Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

તૃષ્ણાભિર્દુઃખબીજતયાઽત્યન્તદુઃખિતાઃ સન્તો મૃગતૃષ્ણાભ્ય ઇવામ્ભાંસિ વિષયેભ્યઃ સૌખ્યાન્ય- ભિલષન્તિ . તદ્દુઃખસંતાપવેગમસહમાના અનુભવન્તિ ચ વિષયાન્, જલાયુકા ઇવ, તાવદ્યાવત્ ક્ષયં યાન્તિ . યથા હિ જલાયુકાસ્તૃષ્ણાબીજેન વિજયમાનેન દુઃખાંકુ રેણ ક્રમતઃ સમાક્રમ્યમાણા દુષ્ટકીલાલમભિલષન્ત્યસ્તદેવાનુભવન્ત્યશ્ચાપ્રલયાત્ ક્લિશ્યન્તે, એવમમી અપિ પુણ્યશાલિનઃ પાપશાલિન ઇવ તૃષ્ણાબીજેન વિજયમાનેન દુઃખાંકુ રેણ ક્રમતઃ સમાક્રમ્યમાણા વિષયાન- ભિલષન્તસ્તાનેવાનુભવન્તશ્ચાપ્રલયાત્ ક્લિશ્યન્તે . અતઃ પુણ્યાનિ સુખાભાસસ્ય દુઃખસ્યૈવ સાધનાનિ સ્યુઃ ..૭૫.. સુખાદ્વિલક્ષણાનિ વિષયસુખાનિ ઇચ્છન્તિ . ન કેવલમિચ્છન્તિ, ન કેવલમિચ્છન્તિ, અણુભવંતિ ય અનુભવન્તિ ચ . કિંપર્યન્તમ્ . આમરણં મરણપર્યન્તમ્ . કથંભૂતાઃ . દુક્ખસંતત્તા દુઃખસંતપ્તા ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ — યથા તૃષ્ણોદ્રેકેણ હોનેસે પુણ્યજનિત તૃષ્ણાઓંકે દ્વારા ભી અત્યન્ત દુઃખી હોતે હુએ ૧મૃગતૃષ્ણામેંસે જલકી ભાઁતિ વિષયોંમેંસે સુખ ચાહતે હૈં ઔર ઉસ ૨દુઃખસંતાપકે વેગકો સહન ન કર સકનેસે વિષયોંકો તબ -તક ભોગતે હૈં, જબ તક કિ વિનાશકો [-મરણકો ] પ્રાપ્ત નહીં હોતે . જૈસે જોંક (ગોંચ) તૃષ્ણા જિસકા બીજ હૈ ઐસે વિજયકો પ્રાપ્ત હોતી હુઈ દુઃખાંકુરસે ક્રમશઃ આક્રાન્ત હોનેસે દૂષિત રક્ત કો ચાહતી હૈ ઔર ઉસીકો ભોગતી હુઈ મરણપર્યન્ત ક્લેશકો પાતી હૈ, ઉસીપ્રકાર યહ પુણ્યશાલી જીવ ભી, પાપશાલી જીવોંકી ભાઁતિ, તૃષ્ણા જિસકા બીજ હૈ ઐસે વિજય પ્રાપ્ત દુઃખાંકુરોંકે દ્વારા ક્રમશઃ આક્રાંત હોનેસે, વિષયોંકો ચાહતે હુએ ઔર ઉન્હીંકો ભોગતે હુએ વિનાશપર્યંત (-મરણપર્યન્ત) ક્લેશ પાતે હૈં .

ભાવાર્થ : — જિન્હેં સમસ્તવિકલ્પજાલ રહિત પરમસમાધિસે ઉત્પન્ન સુખામૃતરૂપ સર્વ આત્મપ્રદેશોંમેં પરમઆહ્લાદભૂત સ્વરૂપતૃપ્તિ નહીં વર્તતી ઐસે સમસ્ત સંસારી જીવોંકે નિરન્તર વિષયતૃષ્ણા વ્યક્ત યા અવ્યક્તરૂપસે અવશ્ય વર્તતી હૈ . વે તૃષ્ણારૂપી બીજ ક્રમશઃ અંકુરરૂપ હોકર દુઃખવૃક્ષરૂપસે વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત હોકર, ઇસપ્રકાર દુઃખદાહકા વેગ અસહ્ય હોને પર, વે જીવ વિષયોંમેં પ્રવૃત્ત હોતે હૈં . ઇસલિયે જિનકી વિષયોંમેં પ્રવૃત્તિ દેખી જાતી હૈ ઐસે દેવોં તકકે સમસ્ત સંસારી જીવ દુઃખી હી હૈં .

ઇસપ્રકાર દુઃખભાવ હી પુણ્યોંકા — પુણ્યજનિત સામગ્રીકા — આલમ્બન કરતા હૈ ઇસલિયે પુણ્ય સુખાભાસ ઐસે દુઃખકા હી અવલમ્બન – સાધન હૈ ..૭૫.. ૧. જૈસે મૃગજલમેંસે જલ નહીં મિલતા વૈસે હી ઇન્દ્રિયવિષયોંમેંસે સુખ પ્રાપ્ત નહીં હોતા . ૨. દુઃખસંતાપ = દુઃખદાહ; દુઃખકી જલન – પીડા .

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

સપરત્વાત્ બાધાસહિતત્વાત્ વિચ્છિન્નત્વાત્ બન્ધકારણત્વાત્ વિષમત્વાચ્ચ પુણ્ય- જન્યમપીન્દ્રિયસુખં દુઃખમેવ સ્યાત્ . સપરં હિ સત્ પરપ્રત્યયત્વાત્ પરાધીનતયા, બાધાસહિતં પ્રેરિતાઃ જલૌકસઃ કીલાલમભિલષન્ત્યસ્તદેવાનુભવન્ત્યશ્ચામરણં દુઃખિતા ભવન્તિ, તથા નિજશુદ્ધાત્મ- સંવિત્તિપરાઙ્મુખા જીવા અપિ મૃગતૃષ્ણાભ્યોઽમ્ભાંસીવ વિષયાનભિલષન્તસ્તથૈવાનુભવન્તશ્ચામરણં દુઃખિતા ભવન્તિ . તત એતદાયાતં તૃષ્ણાતઙ્કોત્પાદકત્વેન પુણ્યાનિ વસ્તુતો દુઃખકારણાનિ ઇતિ ..૭૫.. અથ પુનરપિ પુણ્યોત્પન્નસ્યેન્દ્રિયસુખસ્ય બહુધા દુઃખત્વં પ્રકાશયતિ — સપરં સહ પરદ્રવ્યાપેક્ષયા વર્તતે સપરં ભવતીન્દ્રિયસુખં, પારમાર્થિકસુખં તુ પરદ્રવ્યનિરપેક્ષત્વાદાત્માધીનં ભવતિ . બાધાસહિદં તીવ્રક્ષુધા- તૃષ્ણાદ્યનેકબાધાસહિતત્વાદ્બાધાસહિતમિન્દ્રિયસુખં, નિજાત્મસુખં તુ પૂર્વોક્તસમસ્તબાધારહિતત્વાદ- વ્યાબાધમ્ . વિચ્છિણ્ણં પ્રતિપક્ષભૂતાસાતોદયેન સહિતત્વાદ્વિચ્છિન્નં સાન્તરિતં ભવતીન્દ્રિયસુખં, અતીન્દ્રિયસુખં તુ પ્રતિપક્ષભૂતાસાતોદયાભાવાન્નિરન્તરમ્ . બંધકારણં દૃષ્ટશ્રુતાનુભૂતભોગાકાઙ્ક્ષા-

અન્વયાર્થ : — [યત્ ] જો [ઇન્દ્રિયૈઃ લબ્ધં ] ઇન્દ્રિયોંસે પ્રાપ્ત હોતા હૈ [તત્ સૌખ્યં ] વહ સુખ [સપરં ] પરસમ્બન્ધયુક્ત, [બાધાસહિતં ] બાધાસહિત [વિચ્છિન્નં ] વિચ્છિન્ન [બંધકારણં ] બંધકા કારણ [વિષમં ] ઔર વિષમ હૈ; [તથા ] ઇસપ્રકાર [દુઃખમ્ એવ ] વહ દુઃખ હી હૈ ..૭૬..

ટીકા : — પરસમ્બન્ધયુક્ત હોનેસે, બાધા સહિત હોનેસે, વિચ્છન્ન હોનેસે, બન્ધકા કારણ હોનેસે, ઔર વિષમ હોનેસે, ઇન્દ્રિયસુખ — પુણ્યજન્ય હોને પર ભી — દુઃખ હી હૈ .

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

હિ સદશનાયોદન્યાવૃષસ્યાદિભિસ્તૃષ્ણાવ્યક્તિભિરુપેતત્વાત્ અત્યન્તાકુલતયા, વિચ્છિન્નં હિ સદસદ્વેદ્યોદયપ્રચ્યાવિતસદ્વેદ્યોદયપ્રવૃત્તતયાઽનુભવત્વાદુદ્ભૂતવિપક્ષતયા, બન્ધકારણં હિ સદ્વિષયો- પભોગમાર્ગાનુલગ્નરાગાદિદોષસેનાનુસારસંગચ્છમાનઘનકર્મપાંસુપટલત્વાદુદર્કદુઃસહતયા, વિષમં હિ સદભિવૃદ્ધિપરિહાણિપરિણતત્વાદત્યન્તવિસંષ્ઠુલતયા ચ દુઃખમેવ ભવતિ . અથૈવં પુણ્યમપિ પાપવદ્ દુઃખસાધનમાયાતમ્ ..૭૬.. પ્રભૃત્યનેકાપધ્યાનવશેન ભાવિનરકાદિદુઃખોત્પાદકકર્મબન્ધોત્પાદકત્વાદ્બન્ધકારણમિન્દ્રિયસુખં, અતીન્દ્રિય- સુખં તુ સર્વાપધ્યાનરહિતત્વાદબન્ધકારણમ્ . વિસમં વિગતઃ શમઃ પરમોપશમો યત્ર તદ્વિષમમતૃપ્તિકરં હાનિવૃદ્ધિસહિતત્વાદ્વા વિષમં, અતીન્દ્રિયસુખં તુ પરમતૃપ્તિકરં હાનિવૃદ્ધિરહિતમ્ . જં ઇંદિએહિં લદ્ધં તં સોક્ખં દુક્ખમેવ તહા યદિન્દ્રિયૈર્લબ્ધં સંસારસુખં તત્સુખં યથા પૂર્વોક્તપઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં ભવતિ તથૈવ દુઃખમેવેત્યભિપ્રાયઃ ..૭૬.. એવં પુણ્યાનિ જીવસ્ય તૃષ્ણોત્પાદકત્વેન દુઃખકારણાનિ ભવન્તીતિ કથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયં ગતમ્ . અથ નિશ્ચયેન પુણ્યપાપયોર્વિશેષો નાસ્તીતિ કથયન્ પુણ્ય- (૨) ‘બાધાસહિત’ હોતા હુઆ ખાને, પીને ઔર મૈથુનકી ઇચ્છા ઇત્યાદિ તૃષ્ણાકી વ્યક્તિયોંસે (-તૃષ્ણાકી પ્રગટતાઓંસે) યુક્ત હોનેસે અત્યન્ત આકુલ હૈ, (૩)‘વિચ્છિન્ન’ હોતા હુઆ અસાતાવેદનીયકા ઉદય જિસે ૧ચ્યુત કર દેતા હૈ ઐસે સાતાવેદનીયકે ઉદયસે પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ અનુભવમેં આતા હૈ, ઇસલિયે વિપક્ષકી ઉત્પત્તિવાલા હૈ, (૪) ‘બન્ધકા કારણ’ હોતા હુઆ વિષયોપભોગકે માર્ગમેં લગી હુઈ રાગાદિ દોષોંકી સેનાકે અનુસાર કર્મરજકે ૨ઘન પટલકા સમ્બન્ધ હોનેકે કારણ પરિણામસે દુઃસહ હૈ, ઔર (૫) ‘વિષમ’ હોતા હુઆ હાનિ – વૃદ્ધિમેં પરિણમિત હોનેસે અત્યન્ત અસ્થિર હૈ; ઇસલિયે વહ (ઇન્દ્રિયસુખ) દુઃખ હી હૈ .

જબ કિ ઐસા હૈ (ઇન્દ્રિયસુખ દુઃખ હી હૈ) તો પુણ્ય ભી, પાપકી ભાઁતિ, દુઃખકા સાધન હૈ ઐસા ફલિત હુઆ .

ભાવાર્થ : — ઇન્દ્રિયસુખ દુઃખ હી હૈ, ક્યોંકિ વહ પરાધીન હૈ, અત્યન્ત આકુલ હૈ, વિપક્ષકી (-વિરોધકી) ઉત્પત્તિવાલા હૈ, પરિણામસે દુઃસ્સહ હૈ, ઔર અત્યન્ત અસ્થિર હૈ . ઇસસે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ પુણ્ય ભી દુઃખકા હી સાધન હૈ ..૭૬.. ૧. ચ્યુત કરના = હટા દેના; પદભ્રષ્ટ કરના; (સાતાવેદનીયકા ઉદય ઉસકી સ્થિતિ અનુસાર રહકર હટ જાતા

હૈ ઔર અસાતા વેદનીયકા ઉદય આતા હૈ) ૨. ઘન પટલ = સઘન (ગાઢ) પર્ત, બડા ઝુણ્ડ .

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

એવમુક્તક્રમેણ શુભાશુભોપયોગદ્વૈતમિવ સુખદુઃખદ્વૈતમિવ ચ ન ખલુ પરમાર્થતઃ પુણ્યપાપદ્વૈતમવતિષ્ઠતે, ઉભયત્રાપ્યનાત્મધર્મત્વાવિશેષત્વાત્ . યસ્તુ પુનરનયોઃ કલ્યાણકાલાયસ- પાપયોર્વ્યાખ્યાનમુપસંહરતિ — ણ હિ મણ્ણદિ જો એવં ન હિ મન્યતે ય એવમ્ . કિમ્ . ણત્થિ વિસેસો ત્તિ પુણ્ણપાવાણં પુણ્યપાપયોર્નિશ્ચયેન વિશેષો નાસ્તિ . સ કિં કરોતિ . હિંડદિ ઘોરમપારં સંસારં હિણ્ડતિ ભ્રમતિ . કમ્ . સંસારમ્ . કથંભૂતમ્ . ઘોરમ્ અપારં ચાભવ્યાપેક્ષયા . કથંભૂતઃ . મોહસંછણ્ણો મોહપ્રચ્છાદિત ઇતિ . તથાહિ – દ્રવ્યપુણ્યપાપયોર્વ્યવહારેણ ભેદઃ, ભાવપુણ્યપાપયોસ્તત્ફલભૂતસુખદુઃખયોશ્ચાશુદ્ધનિશ્ચયેન ભેદઃ,

અબ, પુણ્ય ઔર પાપકી અવિશેષતાકા નિશ્ચય કરતે હુએ (ઇસ વિષયકા) ઉપસંહાર કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [એવં ] ઇસપ્રકાર [પુણ્યપાપયોઃ ] પુણ્ય ઔર પાપમેં [વિશેષઃ નાસ્તિ ] અન્તર નહીં હૈ [ઇતિ ] ઐસા [યઃ ] જો [ન હિ મન્યતે ] નહીં માનતા, [મોહસંછન્નઃ ] વહ મોહાચ્છાદિત હોતા હુઆ [ઘોર અપારં સંસારં ] ઘોર અપાર સંસારમેં [હિણ્ડતિ ] પરિભ્રમણ કરતા હૈ ..૭૭..

ટીકા : — યોં પૂર્વોક્ત પ્રકારસે, શુભાશુભ ઉપયોગકે દ્વૈતકી ભાઁતિ ઔર સુખદુઃખકે દ્વૈતકી ભાઁતિ, પરમાર્થસે પુણ્યપાપકા દ્વૈત નહીં ટિકતા – નહીં રહતા, ક્યોંકિ દોનોંમેં અનાત્મધર્મત્વ અવિશેષ અર્થાત્ સમાન હૈ . (પરમાર્થસે જૈસે શુભોપયોગ ઔર અશુભોપયોગરૂપ દ્વૈત વિદ્યમાન નહીં હૈ, જૈસે ૧સુખ ઔર દુઃખરૂપ દ્વૈત વિદ્યમાન નહીં હૈ, ઉસીપ્રકાર પુણ્ય ઔર પાપરૂપ દ્વૈતકા ભી અસ્તિત્વ નહીં હૈ; ક્યોંકિ પુણ્ય ઔર પાપ દોનોં આત્માકે ધર્મ ન હોનેસે નિશ્ચયસે સમાન હી હૈં .) ૧. સુખ = ઇન્દ્રિયસુખ

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

નિગડયોરિવાહંકારિકં વિશેષમભિમન્યમાનોઽહમિન્દ્રપદાદિસંપદાં નિદાનમિતિ નિર્ભરતરં ધર્માનુ- રાગમવલમ્બતે સ ખલૂપરક્તચિત્તભિત્તિતયા તિરસ્કૃતશુદ્ધોપયોગશક્તિરાસંસારં શારીરં દુઃખ- મેવાનુભવતિ ..૭૭..

અથૈવમવધારિતશુભાશુભોપયોગાવિશેષઃ સમસ્તમપિ રાગદ્વેષદ્વૈતમપહાસયન્નશેષદુઃખ- ક્ષયાય સુનિશ્ચિતમનાઃ શુદ્ધોપયોગમધિવસતિ —

ભાવાર્થ : — જૈસે સોનેકી બેડી ઔર લોહેકી બેડી દોનોં અવિશેષરૂપસે બાઁધનેકા હી કામ કરતી હૈં ઉસીપ્રકાર પુણ્ય -પાપ દોનોં અવિશેષરૂપસે બન્ધન હી હૈં . જો જીવ પુણ્ય ઔર પાપકી અવિશેષતાકો કભી નહીં માનતા ઉસકા ઉસ ભયંકર સંસારમેં પરિભ્રમણકા કભી અન્ત નહીં આતા ..૭૭..

અબ, ઇસપ્રકાર શુભ ઔર અશુભ ઉપયોગકી અવિશેષતા અવધારિત કરકે, સમસ્ત રાગદ્વેષકે દ્વૈતકો દૂર કરતે હુએ, અશેષ દુઃખકા ક્ષય કરનેકા મનમેં દૃઢ નિશ્ચય કરકે શુદ્ધોપયોગમેં નિવાસ કરતા હૈ (-ઉસે અંગીકાર કરતા હૈ ) : — ૧. પુણ્ય ઔર પાપમેં અન્તર હોનેકા મત અહંકારજન્ય (અવિદ્યાજન્ય, અજ્ઞાનજન્ય હૈ) .

વિદિતાર્થ એ રીત, રાગદ્વેષ લહે ન જે દ્રવ્યો વિષે, શુદ્ધોપયોગી જીવ તે ક્ષય દેહગત દુઃખનો કરે. ૭૮.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

યો હિ નામ શુભાનામશુભાનાં ચ ભાવાનામવિશેષદર્શનેન સમ્યક્પરિચ્છિન્ન- વસ્તુસ્વરૂપઃ સ્વપરવિભાગાવસ્થિતેષુ સમગ્રેષુ સસમગ્રપર્યાયેષુ દ્રવ્યેષુ રાગં દ્વેષં ચાશેષમેવ પરિવર્જયતિ સ કિલૈકાન્તેનોપયોગવિશુદ્ધતયા પરિત્યક્તપરદ્રવ્યાલમ્બનોઽગ્નિરિવાયઃપિણ્ડા- દનનુષ્ઠિતાયઃસારઃ પ્રચણ્ડઘનઘાતસ્થાનીયં શારીરં દુઃખં ક્ષપયતિ . તતો મમાયમેવૈકઃ શરણં શુદ્ધોપયોગઃ ..૭૮.. દુઃખક્ષયાય શુદ્ધોપયોગાનુષ્ઠાનં સ્વીકરોતિ — એવં વિદિદત્થો જો એવં ચિદાનન્દૈકસ્વભાવં પરમાત્મતત્ત્વ- મેવોપાદેયમન્યદશેષં હેયમિતિ હેયોપાદેયપરિજ્ઞાનેન વિદિતાર્થતત્ત્વો ભૂત્વા યઃ દવ્વેસુ ણ રાગમેદિ દોસં વા નિજશુદ્ધાત્મદ્રવ્યાદન્યેષુ શુભાશુભસર્વદ્રવ્યેષુ રાગં દ્વેષં વા ન ગચ્છતિ ઉવઓગવિસુદ્ધો સો રાગાદિરહિત- શુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણેન શુદ્ધોપયોગેન વિશુદ્ધઃ સન્ સઃ ખવેદિ દેહુબ્ભવં દુક્ખં તપ્તલોહપિણ્ડસ્થાનીય- દેહાદુદ્ભવં અનાકુ લત્વલક્ષણપારમાર્થિક સુખાદ્વિલક્ષણં પરમાકુ લત્વોત્પાદકં લોહપિણ્ડરહિતોઽગ્નિરિવ ઘનઘાતપરંપરાસ્થાનીયદેહરહિતો ભૂત્વા શારીરં દુઃખં ક્ષપયતીત્યભિપ્રાયઃ ..૭૮.. એવમુપસંહારરૂપેણ તૃતીયસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . ઇતિ શુભાશુભમૂઢત્વનિરાસાર્થં ગાથાદશકપર્યન્તં સ્થલત્રયસમુદાયેન

અન્વયાર્થ : — [એવં ] ઇસપ્રકાર [વિદિતાર્થઃ ] વસ્તુસ્વરૂપકો જાનકર [યઃ ] જો [દ્રવ્યેષુ ] દ્રવ્યોંકે પ્રતિ [રાગં દ્વેષં વા ] રાગ યા દ્વેષકો [ન એતિ ] પ્રાપ્ત નહીં હોતા, [સ ] વહ [ઉપયોગવિશુદ્ધઃ ] ઉપયોગવિશુદ્ધઃ હોતા હુઆ [દેહોદ્ભવં દુઃખં ] દોહોત્પન્ન દુઃખકા [ક્ષપયતિ ] ક્ષય કરતા હૈ ..૭૮..

ટીકા : — જો જીવ શુભ ઔર અશુભ ભાવોંકે અવિશેષદર્શનસે (-સમાનતાકી શ્રદ્ધાસે) વસ્તુસ્વરૂપકો સમ્યક્પ્રકારસે જાનતા હૈ, સ્વ ઔર પર દો વિભાગોંમેં રહનેવાલી, સમસ્ત પર્યાયોં સહિત સમસ્ત દ્રવ્યોંકે પ્રતિ રાગ ઔર દ્વેષકો નિરવશેષરૂપસે છોડતા હૈ, વહ જીવ, એકાન્તસે ઉપયોગવિશુદ્ધ (-સર્વથા શુદ્ધોપયોગી) હોનેસે જિસને પરદ્રવ્યકા આલમ્બન છોડ દિયા હૈ ઐસા વર્તતા હુઆ — લોહેકે ગોલેમેંસે લોહેકે ૧સારકા અનુસરણ ન કરનેવાલી અગ્નિકી ભાઁતિ — પ્રચંડ ઘનકે આઘાત સમાન શારીરિક દુઃખકા ક્ષય કરતા હૈ . (જૈસે અગ્નિ લોહેકે તપ્ત ગોલેમેંસે લોહેકે સત્વકો ધારણ નહીં કરતી ઇસલિયે અગ્નિ પર પ્રચંડ ઘનકે પ્રહાર નહીં હોતે, ઉસીપ્રકાર પરદ્રવ્યકા આલમ્બન ન કરનેવાલે આત્માકો શારીરિક દુઃખકા વેદન નહીં હોતા .) ઇસલિયે યહી એક શુદ્ધોપયોગ મેરી શરણ હૈ ..૭૮.. ૧. સાર = સત્વ, ઘનતા, કઠિનતા .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

અથ યદિ સર્વસાવદ્યયોગમતીત્ય ચરિત્રમુપસ્થિતોઽપિ શુભોપયોગાનુવૃત્તિવશતયા મોહાદીન્નોન્મૂલયામિ, તતઃ કુતો મે શુદ્ધાત્મલાભ ઇતિ સર્વારમ્ભેણોત્તિષ્ઠતે —

યઃ ખલુ સમસ્તસાવદ્યયોગપ્રત્યાખ્યાનલક્ષણં પરમસામાયિકં નામ ચારિત્રં પ્રતિજ્ઞાયાપિ શુભોપયોગવૃત્ત્યા બકાભિસારિક યેવાભિસાર્યમાણો ન મોહવાહિનીવિધેયતામવકિરતિ સ કિલ પ્રથમજ્ઞાનકણ્ડિકા સમાપ્તા . અથ શુભાશુભોપયોગનિવૃત્તિલક્ષણશુદ્ધોપયોગેન મોક્ષો ભવતીતિ પૂર્વસૂત્રે ભણિતમ્ . અત્ર તુ દ્વિતીયજ્ઞાનકણ્ડિકાપ્રારમ્ભે શુદ્ધોપયોગાભાવે શુદ્ધાત્માનં ન લભતે ઇતિ તમેવાર્થં

અબ, સર્વ સાવદ્યયોગકો છોડકર ચારિત્ર અઙ્ગીકાર કિયા હોને પર ભી યદિ મૈં શુભોપયોગપરિણતિકે વશ હોકર મોહાદિકા ૧ઉન્મૂલન ન કરૂઁ, તો મુઝે શુદ્ધ આત્માકી પ્રાપ્તિ કહાઁસે હોગી ? — ઇસપ્રકાર વિચાર કરકે મોહાદિકે ઉન્મૂલનકે પ્રતિ સર્વારમ્ભ (-સર્વઉદ્યમ) પૂર્વક કટિબદ્ધ હોતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [પાપારમ્ભં ] પાપરમ્ભકો [ત્યક્ત્વા ] છોડકર [શુભે ચરિત્રે ] શુભ ચારિત્રમેં [સમુત્થિતઃ વા ] ઉદ્યત હોને પર ભી [યદિ ] યદિ જીવ [મોહાદીન્ ] મોહાદિકો [ન જહાતિ ] નહીં છોડતા, તો [સઃ ] વહ [શુદ્ધં આત્મકં ] શુદ્ધ આત્માકો [ ન લભતે ] પ્રાપ્ત નહીં હોતા ..૭૯..

ટીકા : — જો જીવ સમસ્ત સાવદ્યયોગકે પ્રત્યાખ્યાનસ્વરૂપ પરમસામાયિક નામક ચારિત્રકી પ્રતિજ્ઞા કરકે ભી ધૂર્ત ૨અભિસારિકા (નાયિકા) કી ભાઁતિ શુભોપયોગપરિણતિસે ૩અભિસાર (-મિલન) કો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ (અર્થાત્ શુભોપયોગપરિણતિકે પ્રેમમેં ફઁસતા હુઆ) ૧. ઉન્મૂલન = જડમૂલસે નિકાલ દેના; નિકન્દન . ૨. અભિસારિકા = સંકેત અનુસાર પ્રેમીસે મિલને જાનેવાલી સ્ત્રી . ૩. અભિસાર = પ્રેમીસે મિલને જાના .

જીવ છોડી પાપારંભને શુભ ચરિતમાં ઉદ્યત ભલે, જો નવ તજે મોહાદિને તો નવ લહે શુદ્ધાત્મને. ૭૯.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

સમાસન્નમહાદુઃખસંક ટઃ કથમાત્માનમવિપ્લુતં લભતે . અતો મયા મોહવાહિનીવિજયાય બદ્ધા કક્ષેયમ્ ..૭૯..

યો હિ નામાર્હન્તં દ્રવ્યત્વગુણત્વપર્યયત્વૈઃ પરિચ્છિનત્તિ સ ખલ્વાત્માનં પરિચ્છિનત્તિ, વ્યતિરેકરૂપેણ દૃઢયતિ — ચત્તા પાવારંભં પૂર્વં ગૃહવાસાદિરૂપં પાપારમ્ભં ત્યક્ત્વા સમુટ્ઠિદો વા સુહમ્મિ ચરિયમ્હિ સમ્યગુપસ્થિતો વા પુનઃ . ક્વ . શુભચરિત્રે . ણ જહદિ જદિ મોહાદી ન ત્યજતિ યદિ ચેન્મોહરાગદ્વેષાન્ ણ લહદિ સો અપ્પગં સુદ્ધં ન લભતે સ આત્માનં શુદ્ધમિતિ . ઇતો વિસ્તરઃ — કોઽપિ મોક્ષાર્થી પરમોપેક્ષાલક્ષણં પરમસામાયિકં પૂર્વં પ્રતિજ્ઞાય પશ્ચાદ્વિષયસુખસાધકશુભોપયોગપરિણત્યા મોહિતાન્તરઙ્ગઃ સન્ નિર્વિકલ્પસમાધિલક્ષણપૂર્વોક્તસામાયિકચારિત્રાભાવે સતિ નિર્મોહશુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રતિ- પક્ષભૂતાન્ મોહાદીન્ન ત્યજતિ યદિ ચેત્તર્હિ જિનસિદ્ધસદૃશં નિજશુદ્ધાત્માનં ન લભત ઇતિ સૂત્રાર્થઃ ..૭૯.. મોહકી સેનાકે વશવર્તનપનેકો દૂર નહીં કર ડાલતા – જિસકે મહા દુઃખ સંકટ નિકટ હૈં ઐસા વહ, શુદ્ધ (-વિકાર રહિત, નિર્મલ) આત્માકો કૈસે પ્રાપ્ત કર સકતા હૈ ? (નહીં પ્રાપ્ત કર સકતા) ઇસલિયે મૈંને મોહકી સેના પર વિજય પ્રાપ્ત કરનેકો કમર કસી હૈ .

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [અર્હન્તં ] અરહન્તકો [દ્રવ્યત્વ -ગુણત્વપર્યયત્વૈઃ ] દ્રવ્યપને ગુણપને ઔર પર્યાયપને [જાનાતિ ] જાનતા હૈ, [સઃ ] વહ [આત્માનં ] (અપને) આત્માકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ ઔર [તસ્ય મોહઃ ] ઉસકા મોહ [ખલુ ] અવશ્ય [લયં યાતિ ] લયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૮૦..

જે જાણતો અર્હંતને ગુણ, દ્રવ્ય ને પર્યયપણે, તે જીવ જાણે આત્મને, તસુ મોહ પામે લય ખરે. ૮૦.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ઉભયોરપિ નિશ્ચયેનાવિશેષાત્ . અર્હતોઽપિ પાકકાષ્ઠાગતકાર્તસ્વરસ્યેવ પરિસ્પષ્ટમાત્મરૂપં, તતસ્તત્પરિચ્છેદે સર્વાત્મપરિચ્છેદઃ . તત્રાન્વયો દ્રવ્યં, અન્વયવિશેષણં ગુણઃ, અન્વયવ્યતિરેકાઃ પર્યાયાઃ . તત્ર ભગવત્યર્હતિ સર્વતો વિશુદ્ધે ત્રિભૂમિકમપિ સ્વમનસા સમયમુત્પશ્યતિ . અથ શુદ્ધોપયોગાભાવે યાદૃશં જિનસિદ્ધસ્વરૂપં ન લભતે તમેવ કથયતિ —

તવસંજમપ્પસિદ્ધો સમસ્તરાગાદિપરભાવેચ્છાત્યાગેન સ્વસ્વરૂપે પ્રતપનં વિજયનં તપઃ, બહિરઙ્ગેન્દ્રિય પ્રાણસંયમબલેન સ્વશુદ્ધાત્મનિ સંયમનાત્સમરસીભાવેન પરિણમનં સંયમઃ, તાભ્યાં પ્રસિદ્ધો જાત ઉત્પન્નસ્તપઃસંયમપ્રસિદ્ધઃ, સુદ્ધો ક્ષુધાદ્યષ્ટાદશદોષરહિતઃ, સગ્ગાપવગ્ગમગ્ગકરો સ્વર્ગઃ પ્રસિદ્ધઃ કેવલ- જ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયલક્ષણોઽપવર્ગો મોક્ષસ્તયોર્માર્ગં કરોત્યુપદિશતિ સ્વર્ગાપવર્ગમાર્ગકરઃ, અમરાસુરિંદમહિદો તત્પદાભિલાષિભિરમરાસુરેન્દ્રૈર્મહિતઃ પૂજિતોઽમરાસુરેન્દ્રમહિતઃ, દેવો સો સ એવંગુણવિશિષ્ટોઽર્હન્ દેવો ભવતિ . લોયસિહરત્થો સ એવ ભગવાન્ લોકાગ્રશિખરસ્થઃ સન્ સિદ્ધો ભવતીતિ જિનસિદ્ધસ્વરૂપં જ્ઞાતવ્યમ્ ..✽૫.. અથ તમિત્થંભૂતં નિર્દોષિપરમાત્માનં યે શ્રદ્દધતિ મન્યન્તે તેઽક્ષયસુખં લભન્ત ઇતિ પ્રજ્ઞાપયતિ —

તં દેવદેવદેવં દેવદેવાઃ સૌધર્મેન્દ્રપ્રભૃતયસ્તેષાં દેવ આરાધ્યો દેવદેવદેવસ્તં દેવદેવદેવં, જદિવરવસહં જિતેન્દ્રિયત્વેન નિજશુદ્ધાત્મનિ યત્નપરાસ્તે યતયસ્તેષાં વરા ગણધરદેવાદયસ્તેભ્યોઽપિ વૃષભઃ પ્રધાનો યતિવરવૃષભસ્તં યતિવરવૃષભં, ગુરું તિલોયસ્સ અનન્તજ્ઞાનાદિગુરુગુણૈસ્ત્રૈલોક્યસ્યાપિ ગુરુસ્તં ત્રિલોકગુરું, પણમંતિ જે મણુસ્સા તમિત્થંભૂતં ભગવન્તં યે મનુષ્યાદયો દ્રવ્યભાવનમસ્કારાભ્યાં પ્રણમન્ત્યારાધયન્તિ તે સોક્ખં અક્ખયં જંતિ તે તદારાધનાફલેન પરંપરયાઽક્ષયાનન્તસૌખ્યં યાન્તિ લભન્ત ઇતિ સૂત્રાર્થઃ ..✽૬.. અથ ‘ચત્તા પાવારંભં’ ઇત્યાદિસૂત્રેણ યદુક્તં શુદ્ધોપયોગાભાવે મોહાદિવિનાશો ન ભવતિ, મોહાદિ- વહ વાસ્તવમેં આત્માકો જાનતા હૈ, ક્યોંકિ દોનોંમેં નિશ્ચયસે અન્તર નહીં હૈ; ઔર અરહન્તકા સ્વરૂપ, અન્તિમ તાવકો પ્રાપ્ત સોનેકે સ્વરૂપકી ભાઁતિ, પરિસ્પષ્ટ (-સર્વપ્રકારસે સ્પષ્ટ) હૈ, ઇસલિયે ઉસકા જ્ઞાન હોનેપર સર્વ આત્માકા જ્ઞાન હોતા હૈ . વહાઁ અન્વય વહ દ્રવ્ય હૈ, અન્વયકા વિશેષણ વહ ગુણ હૈ ઔર અન્વયકે વ્યતિરેક(-ભેદ) વે પર્યાયેં હૈં . સર્વતઃ વિશુદ્ધ ભગવાન અરહંતમેં (-અરહંતકે સ્વરૂપકા ખ્યાલ કરને પર) જીવ તીનોં પ્રકારયુક્ત સમયકો (-દ્રવ્યગુણપર્યાયમય નિજ આત્માકો) અપને મનસે જાન લેતા હૈ — સમઝ લેતા હૈ . યથા ‘યહ

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

યશ્ચેતનોઽયમિત્યન્વયસ્તદ્દ્રવ્યં, યચ્ચાન્વયાશ્રિતં ચૈતન્યમિતિ વિશેષણં સ ગુણઃ, યે ચૈકસમય- માત્રાવધૃતકાલપરિમાણતયા પરસ્પરપરાવૃત્તા અન્વયવ્યતિરેકાસ્તે પર્યાયાશ્ચિદ્વિવર્તનગ્રન્થય ઇતિ યાવત્ . અથૈવમસ્ય ત્રિકાલમપ્યેકકાલમાકલયતો મુક્તાફલાનીવ પ્રલમ્બે પ્રાલમ્બે ચિદ્વિવર્તાંશ્ચેતન એવ સંક્ષિપ્ય વિશેષણવિશેષ્યત્વવાસનાન્તર્ધાનાદ્ધવલિમાનમિવ પ્રાલમ્બે ચેતન એવ ચૈતન્યમન્તર્હિતં વિધાય કેવલં પ્રાલમ્બમિવ કેવલમાત્માનં પરિચ્છિન્દતસ્ત- વિનાશાભાવે શુદ્ધાત્મલાભો ન ભવતિ, તદર્થમેવેદાનીમુપાયં સમાલોચયતિ — જો જાણદિ અરહંતં યઃ કર્તા જાનાતિ . કમ્ . અર્હન્તમ્ . કૈઃ કૃત્વા . દવ્વત્તગુણત્તપજ્જયત્તેહિં દ્રવ્યત્વગુણત્વપર્યાયત્વૈઃ . સો જાણદિ અપ્પાણં સ પુરુષોઽર્હત્પરિજ્ઞાનાત્પશ્ચાદાત્માનં જાનાતિ, મોહો ખલુ જાદિ તસ્સ લયં તત આત્મપરિજ્ઞાનાત્તસ્ય મોહો દર્શનમોહો લયં વિનાશં ક્ષયં યાતીતિ . તદ્યથા — કેવલજ્ઞાનાદયો વિશેષગુણા, અસ્તિત્વાદયઃ સામાન્યગુણાઃ, પરમૌદારિકશરીરાકારેણ યદાત્મપ્રદેશાનામવસ્થાનં સ વ્યઞ્જનપર્યાયઃ, અગુરુલઘુક ગુણ- ષડ્વૃદ્ધિહાનિરૂપેણ પ્રતિક્ષણં પ્રવર્તમાના અર્થપર્યાયાઃ, એવંલક્ષણગુણપર્યાયાધારભૂતમમૂર્તમસંખ્યાતપ્રદેશં ૧ચેતન હૈ’ ઇસપ્રકારકા અન્વય વહ દ્રવ્ય હૈ, અન્વયકે આશ્રિત રહનેવાલા ‘ચૈતન્ય’ વિશેષણ વહ ગુણ હૈ, ઔર એક સમય માત્રકી મર્યાદાવાલા કાલપરિમાણ હોનેસે પરસ્પર અપ્રવૃત્ત ૨અન્વયવ્યતિરેક વે પર્યાયેં હૈં — જો કિ ચિદ્વિવર્તનકી [-આત્માકે પરિણમનકી ] ગ્રન્થિયાઁ [ગાંઠેં ] હૈં .

અબ, ઇસપ્રકાર ત્રૈકાલિકકો ભી [-ત્રૈકાલિક આત્માકો ભી ] એક કાલમેં સમઝ લેનેવાલા વહ જીવ, જૈસૈ મોતિયોંકો ઝૂલતે હુએ હારમેં અન્તર્ગત માના જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર ચિદ્વિવર્તોંકા ચેતનમેં હી સંક્ષેપણ [-અંતર્ગત ] કરકે, તથા ૩વિશેષણવિશેષ્યતાકી વાસનાકા ૪અન્તર્ધાન હોનેસે — જૈસે સફે દીકો હારમેં ૫અન્તર્હિત કિયા જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર — ચૈતન્યકો ચેતનમેં હી અન્તર્હિત કરકે, જૈસે માત્ર ૬હારકો જાના જાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર કેવલ આત્માકો ૧. ચેતન = આત્મા . ૨. અન્વયવ્યતિરેક = એક દૂસરેમેં નહીં પ્રવર્તતે ઐસે જો અન્વયકે વ્યતિરેક . ૩. વિશેષણ ગુણ હૈ ઔર વિશેષ્ય વો દ્રવ્ય હૈ . ૪. અંતર્ધાન = અદૃશ્ય હો જાના . ૫. અંતર્હિત = ગુપ્ત; અદૃશ્ય . ૬. હારકો ખરીદનેવાલા મનુષ્ય હારકો ખરીદતે સમય હાર, ઉસકી સફે દી ઔર ઉનકે મોતિયોં ઇત્યાદિકી પરીક્ષા

રહનેસે હારકો પહનનેકે સુખકા વેદન નહીં કર સકેગા . પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

દુત્તરોત્તરક્ષણક્ષીયમાણકર્તૃકર્મક્રિયાવિભાગતયા નિષ્ક્રિયં ચિન્માત્રં ભાવમધિગતસ્ય જાતસ્ય મણેરિવાકમ્પપ્રવૃત્તનિર્મલાલોકસ્યાવશ્યમેવ નિરાશ્રયતયા મોહતમઃ પ્રલીયતે . યદ્યેવં લબ્ધો મયા મોહવાહિનીવિજયોપાયઃ ..૮૦.. શુદ્ધચૈતન્યાન્વયરૂપં દ્રવ્યં ચેતિ . ઇત્થંભૂતં દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વરૂપં પૂર્વમર્હદભિધાને પરમાત્મનિ જ્ઞાત્વા પશ્ચાન્નિશ્ચયનયેન તદેવાગમસારપદભૂતયાઽધ્યાત્મભાષયા નિજશુદ્ધાત્મભાવનાભિમુખરૂપેણ સવિકલ્પસ્વ- સંવેદનજ્ઞાનેન તથૈવાગમભાષયાધઃપ્રવૃત્તિકરણાપૂર્વકરણાનિવૃત્તિકરણસંજ્ઞદર્શનમોહક્ષપણસમર્થપરિણામ- વિશેષબલેન પશ્ચાદાત્મનિ યોજયતિ . તદનન્તરમવિકલ્પસ્વરૂપે પ્રાપ્તે, યથા પર્યાયસ્થાનીયમુક્તાફલાનિ ગુણસ્થાનીયં ધવલત્વં ચાભેદનયેન હાર એવ, તથા પૂર્વોક્તદ્રવ્યગુણપર્યાયા અભેદનયેનાત્મૈવેતિ ભાવયતો દર્શનમોહાન્ધકારઃ પ્રલીયતે . ઇતિ ભાવાર્થઃ ..૮૦.. અથ પ્રમાદોત્પાદકચારિત્રમોહસંજ્ઞશ્ચૌરોઽસ્તીતિ મત્વાઽઽપ્તપરિજ્ઞાનાદુપલબ્ધસ્ય શુદ્ધાત્મચિન્તામણેઃ રક્ષણાર્થં જાગર્તીતિ કથયતિ — જીવો જીવઃ કર્તા . જાનને પર, ઉસકે ઉત્તરોત્તર ક્ષણમેં કર્તા -કર્મ -ક્રિયાકા વિભાગ ક્ષયકો પ્રાપ્ત હોતા જાતા હૈ ઇસલિયે નિષ્ક્રિય ચિન્માત્ર ભાવકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; ઔર ઇસપ્રકાર મણિકી ભાઁતિ જિસકા નિર્મલ પ્રકાશ અકમ્પરૂપસે પ્રવર્તમાન હૈ ઐસે ઉસ (ચિન્માત્ર ભાવકો પ્રાપ્ત) જીવકે મોહાન્ધકાર નિરાશ્રયતાકે કારણ અવશ્યમેવ પ્રલયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .

ભાવાર્થ : — અરહંત ભગવાન ઔર અપના આત્મા નિશ્ચયસે સમાન હૈ . અરહંત ભગવાન મોહ -રાગ -દ્વેષરહિત હોનેસે ઉનકા સ્વરૂપ અત્યન્ત સ્પષ્ટ હૈ, ઇસલિયે યદિ જીવ દ્રવ્ય -ગુણ- પર્યાય રૂપસે ઉસ (અરહંત ભગવાનકે) સ્વરૂપકો મનકે દ્વારા પ્રથમ સમઝ લે તો ‘‘યહ જો આત્મા, આત્માકા એકરૂપ (-કથંચિત્ સદૃશ) ત્રૈકાલિક પ્રવાહ હૈ સો દ્રવ્ય હૈ, ઉસકા જો એકરૂપ રહનેવાલા ચૈતન્યરૂપ વિશેષણ હૈ સો ગુણ હૈ ઔર ઉસ પ્રવાહમેં જો ક્ષણવર્તી વ્યતિરેક હૈં સો પર્યાયેં હૈં’’ ઇસપ્રકાર અપના આત્મા ભી દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયરૂપસે મનકે દ્વારા જ્ઞાનમેં આતા હૈ . ઇસપ્રકાર ત્રૈકાલિક નિજ આત્માકો મનકે દ્વારા જ્ઞાનમેં લેકર — જૈસે મોતિયોંકો ઔર સફે દીકો હારમેં હી અન્તર્ગત કરકે માત્ર હાર હી જાના જાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર — આત્મપર્યાયોંકો ઔર ચૈતન્ય -ગુણકો આત્મામેં હી અન્તર્ગર્ભિત કરકે કેવલ આત્માકો જાનને પર પરિણામી -પરિણામ -પરિણતિકે ભેદકા વિકલ્પ નષ્ટ હો જાતા હૈ, ઇસલિયે જીવ નિષ્ક્રિય ચિન્માત્ર ભાવકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઔર ઉસસે દર્શનમોહ નિરાશ્રય હોતા હુઆ નષ્ટ હો જાતા હૈ . યદિ ઐસા હૈ તો મૈંને મોહકી સેના પર વિજય પ્રાપ્ત કરનેકા ઉપાય પ્રાપ્ત કર લિયા હૈ, — ઐસા કહા હૈ ..૮૦..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

એવમુપવર્ણિતસ્વરૂપેણોપાયેન મોહમપસાર્યાપિ સમ્યગાત્મતત્ત્વમુપલભ્યાપિ યદિ નામ રાગદ્વેષૌ નિર્મૂલયતિ તદા શુદ્ધમાત્માનમનુભવતિ . યદિ પુનઃ પુનરપિ તાવનુવર્તતે તદા પ્રમાદતન્ત્રતયા લુણ્ઠિતશુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભચિન્તારત્નોઽન્તસ્તામ્યતિ . અતો મયા રાગદ્વેષ- નિષેધાયાત્યન્તં જાગરિતવ્યમ્ ..૮૧.. કિંવિશિષ્ટઃ . વવગદમોહો શુદ્ધાત્મતત્ત્વરુચિપ્રતિબન્ધકવિનાશિતદર્શનમોહઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . ઉવલદ્ધો ઉપલબ્ધવાન્ જ્ઞાતવાન્ . કિમ્ . તચ્ચં પરમાનન્દૈકસ્વભાવાત્મતત્ત્વમ્ . કસ્ય સંબન્ધિ . અપ્પણો નિજશુદ્ધાત્મનઃ . કથમ્ . સમ્મં સમ્યક્ સંશયાદિરહિતત્વેન જહદિ જદિ રાગદોસે શુદ્ધાત્માનુભૂતિ- લક્ષણવીતરાગચારિત્રપ્રતિબન્ધકૌ ચારિત્રમોહસંજ્ઞૌ રાગદ્વેષૌ યદિ ત્યજતિ સો અપ્પાણં લહદિ સુદ્ધં સ

અબ, ઇસપ્રકાર મૈંને ચિંતામણિ -રત્ન પ્રાપ્ત કર લિયા હૈ તથાપિ પ્રમાદ ચોર વિદ્યમાન હૈ, ઐસા વિચાર કર જાગૃત રહતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [વ્યપગતમોહઃ ] જિસને મોહકો દૂર કિયા હૈ ઔર [સમ્યક્ આત્મનઃ તત્ત્વં ] આત્માકે સમ્યક્ તત્ત્વકો (-સચ્ચે સ્વરૂપકો) [ઉપલબ્ધવાન્ ] પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઐસા [જીવઃ ] જીવ [યદિ ] યદિ [રાગદ્વેષૌ ] રાગદ્વેષકો [જહાતિ ] છોડતા હૈ, [સઃ ] તો વહ [શુદ્ધં આત્માનં ] શુદ્ધ આત્માકો [ લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ ..૮૧..

ટીકા : — ઇસપ્રકાર જિસ ઉપાયકા સ્વરૂપ વર્ણન કિયા હૈ, ઉસ ઉપાયકે દ્વારા મોહકો દૂર કરકે ભી સમ્યક્ આત્મતત્ત્વકો (યથાર્થ સ્વરૂપકો) પ્રાપ્ત કરકે ભી યદિ જીવ રાગદ્વેષકો નિર્મૂલ કરતા હૈ, તો શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કરતા હૈ . (કિન્તુ) યદિ પુનઃ -પુનઃ ઉનકા અનુસરણ કરતા હૈ, — રાગદ્વેષરૂપ પરિણમન કરતા હૈ, તો પ્રમાદકે અધીન હોનેસે શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે અનુભવરૂપ ચિંતામણિ -રત્નકે ચુરાયે જાનેસે અન્તરંગમેં ખેદકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસલિયે મુઝે

જીવ મોહને કરી દૂર, આત્મસ્વરૂપ સમ્યક્ પામીને, જો રાગદ્વેષ પરિહરે તો પામતો શુદ્ધાત્મને. ૮૧.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

અથાયમેવૈકો ભગવદ્ભિઃ સ્વયમનુભૂયોપદર્શિતો નિઃશ્રેયસસ્ય પારમાર્થિકઃ પન્થા ઇતિ મતિં વ્યવસ્થાપયતિ —

એવમભેદરત્નત્રયપરિણતો જીવઃ શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવમાત્માનં લભતે મુક્તો ભવતીતિ . કિંચ પૂર્વં જ્ઞાનકણ્ડિકાયાં ‘ઉવઓગવિસુદ્ધો સો ખવેદિ દેહુબ્ભવં દુક્ખં’ ઇત્યુક્તં, અત્ર તુ ‘જહદિ જદિ રાગદોસે સો અપ્પાણં લહદિ સુદ્ધં’ ઇતિ ભણિતમ્, ઉભયત્ર મોક્ષોઽસ્તિ . કો વિશેષઃ . પ્રત્યુત્તરમાહ — તત્ર શુભાશુભયોર્નિશ્ચયેન સમાનત્વં જ્ઞાત્વા પશ્ચાચ્છુદ્ધે શુભરહિતે નિજસ્વરૂપે સ્થિત્વા મોક્ષં લભતે, તેન કારણેન શુભાશુભમૂઢત્વનિરાસાર્થં જ્ઞાનકણ્ડિકા ભણ્યતે . અત્ર તુ દ્રવ્યગુણપર્યાયૈરાપ્તસ્વરૂપં જ્ઞાત્વા પશ્ચાત્તદ્રૂપે સ્વશુદ્ધાત્મનિ સ્થિત્વા મોક્ષં પ્રાપ્નોતિ, તતઃ કારણાદિયમાપ્તાત્મમૂઢત્વનિરાસાર્થં જ્ઞાનકણ્ડિકા રાગદ્વેષકો દૂર કરનેકે લિયે અત્યન્ત જાગૃત રહના ચાહિયે .

ભાવાર્થ : — ૮૦ વીં ગાથામેં બતાયે ગયે ઉપાયસે દર્શનમોહકો દૂર કરકે, અર્થાત્ સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત કરકે જો જીવ શુદ્ધાત્માનુભૂતિસ્વરૂપ વીતરાગચારિત્રકે પ્રતિબન્ધક રાગ -દ્વેષકો છોડતા હૈ, પુનઃ -પુનઃ રાગદ્વેષભાવમેં પરિણમિત નહીં હોતા, વહી અભેદરત્નત્રયપરિણત જીવ શુદ્ધ- બુદ્ધ -એકસ્વભાવ આત્માકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ — મુક્ત હોતા હૈ . ઇસલિયે જીવકો સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરકે ભી સરાગ ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરકે ભી, રાગદ્વેષકે નિવારણાર્થ અત્યન્ત સાવધાન રહના ચાહિયે ..૮૧..

અબ, યહી એક (-પૂર્વોક્ત ગાથાઓંમેં વર્ણિત યહી એક), ભગવન્તોંને સ્વયં અનુભવ કરકે પ્રગટ કિયા હુઆ ૧નિઃશ્રેયસકા પારમાર્થિકપન્થ હૈ — ઇસપ્રકાર મતિકો ૨વ્યવસ્થિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સર્વે અપિ ચ ] સભી [અર્હન્તઃ ] અરહન્ત ભગવાન [તેન વિધાનેન ] ઉસી વિધિસે [ક્ષપિતકર્માંશાઃ ] કર્માંશોંકા ક્ષય કરકે [તથા ] તથા ઉસીપ્રકારસે [ઉપદેશં ૧. નિઃશ્રેયસ = મોક્ષ . ૨. વ્યવસ્થિત = નિશ્ચિત; સ્થિર .

અર્હંત સૌ કર્મો તણો કરી નાશ એ જ વિધિ વડે, ઉપદેશ પણ એમ જ કરી, નિર્વૃત થયા; નમું તેમને. ૮૨.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

યતઃ ખલ્વતીતકાલાનુભૂતક્રમપ્રવૃત્તયઃ સમસ્તા અપિ ભગવન્તસ્તીર્થકરાઃ, પ્રકારાન્તર- સ્યાસંભવાદસંભાવિતદ્વૈતેનામુનૈવૈકેન પ્રકારેણ ક્ષપણં કર્માંશાનાં સ્વયમનુભૂય, પરમાપ્તતયા પરેષામપ્યાયત્યામિદાનીંત્વે વા મુમુક્ષૂણાં તથૈવ તદુપદિશ્ય, નિઃશ્રેયસમધ્યાશ્રિતાઃ . તતો નાન્યદ્વર્ત્મ નિર્વાણસ્યેત્યવધાર્યતે . અલમથવા પ્રલપિતેન . વ્યવસ્થિતા મતિર્મમ . નમો ભગવદ્ભયઃ ..૮૨.. ઇત્યેતાવાન્ વિશેષઃ ..૮૧.. અથ પૂર્વં દ્રવ્યગુણપર્યાયૈરાપ્તસ્વરૂપં વિજ્ઞાય પશ્ચાત્તથાભૂતે સ્વાત્મનિ સ્થિત્વા સર્વેઽપ્યર્હન્તો મોક્ષં ગતા ઇતિ સ્વમનસિ નિશ્ચયં કરોતિ — સવ્વે વિ ય અરહંતા સર્વેઽપિ ચાર્હન્તઃ તેણ વિધાણેણ દ્રવ્યગુણપર્યાયૈઃ પૂર્વમર્હત્પરિજ્ઞાનાત્પશ્ચાત્તથાભૂતસ્વાત્માવસ્થાનરૂપેણ તેન પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ખવિદકમ્મંસા ક્ષપિતકર્માંશા વિનાશિતકર્મભેદા ભૂત્વા, કિચ્ચા તધોવદેસં અહો ભવ્યા અયમેવ નિશ્ચય- રત્નત્રયાત્મકશુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણો મોક્ષમાર્ગો નાન્ય ઇત્યુપદેશં કૃત્વા ણિવ્વાદા નિર્વૃતા અક્ષયાનન્તસુખેન તૃપ્તા જાતાઃ, તે તે ભગવન્તઃ . ણમો તેસિં એવં મોક્ષમાર્ગનિશ્ચયં કૃત્વા શ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવાસ્તસ્મૈ નિજશુદ્ધાત્માનુભૂતિસ્વરૂપમોક્ષમાર્ગાય તદુપદેશકેભ્યોઽર્હદ્ભયશ્ચ તદુભયસ્વરૂપાભિલાષિણ; સન્તો ‘નમોસ્તુ તેભ્ય’ ઇત્યનેન પદેન નમસ્કારં કુર્વન્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૮૨.. અથ રત્નત્રયારાધકા એવ પુરુષા દાનપૂજા- ગુણપ્રશંસાનમસ્કારાર્હા ભવન્તિ નાન્યા ઇતિ કથયતિ — કૃત્વા ] ઉપદેશ કરકે [નિર્વૃતાઃ તે ] મોક્ષકો પ્રાપ્ત હુએ હૈં [ નમઃ તેભ્યઃ ] ઉન્હેં નમસ્કાર હો ..૮૨..

ટીકા : — અતીત કાલમેં ક્રમશઃ હુએ સમસ્ત તીર્થર્ંકર ભગવાન, ૧પ્રકારાન્તરકા અસંભવ હોનેસે જિસમેં દ્વૈત સંભવ નહીં હૈ; ઐસે ઇસી એકપ્રકારસે કર્માંશોં (જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ ભેદોં)કા ક્ષય સ્વયં અનુભવ કરકે (તથા) ૨પરમાપ્તતાકે કારણ ભવિષ્યકાલમેં અથવા ઇસ (વર્તમાન) કાલમેં અન્ય મુમુક્ષુઓંકો ભી ઇસીપ્રકારસે ઉસકા (-કર્મ ક્ષયકા) ઉપદેશ દેકર નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ)કો પ્રાપ્ત હુએ હૈં; ઇસલિયે નિર્વાણકા અન્ય (કોઈ) માર્ગ નહીં હૈ ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ . અથવા અધિક પ્રલાપસે બસ હોઓ ! મેરી મતિ વ્યવસ્થિત હો ગઈ હૈ . ભગવન્તોંકો નમસ્કાર હો .

ભાવાર્થ : — ૮૦ ઔર ૮૧ વીં ગાથાકે કથનાનુસાર સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત કરકે વીતરાગચારિત્રકે વિરોધી રાગ -દ્વેષકો દૂર કરના અર્થાત્ નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મક શુદ્ધાનુભૂતિમેં લીન હોના હી એક માત્ર મોક્ષમાર્ગ હૈ; ત્રિકાલમેં ભી કોઈ દૂસરા મોક્ષકા માર્ગ નહીં હૈ . સમસ્ત ૧. પ્રકારાન્તર = અન્ય પ્રકાર (કર્મક્ષય એક હી પ્રકારસે હોતા હૈ, અન્ય -પ્રકારસે નહીં હોતા, ઇસલિયે ઉસ

કર્મક્ષયકે પ્રકારમેં દ્વૈત અર્થાત્ દો -રૂપપના નહીં હૈ) . ૨. પરમાપ્ત = પરમ આપ્ત; પરમ વિશ્વાસપાત્ર (તીર્થંકર ભગવાન સર્વજ્ઞ ઔર વીતરાગ હોનેસે પરમ આપ્ત હૈ, અર્થાત્

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

દંસણસુદ્ધા નિજશુદ્ધાત્મરુચિરૂપનિશ્ચયસમ્યક્ત્વસાધકેન મૂઢત્રયાદિપઞ્ચવિંશતિમલરહિતેન તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનલક્ષણેન દર્શનેન શુદ્ધા દર્શનશુદ્ધાઃ . પુરિસા પુરુષા જીવાઃ . પુનરપિ કથંભૂતાઃ . ણાણપહાણા નિરુપરાગસ્વસંવેદનજ્ઞાનસાધકેન વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતપરમાગમાભ્યાસલક્ષણજ્ઞાનેન પ્રધાનાઃ સમર્થાઃ પ્રૌઢા જ્ઞાનપ્રધાનાઃ . પુનશ્ચ કથંભૂતાઃ . સમગ્ગચરિયત્થા નિર્વિકારનિશ્ચલાત્માનુભૂતિલક્ષણનિશ્ચયચારિત્રસાધકે- નાચારાદિશાસ્ત્રકથિતમૂલોત્તરગુણાનુષ્ઠાનાદિરૂપેણ ચારિત્રેણ સમગ્રાઃ પરિપૂર્ણાઃ સમગ્રચારિત્રસ્થાઃ પૂજાસક્કારરિહા દ્રવ્યભાવલક્ષણપૂજા ગુણપ્રશંસા સત્કારસ્તયોરર્હા યોગ્યા ભવન્તિ . દાણસ્સ ય હિ અરહન્તોંને ઇસી માર્ગસે મોક્ષ પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઔર અન્ય મુમુક્ષુઓંકો ભી ઇસી માર્ગકા ઉપદેશ દિયા હૈ . ઉન ભગવન્તોંકો નમસ્કાર હો ..૮૨..

અબ, શુદ્ધાત્મલાભકે ૧પરિપંથી -મોહકા સ્વભાવ ઔર ઉસમેં પ્રકારોંકો (-ભેદોંકો) વ્યક્ત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [જીવસ્ય ] જીવકે [દ્રવ્યાદિકેષુ મૂઢઃ ભાવઃ ] દ્રવ્યાદિ સમ્બન્ધી મૂઢ ભાવ (-દ્રવ્યગુણપર્યાયસમ્બન્ધી જો મૂઢતારૂપ પરિણામ) [મોહઃ ઇતિ ભવતિ ] વહ મોહ હૈ [તેન અવચ્છન્નઃ ] ઉસસે આચ્છાદિત વર્તતા હુઆ જીવ [ રાગં વા દ્વેષં વા પ્રાપ્ય ] રાગ અથવા દ્વેષકો પ્રાપ્ત કરકે [ક્ષુભ્યતિ ] ક્ષુબ્ધ હોતા હૈ ..૮૩..

ટીકા : — ધતૂરા ખાયે હુએ મનુષ્યકી ભાઁતિ, જીવકે જો પૂર્વ વર્ણિત દ્રવ્ય -ગુણ- ૧. પરિપંથી = શત્રુ; માર્ગમેં લૂટનેવાલા .

દ્રવ્યાદિકે મૂઢ ભાવ વર્તે જીવને, તે મોહ છે; તે મોહથી આચ્છન્ન રાગી -દ્વેષી થઈ ક્ષોભિત બને. ૮૩.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

મૂઢો ભાવઃ સ ખલુ મોહઃ . તેનાવચ્છન્નાત્મરૂપઃ સન્નયમાત્મા પરદ્રવ્યમાત્મદ્રવ્યત્વેન પરગુણ- માત્મગુણતયા પરપર્યાયાનાત્મપર્યાયભાવેન પ્રતિપદ્યમાનઃ, પ્રરૂઢદૃઢતરસંસ્કારતયા પરદ્રવ્ય- મેવાહરહરુપાદદાનો, દગ્ધેન્દ્રિયાણાં રુચિવશેનાદ્વૈતેઽપિ પ્રવર્તિતદ્વૈતો, રુચિતારુચિતેષુ વિષયેષુ રાગદ્વેષાવુપશ્લિષ્ય, પ્રચુરતરામ્ભોભારરયાહતઃ સેતુબન્ધ ઇવ દ્વેધા વિદાર્યમાણો નિતરાં ક્ષોભમુપૈતિ . અતો મોહરાગદ્વેષભેદાત્ત્રિભૂમિકો મોહઃ ..૮૩.. દાનસ્ય ચ હિ સ્ફુ ટં તે તે પૂર્વોક્તરત્નત્રયાધારાઃ . ણમો તેસિં નમસ્તેભ્ય ઇતિ નમસ્કારસ્યાપિ ત એવ યોગ્યાઃ ..✽૭.. એવમાપ્તાત્મસ્વરૂપવિષયે મૂઢત્વનિરાસાર્થં ગાથાસપ્તકેન દ્વિતીયજ્ઞાન- કણ્ડિકા ગતા . અથ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભપ્રતિપક્ષભૂતમોહસ્ય સ્વરૂપં ભેદાંશ્ચ પ્રતિપાદયતિ — દવ્વાદિએસુ શુદ્ધાત્માદિદ્રવ્યેષુ, તેષાં દ્રવ્યાણામનન્તજ્ઞાનાદ્યસ્તિત્વાદિવિશેષસામાન્યલક્ષણગુણેષુ, શુદ્ધાત્મપરિણતિ- લક્ષણસિદ્ધત્વાદિપર્યાયેષુ ચ યથાસંભવં પૂર્વોપવર્ણિતેષુ વક્ષ્યમાણેષુ ચ મૂઢો ભાવો એતેષુ પૂર્વોક્તદ્રવ્યગુણપર્યાયેષુ વિપરીતાભિનિવેશરૂપેણ તત્ત્વસંશયજનકો મૂઢો ભાવઃ જીવસ્સ હવદિ મોહો ત્તિ ઇત્થંભૂતો ભાવો જીવસ્ય દર્શનમોહ ઇતિ ભવતિ . ખુબ્ભદિ તેણુચ્છણ્ણો તેન દર્શનમોહેનાવચ્છન્નો ઝમ્પિતઃ સન્નક્ષુભિતાત્મતત્ત્વવિપરીતેન ક્ષોભેણ ક્ષોભં સ્વરૂપચલનં વિપર્યયં ગચ્છતિ . કિં કૃત્વા . પપ્પા રાગં વ દોસં વા નિર્વિકારશુદ્ધાત્મનો વિપરીતમિષ્ટાનિષ્ટેન્દ્રિયવિષયેષુ હર્ષવિષાદરૂપં ચારિત્રમોહસંજ્ઞં રાગદ્વેષં વા પ્રાપ્ય ચેતિ . અનેન કિમુક્તં ભવતિ . મોહો દર્શનમોહો રાગદ્વેષદ્વયં ચારિત્રમોહશ્ચેતિ ત્રિભૂમિકો મોહ ઇતિ ..૮૩.. અથ દુઃખહેતુભૂતબન્ધસ્ય કારણભૂતા રાગદ્વેષમોહા નિર્મૂલનીયા ઇત્યાઘોષયતિ — પર્યાય હૈં ઉનમેં હોનેવાલા ૧તત્ત્વ -અપ્રતિપત્તિલક્ષણ મૂઢ ભાવ વહ વાસ્તવમેં મોહ હૈ . ઉસ મોહસે નિજરૂપ આચ્છાદિત હોનેસે યહ આત્મા પરદ્રવ્યકો સ્વદ્રવ્યરૂપસે, પરગુણકો સ્વગુણરૂપસે, ઔર પર -પર્યાયોંકો સ્વપર્યાયરૂપ સમઝકર -અંગીકાર કરકે, અતિ રૂઢ – દૃઢતર સંસ્કારકે કારણ પરદ્રવ્યકો હી સદા ગ્રહણ કરતા હુઆ, ૨દગ્ધ ઇન્દ્રિયોંકી રુચિકે વશસે ૩અદ્વૈતમેં ભી દ્વૈત પ્રવૃત્તિ કરતા હુઆ, રુચિકર -અરુચિકર વિષયોંમેં રાગદ્વેષ કરકે અતિ પ્રચુર જલસમૂહકે વેગસે પ્રહારકો પ્રાપ્ત સેતુબન્ધ (પુલ) કી ભાઁતિ દો ભાગોંમેં ખંડિત હોતા હુઆ અત્યન્ત ક્ષોભકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસસે મોહ, રાગ ઔર દ્વૈષ — ઇન ભેદોંકે કારણ મોહ તીન પ્રકારકા હૈ ..૮૩.. ૧. તત્ત્વ અપ્રતિપત્તિલક્ષણ = તત્ત્વકી અપ્રતિપત્તિ (-અપ્રાપ્તિ, અજ્ઞાન, અનિર્ણય) જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા . ૨. દગ્ધ = જલી હુઈ; હલકી; શાપિત . (‘દગ્ધ’ તિરસ્કારવાચક શબ્દ હૈ) ૩. ઇન્દ્રિયવિષયોંમેં – પદાર્થોંમેં ‘યહ અચ્છે હૈં ઔર યહ બુરે’ ઇસપ્રકારકા દ્વૈત નહીં હૈ; તથાપિ વહાઁ ભી

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

એવમસ્ય તત્ત્વાપ્રતિપત્તિનિમીલિતસ્ય, મોહેન વા રાગેણ વા દ્વેષેણ વા પરિણતસ્ય, તૃણપટલાવચ્છન્નગર્તસંગતસ્ય કરેણુકુટ્ટનીગાત્રાસક્તસ્ય પ્રતિદ્વિરદદર્શનોદ્ધતપ્રવિધાવિતસ્ય ચ સિન્ધુરસ્યેવ, ભવતિ નામ નાનાવિધો બન્ધઃ . તતોઽમી અનિષ્ટકાર્યકારિણો મુમુક્ષુણા મોહરાગદ્વેષાઃ સમ્યગ્નિર્મૂલકાષં કષિત્વા ક્ષપણીયાઃ ..૮૪.. મોહેણ વ રાગેણ વ દોસેણ વ પરિણદસ્સ જીવસ્સ મોહરાગદ્વેષપરિણતસ્ય મોહાદિરહિતપરમાત્મસ્વરૂપ- પરિણતિચ્યુતસ્ય બહિર્મુખજીવસ્ય જાયદિ વિવિહો બંધો શુદ્ધોપયોગલક્ષણો ભાવમોક્ષસ્તદ્બલેન જીવ- પ્રદેશકર્મપ્રદેશાનામત્યન્તવિશ્લેષો દ્રવ્યમોક્ષઃ, ઇત્થંભૂતદ્રવ્યભાવમોક્ષાદ્વિલક્ષણઃ સર્વપ્રકારોપાદેયભૂતસ્વા- ભાવિકસુખવિપરીતસ્ય નારકાદિદુઃખસ્ય કારણભૂતો વિવિધબન્ધો જાયતે . તમ્હા તે સંખવઇદવ્વા યતો

અબ, તીનોં પ્રકારકે મોહકો અનિષ્ટ કાર્યકા કારણ કહકર ઉસકા (-તીન પ્રકારકે મોહકા) ક્ષય કરનેકો સૂત્ર દ્વારા કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [મોહેન વા ] મોહરૂપ [રાગેણ વા ] રાગરૂપ [દ્વેષેણ વા ] અથવા દ્વેષરૂપ [પરિણતસ્ય જીવસ્ય] પરિણમિત જીવકે [વિવિધઃ બંધઃ ] વિવિધ બંધ [જાયતે ] હોતા હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [તે ] વે (મોહ -રાગ -દ્વેષ) [સંક્ષપયિતવ્યાઃ ] સમ્પૂર્ણતયા ક્ષય કરને યોગ્ય હૈં ..૮૪..

ટીકા : — ઇસપ્રકાર તત્ત્વ -અપ્રતિપત્તિ (-વસ્તુસ્વરૂપકે અજ્ઞાન) સે બંદ હુએ, મોહ- રૂપ -રાગરૂપ યા દ્વેષરૂપ પરિણમિત હોતે હુએ ઇસ જીવકો — ઘાસકે ઢેરસે ઢઁકે હુએ ખડ્ડેકા સંગ કરનેવાલે હાથીકી ભાઁતિ, હથિનીરૂપી કુટ્ટનીકે શરીરમેં આસક્ત હાથીકી ભાઁતિ ઔર વિરોધી હાથીકો દેખકર, ઉત્તેજિત હોકર (ઉસકી ઓર) દૌડતે હુએ હાથીકી ભાઁતિ — વિવિધ પ્રકારકા બંધ હોતા હૈ; ઇસલિયે મુમુક્ષુ જીવકો અનિષ્ટ કાર્ય કરનેવાલે ઇસ મોહ, રાગ ઔર દ્વેષકા યથાવત્

રે ! મોહરૂપ વા રાગરૂપ વા દ્વેષપરિણત જીવને વિધવિધ થાયે બંધ, તેથી સર્વ તે ક્ષયયોગ્ય છે . ૮૪.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — (૧) હાથીકો પકડનેકે લિયે ધરતીમેં ખડ્ડા બનાકર ઉસે ઘાસસે ઢક દિયા જાતા હૈ, વહાઁ ખડ્ડા હોનેકે કારણ ઉસ ખડ્ડે પર જાનેસે હાથી ગિર પડતા હૈ ઔર વહ ઇસપ્રકાર પકડા જાતા હૈ . (૨) હાથીકો પકડનેકે લિયે સિખાઈ હુઈ હથિની ભેજી જાતી હૈ; ઉસકે શારીરિક રાગમેં ફઁસનેસે હાથી પકડા જાતા હૈ . (૩) હાથી પકડનેકી તીસરી રીતિ યહ હૈ કિ ઉસ હાથીકે સામને દૂસરા પાલિત હાથી ભેજા જાતા હૈ; ઉસકે પીછે વહ હાથી ઉત્તેજિત હોકર લડનેકે લિયે દૌડતા હૈ ઔર ઇસપ્રકાર વહ પકડનેવાલોંકે જાલમેં ફઁસ જાતા હૈ .

ઉપર્યુક્ત પ્રકારસે જૈસે હાથી (૧) અજ્ઞાનસે, (૨) રાગસે (૩) દ્વેષસે અનેક પ્રકારકે બન્ધનકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર જીવ (૧) મોહસે, (૨) રાગસે યા (૩) દ્વેષસે અનેક પ્રકારકે બન્ધનકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઇસલિયે મોક્ષાર્થીકો મોહ -રાગ -દ્વેષકા ભલીભાઁતિ -સમ્પૂર્ણતયા મૂલસે હી ક્ષય કર દેના ચાહિયે ..૮૪..

અબ, ઇસ મોહરાગદ્વેષકો ઇન (આગામી ગાથામેં કહે ગયે) ચિહ્નોં -લક્ષણોંકે દ્વારા પહિચાન કર ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ કર દેના ચાહિયે, એસા પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અર્થે અયથાગ્રહણં ] પદાર્થકા અયથાગ્રહણ (અર્થાત્ પદાર્થોકો જૈસે હૈં વૈસે સત્યસ્વરૂપ ન માનકર ઉનકે વિષયમેં અન્યથા સમઝ) [ચ ] ઔર [તિર્યઙ્મનુજેષુ કરુણાભાવઃ ] તિર્યંચ -મનુષ્યોંકે પ્રતિ કરુણાભાવ, [વિષયેષુ પ્રસંગઃ ચ ] તથા વિષયોંકી સંગતિ (ઇષ્ટ વિષયોંમેં પ્રીતિ ઔર અનિષ્ટ વિષયોંમેં અપ્રીતિ) — [એતાનિ ] યહ સબ [મોહસ્ય લિંગાનિ ] મોહકે ચિહ્ન – લક્ષણ હૈં ..૮૫..

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

અર્થાનામયાથાતથ્યપ્રતિપત્ત્યા તિર્યગ્મનુષ્યેષુ પ્રેક્ષાર્હેષ્વપિ કારુણ્યબુદ્ધયા ચ મોહમભીષ્ટ- વિષયપ્રસંગેન રાગમનભીષ્ટવિષયાપ્રીત્યા દ્વેષમિતિ ત્રિભિલિંગૈરધિગમ્ય ઝગિતિ સંભવન્નાપિ ત્રિભૂમિકોઽપિ મોહો નિહન્તવ્યઃ ..૮૫..

યથાસંભવં ત એવ વિનાશયિતવ્યા ઇત્યુપદિશતિ – અટ્ઠે અજધાગહણં શુદ્ધાત્માદિપદાર્થે યથાસ્વરૂપસ્થિતેઽપિ વિપરીતાભિનિવેશરૂપેણાયથાગ્રહણં કરુણાભાવો ય શુદ્ધાત્મોપલબ્ધિલક્ષણપરમોપેક્ષાસંયમાદ્વિપરીતઃ કરુણા- ભાવો દયાપરિણામશ્ચ અથવા વ્યવહારેણ કરુણાયા અભાવઃ . કેષુ વિષયેષુ . મણુવતિરિએસુ મનુષ્ય- તિર્યગ્જીવેષુ ઇતિ દર્શનમોહચિહ્નમ્ . વિસએસુ ય પ્પસંગો નિર્વિષયસુખાસ્વાદરહિતબહિરાત્મજીવાનાં મનોજ્ઞામનોજ્ઞવિષયેષુ ચ યોઽસૌ પ્રકર્ષેણ સઙ્ગઃ સંસર્ગસ્તં દૃષ્ટ્વા પ્રીત્યપ્રીતિલિઙ્ગાભ્યાં ચારિત્રમોહસંજ્ઞૌ

ટીકા : — ૧પદાર્થોંકી અયથાતથ્યરૂપ પ્રતિપત્તિકે દ્વારા ઔર તિર્યંચ -મનુષ્ય ૨પ્રેક્ષાયોગ્ય હોને પર ભી ઉનકે પ્રતિ કરુણાબુદ્ધિસે મોહકો (જાનકર), ઇષ્ટ વિષયોંકી આસક્તિસે રાગકો ઔર અનિષ્ટ વિષયોંકી અપ્રીતિસે દ્વેષકો (જાનકર) — ઇસપ્રકાર તીન લિંગોંકે દ્વારા (તીન પ્રકારકે મોહકો) પહિચાનકર તત્કાલ હી ઉત્પન્ન હોતે હી તીનો પ્રકારકા મોહ નષ્ટ કર દેને યોગ્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — મોહકે તીન ભેદ હૈં — દર્શનમોહ, રાગ ઔર દ્વેષ . પદાર્થોંકે સ્વરૂપસે વિપરીત માન્યતા તથા તિર્યંચોં ઔર મનુષ્યોંકે પ્રતિ તન્મયતાસે કરુણાભાવ વે દર્શનમોહકે ચિહ્ન હૈં, ઇષ્ટ વિષયોંમેં પ્રીતિ રાગકા ચિહ્ન હૈ ઔર અનિષ્ટ વિષયોંમેં અપ્રીતિ દ્વેષકા ચિહ્ન હૈ . ઇન ચિહ્ન ોંસે તીનોં પ્રકારકે મોહકો પહિચાનકર મુમુક્ષુઓંકો ઉસે તત્કાલ હી નષ્ટ કર દેના ચાહિયે ..૮૫..

અબ મોહક્ષય કરનેકા ઉપાયાન્તર (-દૂસરા ઉપાય) વિચારતે હૈં : — ૧. પદાર્થોંકી અયથાતથ્યરૂપ પ્રતિપત્તિ = પદાર્થ જૈસે નહીં હૈ ઉન્હેં વૈસા સમઝના અર્થાત્ ઉન્હેં અન્યથા સ્વરૂપસે

અંગીકાર કરના . ૨. પ્રેક્ષાયોગ્ય = માત્ર પ્રેક્ષકભાવસે -દૃષ્ટાજ્ઞાતારૂપસે -મધ્યસ્થભાવસે દેખને યોગ્ય .

શાસ્ત્રો વડે પ્રત્યક્ષઆદિથી જાણતો જે અર્થ ને, તસુ મોહ પામે નાશ નિશ્ચય; શાસ્ત્ર સમધ્યયનીય છે. ૮૬.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

યત્કિલ દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્વભાવેનાર્હતો જ્ઞાનાદાત્મનસ્તથાજ્ઞાનં મોહક્ષપણોપાયત્વેન પ્રાક્ પ્રતિપન્નં, તત્ ખલૂપાયાન્તરમિદમપેક્ષતે . ઇદં હિ વિહિતપ્રથમભૂમિકાસંક્રમણસ્ય સર્વજ્ઞોપજ્ઞ- તયા સર્વતોઽપ્યબાધિતં શાબ્દં પ્રમાણમાક્રમ્ય ક્રીડતસ્તત્સંસ્કારસ્ફુ ટીકૃતવિશિષ્ટસંવેદન- શક્તિસંપદઃ સહૃદયહૃદયાનંદોદ્ભેદદાયિના પ્રત્યક્ષેણાન્યેન વા તદવિરોધિના પ્રમાણજાતેન રાગદ્વેષૌ ચ જ્ઞાયેતે વિવેકિભિઃ, તતસ્તત્પરિજ્ઞાનાનન્તરમેવ નિર્વિકારસ્વશુદ્ધાત્મભાવનયા રાગદ્વેષમોહા નિહન્તવ્યા ઇતિ સૂત્રાર્થઃ ..૮૫.. અથ દ્રવ્યગુણપર્યાયપરિજ્ઞાનાભાવે મોહો ભવતીતિ યદુક્તં પૂર્વં તદર્થમાગમાભ્યાસં કારયતિ . અથવા દ્રવ્યગુણપર્યાયત્વૈરર્હત્પરિજ્ઞાનાદાત્મપરિજ્ઞાનં ભવતીતિ યદુક્તં તદાત્મપરિજ્ઞાનમિમમાગમાભ્યાસમપેક્ષત ઇતિ પાતનિકાદ્વયં મનસિ ધૃત્વા સૂત્રમિદં પ્રતિપાદયતિ — જિણસત્થાદો અટ્ઠે પચ્ચક્ખાદીહિં બુજ્ઝદો ણિયમા જિનશાસ્ત્રાત્સકાશાચ્છુદ્ધાત્માદિપદાર્થાન્ પ્રત્યક્ષાદિ-

અન્વયાર્થ : — [જિનશાસ્ત્રાત્ ] જિનશાસ્ત્ર દ્વારા [પ્રત્યક્ષાદિભિઃ ] પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોંસે [અર્થાન્ ] પદાર્થોંકો [બુધ્યમાનસ્ય ] જાનનેવાલેકે [નિયમાત્ ] નિયમસે [મોહોપચયઃ ] ૧મોહોપચય [ક્ષીયતે ] ક્ષય હો જાતા હૈ [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [શાસ્ત્રં ] શાસ્ત્રકા [સમધ્યેતવ્યમ્ ] સમ્યક્ પ્રકારસે અધ્યયન કરના ચાહિયે ..૮૬..

ટીકા : — દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયસ્વભાવસે અર્હંતકે જ્ઞાન દ્વારા આત્માકા ઉસ પ્રકારકા જ્ઞાન મોહક્ષયકે ઉપાયકે રૂપમેં પહલે (૮૦વીં ગાથામેં) પ્રતિપાદિત કિયા ગયા થા, વહ વાસ્તવમેં ઇસ (નિમ્નલિખિત) ઉપાયાન્તરકી અપેક્ષા રખતા હૈ . (વહ ઉપાયાન્તર ક્યા હૈ સો કહા જાતા હૈ) : —

જિસને પ્રથમ ભૂમિકામેં ગમન કિયા હૈ ઐસે જીવકો, જો ૨સર્વજ્ઞોપજ્ઞ હોનેસે સર્વ પ્રકારસે અબાધિત હૈ ઐસે શાબ્દ પ્રમાણકો (-દ્રવ્ય શ્રુતપ્રમાણકો) પ્રાપ્ત કરકે ક્રીડા કરને પર, ઉસકે સંસ્કારસે વિશિષ્ટ ૩સંવેદનશક્તિરૂપ સમ્પદા પ્રગટ કરને પર, ૪સહૃદયજનોંકે હૃદયકો આનન્દકા ૫ઉદ્ભેદ દેનેવાલે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણસે અથવા ૬ઉસસે અવિરુદ્ધ અન્ય પ્રમાણસમૂહસે ૧. મોહોપચય = મોહકા ઉપચય . (ઉપચય = સંચય; સમૂહ) ૨. સર્વજ્ઞોપજ્ઞ = સર્વજ્ઞ દ્વારા સ્વયં જાના હુઆ (ઔર કહા હુઆ) . ૩. સંવેદન = જ્ઞાન . ૪. સહૃદય = ભાવુક; શાસ્ત્રમેં જિસ સમય જિસ ભાવકા પ્રસંગ હોય ઉસ ભાવકો હૃદયમેં ગ્રહણ કરનેવાલા;

બુધ; પંડિત . ૫. ઉદ્ભેદ = સ્ફુ રણ; પ્રગટતા; ફુ વારા . ૬. ઉસસે = પ્રત્યક્ષ પ્રમાણસે .