રયભૂત સુવર્ણ પીલાપન આદિકો પ્રાપ્ત કરતા
હૈ) ઇસલિયે પીલાપન આદિ ‘અર્થ’ હૈં, વૈસે ગુણ ‘અર્થ’ હૈં; જૈસે કુણ્ડલ આદિ સુવર્ણકો ક્રમપરિણામસે
પ્રાપ્ત કરતે હૈં અથવા સુવર્ણ દ્વારા ક્રમપરિણામસે પ્રાપ્ત કિયા જાતા હૈ (અર્થાત્ સુવર્ણ કુણ્ડલ આદિકો
ક્રમપરિણામસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ) ઇસલિયે કુણ્ડલ આદિ ‘અર્થ’ હૈં, વૈસે પર્યાયેં ‘અર્થ’ હૈં
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

અથૈવં મોહક્ષપણોપાયભૂતજિનેશ્વરોપદેશલાભેઽપિ પુરુષકારોઽર્થક્રિયાકારીતિ પૌરુષં
વ્યાપારયતિ —
જો મોહરાગદોસે ણિહણદિ ઉવલબ્ભ જોણ્હમુવદેસં .
સો સવ્વદુક્ખમોક્ખં પાવદિ અચિરેણ કાલેણ ..૮૮..
યો મોહરાગદ્વેષાન્નિહન્તિ ઉપલભ્ય જૈનમુપદેશમ્ .
સ સર્વદુઃખમોક્ષં પ્રાપ્નોત્યચિરેણ કાલેન ..૮૮..
ઇહ હિ દ્રાઘીયસિ સદાજવંજવપથે કથમપ્યમું સમુપલભ્યાપિ જૈનેશ્વરં નિશિતતર-
વારિધારાપથસ્થાનીયમુપદેશં ય એવ મોહરાગદ્વેષાણામુપરિ દૃઢતરં નિપાતયતિ સ એવ નિખિલ-
અબ, ઇસપ્રકાર મોહક્ષયકે ઉપાયભૂત જિનેશ્વરકે ઉપદેશકી પ્રાપ્તિ હોને પર ભી પુરુષાર્થ
૧અર્થક્રિયાકારી હૈ ઇસલિયે પુરુષાર્થ કરતા હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [જૈનં ઉપદેશં ] જિનેન્દ્રકે ઉપદેશકો [ઉપલભ્ય ] પ્રાપ્ત
કરકે [મોહરાગદ્વેષાન્ ] મોહ -રાગ -દ્વેષકો [નિહંતિ ] હનતા હૈ, [સઃ ] વહ [અચિરેણ કાલેન ]
અલ્પ કાલમેં [સર્વદુઃખમોક્ષં પ્રાપ્નોતિ ] સર્વ દુઃખોંસે મુક્ત હો જાતા હૈ ..૮૮..
ટીકા : — ઇસ અતિ દીર્ધ, સદા ઉત્પાતમય સંસારમાર્ગમેં કિસી ભી પ્રકારસે
જિનેન્દ્રદેવકે ઇસ તીક્ષ્ણ અસિધારા સમાન ઉપદેશકો પ્રાપ્ત કરકે ભી જો મોહ -રાગ -દ્વેષ પર અતિ
દૃઢતા પૂર્વક ઉસકા પ્રહાર કરતા હૈ વહી હાથમેં તલવાર લિયે હુએ મનુષ્યકી ભાઁતિ શીઘ્ર હી
સમસ્ત દુઃખોંસે પરિમુક્ત હોતા હૈ; અન્ય (કોઈ) વ્યાપાર (પ્રયત્ન; ક્રિયા) સમસ્ત દુઃખોંસે
દ્રવ્યમેવ સ્વભાવઃ, અથવા શુદ્ધાત્મદ્રવ્યસ્ય કઃ સ્વભાવ ઇતિ પૃષ્ટે પૂર્વોક્તગુણપર્યાયા એવ . એવં
શેષદ્રવ્યગુણપર્યાયાણામપ્યર્થસંજ્ઞા બોદ્ધવ્યેત્યર્થઃ ..૮૭.. અથ દુર્લભજૈનોપદેશં લબ્ધ્વાપિ ય એવ મોહરાગ-
દ્વેષાન્નિહન્તિ સ એવાશેષદુઃખક્ષયં પ્રાપ્નોતીત્યાવેદયતિ — જો મોહરાગદોસે ણિહણદિ ય એવ મોહરાગ-
દ્વેષાન્નિહન્તિ . કિં કૃત્વા . ઉપલબ્ભ ઉપલભ્ય પ્રાપ્ય . કમ્ . જોણ્હમુવદેસં જૈનોપદેશમ્ . સો સવ્વદુક્ખમોક્ખં
પાવદિ સ સર્વદુઃખમોક્ષં પ્રાપ્નોતિ . કેન . અચિરેણ કાલેણ સ્તોક કાલેનેતિ . તદ્યથા – એકેન્દ્રિયવિકલેન્દ્રિય-
પઞ્ચેન્દ્રિયાદિદુર્લભપરંપરયા જૈનોપદેશં પ્રાપ્ય મોહરાગદ્વેષવિલક્ષણં નિજશુદ્ધાત્મનિશ્ચલાનુભૂતિલક્ષણં
૧. અર્થક્રિયાકારી = પ્રયોજનભૂત ક્રિયાકા (સર્વદુઃખપરિમોક્ષકા) કરનેવાલા .
જે પામી જિન -ઉપદેશ હણતો રાગ -દ્વેષ -વિમોહને,
તે જીવ પામે અલ્પ કાલે સર્વદુઃખવિમોક્ષને. ૮૮.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

દુઃખપરિમોક્ષં ક્ષિપ્રમેવાપ્નોતિ, નાપરો વ્યાપારઃ કરવાલપાણિરિવ . અત એવ સર્વારમ્ભેણ મોહ-
ક્ષપણાય પુરુષકારે નિષીદામિ ..૮૮..
અથ સ્વપરવિવેકસિદ્ધેરેવ મોહક્ષપણં ભવતીતિ સ્વપરવિભાગસિદ્ધયે પ્રયતતે —
ણાણપ્પગમપ્પાણં પરં ચ દવ્વત્તણાહિસંબદ્ધં .
જાણદિ જદિ ણિચ્છયદો જો સો મોહક્ખયં કુણદિ ..૮૯..
જ્ઞાનાત્મકમાત્માનં પરં ચ દ્રવ્યત્વેનાભિસંબદ્ધમ્ .
જાનાતિ યદિ નિશ્ચયતો યઃ સ મોહક્ષયં કરોતિ ..૮૯..
પરિમુક્ત નહીં કરતા . (જૈસે મનુષ્યકે હાથમેં તીક્ષ્ણ તલવાર હોને પર ભી વહ શત્રુઓં પર અત્યન્ત
વેગસે ઉસકા પ્રહાર કરે તભી વહ શત્રુ સમ્બન્ધી દુઃખસે મુક્ત હોતા હૈ અન્યથા નહીં, ઉસીપ્રકાર
ઇસ અનાદિ સંસારમેં મહાભાગ્યસે જિનેશ્વરદેવકે ઉપદેશરૂપી તીક્ષ્ણ તલવારકો પ્રાપ્ત કરકે ભી જો
જીવ મોહ -રાગ -દ્વેષરૂપી શત્રુઓં પર અતિદૃઢતા પૂર્વક ઉસકા પ્રહાર કરતા હૈ વહી સર્વ દુઃખોંસે
મુક્ત હોતા હૈ અન્યથા નહીં) ઇસીલિયે સમ્પૂર્ણ આરમ્ભસે (-પ્રયત્નપૂર્વક) મોહકા ક્ષય કરનેકે
લિયે મૈં પુરુષાર્થકા આશ્રય ગ્રહણ કરતા હૂઁ ..૮૮..
અબ, સ્વ -પરકે વિવેકકી (-ભેદજ્ઞાનકી) સિદ્ધિસે હી મોહકા ક્ષય હો સકતા હૈ,
ઇસલિયે સ્વ -પરકે વિભાગકી સિદ્ધિકે લિયે પ્રયત્ન કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [નિશ્ચયતઃ ] નિશ્ચયસે [જ્ઞાનાત્મકં આત્માનં ] જ્ઞાનાત્મક
ઐસે અપનેકો [ચ ] ઔર [પરં ] પરકો [દ્રવ્યત્વેન અભિસંબદ્ધમ્ ] નિજ નિજ દ્રવ્યત્વસે સંબદ્ધ
(-સંયુક્ત) [યદિ જાનાતિ ] જાનતા હૈ, [સઃ ] વહ [મોહ ક્ષયં કરોતિ ] મોહકા ક્ષય
કરતા હૈ ..૮૯..
નિશ્ચયસમ્યક્ત્વજ્ઞાનદ્વયાવિનાભૂતં વીતરાગચારિત્રસંજ્ઞં નિશિતખઙ્ગં ય એવ મોહરાગદ્વેષશત્રૂણામુપરિ દૃઢતરં
પાતયતિ સ એવ પારમાર્થિકાનાકુલત્વલક્ષણસુખવિલક્ષણાનાં દુઃખાનાં ક્ષયં કરોતીત્યર્થઃ ..૮૮.. એવં
દ્રવ્યગુણપર્યાયવિષયે મૂઢત્વનિરાકરણાર્થં ગાથાષટ્કેન તૃતીયજ્ઞાનકણ્ડિકા ગતા . અથ સ્વપરાત્મનોર્ભેદ-
જ્ઞાનાત્ મોહક્ષયો ભવતીતિ પ્રજ્ઞાપયતિ — ણાણપ્પગમપ્પાણં પરં ચ દવ્વત્તણાહિસંબદ્ધં જાણદિ જદિ જ્ઞાનાત્મક-
જે જ્ઞાનરૂપ નિજ આત્મને, પરને વળી નિશ્ચય વડે
દ્રવ્યત્વથી સંબદ્ધ જાણે, મોહનો ક્ષય તે કરે. ૮૯.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ય એવ સ્વકીયેન ચૈતન્યાત્મકેન દ્રવ્યત્વેનાભિસંબદ્ધમાત્માનં પરં ચ પરકીયેન યથોચિતેન
દ્રવ્યત્વેનાભિસંબદ્ધમેવ નિશ્ચયતઃ પરિચ્છિનત્તિ, સ એવ સમ્યગવાપ્તસ્વપરવિવેકઃ સકલં મોહં
ક્ષપયતિ . અતઃ સ્વપરવિવેકાય પ્રયતોઽસ્મિ ..૮૯..
અથ સર્વથા સ્વપરવિવેકસિદ્ધિરાગમતો વિધાતવ્યેત્યુપસંહરતિ —
તમ્હા જિણમગ્ગાદો ગુણેહિં આદં પરં ચ દવ્વેસુ .
અભિગચ્છદુ ણિમ્મોહં ઇચ્છદિ જદિ અપ્પણો અપ્પા ..૯૦..
તસ્માજ્જિનમાર્ગાદ્ગુણૈરાત્માનં પરં ચ દ્રવ્યેષુ .
અભિગચ્છતુ નિર્મોહમિચ્છતિ યદ્યાત્મન આત્મા ..૯૦..
માત્માનં જાનાતિ યદિ . કથંભૂતમ્ . સ્વકીયશુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્યત્વેનાભિસંબદ્ધં, ન કેવલમાત્માનમ્, પરં ચ
યથોચિતચેતનાચેતનપરકીયદ્રવ્યત્વેનાભિસંબદ્ધમ્ . કસ્માત્ . ણિચ્છયદો નિશ્ચયતઃ નિશ્ચયનયાનુકૂલં
ટીકા : — જો નિશ્ચયસે અપનેકો સ્વકીય (અપને) ચૈતન્યાત્મક દ્રવ્યત્વસે સંબદ્ધ
(-સંયુક્ત) ઔર પરકો પરકીય (દૂસરેકે) ૧યથોચિત દ્રવ્યત્વસે સંબદ્ધ જાનતા હૈ, વહી
(જીવ), જિસને કિ સમ્યક્ત્વરૂપસે સ્વ -પરકે વિવેકકો પ્રાપ્ત કિયા હૈ, સમ્પૂર્ણ મોહકા ક્ષય
કરતા હૈ . ઇસલિયે મૈં સ્વ -પરકે વિવેકકે લિયે પ્રયત્નશીલ હૂઁ ..૮૯..
અબ, સબ પ્રકારસે સ્વપરકે વિવેકકી સિદ્ધિ આગમસે કરને યોગ્ય હૈ, ઐસા ઉપસંહાર
કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [તસ્માત્ ] ઇસલિયે (સ્વ -પરકે વિવેકસે મોહકા ક્ષય કિયા જા
સકતા હૈ ઇસલિયે) [યદિ ] યદિ [આત્મા ] આત્મા [આત્મનઃ ] અપની [નિર્મોહં ] નિર્મોહતા
[ઇચ્છતિ ] ચાહતા હો તો [જિનમાર્ગાત્ ] જિનમાર્ગસે [ગુણૈઃ ] ગુણોંકે દ્વારા [દ્રવ્યેષુ ] દ્રવ્યોંમેં
[ આત્માનં પરં ચ ] સ્વ ઔર પરકો [અભિગચ્છતુ ] જાનો (અર્થાત્ જિનાગમકે દ્વારા વિશેષ
ગુણોંસે ઐસા વિવેક કરો કિ – અનન્ત દ્રવ્યોંમેંસે યહ સ્વ હૈ ઔર યહ પર હૈ) ..૯૦..
૧. યથોચિત = યથાયોગ્ય – ચેતન યા અચેતન (પુદ્ગલાદિ દ્રવ્ય પરકીય અચેતન દ્રવ્યત્વસે ઔર અન્ય આત્મા
પરકીય ચેતન દ્રવ્યત્વસે સંયુક્ત હૈં).
તેથી યદિ જીવ ઇચ્છતો નિર્મોહતા નિજ આત્મને,
જિનમાર્ગથી દ્રવ્યો મહીં જાણો સ્વ -પરને ગુણ વડે. ૯૦.
પ્ર. ૨૦

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ઇહ ખલ્વાગમનિગદિતેષ્વનન્તેષુ ગુણેષુ કૈશ્ચિદ્ ગુણૈરન્યયોગવ્યવચ્છેદકતયાસાધારણ-
તામુપાદાય વિશેષણતામુપગતૈરનન્તાયાં દ્રવ્યસંતતૌ સ્વપરવિવેકમુપગચ્છન્તુ મોહપ્રહાણપ્રવણબુદ્ધયો
લબ્ધવર્ણાઃ . તથાહિ – યદિદં સદકારણતયા સ્વતઃસિદ્ધમન્તર્બહિર્મુખપ્રકાશશાલિતયા સ્વપર-
પરિચ્છેદકં મદીયં મમ નામ ચૈતન્યમહમનેન તેન સમાનજાતીયમસમાનજાતીયં વા દ્રવ્યમન્યદ-
પહાય મમાત્મન્યેવ વર્તમાનેનાત્મીયમાત્માનં સકલત્રિકાલકલિતધ્રૌવ્યં દ્રવ્યં જાનામિ . એવં
ભેદજ્ઞાનમાશ્રિત્ય . જો યઃ કર્તા સો સ મોહક્ખયં કુણદિ નિર્મોહપરમાનન્દૈકસ્વભાવશુદ્ધાત્મનો
વિપરીતસ્ય મોહસ્ય ક્ષયં કરોતીતિ સૂત્રાર્થઃ ..૮૯.. અથ પૂર્વસૂત્રે યદુક્તં સ્વપરભેદવિજ્ઞાનં તદાગમતઃ
સિદ્ધયતીતિ પ્રતિપાદયતિ — તમ્હા જિણમગ્ગાદો યસ્માદેવં ભણિતં પૂર્વં સ્વપરભેદવિજ્ઞાનાદ્ મોહક્ષયો
ભવતિ, તસ્માત્કારણાજ્જિનમાર્ગાજ્જિનાગમાત્ ગુણેહિં ગુણૈઃ આદં આત્માનં, ન કેવલમાત્માનં પરં ચ
પરદ્રવ્યં ચ . કેષુ મધ્યે . દવ્વેસુ શુદ્ધાત્માદિષડ્દ્રવ્યેષુ અભિગચ્છદુ અભિગચ્છતુ જાનાતુ . યદિ
કિમ્ . ણિમ્મોહં ઇચ્છદિ જદિ નિર્મોહભાવમિચ્છતિ યદિ ચેત્ . સ કઃ . અપ્પા આત્મા . કસ્ય સંબન્ધિત્વેન .
ટીકા : — મોહકા ક્ષય કરનેકે પ્રતિ ૧પ્રવણ બુદ્ધિવાલે બુધજન ઇસ જગતમેં આગમમેં
કથિત અનન્ત ગુણોંમેંસે કિન્હીં ગુણોંકે દ્વારા — જો ગુણ ૨અન્યકે સાથ યોગ રહિત હોનેસે
અસાધારણતા ધારણ કરકે વિશેષત્વકો પ્રાપ્ત હુએ હૈં ઉનકે દ્વારા — અનન્ત દ્રવ્યપરમ્પરામેં સ્વ-
પરકે વિવેકકો પ્રાપ્ત કરો . (અર્થાત્ મોહકા ક્ષય કરનેકે ઇચ્છુક પંડિતજન આગમ કથિત
અનન્ત ગુણોંમેંસે અસાધારણ ઔર ભિન્નલક્ષણભૂત ગુણોંકે દ્વારા અનન્ત દ્રવ્ય પરમ્પરામેં ‘યહ સ્વદ્રવ્ય
હૈં ઔર યહ પરદ્રવ્ય હૈં’ ઐસા વિવેક કરો), જોકિ ઇસપ્રકાર હૈં : —
૩સત્ ઔર ૪અકારણ હોનેસે સ્વતઃસિદ્ધ, અન્તર્મુખ ઔર બહિર્મુખ પ્રકાશવાલા હોનેસે
સ્વ -પરકા જ્ઞાયક – ઐસા જો યહ, મેરે સાથ સમ્બન્ધવાલા, મેરા ચૈતન્ય હૈ ઉસકે દ્વારા — જો
(ચૈતન્ય) સમાનજાતીય અથવા અસમાનજાતીય અન્ય દ્રવ્યકો છોડકર મેરે આત્મામેં હી વર્તતા
હૈ ઉસકે દ્વારા — મૈં અપને આત્માકો ૫સકલ -ત્રિકાલમેં ધ્રુવત્વકા ધારક દ્રવ્ય જાનતા હૂઁ .
ઇસપ્રકાર પૃથક્રૂપસે વર્તમાન સ્વલક્ષણોંકે દ્વારા — જો અન્ય દ્રવ્યકો છોડકર ઉસી દ્રવ્યમેં
૧. પ્રવણ = ઢલતી હુઈ; અભિમુખ; રત .
૨. કિતને હી ગુણ અન્ય દ્રવ્યોંકે સાથ સમ્બન્ધ રહિત હોનેસે અર્થાત્ અન્ય દ્રવ્યોંમેં ન હોનેસે અસાધારણ હૈં ઔર
ઇસલિયે વિશેષણભૂત – ભિન્ન લક્ષણભૂત હૈ; ઉસકે દ્વારા દ્રવ્યોંકી ભિન્નતા નિશ્ચિત કી જા સકતી હૈ .
૩. સત્ = અસ્તિત્વવાલા; સત્રૂપ; સત્તાવાલા .
૪. અકારણ = જિસકા કોઈ કારણ ન હો ઐસા અહેતુક, (ચૈતન્ય સત્ ઔર અહેતુક હોનેસે સ્વયંસે સિદ્ધ હૈ .)
૫. સકલ = પૂર્ણ, સમસ્ત, નિરવશેષ (આત્મા કોઈ કાલકો બાકી રખે બિના સંપૂર્ણ તીનોં કાલ ધ્રુવ રહતા
ઐસા દ્રવ્ય હૈ .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

પૃથક્ત્વવૃત્તસ્વલક્ષણૈર્દ્રવ્યમન્યદપહાય તસ્મિન્નેવ ચ વર્તમાનૈઃ સકલત્રિકાલકલિતધ્રૌવ્યં
દ્રવ્યમાકાશં ધર્મમધર્મં કાલં પુદ્ગલમાત્માન્તરં ચ નિશ્ચિનોમિ . તતો નાહમાકાશં ન ધર્મો નાધર્મો
ન ચ કાલો ન પુદ્ગલો નાત્માન્તરં ચ ભવામિ; યતોઽમીષ્વેકાપવરકપ્રબોધિતાનેક-
દીપપ્રકાશેષ્વિવ સંભૂયાવસ્થિતેષ્વપિ મચ્ચૈતન્યં સ્વરૂપાદપ્રચ્યુતમેવ માં પૃથગવગમયતિ . એવમસ્ય
નિશ્ચિતસ્વપરવિવેકસ્યાત્મનો ન ખલુ વિકારકારિણો મોહાંકુ રસ્ય પ્રાદુર્ભૂતિઃ સ્યાત્ ..૯૦..
અપ્પણો આત્મન ઇતિ . તથાહિ — યદિદં મમ ચૈતન્યં સ્વપરપ્રકાશકં તેનાહં કર્તા વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શન-
સ્વભાવં સ્વકીયમાત્માનં જાનામિ, પરં ચ પુદ્ગલાદિપઞ્ચદ્રવ્યરૂપં શેષજીવાન્તરં ચ પરરૂપેણ જાનામિ,
તતઃ કારણાદેકાપવરક પ્રબોધિતાનેકપ્રદીપપ્રકાશેષ્વિવ સંભૂયાવસ્થિતેષ્વપિ સર્વદ્રવ્યેષુ મમ સહજશુદ્ધ-
ચિદાનન્દૈકસ્વભાવસ્ય કેનાપિ સહ મોહો નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૯૦.. એવં સ્વપરપરિજ્ઞાનવિષયે મૂઢત્વ-
નિરાસાર્થં ગાથાદ્વયેન ચતુર્થજ્ઞાનકણ્ડિકા ગતા . ઇતિ પઞ્ચવિંશતિગાથાભિર્જ્ઞાનકણ્ડિકાચતુષ્ટયાભિધાનો
દ્વિતીયોઽધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથ નિર્દોષિપરમાત્મપ્રણીતપદાર્થશ્રદ્ધાનમન્તરેણ શ્રમણો ન ભવતિ,
વર્તતે હૈં ઉનકે દ્વારા — આકાશ, ધર્મ, અધર્મ, કાલ, પુદ્ગલ ઔર અન્ય આત્માકો સકલ
ત્રિકાલમેં ધ્રુવત્વ ધારક દ્રવ્યકે રૂપમેં નિશ્ચિત કરતા હૂઁ (જૈસે ચૈતન્ય લક્ષણકે દ્વારા આત્માકો
ધ્રુવ દ્રવ્યકે રૂપમેં જાના, ઉસીપ્રકાર અવગાહહેતુત્વ, ગતિહેતુત્વ ઇત્યાદિ લક્ષણોંસે – જો કિ સ્વ-
લક્ષ્યભૂત દ્રવ્યકે અતિરિક્ત અન્ય દ્રવ્યોંમેં નહીં પાયે જાતે ઉનકે દ્વારા — આકાશ ધર્માસ્તિકાય
ઇત્યાદિકો ભિન્ન -ભિન્ન ધ્રુવ દ્રવ્યોંકે રૂપમેં જાનતા હૂઁ) ઇસલિયે મૈં આકાશ નહીં હૂઁ, મૈં ધર્મ
નહીં હૂઁ, અધર્મ નહીં હૂઁ, કાલ નહીં હૂઁ, પુદ્ગલ નહીં હૂઁ, ઔર આત્માન્તર નહીં હૂઁ; ક્યોંકિ —
મકાનકે ૧એક કમરેમેં જલાયે ગયે અનેક દીપકોંકે પ્રકાશોંકી ભાઁતિ યહ દ્રવ્ય ઇકટ્ઠે હોકર
રહતે હુએ ભી મેરા ચૈતન્ય નિજસ્વરૂપસે અચ્યુત હી રહતા હુઆ મુઝે પૃથક્ બતલાતા હૈ .
ઇસપ્રકાર જિસને સ્વ -પરકા વિવેક નિશ્ચિત કિયા હૈ ઐસે ઇસ આત્માકો વિકારકારી
મોહાંકુરકા પ્રાદુર્ભાવ નહીં હોતા .
ભાવાર્થ : — સ્વ -પરકે વિવેકસે મોહકા નાશ કિયા જા સકતા હૈ . વહ સ્વ-
પરકા વિવેક, જિનાગમકે દ્વારા સ્વ -પરકે લક્ષણોંકો યથાર્થતયા જાનકર કિયા જા
સકતા હૈ ..૯૦..
૧. જૈસે કિસી એક કમરેમેં અનેક દીપક જલાયે જાયેં તો સ્થૂલદૃષ્ટિસે દેખને પર ઉનકા પ્રકાશ એક દૂસરેમેં
મિલા હુઆ માલૂમ હોતા હૈ, કિન્તુ સૂક્ષ્મદૃષ્ટિસે વિચારપૂર્વક દેખને પર વે સબ પ્રકાશ ભિન્ન -ભિન્ન હી હૈં;
(ક્યોંકિ ઉનમેંસે એક દીપક બુઝ જાને પર ઉસી દીપકકા પ્રકાશ નષ્ટ હોતા હૈ; અન્ય દીપકોંકે પ્રકાશ
નષ્ટ નહીં હોતે) ઉસીપ્રકાર જીવાદિક અનેક દ્રવ્ય એક હી ક્ષેત્રમેં રહતે હૈં ફિ ર ભી સૂક્ષ્મદૃષ્ટિસે દેખને પર
વે સબ ભિન્ન -ભિન્ન હી હૈં, એકમેક નહીં હોતે .

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

અથ જિનોદિતાર્થશ્રદ્ધાનમન્તરેણ ધર્મલાભો ન ભવતીતિ પ્રતર્કયતિ —
સત્તાસંબદ્ધેદે સવિસેસે જો હિ ણેવ સામણ્ણે .
સદ્દહદિ ણ સો સમણો તત્તો ધમ્મો ણ સંભવદિ ..૯૧..
સત્તાસંબદ્ધાનેતાન્ સવિશેષાન્ યો હિ નૈવ શ્રામણ્યે .
શ્રદ્દધાતિ ન સ શ્રમણઃ તતો ધર્મો ન સંભવતિ ..૯૧..
યો હિ નામૈતાનિ સાદૃશ્યાસ્તિત્વેન સામાન્યમનુવ્રજન્ત્યપિ સ્વરૂપાસ્તિત્વેનાશ્લિષ્ટ-
વિશેષાણિ દ્રવ્યાણિ સ્વપરાવચ્છેદેનાપરિચ્છિન્દન્નશ્રદ્દધાનો વા એવમેવ શ્રામણ્યેનાત્માનં દમયતિ
તસ્માચ્છુદ્ધોપયોગલક્ષણધર્મોઽપિ ન સંભવતીતિ નિશ્ચિનોતિ – સત્તાસંબદ્ધે મહાસત્તાસંબન્ધેન સહિતાન્ એદે
એતાન્ પૂર્વોક્તશુદ્ધજીવાદિપદાર્થાન્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટાન્ . સવિસેસે વિશેષસત્તાવાન્તરસત્તા સ્વકીય-
સ્વકીયસ્વરૂપસત્તા તયા સહિતાન્ જો હિ ણેવ સામણ્ણે સદ્દહદિ યઃ કર્તા દ્રવ્યશ્રામણ્યે સ્થિતોઽપિ ન શ્રદ્ધત્તે
અબ, ન્યાયપૂર્વક ઐસા વિચાર કરતે હૈં કિ – જિનેન્દ્રોક્ત અર્થોંકે શ્રદ્ધાન બિના ધર્મલાભ
(શુદ્ધાત્મઅનુભવરૂપ ધર્મપ્રાપ્તિ) નહીં હોતા —
અન્વયાર્થ : — [યઃ હિ ] જો (જીવ) [શ્રામણ્યે ] શ્રમણાવસ્થામેં [એતાન્ સત્તા-
સંબદ્ધાન્ સવિશેષતાન્ ] ઇન ૧સત્તાસંયુક્ત ૨સવિશેષ પદાર્થોંકી [ન એવ શ્રદ્દધાતિ ] શ્રદ્ધા નહીં
કરતા, [સઃ ] વહ [શ્રમણઃ ન ] શ્રમણ નહીં હૈ; [તતઃ ધર્મઃ ન સંભવતિ ] ઉસસે ધર્મકા ઉદ્ભવ
નહીં હોતા (અર્થાત્ ઉસ શ્રમણાભાસકે ધર્મ નહીં હોતા .) ..૯૧..
ટીકા : — જો (જીવ) ઇન દ્રવ્યોંકો — કિ જો (દ્રવ્ય) ૩સાદૃશ્ય -અસ્તિત્વકે દ્વારા
સમાનતાકો ધારણ કરતે હુએ સ્વરૂપ – અસ્તિત્વકે દ્વારા વિશેષયુક્ત હૈં ઉન્હેં — સ્વ -પરકે
ભેદપૂર્વક ન જાનતા હુઆ ઔર શ્રદ્ધા ન કરતા હુઆ યોં હી (જ્ઞાન -શ્રદ્ધાકે બિના) માત્ર શ્રમણતાસે
(દ્રવ્યમુનિત્વસે) આત્માકા દમન કરતા હૈ વહ વાસ્તવમેં શ્રમણ નહીં હૈ; ઇસલિયે, જૈસે જિસે
૧. સત્તાસંયુક્ત = અસ્તિત્વવાલે .
૨. સવિશેષ = વિશેષસહિત; ભેદવાલે; ભિન્ન -ભિન્ન .
૩. અસ્તિત્વ દો પ્રકારકા હૈ : — સાદૃશ્ય – અસ્તિત્વ ઔર સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ . સાદૃશ્ય -અસ્તિત્વકી અપેક્ષાસે
સર્વ દ્રવ્યોંમેં સમાનતા હૈ, ઔર સ્વરૂપ -અસ્તિત્વકી અપેક્ષાસે સમસ્ત દ્રવ્યોંમેં વિશેષતા હૈ
શ્રામણ્યમાં સત્તામયી સવિશેષ આ દ્રવ્યો તણી
શ્રદ્ધા નહિ, તે શ્રમણ ના; તેમાંથી ધર્મોદ્ભવ નહીં. ૯૧.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

સ ખલુ ન નામ શ્રમણઃ . યતસ્તતોઽપરિચ્છિન્નરેણુકનકકણિકાવિશેષાદ્ધૂલિધાવકાત્કનકલાભ
ઇવ નિરુપરાગાત્મતત્ત્વોપલમ્ભલક્ષણો ધર્મોપલમ્ભો ન સંભૂતિમનુભવતિ ..૯૧..
અથ ‘ઉવસંપયામિ સમ્મં જત્તો ણિવ્વાણસંપત્તી’ ઇતિ પ્રતિજ્ઞાય ‘ચારિત્તં ખલુ ધમ્મો
ધમ્મો જો સો સમો ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો’ ઇતિ સામ્યસ્ય ધર્મત્વં નિશ્ચિત્ય ‘પરિણમદિ જેણ દવ્વં
તક્કાલં તમ્મયં તિ પણ્ણત્તં, તમ્હા ધમ્મપરિણદો આદા ધમ્મો મુણેયવ્વો’ ઇતિ યદાત્મનો
હિ સ્ફુ ટં ણ સો સમણો નિજશુદ્ધાત્મરુચિરૂપનિશ્ચયસમ્યક્ત્વપૂર્વકપરમસામાયિકસંયમલક્ષણશ્રામણ્યા-
ભાવાત્સ શ્રમણો ન ભવતિ . ઇત્થંભૂતભાવશ્રામણ્યાભાવાત્ તત્તો ધમ્મો ણ સંભવદિ તસ્માત્પૂર્વોક્તદ્રવ્ય-
શ્રમણાત્સકાશાન્નિરુપરાગશુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણધર્મોઽપિ ન સંભવતીતિ સૂત્રાર્થઃ ..૯૧.. અથ ‘ઉવ-
સંપયામિ સમ્મં’ ઇત્યાદિ નમસ્કારગાથાયાં યત્પ્રતિજ્ઞાતં, તદનન્તરં ‘ચારિત્તં ખલુ ધમ્મો’ ઇત્યાદિસૂત્રેણ
ચારિત્રસ્ય ધર્મત્વં વ્યવસ્થાપિતમ્ . અથ ‘પરિણમદિ જેણ દવ્વં’ ઇત્યાદિસૂત્રેણાત્મનો ધર્મત્વં ભણિત-
રેતી ઔર સ્વર્ણકણોંકા અન્તર જ્ઞાત નહીં હૈ, ઉસે ધૂલધોયેકો – ઉસમેંસે સ્વર્ણલાભ નહીં હોતા,
ઇસીપ્રકાર ઉસમેંસે (-શ્રમણાભાસમેંસે) ૧નિરુપરાગ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) લક્ષણવાલે
ધર્મલાભકા ઉદ્ભવ નહીં હોતા .
ભાવાર્થ : — જો જીવ દ્રવ્યમુનિત્વકા પાલન કરતા હુઆ ભી સ્વ -પરકે ભેદ સહિત
પદાર્થોંકી શ્રદ્ધા નહીં કરતા, વહ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વપૂર્વક પરમસામાયિકસંયમરૂપ મુનિત્વકે
અભાવકે કારણ મુનિ નહીં હૈ; ઇસલિયે જૈસે જિસે રેતી ઔર સ્વર્ણકણકા વિવેક નહીં હૈ ઐસે
ધૂલકો ધોનેવાલેકો, ચાહે જિતના પરિશ્રમ કરને પર ભી, સ્વર્ણકી પ્રાપ્તિ નહીં હોતી, ઉસીપ્રકાર
જિસે સ્વ ઔર પરકા વિવેક નહીં હૈ ઐસે ઉસ દ્રવ્યમુનિકો, ચાહે જિતની દ્રવ્યમુનિત્વકી
ક્રિયાઓંકા કષ્ટ ઉઠાને પર ભી, ધર્મકી પ્રાપ્તિ નહીં હોતી ..૯૧..
૨‘ઉવસંપયામિ સમ્મં જત્તો ણિવ્વાણસંપત્તી’ ઇસપ્રકાર (પાઁચવીં ગાથામેં) પ્રતિજ્ઞા કરકે,
૩‘ચારિત્તં ખલુ ધમ્મો ધમ્મો જો સો સમો ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો’ ઇસપ્રકાર (૭વીં ગાથામેં) સામ્યકા
ધર્મત્વ (સામ્ય હી ધર્મ હૈ) નિશ્ચિત કરકે ૪‘પરિણમદિ જેણ દવ્વં તક્કાલં તમ્મયં તિ પણ્ણત્તં,
તમ્હા ધમ્મપરિણદો આદા ધમ્મો મુણેયવ્વો’ ઇસપ્રકાર (૮વીં ગાથામેં) જો આત્માકા ધર્મત્વ
૧. નિરુપરાગ = ઉપરાગ (-મલિનતા, વિકાર) રહિત .
૨. અર્થ – મૈં સામ્યકો પ્રાપ્ત કરતા હૂઁ, જિસસે નિર્વાણકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ .
૩. અર્થ – ચારિત્ર વાસ્તવમેં ધર્મ હૈ જો ધર્મ હૈ વહ સામ્ય હૈ ઐસા (શાસ્ત્રોંમેં) કહા હૈ .
૪. અર્થ – દ્રવ્ય જિસ કાલમેં જિસ ભાવરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ ઉસ કાલમેં ઉસ -મય હૈ ઐસા (જિનેન્દ્રદેવને)
કહા હૈ; ઇસલિયે ધર્મપરિણત આત્માકો ધર્મ જાનના ચાહિયે .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

ધર્મત્વમાસૂત્રયિતુમુપક્રાન્તં, યત્પ્રસિદ્ધયે ચ ‘ધમ્મેણ પરિણદપ્પા અપ્પા જદિ સુદ્ધસંપઓગજુદો
પાવદિ ણિવ્વાણસુહં’ ઇતિ નિર્વાણસુખસાધનશુદ્ધોપયોગોઽધિકર્તુમારબ્ધઃ, શુભાશુભોપયોગૌ ચ
વિરોધિનૌ નિર્ધ્વસ્તૌ, શુદ્ધોપયોગસ્વરૂપં ચોપવર્ણિતં, તત્પ્રસાદજૌ ચાત્મનો જ્ઞાનાનન્દૌ સહજૌ
સમુદ્યોતયતા સંવેદનસ્વરૂપં સુખસ્વરૂપં ચ પ્રપંચિતમ્, તદધુના કથં કથમપિ શુદ્ધો-
પયોગપ્રસાદેન પ્રસાધ્ય પરમનિસ્પૃહામાત્મતૃપ્તાં પારમેશ્વરીપ્રવૃત્તિમભ્યુપગતઃ કૃતકૃત્યતામવાપ્ય
નિતાન્તમનાકુલો ભૂત્વા પ્રલીનભેદવાસનોન્મેષઃ સ્વયં સાક્ષાદ્ધર્મ એવાસ્મીત્યવતિષ્ઠતે —
મિત્યાદિ . તત્સર્વં શુદ્ધોપયોગપ્રસાદાત્પ્રસાધ્યેદાનીં નિશ્ચયરત્નત્રયપરિણત આત્મૈવ ધર્મ ઇત્યવતિષ્ઠતે .
અથવા દ્વિતીયપાતનિકા — સમ્યક્ત્વાભાવે શ્રમણો ન ભવતિ, તસ્માત્ શ્રમણાદ્ધર્મોઽપિ ન ભવતિ . તર્હિ
કથં શ્રમણો ભવતિ, ઇતિ પૃષ્ટે પ્રત્યુત્તરં પ્રયચ્છન્ જ્ઞાનાધિકારમુપસંહરતિ — જો ણિહદમોહદિટ્ઠી તત્ત્વાર્થ-
શ્રદ્ધાનલક્ષણવ્યવહારસમ્યક્ત્વોત્પન્નેન નિજશુદ્ધાત્મરુચિરૂપેણ નિશ્ચયસમ્યક્ત્વેન પરિણતત્વાન્નિહતમોહ-
દૃષ્ટિર્વિધ્વંસિતદર્શનમોહો યઃ . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . આગમકુસલો નિર્દોષિપરમાત્મપ્રણીતપરમાગમાભ્યાસેન
નિરુપાધિસ્વસંવેદનજ્ઞાનકુશલત્વાદાગમકુશલ આગમપ્રવીણઃ . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . વિરાગચરિયમ્હિ
અબ્ભુટ્ઠિદો વ્રતસમિતિગુ પ્ત્યાદિબહિરઙ્ગચારિત્રાનુષ્ઠાનવશેન સ્વશુદ્ધાત્મનિશ્ચલપરિણતિરૂપવીતરાગચારિત્ર-
કહના પ્રારમ્ભ કિયા ઔર ૧જિસકી સિદ્ધિકે લિયે ૨‘ધમ્મેણ પરિણદપ્પા અપ્પા જદિ
સુદ્ધસંપઓગજુદો, પાવદિ ણિવ્વાણસુહં’ ઇસપ્રકાર (૧૧વીં ગાથામેં) નિર્વાણસુખકે સાધનભૂત
શુદ્ધોપયોગકા અધિકાર પ્રારમ્ભ કિયા, વિરોધી શુભાશુભ ઉપયોગકો નષ્ટ કિયા (-હેય
બતાયા), શુદ્ધોપયોગકા સ્વરૂપ વર્ણન કિયા, શુદ્ધોપયોગકે પ્રસાદસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે ઐસે
આત્માકે સહજ જ્ઞાન ઔર આનન્દકો સમઝાતે હુએ જ્ઞાનકે સ્વરૂપકા ઔર સુખકે સ્વરૂપકા
વિસ્તાર કિયા, ઉસે (-આત્માકે ધર્મત્વકો) અબ કિસી ભી પ્રકાર શુદ્ધોપયોગકે પ્રસાદસે
૩સિદ્ધ કરકે, ૪પરમ નિસ્પૃહ, આત્મતૃપ્ત (ઐસી) પારમેશ્વરી પ્રવૃત્તિકો પ્રાપ્ત હોતે હુયે,
કૃતકૃત્યતાકો પ્રાપ્ત કરકે અત્યન્ત અનાકુલ હોકર, જિનકે ૫ભેદવાસના કી પ્રગટતાકા પ્રલય
હુઆ હૈ, ઐસે હોતે હુએ, (આચાર્ય ભગવાન) ‘મૈં સ્વયં સાક્ષાત્ ધર્મ હી હૂઁ’ ઇસપ્રકાર રહતે
હૈં, (-ઐસે ભાવમેં નિશ્ચલ સ્થિત હોતે હૈં) : —
૧. જિસકી સિદ્ધિકે લિયે = આત્માકો ધર્મરૂપ બનવાનેકા જો કાર્ય સાધનાકે લિયે .
૨. અર્થ – ધર્મપરિણત સ્વરૂપવાલા આત્મા યદિ શુદ્ધ ઉપયોગમેં યુક્ત હો તો મોક્ષકે સુખકો પાતા હૈ .
૩. સિદ્ધ કરકે = સાધકર . (આત્માકો ધર્મરૂપ રચનેકા જો કાર્ય સાધના થા ઉસ કાર્યકો, મહાપુરુષાર્થ
કરકે શુદ્ધોપયોગ દ્વારા આચાર્ય ભગવાનને સિદ્ધ કિયા .) .
૪. પરકી સ્પૃહાસે રહિત ઔર આત્મામેં હી તૃપ્ત, નિશ્ચયરત્નત્રયમેં લીનતારૂપ પ્રવૃત્તિ .
૫. ભેદવાસના = ભેદરૂપ વૃત્તિ; વિકલ્પ – પરિણામ .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

જો ણિહદમોહદિટ્ઠી આગમકુસલો વિરાગચરિયમ્હિ .
અબ્ભુટ્ઠિદો મહપ્પા ધમ્મો ત્તિ વિસેસિદો સમણો ..૯૨..
યો નિહતમોહદૃષ્ટિરાગમકુશલો વિરાગચરિતે .
અભ્યુત્થિતો મહાત્મા ધર્મ ઇતિ વિશેષિતઃ શ્રમણઃ ..૯૨..
યદયં સ્વયમાત્મા ધર્મો ભવતિ સ ખલુ મનોરથ એવ . તસ્ય ત્વેકા બહિર્મોહદ્રષ્ટિરેવ
વિહન્ત્રી . સા ચાગમકૌશલેનાત્મજ્ઞાનેન ચ નિહતા, નાત્ર મમ પુનર્ભાવમાપત્સ્યતે . તતો
વીતરાગચારિત્રસૂત્રિતાવતારો મમાયમાત્મા સ્વયં ધર્મો ભૂત્વા નિરસ્તસમસ્તપ્રત્યૂહતયા નિત્યમેવ
પરિણતત્વાત્ પરમવીતરાગચારિત્રે સમ્યગભ્યુત્થિતઃ ઉદ્યતઃ . પુનરપિ કથંભૂતઃ . મહપ્પા મોક્ષલક્ષણ-
મહાર્થસાધકત્વેન મહાત્મા ધમ્મો ત્તિ વિસેસિદો સમણો જીવિતમરણલાભાલાભાદિસમતાભાવનાપરિણતાત્મા
સ શ્રમણ એવાભેદનયેન ધર્મ ઇતિ વિશેષિતો મોહક્ષોભવિહીનાત્મપરિણામરૂપો નિશ્ચયધર્મો ભણિત
ઇત્યર્થઃ ..૯૨.. અથૈવંભૂતનિશ્ચયરત્નત્રયપરિણતમહાતપોધનસ્ય યોઽસૌ ભક્તિં કરોતિ તસ્ય
ફલં દર્શયતિ —
જો તં દિટ્ઠા તુટ્ઠો અબ્ભુટ્ઠિત્તા કરેદિ સક્કારં .
વંદણણમંસણાદિહિં તત્તો સો ધમ્મમાદિયદિ ..“૮..
જો તં દિટ્ઠા તુટ્ઠો યો ભવ્યવરપુણ્ડરીકો નિરુપરાગશુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણનિશ્ચયધર્મપરિણતં
અન્વયાર્થ : — [યઃ આગમકુશલઃ ] જો આગમમેં કુશલ હૈં, [નિહતમોહદૃષ્ટિઃ ]
જિસકી મોહદૃષ્ટિ હત હો ગઈ હૈ ઔર [વિરાગચરિતે અભ્યુત્થિતઃ ] જો વીતરાગચારિત્રમેં
આરૂઢ હૈ, [મહાત્મા શ્રમણઃ ] ઉસ મહાત્મા શ્રમણકો [ધર્મઃ ઇતિ વિશેષિતઃ ] (શાસ્ત્રમેં) ‘ધર્મ’
કહા હૈં ..૯૨..
ટીકા : — યહ આત્મા સ્વયં ધર્મ હો, યહ વાસ્તવમેં મનોરથ હૈ . ઉસમેં વિઘ્ન
ડાલનેવાલી એક ૧બહિર્મોહદૃષ્ટિ હી હૈ . ઔર વહ (બહિર્મોહદૃષ્ટિ) તો ૨આગમકૌશલ્ય તથા
આત્મજ્ઞાનસે નષ્ટ હો જાનેકે કારણ અબ મુઝમેં પુનઃ ઉત્પન્ન નહીં હોગી . ઇસલિયે
વીતરાગચારિત્રરૂપસે પ્રગટતાકો પ્રાપ્ત (-વીતરાગચારિત્રરૂપ પર્યાયમેં પરિણત) મેરા યહ આત્મા
૧. બહિર્મોહદૃષ્ટિ = બહિર્મુખ ઐસી મોહદૃષ્ટિ . (આત્માકો ધર્મરૂપ હોનેમેં વિઘ્ન ડાલનેવાલી એક બહિર્મોહદૃષ્ટિ
હી હૈ .) ૨. આગમકૌશલ્ય = આગમમેં કુશલતા – પ્રવીણતા .
આગમ વિષે કૌશલ્ય છે ને મોહદૃષ્ટિ વિનષ્ટ છે
વીતરાગ – ચરિતારૂઢ છે, તે મુનિ -મહાત્મા ‘ધર્મ’ છે. ૯૨.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

નિષ્કમ્પ એવાવતિષ્ઠતે . અલમતિવિસ્તરેણ . સ્વસ્તિ સ્યાદ્વાદમુદ્રિતાય જૈનેન્દ્રાય શબ્દબ્રહ્મણે .
સ્વસ્તિ તન્મૂલાયાત્મતત્ત્વોપલમ્ભાય ચ, યત્પ્રસાદાદુદ્ગ્રન્થિતો ઝગિત્યેવાસંસારબદ્ધો મોહગ્રન્થિઃ .
સ્વસ્તિ ચ પરમવીતરાગચારિત્રાત્મને શુદ્ધોપયોગાય, યત્પ્રસાદાદયમાત્મા સ્વયમેવ ધર્મો ભૂતઃ ..૯૨..
(મન્દાક્રાન્તા)
આત્મા ધર્મઃ સ્વયમિતિ ભવન્ પ્રાપ્ય શુદ્ધોપયોગં
નિત્યાનન્દપ્રસરસરસે જ્ઞાનતત્ત્વે નિલીય .
પ્રાપ્સ્યત્યુચ્ચૈરવિચલતયા નિષ્પ્રકમ્પપ્રકાશાં
સ્ફૂ ર્જજ્જ્યોતિઃસહજવિલસદ્રત્નદીપસ્ય લક્ષ્મીમ્ ..૫..
પૂર્વસૂત્રોક્તં મુનીશ્વરં દૃષ્ટ્વા તુષ્ટો નિર્ભરગુણાનુરાગેણ સંતુષ્ટઃ સન્ . કિં કરોતિ . અબ્ભુટ્ઠિત્તા કરેદિ સક્કારં
અભ્યુત્થાનં કૃત્વા મોક્ષસાધકસમ્યક્ત્વાદિગુણાનાં સત્કારં પ્રશંસાં કરોતિ વંદણણમંસણાદિહિં તત્તો સો
ધમ્મમાદિયદિ ‘તવસિદ્ધે ણયસિદ્ધે’ ઇત્યાદિ વન્દના ભણ્યતે, નમોઽસ્ત્વિતિ નમસ્કારો ભણ્યતે,
તત્પ્રભૃતિભક્તિવિશેષૈઃ તસ્માદ્યતિવરાત્સ ભવ્યઃ પુણ્યમાદત્તે પુણ્યં ગૃહ્ણાતિ ઇત્યર્થઃ ..“
“
“
“
“
૮.. અથ તેન પુણ્યેન
ભવાન્તરે કિં ફલં ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ —
તેણ ણરા વ તિરિચ્છા દેવિં વા માણુસિં ગદિં પપ્પા .
વિહવિસ્સરિયેહિં સયા સંપુણ્ણમણોરહા હોંતિ ..✽૯..
સ્વયં ધર્મ હોકર, સમસ્ત વિઘ્નોંકા નાશ હો જાનેસે સદા નિષ્કંપ હી રહતા હૈ . અધિક વિસ્તારસે
બસ હો ! જયવંત વર્તો ૧સ્યાદ્વાદમુદ્રિત જૈનેન્દ્ર શબ્દબ્રહ્મ; જયવંત વર્તો ૨શબ્દબ્રહ્મમૂલક
આત્મતત્ત્વોપલબ્ધિ — કિ જિસકે પ્રસાદસે, અનાદિ સંસારસે બંધી હુઈ મોહગ્રંથિ તત્કાલ હી છૂટ
ગઈ હૈ; ઔર જયવંત વર્તો પરમ વીતરાગચારિત્રસ્વરૂપ શુદ્ધોપયોગ કિ જિસકે પ્રસાદસે યહ આત્મા
સ્વયમેવ ધર્મ હુઆ હૈ ..૯૨..
[અબ શ્લોક દ્વારા જ્ઞાનતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન અધિકારકી પૂર્ણાહુતિ કી જાતી હૈ . ]
અર્થ : — ઇસપ્રકાર શુદ્ધોપયોગકો પ્રાપ્ત કરકે આત્મા સ્વયં ધર્મ હોતા હુઆ અર્થાત્
સ્વયં ધર્મરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ નિત્ય આનન્દકે પ્રસારસે સરસ (અર્થાત્ જો શાશ્વત આનન્દકે
પ્રસારસે રસયુક્ત) ઐસે જ્ઞાનતત્ત્વમેં લીન હોકર, અત્યન્ત અવિચલતાકે કારણ, દૈદીપ્યમાન
જ્યોતિમય ઔર સહજરૂપસે વિલસિત (-સ્વભાવસે હી પ્રકાશિત) રત્નદીપકકી નિષ્કંપ-
પ્રકાશમય શોભાકો પાતા હૈ . (અર્થાત્ રત્નદીપકકી ભાઁતિ સ્વભાવસે હી નિષ્કંપતયા અત્યન્ત
પ્રકાશિત હોતા — જાનતા — રહતા હૈ) .
૧. સ્યાદ્વાદમુદ્રિત જૈનેન્દ્ર શબ્દબ્રહ્મ = સ્યાદ્વાદકી છાપવાલા જિનેન્દ્રકા દ્રવ્યશ્રુત .
૨. શબ્દબ્રહ્મમૂલક = શબ્દબ્રહ્મ જિસકા મૂલ કારણ હૈ .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)
નિશ્ચિત્યાત્મન્યધિકૃતમિતિ જ્ઞાનતત્ત્વં યથાવત્
તત્સિદ્ધયર્થં પ્રશમવિષયં જ્ઞેયતત્ત્વં બુભુત્સુઃ .
સર્વાનર્થાન્ કલયતિ ગુણદ્રવ્યપર્યાયયુક્ત્યા
પ્રાદુર્ભૂતિર્ન ભવતિ યથા જાતુ મોહાંકુ રસ્ય ..૬..
ઇતિ પ્રવચનસારવૃત્તૌ તત્ત્વદીપિકાયાં શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં જ્ઞાનતત્ત્વપ્રજ્ઞાપનો નામ પ્રથમઃ
શ્રુતસ્કન્ધઃ સમાપ્તઃ ..
તેણ ણરા વ તિરિચ્છા તેન પૂર્વોક્તપુણ્યેનાત્ર વર્તમાનભવે નરા વા તિર્યઞ્ચો વા દેવિં વા માણુસિં
ગદિં પપ્પા ભવાન્તરે દૈવીં વા માનુષીં વા ગતિં પ્રાપ્ય વિહવિસ્સરિયેહિં સયા સંપુણ્ણમણોરહા હોંતિ
રાજાધિરાજરૂપલાવણ્યસૌભાગ્યપુત્રકલત્રાદિપરિપૂર્ણવિભૂતિર્વિભવો ભણ્યતે, આજ્ઞાફલમૈશ્વર્યં ભણ્યતે,
તાભ્યાં વિભવૈશ્વર્યાભ્યાં સંપૂર્ણમનોરથા ભવન્તીતિ . તદેવ પુણ્યં ભોગાદિનિદાનરહિતત્વેન યદિ
સમ્યક્ત્વપૂર્વકં ભવતિ તર્હિ તેન પરંપરયા મોક્ષં ચ લભન્તે ઇતિ ભાવાર્થઃ ..✽૯..
ઇતિ શ્રીજયસેનાચાર્યકૃતાયાં તાત્પર્યવૃત્તૌ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ‘એસ સુરાસુરમણુસિંદવંદિદં’ ઇતીમાં
ગાથામાદિં કૃત્વા દ્વાસપ્તતિગાથાભિઃ શુદ્ધોપયોગાધિકારઃ, તદનન્તરં ‘દેવદજદિગુરુપૂજાસુ’ ઇત્યાદિ
પઞ્ચવિંશતિગાથાભિર્જ્ઞાનકણ્ડિકાચતુષ્ટયાભિધાનો દ્વિતીયોઽધિકારઃ, તતશ્ચ ‘સત્તાસંબદ્ધેદે’ ઇત્યાદિ
સમ્યકત્વકથનરૂપેણ પ્રથમા ગાથા, રત્નત્રયાધારપુરુષસ્ય ધર્મઃ સંભવતીતિ ‘જો ણિહદમોદિટ્ઠી’ ઇત્યાદિ
દ્વિતીયા ચેતિ સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયમ્, તસ્ય નિશ્ચયધર્મસંજ્ઞતપોધનસ્ય યોઽસૌ ભક્તિં કરોતિ તત્ફલકથનેન
‘જો તં દિટ્ઠા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . ઇત્યધિકારદ્વયેન પૃથગ્ભૂતગાથાચતુષ્ટયસહિતેનૈકોત્તરશતગાથાભિઃ
જ્ઞાનતત્ત્વપ્રતિપાદકનામા પ્રથમો મહાધિકારઃ સમાપ્તઃ ..૧..
[અબ શ્લોક દ્વારા જ્ઞાનતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન નામક પ્રથમ અધિકારકી ઔર જ્ઞેયતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન
નામક દૂસરે અધિકારકી સંધિ બતાયી જાતી હૈ . ]
અર્થ : — આત્મારૂપી અધિકરણમેં રહનેવાલે અર્થાત્ આત્માકે આશ્રિત રહનેવાલે
જ્ઞાનતત્ત્વકા ઇસપ્રકાર યથાર્થતયા નિશ્ચય કરકે, ઉસકી સિદ્ધિકે લિયે ( – કેવલજ્ઞાન પ્રગટ
કરનેકે લિયે) પ્રશમકે લક્ષસે ( – ઉપશમ પ્રાપ્ત કરનેકે હેતુસે) જ્ઞેયતત્ત્વકો જાનનેકા ઇચ્છુક
(જીવ) સર્વ પદાર્થોંકો દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય સહિત જાનતા હૈ, જિસસે કભી મોહાંકુરકી કિંચિત્
માત્ર ભી ઉત્પત્તિ ન હો .
ઇસ પ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત) શ્રીપ્રવચનસાર શાસ્ત્રકી
શ્રીમદ્અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવવિરચિત તત્ત્વદીપિકા નામક ટીકામેં જ્ઞાનતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપન નામક પ્રથમ
શ્રુતસ્કન્ધ સમાપ્ત હુઆ .
❃
પ્ર. ૨૧

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

–
૨ –
જ્ઞેયતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન
અથ જ્ઞેયતત્ત્વપ્રજ્ઞાપનમ્ . તત્ર પદાર્થસ્ય સમ્યગ્દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વરૂપમુપવર્ણયતિ —
અત્થો ખલુ દવ્વમઓ દવ્વાણિ ગુણપ્પગાણિ ભણિદાણિ .
તેહિં પુણો પજ્જાયા પજ્જયમૂઢા હિ પરસમયા ..૯૩..
અર્થઃ ખલુ દ્રવ્યમયો દ્રવ્યાણિ ગુણાત્મકાનિ ભણિતાનિ .
તૈસ્તુ પુનઃ પર્યાયાઃ પર્યયમૂઢા હિ પરસમયાઃ ..૯૩..
ઇહ કિલ યઃ કશ્ચનાપિ પરિચ્છિદ્યમાનઃ પદાર્થઃ સ સર્વ એવ વિસ્તારાયતસામાન્ય-
ઇતઃ ઊર્દ્ધ્વં ‘સત્તાસંબદ્ધેદે’ ઇત્યાદિગાથાસૂત્રેણ પૂર્વં સંક્ષેપેણ યદ્વયાખ્યાતં સમ્યગ્દર્શનં
તસ્યેદાનીં વિષયભૂતપદાર્થવ્યાખ્યાનદ્વારેણ ત્રયોદશાધિકશતપ્રમિતગાથાપર્યન્તં વિસ્તરવ્યાખ્યાનં કરોતિ .
અથવા દ્વિતીયપાતનિકા – પૂર્વં યદ્વયાખ્યાતં જ્ઞાનં તસ્ય જ્ઞેયભૂતપદાર્થાન્ કથયતિ . તત્ર ત્રયોદશાધિક -
શતગાથાસુ મધ્યે પ્રથમતસ્તાવત્ ‘તમ્હા તસ્સ ણમાઇં’ ઇમાં ગાથામાદિં કૃત્વા પાઠક્રમેણ પઞ્ચત્રિંશદ્-
ગાથાપર્યન્તં સામાન્યજ્ઞેયવ્યાખ્યાનં, તદનન્તરં ‘દવ્વં જીવમજીવં’ ઇત્યાદ્યેકોનવિંશતિગાથાપર્યન્તં
વિશેષજ્ઞેયવ્યાખ્યાનં, અથાનન્તરં ‘સપદેસેહિં સમગ્ગો લોગો’ ઇત્યાદિગાથાષ્ટકપર્યન્તં સામાન્યભેદભાવના,
અબ, જ્ઞેયતત્ત્વકા પ્રજ્ઞાપન કરતે હૈં અર્થાત્ જ્ઞેયતત્ત્વ બતલાતે હૈં . ઉસમેં (પ્રથમ)
પદાર્થકા સમ્યક્ ( — યથાર્થ) દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વરૂપ વર્ણન કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [અર્થઃ ખલુ ] પદાર્થ [દ્રવ્યમયઃ ] દ્રવ્યસ્વરૂપ હૈ; [દ્રવ્યાણિ ] દ્રવ્ય
[ગુણાત્મકાનિ ] ગુણાત્મક [ભણિતાનિ ] કહે ગયે હૈં; [તૈઃ તુ પુનઃ ] ઔર દ્રવ્ય તથા ગુણોંસે
[પર્યાયાઃ ] પર્યાયેં હોતી હૈં . [પર્યયમૂઢા હિ ] પર્યાયમૂઢ જીવ [પરસમયાઃ ] પરસમય (અર્થાત્
મિથ્યાદૃષ્ટિ) હૈં ..૯૩..
ટીકા : — ઇસ વિશ્વમેં જો કોઈ જાનનેમેં આનેવાલા પદાર્થ હૈ વહ સમસ્ત હી
છે અર્થ દ્રવ્યસ્વરૂપ, ગુણ -આત્મક કહ્યાં છે દ્રવ્યને,
વળી દ્રવ્ય -ગુણથી પર્યયો; પર્યાયમૂઢ પરસમય છે. ૯૩.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

સમુદાયાત્મના દ્રવ્યેણાભિનિર્વૃત્તત્વાદ્ દ્રવ્યમયઃ . દ્રવ્યાણિ તુ પુનરેકાશ્રયવિસ્તારવિશેષાત્મકૈ-
ર્ગુણૈરભિનિર્વૃત્તત્વાદ્ગુણાત્મકાનિ . પર્યાયાસ્તુ પુનરાયતવિશેષાત્મકા ઉક્તલક્ષણૈર્દ્રવ્યૈરપિ ગુણૈરપ્ય-
ભિનિર્વૃત્તત્વાદ્ દ્રવ્યાત્મકા અપિ ગુણાત્મકા અપિ . તત્રાનેકદ્રવ્યાત્મકૈક્યપ્રતિપત્તિનિબન્ધનો
દ્રવ્યપર્યાયઃ . સ દ્વિવિધઃ, સમાનજાતીયોઽસમાનજાતીયશ્ચ . તત્ર સમાનજાતીયો નામ યથા
અનેકપુદ્ગલાત્મકો દ્વયણુકસ્ત્ર્યણુક ઇત્યાદિ; અસમાનજાતીયો નામ યથા જીવપુદ્ગલાત્મકો દેવો
તતશ્ચ ‘અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ’ ઇત્યાદ્યેકપઞ્ચાશદ્ગાથાપર્યન્તં વિશેષભેદભાવના ચેતિ દ્વિતીયમહાધિકારે
સમુદાયપાતનિકા . અથેદાનીં સામાન્યજ્ઞેયવ્યાખ્યાનમધ્યે પ્રથમા નમસ્કારગાથા, દ્વિતીયા દ્રવ્યગુણ-
પર્યાયવ્યાખ્યાનગાથા, તૃતીયા સ્વસમયપરસમયનિરૂપણગાથા, ચતુર્થી દ્રવ્યસ્ય સત્તાદિલક્ષણત્રય-
સૂચનગાથા ચેતિ પીઠિકાભિધાને પ્રથમસ્થલે સ્વતન્ત્રગાથાચતુષ્ટયમ્ . તદનન્તરં ‘સબ્ભાવો હિ સહાવો’
ઇત્યાદિગાથાચતુષ્ટયપર્યન્તં સત્તાલક્ષણવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વં, તદનન્તરં ‘ણ ભવો ભંગવિહીણો’ ઇત્યાદિ-
ગાથાત્રયપર્યન્તમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યલક્ષણકથનમુખ્યતા, તતશ્ચ ‘પાડુબ્ભવદિ ય અણ્ણો’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયેન
૧વિસ્તારસામાન્યસમુદાયાત્મક ઔર ૨આયતસામાન્યસમુદાયાત્મક દ્રવ્યસે રચિત હોનેસે દ્રવ્યમય
(-દ્રવ્યસ્વરૂપ) હૈ . ઔર ૩દ્રવ્ય એક જિનકા આશ્રય હૈ ઐસે વિસ્તારવિશેષસ્વરૂપ ગુણોંસે રચિત
(-ગુણોંસે બને હુવે) હોનેસે ગુણાત્મક હૈ . ઔર પર્યાયેં — જો કિ આયત -વિશેષસ્વરૂપ હૈં વે —
જિનકે લક્ષણ (ઊ પર) કહે ગયે હૈં ઐસે દ્રવ્યોંસે તથા ગુણોંસે રચિત હોનેસે દ્રવ્યાત્મક ભી હૈં
ગુણાત્મક ભી હૈં . ઉસમેં, અનેકદ્રવ્યાત્મક એકતાકી ૪પ્રતિપત્તિકી કારણભૂત દ્રવ્યપર્યાય હૈ . વહ
દો પ્રકાર હૈ . (૧) સમાનજાતીય ઔર (૨) અસમાનજાતીય . ઉસમેં (૧) સમાનજાતીય વહ
હૈ — જૈસે કિ અનેકપુદ્ગલાત્મક ૫દ્વિઅણુક, ત્રિઅણુક ઇત્યાદિ; (૨) અસમાનજાતીય વહ
૧. વિસ્તારસામાન્ય સમુદાય = વિસ્તારસામાન્યરૂપ સમુદાય . વિસ્તારકા અર્થ હૈ કિ ચૌડાઈ . દ્રવ્યકી
ચૌડાઈકી અપેક્ષાકે (એકસાથ રહનેવાલે સહભાવી) ભેદોંકો (વિસ્તારવિશેષોંકો) ગુણ કહા જાતા હૈ; જૈસે
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ઇત્યાદિ જીવદ્રવ્યકે વિસ્તારવિશેષ અર્થાત્ ગુણ હૈં . ઉન વિસ્તારવિશેષોંમેં રહનેવાલે
વિશેષત્વકો ગૌણ કરેં તો ઇન સબમેં એક આત્મસ્વરૂપ સામાન્યત્વ ભાસિત હોતા હૈ . યહ વિસ્તારસામાન્ય
(અથવા વિસ્તારસામાન્યસમુદાય) વહ દ્રવ્ય હૈ .
૨. આયતસામાન્યસમુદાય = આયતસામાન્યરૂપ સમુદાય . આયતકા અર્થ હૈ લમ્બાઈ અર્થાત્
કાલાપેક્ષિતપ્રવાહ . દ્રવ્યકે લમ્બાઈકી અપેક્ષાકે (એકકે બાદ એક પ્રવર્તમાન, ક્રમભાવી, કાલાપેક્ષિત)
ભેદોંકો (આયત વિશેષોંકો) પર્યાય કહા જાતા હૈ . ઉન ક્રમભાવી પર્યાયોંમેં પ્રવર્તમાન વિશેષત્વકો ગૌણ
કરેં તો એક દ્રવ્યત્વરૂપ સામાન્યત્વ હી ભાસિત હોતા હૈ . યહ આયતસામાન્ય (અથવા આયતસામાન્ય
સમુદાય) વહ દ્રવ્ય હૈ .
૩. અનન્તગુણોંકા આશ્રય એક દ્રવ્ય હૈ .
૪. પ્રતિપત્તિ = પ્રાપ્તિ; જ્ઞાન; સ્વીકાર . ૫. દ્વિઅણુક = દો અણુઓંસે બના હુઆ સ્કંધ .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

મનુષ્ય ઇત્યાદિ . ગુણદ્વારેણાયતાનૈક્યપ્રતિપત્તિનિબન્ધનો ગુણપર્યાયઃ . સોઽપિ દ્વિવિધઃ,
સ્વભાવપર્યાયો વિભાવપર્યાયશ્ચ . તત્ર સ્વભાવપર્યાયો નામ સમસ્તદ્રવ્યાણામાત્મીયાત્મીયાગુરુલઘુ-
ગુણદ્વારેણ પ્રતિસમયસમુદીયમાનષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનિનાનાત્વાનુભૂતિઃ, વિભાવપર્યાયો નામ
રૂપાદીનાં જ્ઞાનાદીનાં વા સ્વપરપ્રત્યયપ્રવર્તમાનપૂર્વોત્તરાવસ્થાવતીર્ણતારતમ્યોપદર્શિતસ્વભાવ-
વિશેષાનેકત્વાપત્તિઃ . અથેદં દૃષ્ટાન્તેન દ્રઢયતિ — યથૈવ હિ સર્વ એવ પટોઽવસ્થાયિના વિસ્તાર-
સામાન્યસમુદાયેનાભિધાવતાઽઽયતસામાન્યસમુદાયેન ચાભિનિર્વર્ત્યમાનસ્તન્મય એવ, તથૈવ હિ
સર્વ એવ પદાર્થોઽવસ્થાયિના વિસ્તારસામાન્યસમુદાયેનાભિધાવતાઽઽયતસામાન્યસમુદાયેન ચ
દ્રવ્યપર્યાયગુણપર્યાયનિરૂપણમુખ્યતા . અથાનન્તરં ‘ણ હવદિ જદિ સદ્દવ્વં’ ઇત્યાદિગાથાચતુષ્ટયેન સત્તા-
દ્રવ્યયોરભેદવિષયે યુક્તિં કથયતિ, તદનન્તરં ‘જો ખલુ દવ્વસહાવો’ ઇત્યાદિ સત્તાદ્રવ્યયોર્ગુણગુણિકથનેન
પ્રથમગાથા, દ્રવ્યેણ સહ ગુણપર્યાયયોરભેદમુખ્યત્વેન ‘ણત્થિ ગુણો ત્તિ વ કોઈ’ ઇત્યાદિ દ્વિતીયા ચેતિ
સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયં, તદનન્તરં દ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યાર્થિકનયેન સદુત્પાદો ભવતિ, પર્યાયાર્થિકનયેનાસદિત્યાદિ-
કથનરૂપેણ ‘એવંવિહં’ ઇતિપ્રભૃતિ ગાથાચતુષ્ટયં, તતશ્ચ ‘અત્થિ ત્તિ ય’ ઇત્યાદ્યેકસૂત્રેણ
નયસપ્તભઙ્ગીવ્યાખ્યાનમિતિ સમુદાયેન ચતુર્વિંશતિગાથાભિરષ્ટભિઃ સ્થલૈર્દ્રવ્યનિર્ણયં કરોતિ . તદ્યથા – અથ
સમ્યક્ત્વં કથયતિ —
હૈ — જૈસે કિ જીવપુદ્ગલાત્મક દેવ, મનુષ્ય ઇત્યાદિ . ગુણ દ્વારા આયતકી અનેકતાકી
પ્રતિપત્તિકી કારણભૂત ગુણપર્યાય હૈ . વહ ભી દો પ્રકાર હૈ . (૧) સ્વભાવપર્યાય ઔર (૨)
વિભાવપર્યાય . ઉસમેં સમસ્ત દ્રવ્યોંકે અપને -અપને અગુરુલઘુગુણ દ્વારા પ્રતિસમય પ્રગટ હોનેવાલી
ષટ્સ્થાનપતિત હાનિ -વૃદ્ધિરૂપ અનેકત્વકી અનુભૂતિ વહ સ્વભાવપર્યાય હૈ; (૨) રૂપાદિકે યા
જ્ઞાનાદિકે ૧સ્વ -પરકે કારણ પ્રવર્તમાન ૨પૂર્વોત્તર અવસ્થામેં હોનેવાલે તારતમ્યકે કારણ દેખનેમેં
આનેવાલે સ્વભાવવિશેષરૂપ અનેકત્વકી ૩આપત્તિ વિભાવપર્યાય હૈ .
અબ યહ (પૂર્વોક્ત કથન) દૃષ્ટાન્તસે દૃઢ કરતે હૈં : —
જૈસે સમ્પૂર્ણ ૪પટ, અવસ્થાયી (-સ્થિર) વિસ્તારસામાન્યસમુદાયસે ઔર દૌડતે
(-બહતે, પ્રવાહરૂપ) હુયે ઐસે આયતસામાન્યસમુદાયસે રચિત હોતા હુઆ તન્મય હી હૈ,
ઉસીપ્રકાર સમ્પૂર્ણ પદાર્થ ‘દ્રવ્ય’ નામક અવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્યસમુદાયસે ઔર દૌડતે હુયે
આયતસામાન્યસમુદાયસે રચિત હોતા હુઆ દ્રવ્યમય હી હૈ . ઔર જૈસે પટમેં, અવસ્થાયી
વિસ્તારસામાન્યસમુદાય યા દૌડતે હુયે આયતસામાન્યસમુદાય ગુણોંસે રચિત હોતા હુઆ ગુણોંસે
૧. સ્વ ઉપાદાન ઔર પર નિમિત્ત હૈ . ૨. પૂર્વોત્તર = પહલેકી ઔર બાદકી .
૩. આપત્તિ = આપતિત, આપડના . ૪. પટ = વસ્ત્ર

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

દ્રવ્યનામ્નાભિનિર્વર્ત્યમાનો દ્રવ્યમય એવ . યથૈવ ચ પટેઽવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્ય-
સમુદાયોઽભિધાવન્નાયતસામાન્યસમુદાયો વા ગુણૈરભિનિર્વર્ત્યમાનો ગુણેભ્યઃ પૃથગનુપલમ્ભાદ્
ગુણાત્મક એવ, તથૈવ ચ પદાર્થેષ્વવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્યસમુદાયોઽભિધાવન્નાયત-
સામાન્યસમુદાયો વા દ્રવ્યનામા ગુણૈરભિનિર્વર્ત્યમાનો ગુણેભ્યઃ પૃથગનુપલમ્ભાદ્ ગુણાત્મક એવ .
યથૈવ ચાનેકપટાત્મકો દ્વિપટિકા ત્રિપટિકેતિ સમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયઃ, તથૈવ
ચાનેકપુદ્ગલાત્મકો દ્વયણુકસ્ત્ર્યણુક ઇતિ સમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયઃ . યથૈવ
ચાનેકકૌશેયકકાર્પાસમયપટાત્મકો દ્વિપટિકા ત્રિપટિકેત્યસમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયઃ, તથૈવ
ચાનેકજીવપુદ્ગલાત્મકો દેવો મનુષ્ય ઇત્યસમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયઃ . યથૈવ ચ ક્વચિત્પટે
સ્થૂલાત્મીયાગુરુલઘુગુણદ્વારેણ કાલક્રમપ્રવૃત્તેન નાનાવિધેન પરિણમનાન્નાનાત્વ-
પ્રતિપત્તિર્ગુણાત્મકઃ સ્વભાવપર્યાયઃ, તથૈવ ચ સમસ્તેષ્વપિ દ્રવ્યેષુ સૂક્ષ્માત્મીયાત્મીયાગુરુ-
તમ્હા તસ્સ ણમાઇં કિચ્ચા ણિચ્ચં પિ તમ્મણો હોજ્જ .
વોચ્છામિ સંગહાદો પરમટ્ઠવિણિચ્છયાધિગમં ..✽૧૦..
તમ્હા તસ્સ ણમાઇં કિચ્ચા યસ્માત્સમ્યક્ત્વં વિના શ્રમણો ન ભવતિ તસ્માત્કારણાત્તસ્ય
સમ્યક્ચારિત્રયુક્તસ્ય પૂર્વોક્તતપોધનસ્ય નમસ્યાં નમસ્ક્રિયાં નમસ્કારં કૃત્વા ણિચ્ચં પિ તમ્મણો હોજ્જ
નિત્યમપિ તદ્ગતમના ભૂત્વા વોચ્છામિ વક્ષ્યામ્યહં કર્તા સંગહાદો સંગ્રહાત્સંક્ષેપાત્ સકાશાત્ . કિમ્ . પરમટ્ઠ-
૧. દ્વિપટિક = દો થાનોંકો જોડકર (સીંકર) બનાયા ગયા એક વસ્ત્ર [યદિ દોનોં થાન એક હી જાતિકે
હોં તો સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહલાતા હૈ, ઔર યદિ દો થાન ભિન્ન જાતિકે હોં (જૈસે એક રેશમી દૂસરા
સૂતી) તો અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહલાતા હૈ . ]
પૃથક્ અપ્રાપ્ત હોનેસે ગુણાત્મક હી હૈ, ઉસીપ્રકાર પદાર્થોંમેં, અવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્યસમુદાય
યા દૌડતા હુઆ આયતસામાન્યસમુદાય — જિસકા નામ ‘દ્રવ્ય’ હૈ વહ — ગુણોંસે રચિત હોતા
હુઆ ગુણોંસે પૃથક્ અપ્રાપ્ત હોનેસે ગુણાત્મક હી હૈ . ઔર જૈસે અનેકપટાત્મક (-એકસે
અધિક વસ્ત્રોંસે નિર્મિત) ૧દ્વિપટિક, ત્રિપટિક ઐસે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય હૈ, ઉસીપ્રકાર
અનેક પુદ્ગલાત્મક દ્વિ -અણુક, ત્રિ -અણુક ઐસી સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય હૈ; ઔર જૈસે
અનેક રેશમી ઔર સૂતી પટોંકે બને હુએ દ્વિપટિક, ત્રિપટિક ઐસી અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય
હૈ, ઉસીપ્રકાર અનેક જીવપુદ્ગલાત્મક દેવ, મનુષ્ય ઐસી અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય હૈ . ઔર
જૈસે કભી પટમેં અપને સ્થૂલ અગુરુલઘુગુણ દ્વારા કાલક્રમસે પ્રવર્તમાન અનેક પ્રકારરૂપસે
પરિણમિત હોનેકે કારણ અનેકત્વકી પ્રતિપત્તિ ગુણાત્મક સ્વભાવપર્યાય હૈ, ઉસીપ્રકાર સમસ્ત
દ્રવ્યોંમેં અપને -અપને સૂક્ષ્મ અગુરુલઘુગુણ દ્વારા પ્રતિસમય પ્રગટ હોનેવાલી ષટ્સ્થાનપતિત
હાનિવૃદ્ધિરૂપ અનેકત્વકી અનુભૂતિ વહ ગુણાત્મક સ્વભાવપર્યાય હૈ; ઔર જૈસે પટમેં,

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

લઘુગુણદ્વારેણ પ્રતિસમયસમુદીયમાનષટ્સ્થાનપતિતવૃદ્ધિહાનિનાનાત્વાનુભૂતિઃ ગુણાત્મકઃ
સ્વભાવપર્યાયઃ . યથૈવ ચ પટે રૂપાદીનાં સ્વપરપ્રત્યયપ્રવર્તમાનપૂર્વોત્તરાવસ્થાવતીર્ણતારતમ્યો-
પદર્શિતસ્વભાવવિશેષાનેકત્વાપત્તિઃ ગુણાત્મકો વિભાવપર્યાયઃ, તથૈવ ચ સમસ્તેષ્વપિ દ્રવ્યેષુ
રૂપાદીનાં જ્ઞાનાદીનાં વા સ્વપરપ્રત્યયપ્રવર્તમાનપૂર્વોત્તરાવસ્થાવતીર્ણતારતમ્યોપદર્શિતસ્વભાવ-
વિશેષાનેકત્વાપત્તિઃ ગુણાત્મકો વિભાવપર્યાયઃ . ઇયં હિ સર્વપદાર્થાનાં દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વભાવ-
પ્રકાશિકા પારમેશ્વરી વ્યવસ્થા સાધીયસી, ન પુનરિતરા . યતો હિ બહવોઽપિ પર્યાય-
વિણિચ્છયાધિગમં પરમાર્થવિનિશ્ચયાધિગમં સમ્યક્ત્વમિતિ . પરમાર્થવિનિશ્ચયાધિગમશબ્દેન સમ્યક્ત્વં કથં
ભણ્યત ઇતિ ચેત્ – પરમોઽર્થઃ પરમાર્થઃ શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવઃ પરમાત્મા, પરમાર્થસ્ય વિશેષેણ
સંશયાદિરહિતત્વેન નિશ્ચયઃ પરમાર્થવિનિશ્ચયરૂપોઽધિગમઃ શઙ્કાદ્યષ્ટદોષરહિતશ્ચ યઃ પરમાર્થતોઽર્થાવબોધો
યસ્માત્સમ્યક્ત્વાત્તત્ પરમાર્થવિનિશ્ચયાધિગમમ્ . અથવા પરમાર્થવિનિશ્ચયોઽનેકાન્તાત્મકપદાર્થસમૂહ-
સ્તસ્યાધિગમો યસ્માદિતિ ..✽૧૦.. અથ પદાર્થસ્ય દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વરૂપં નિરૂપયતિ — અત્થો ખલુ
દવ્વમઓ અર્થો જ્ઞાનવિષયભૂતઃ પદાર્થઃ ખલુ સ્ફુ ટં દ્રવ્યમયો ભવતિ . કસ્માત્ . તિર્યક્-
સામાન્યોદ્ધર્વતાસામાન્યલક્ષણેન દ્રવ્યેણ નિષ્પન્નત્વાત્ . તિર્યક્સામાન્યોર્દ્ધ્વતાસામાન્યલક્ષણં કથ્યતે –
એકકાલે નાનાવ્યક્તિગતોઽન્વયસ્તિર્યક્સામાન્યં ભણ્યતે . તત્ર દૃષ્ટાન્તો યથા – નાનાસિદ્ધજીવેષુ સિદ્ધોઽયં
સિદ્ધોઽયમિત્યનુગતાકારઃ સિદ્ધજાતિપ્રત્યયઃ . નાનાકાલેષ્વેકવ્યક્તિગતોન્વય ઊર્ધ્વતાસામાન્યં ભણ્યતે .
તત્ર દૃષ્ટાંતઃ યથા – ય એવ કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિક્ષણે મુક્તાત્મા દ્વિતીયાદિક્ષણેષ્વપિ સ એવેતિ પ્રતીતિઃ . અથવા
નાનાગોશરીરેષુ ગૌરયં ગૌરયમિતિ ગોજાતિપ્રતીતિસ્તિર્યક્સામાન્યમ્ . યથૈવ ચૈકસ્મિન્ પુરુષે
બાલકુમારાદ્યવસ્થાસુ સ એવાયં દેવદત્ત ઇતિ પ્રત્યય ઊર્ધ્વતાસામાન્યમ્ . દવ્વાણિ ગુણપ્પગાણિ ભણિદાણિ
દ્રવ્યાણિ ગુણાત્મકાનિ ભણિતાનિ . અન્વયિનો ગુણા અથવા સહભુવો ગુણા ઇતિ ગુણલક્ષણમ્ .
યથા અનન્તજ્ઞાનસુખાદિવિશેષગુણેભ્યસ્તથૈવાગુરુલઘુકાદિસામાન્યગુણેભ્યશ્ચાભિન્નત્વાદ્ગુણાત્મકં ભવતિ
સિદ્ધજીવદ્રવ્યં, તથૈવ સ્વકીયસ્વકીયવિશેષસામાન્યગુણેભ્યઃ સકાશાદભિન્નત્વાત્ સર્વદ્રવ્યાણિ
ગુણાત્મકાનિ ભવન્તિ . તેહિં પુણો પજ્જાયા તૈઃ પૂર્વોક્તલક્ષણૈર્દ્રવ્યૈર્ગુણૈશ્ચ પર્યાયા ભવન્તિ . વ્યતિરેકિણઃ
પર્યાયા અથવા ક્રમભુવઃ પર્યાયા ઇતિ પર્યાયલક્ષણમ્ . યથૈકસ્મિન્ મુક્તાત્મદ્રવ્યે કિંચિદૂનચરમ-
રૂપાદિકકે સ્વ -પરકે કારણ પ્રવર્તમાન પૂર્વોત્તર અવસ્થામેં હોનેવાલે તારતમ્યકે કારણ દેખનેમેં
આનેવાલે સ્વભાવવિશેષરૂપ અનેકત્વકી આપત્તિ વહ ગુણાત્મક વિભાવપર્યાય હૈ, ઉસીપ્રકાર
સમસ્ત દ્રવ્યોંમેં, રૂપાદિકકે યા જ્ઞાનાદિકે સ્વ -પરકે કારણ પ્રવર્તમાન પૂર્વોત્તર અવસ્થામેં
હોનેવાલે તારતમ્યકે કારણ દેખનેમેં આનેવાલે સ્વભાવવિશેષરૂપ અનેકત્વકી આપત્તિ વહ
ગુણાત્મક વિભાવપર્યાય હૈ .
વાસ્તવમેં યહ, સર્વ પદાર્થોંકે દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વભાવકી પ્રકાશક ૧પારમેશ્વરી વ્યવસ્થા
ભલી -ઉત્તમ -પૂર્ણ -યોગ્ય હૈ, દૂસરી કોઈ નહીં; ક્યોંકિ બહુતસે (જીવ) પર્યાયમાત્રકા હી અવલમ્બન
૧. પરમેશ્વરકી કહી હુઈ .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

માત્રમેવાવલમ્બ્ય તત્ત્વાપ્રતિપત્તિલક્ષણં મોહમુપગચ્છન્તઃ પરસમયા ભવન્તિ ..૯૩..
અથાનુષંગિકીમિમામેવ સ્વસમયપરસમયવ્યવસ્થાં પ્રતિષ્ઠાપ્યોપસંહરતિ —
જે પજ્જએસુ ણિરદા જીવા પરસમઇગ ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા .
આદસહાવમ્હિ ઠિદા તે સગસમયા મુણેદવ્વા ..૯૪..
યે પર્યાયેષુ નિરતા જીવાઃ પરસમયિકા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ .
આત્મસ્વભાવે સ્થિતાસ્તે સ્વકસમયા જ્ઞાતવ્યાઃ ..૯૪..
શરીરાકારગતિમાર્ગણાવિલક્ષણઃ સિદ્ધગતિપર્યાયઃ તથાઽગુરુલઘુકગુણષડ્વૃદ્ધિહાનિરૂપાઃ સાધારણસ્વભાવ-
ગુણપર્યાયાશ્ચ, તથા સર્વદ્રવ્યેષુ સ્વભાવદ્રવ્યપર્યાયાઃ સ્વજાતીયવિજાતીયવિભાવદ્રવ્યપર્યાયાશ્ચ, તથૈવ
સ્વભાવવિભાવગુણપર્યાયાશ્ચ ‘જેસિં અત્થિ સહાઓ’ ઇત્યાદિગાથાયાં, તથૈવ ‘ભાવા જીવાદીયા’ ઇત્યાદિ-
ગાથાયાં ચ પઞ્ચાસ્તિકાયે પૂર્વં કથિતક્રમેણ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યાઃ . પજ્જયમૂઢા હિ પરસમયા યસ્માદિત્થંભૂત-
કરકે, તત્ત્વકી અપ્રતિપત્તિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે મોહકો પ્રાપ્ત હોતે હુયે પરસમય હોતે હૈં .
ભાવાર્થ : — પદાર્થ દ્રવ્યસ્વરૂપ હૈ . દ્રવ્ય અનન્તગુણમય હૈ . દ્રવ્યોં ઔર ગુણોંસે પર્યાયેં
હોતી હૈં . પર્યાયોંકે દો પ્રકાર હૈં : — ૧ – દ્રવ્યપર્યાય, ૨ – ગુણપર્યાય . ઇનમેંસે દ્રવ્યપર્યાયકે દો
ભેદ હૈં : — ૧ – સમાનજાતીય — જૈસે દ્વિ – અણુક, ત્રિ -અણુક, ઇત્યાદિ સ્કન્ધ;
૨ – અસમાનજાતીય — જૈસે મનુષ્ય દેવ ઇત્યાદિ . ગુણપર્યાયકે ભી દો ભેદ હૈં : — ૧ – સ્વભાવ-
પર્યાય — જૈસે સિદ્ધકે ગુણપર્યાય ૨ – વિભાવપર્યાય — જૈસે સ્વપરહેતુક મતિજ્ઞાનપર્યાય .
ઐસા જિનેન્દ્ર ભગવાનકી વાણીસે કથિત સર્વ પદાર્થોંકા દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયસ્વરૂપ હી
યથાર્થ હૈ . જો જીવ દ્રવ્ય -ગુણકો ન જાનતે હુયે માત્ર પર્યાયકા હી આલમ્બન લેતે હૈં વે નિજ
સ્વભાવકો ન જાનતે હુયે પરસમય હૈં ..૯૩..
અબ ૧આનુષંગિક ઐસી યહ હી સ્વસમય -પરસમયકી વ્યવસ્થા (અર્થાત્ સ્વસમય ઔર
પરસમયકા ભેદ) નિશ્ચિત કરકે (ઉસકા) ઉપસંહાર કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [યે જીવાઃ ] જો જીવ [પર્યાયેષુ નિરતાઃ ] પર્યાયોંમેં લીન હૈં
[પરસમયિકાઃ ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ] ઉન્હેં પરસમય કહા ગયા હૈ [આત્મસ્વભાવે સ્થિતાઃ ] જો જીવ
આત્મસ્વભાવમેં સ્થિત હૈં [તે ] વે [સ્વકસમયાઃ જ્ઞાતવ્યાઃ ] સ્વસમય જાનને ..૯૪..
૧. આનુષંગિક = પૂર્વ ગાથાકે કથનકે સાથ સમ્બન્ધવાલી .
પર્યાયમાં રત જીવ જે તે ‘પરસમય’ નિર્દિષ્ટ છે;
આત્મસ્વભાવે સ્થિત જે તે ‘સ્વકસમય’ જ્ઞાતવ્ય છે . ૯૪.