Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version

સર્વેષ્ટોપલમ્ભાચ્ચ . યતો હિ કેવલાવસ્થાયાં સુખપ્રતિપત્તિવિપક્ષભૂતસ્ય દુઃખસ્ય સાધનતામુપ- ગતમજ્ઞાનમખિલમેવ પ્રણશ્યતિ, સુખસ્ય સાધનીભૂતં તુ પરિપૂર્ણં જ્ઞાનમુપજાયતે, તતઃ કેવલમેવ સૌખ્યમિત્યલં પ્રપંચેન ..૬૧..

(પ્રકારાન્તરસે કેવલજ્ઞાનકી સુખસ્વરૂપતા બતલાતે હૈં : — ) ઔર, કેવલ અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન સુખ હી હૈ, ક્યોંકિ સર્વ અનિષ્ટોંકા નાશ હો ચુકા હૈ ઔર સમ્પૂર્ણ ઇષ્ટકી પ્રાપ્તિ હો ચુકી હૈ . કેવલ -અવસ્થામેં, સુખોપલબ્ધિકે વિપક્ષભૂત દુઃખોંકે સાધનભૂત અજ્ઞાનકા સમ્પૂર્ણતયા નાશ હો જાતા હૈ ઔર સુખકા સાધનભૂત પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઇસલિયે કેવલ હી સુખ હૈ . અધિક વિસ્તારસે બસ હો ..૬૧..

અન્વયાર્થ : — ‘[વિગતઘાતિનાં ] જિનકે ઘાતિકર્મ નષ્ટ હો ગયે હૈં ઉનકા [સૌખ્યં ] સુખ [સુખેષુ પરમં ] (સર્વ) સુખોંમેં પરમ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ હૈ’ [ઇતિ શ્રુત્વા ] ઐસા વચન સુનકર [ન શ્રદ્દધતિ ] જો શ્રદ્ધા નહીં કરતે [તે અભવ્યાઃ ] વે અભવ્ય હૈં; [ભવ્યાઃ વા ] ઔર ભવ્ય [તત્ ] ઉસે [પ્રતીચ્છન્તિ ] સ્વીકાર (-આદર) કરતે હૈં – ઉસકી શ્રદ્ધા કરતે હૈં ..૬૨..

સુણી ‘ઘાતિકર્મવિહીનનું સુખ સૌ સુખે ઉત્કૃષ્ટ છે’, શ્રદ્ધે ન તેહ અભવ્ય છે, ને ભવ્ય તે સંમત કરે. ૬૨.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version

ઇહ ખલુ સ્વભાવપ્રતિઘાતાદાકુલત્વાચ્ચ મોહનીયાદિકર્મજાલશાલિનાં સુખાભાસે- ઽપ્યપારમાર્થિકી સુખમિતિ રૂઢિઃ . કેવલિનાં તુ ભગવતાં પ્રક્ષીણઘાતિકર્મણાં સ્વભાવ- પ્રતિઘાતાભાવાદનાકુલત્વાચ્ચ યથોદિતસ્ય હેતોર્લક્ષણસ્ય ચ સદ્ભાવાત્પારમાર્થિકં સુખમિતિ શ્રદ્ધેયમ્ . ન કિલૈવં યેષાં શ્રદ્ધાનમસ્તિ તે ખલુ મોક્ષસુખસુધાપાનદૂરવર્તિનો મૃગતૃષ્ણામ્ભો- ભારમેવાભવ્યાઃ પશ્યન્તિ . યે પુનરિદમિદાનીમેવ વચઃ પ્રતીચ્છન્તિ તે શિવશ્રિયો ભાજનં સમાસન્નભવ્યાઃ ભવન્તિ . યે તુ પુરા પ્રતીચ્છન્તિ તે તુ દૂરભવ્યા ઇતિ ..૬૨.. સમ્યક્ત્વરૂપભવ્યત્વવ્યક્ત્યભાવાદભવ્યા ભણ્યન્તે, ન પુનઃ સર્વથા . ભવ્વા વા તં પડિચ્છંતિ યે વર્તમાનકાલે સમ્યક્ત્વરૂપભવ્યત્વવ્યક્તિપરિણતાસ્તિષ્ઠન્તિ તે તદનન્તસુખમિદાનીં મન્યન્તે . યે ચ સમ્યક્ત્વરૂપ- ભવ્યત્વવ્યક્ત્યા ભાવિકાલે પરિણમિષ્યન્તિ તે ચ દૂરભવ્યા અગ્રે શ્રદ્ધાનં કુર્યુરિતિ . અયમત્રાર્થઃ — મારણાર્થં તલવરગૃહીતતસ્કરસ્ય મરણમિવ યદ્યપીન્દ્રિયસુખમિષ્ટં ન ભવતિ, તથાપિ તલવરસ્થાનીય- ચારિત્રમોહોદયેન મોહિતઃ સન્નિરુપરાગસ્વાત્મોત્થસુખમલભમાનઃ સન્ સરાગસમ્યગ્દૃષ્ટિરાત્મનિન્દાદિપરિણતો હેયરૂપેણ તદનુભવતિ . યે પુનર્વીતરાગસમ્યગ્દૃષ્ટયઃ શુદ્ધોપયોગિનસ્તેષાં, મત્સ્યાનાં સ્થલગમનમિવા- ગ્નિપ્રવેશ ઇવ વા, નિર્વિકારશુદ્ધાત્મસુખાચ્ચ્યવનમપિ દુઃખં પ્રતિભાતિ . તથા ચોક્તમ્ —

ટીકા : — ઇસ લોકમેં મોહનીયઆદિકર્મજાલવાલોંકે સ્વભાવપ્રતિઘાતકે કારણ ઔર આકુલતાકે કારણ સુખાભાસ હોને પર ભી ઉસ સુખાભાસકો ‘સુખ’ કહનેકી અપારમાર્થિક રૂઢિ હૈ; ઔર જિનકે ઘાતિકર્મ નષ્ટ હો ચુકે હૈં ઐસે કેવલીભગવાનકે, સ્વભાવપ્રતિઘાતકે અભાવકે કારણ ઔર આકુલતાકે કારણ સુખકે યથોક્ત ૧કારણકા ઔર ૨લક્ષણકા સદ્ભાવ હોનેસે પારમાર્થિક સુખ હૈ — ઐસી શ્રદ્ધા કરને યોગ્ય હૈ . જિન્હેં ઐસી શ્રદ્ધા નહીં હૈ વે – મોક્ષસુખકે સુધાપાનસે દૂર રહનેવાલે અભવ્ય — મૃગતૃષ્ણાકે જલસમૂહકો હી દેખતે (-અનુભવ કરતે) હૈં; ઔર જો ઉસ વચનકો ઇસીસમય સ્વીકાર(-શ્રદ્ધા) કરતે હૈં વે — શિવશ્રીકે (-મોક્ષલક્ષ્મીકે) ભાજન — આસન્નભવ્ય હૈં, ઔર જો આગે જાકર સ્વીકાર કરેંગે વે દૂરભવ્ય હૈં .

ભાવાર્થ : — ‘કેવલીભગવાનકે હી પારમાર્થિક સુખ હૈ’ ઐસા વચન સુનકર જો કભી ઇસકા સ્વીકાર – આદર – શ્રદ્ધા નહીં કરતે વે કભી મોક્ષ પ્રાપ્ત નહીં કરતે; જો ઉપરોક્ત વચન સુનકર અંતરંગસે ઉસકી શ્રદ્ધા કરતે હૈં વે હી મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં . જો વર્તમાનમેં શ્રદ્ધા કરતે હૈં વે આસન્નભવ્ય હૈં ઔર જો ભવિષ્યમેં શ્રદ્ધા કરેંગે વે દૂરભવ્ય હૈં ..૬૨.. ૧. સુખકા કારણ સ્વભાવ પ્રતિઘાતકા અભાવ હૈ . ૨. સુખકા લક્ષણ અનાકુલતા હૈ .

Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version

અમીષાં પ્રાણિનાં હિ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનાભાવાત્પરોક્ષજ્ઞાનમુપસર્પતાં તત્સામગ્રીભૂતેષુ સ્વરસત એવેન્દ્રિયેષુ મૈત્રી પ્રવર્તતે . અથ તેષાં તેષુ મૈત્રીમુપગતાનામુદીર્ણમહામોહકાલાનલકવલિતાનાં ‘‘સમસુખશીલિતમનસાં ચ્યવનમપિ દ્વેષમેતિ કિમુ કામાઃ . સ્થલમપિ દહતિ ઝષાણાં કિમઙ્ગ પુનરઙ્ગમઙ્ગારાઃ’’ ..૬૨.. એવમભેદનયેન કેવલજ્ઞાનમેવ સુખં ભણ્યતે ઇતિ કથનમુખ્યતયા ગાથાચતુષ્ટયેન ચતુર્થસ્થલં ગતમ્ . અથ સંસારિણામિન્દ્રિયજ્ઞાનસાધકમિન્દ્રિયસુખં વિચારયતિ — મણુઆસુરામરિંદા મનુજા- સુરામરેન્દ્રાઃ . કથંભૂતાઃ . અહિદ્દુદા ઇંદિએહિં સહજેહિં અભિદ્રુતાઃ કદર્થિતાઃ દુખિતાઃ . કૈઃ . ઇન્દ્રિયૈઃ સહજૈઃ . અસહંતા તં દુક્ખં તદ્દુઃખોદ્રેકમસહમાનાઃ સન્તઃ . રમંતિ વિસએસુ રમ્મેસુ રમન્તે વિષયેષુ રમ્યાભાસેષુ ઇતિ . અથ વિસ્તરઃ — મનુજાદયો જીવા અમૂર્તાતીન્દ્રિયજ્ઞાનસુખાસ્વાદમલભમાનાઃ સન્તઃ મૂર્તેન્દ્રિય- જ્ઞાનસુખનિમિત્તં તન્નિમિત્તપઞ્ચેન્દ્રિયેષુ મૈત્રી કુર્વન્તિ . તતશ્ચ તપ્તલોહગોલકાનામુદકાકર્ષણમિવ વિષયેષુ તીવ્રતૃષ્ણા જાયતે . તાં તૃષ્ણામસહમાના વિષયાનનુભવન્તિ ઇતિ . તતો જ્ઞાયતે પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ

અન્વયાર્થ : — [મનુજાસુરામરેન્દ્રાઃ ] મનુષ્યેન્દ્ર (ચક્રવર્તી) અસુરેન્દ્ર ઔર સુરેન્દ્ર [સહજૈઃ ઇન્દ્રિયૈઃ ] સ્વાભાવિક (પરોક્ષજ્ઞાનવાલોંકો જો સ્વાભાવિક હૈ ઐસી) ઇન્દ્રિયોંસે [અભિદ્રુતાઃ ] પીડિત વર્તતે હુએ [તદ્ દુઃખં ] ઉસ દુઃખકો [અસહમાનાઃ ] સહન ન કર સકનેસે [રમ્યેષુ વિષયેષુ ] રમ્ય વિષયોંમેં [રમન્તે ] રમણ કરતે હૈં ..૬૩..

ટીકા : — પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનકે અભાવકે કારણ પરોક્ષ જ્ઞાનકા આશ્રય લેનેવાલે ઇન પ્રાણિયોંકો ઉસકી (-પરોક્ષ જ્ઞાનકી) સામગ્રીરૂપ ઇન્દ્રિયોંકે પ્રતિ નિજરસસે હી (-સ્વભાવસે હી) મૈત્રી પ્રવર્તતી હૈ . અબ ઇન્દ્રિયોંકે પ્રતિ મૈત્રીકો પ્રાપ્ત ઉન પ્રાણિયોંકો, ઉદયપ્રાપ્ત મહામોહરૂપી કાલાગ્નિને ગ્રાસ બના લિયા હૈ, ઇસલિયે તપ્ત લોહેકે ગોલેકી ભાઁતિ (-જૈસે ગરમ

સુર -અસુર -નરપતિ પીડિત વર્તે સહજ ઇન્દ્રિયો વડે, નવ સહી શકે તે દુઃખ તેથી રમ્ય વિષયોમાં રમે. ૬૩.

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version

તપ્તાયોગોલાનામિવાત્યન્તમુપાત્તતૃષ્ણાનાં તદ્દુઃખવેગમસહમાનાનાં વ્યાધિસાત્મ્યતામુપગતેષુ રમ્યેષુ વિષયેષુ રતિરુપજાયતે . તતો વ્યાધિસ્થાનીયત્વાદિન્દ્રિયાણાં વ્યાધિસાત્મ્યસમત્વાદ્વિષયાણાં ચ ન છદ્મસ્થાનાં પારમાર્થિકં સૌખ્યમ્ ..૬૩..

અબ, જહાઁ તક ઇન્દ્રિયાઁ હૈં વહાઁ તક સ્વભાવસે હી દુઃખ હૈ, ઐસા ન્યાયસે નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યેષાં ] જિન્હેં [વિષયેષુ રતિઃ ] વિષયોંમેં રતિ હૈ, [તેષાં ] ઉન્હેં [દુઃખ ] દુઃખ [સ્વાભાવં ] સ્વાભાવિક [વિજાનીહિ ] જાનો; [હિ ] ક્યોંકિ [યદિ ] યદિ [તદ્ ] વહ દુઃખ [સ્વભાવં ન ] સ્વભાવ ન હો તો [વિષયાર્થં ] વિષયાર્થમેં [વ્યાપારઃ ] વ્યાપાર [ન અસ્તિ ] ન હો ..૬૪..

વિષયો વિષે રતિ જેમને, દુઃખ છે સ્વભાવિક તેમને; જો તે ન હોય સ્વભાવ તો વ્યાપાર નહિ વિષયો વિષે. ૬૪.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version

યેષાં જીવદવસ્થાનિ હતકાનીન્દ્રિયાણિ, ન નામ તેષામુપાધિપ્રત્યયં દુઃખમ્, કિંતુ સ્વાભાવિકમેવ, વિષયેષુ રતેરવલોકનાત્ . અવલોક્યતે હિ તેષાં સ્તમ્બેરમસ્ય કરેણુકુટ્ટનીગાત્ર- સ્પર્શ ઇવ, સફ રસ્ય બડિશામિષસ્વાદ ઇવ, ઇન્દિરસ્ય સંકોચસંમુખારવિન્દામોદ ઇવ, પતંગસ્ય પ્રદીપાર્ચીરૂપ ઇવ, કુરંગસ્ય મૃગયુગેયસ્વર ઇવ, દુર્નિવારેન્દ્રિયવેદનાવશીકૃતાનામાસન્નનિપાતેષ્વપિ વિષયેષ્વભિપાતઃ . યદિ પુનર્ન તેષાં દુઃખં સ્વાભાવિકમભ્યુપગમ્યેત તદોપશાન્તશીતજ્વરસ્ય સંસ્વેદનમિવ, પ્રહીણદાહજ્વરસ્યારનાલપરિષેક ઇવ, નિવૃત્તનેત્રસંરમ્ભસ્ય ચ વટાચૂર્ણાવચૂર્ણનમિવ, વિનષ્ટકર્ણશૂલસ્ય બસ્તમૂત્રપૂરણમિવ, રૂઢવ્રણસ્યાલેપનદાનમિવ, વિષયવ્યાપારો ન દૃશ્યેત . દૃશ્યતે ચાસૌ . તતઃ સ્વભાવભૂતદુઃખયોગિન એવ જીવદિન્દ્રિયાઃ પરોક્ષજ્ઞાનિનઃ ..૬૪.. કસ્માદિતિ ચેત્ . પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયેષુ રતેરવલોકનાત્ . જઇ તં ણ સબ્ભાવં યદિ તદ્દુઃખં સ્વભાવેન નાસ્તિ હિ સ્ફુ ટં વાવારો ણત્થિ વિસયત્થં તર્હિ વિષયાર્થં વ્યાપારો નાસ્તિ ન ઘટતે . વ્યાધિસ્થાનામૌષધેષ્વિવ

ટીકા : — જિનકી હત (નિકૃષ્ટ, નિંદ્ય) ઇન્દ્રિયાઁ જીવિત (-વિદ્યમાન) હૈં, ઉન્હેં ઉપાધિકે કારણ (બાહ્ય સંયોગોંકે કારણ, ઔપાધિક) દુઃખ નહીં હૈ કિન્તુ સ્વાભાવિક હી હૈ, ક્યોંકિ ઉનકી વિષયોંમેં રતિ દેખી જાતી હૈ . જૈસે – હાથી હથિનીરૂપી કુટ્ટનીકે શરીર- સ્પર્શકી ઓર, મછલી બંસીમેં ફઁસે હુએ માંસકે સ્વાદકી ઓર, ભ્રમર બન્દ હો જાનેવાલે કમલકે ગંધકી ઓર, પતંગા દીપકકી જ્યોતિકે રૂપકી ઓર ઔર હિરન શિકારીકે સંગીતકે સ્વરકી ઓર દૌડતે હુએ દિખાઈ દેતે હૈં ઉસીપ્રકાર – દુર્નિવાર ઇન્દ્રિયવેદનાકે વશીભૂત હોતે હુએ વે યદ્યપિ વિષયોંકા નાશ અતિ નિકટ હૈ (અર્થાત્ વિષય ક્ષણિક હૈં) તથાપિ, વિષયોંકી ઓર દૌડતે દિખાઈ દેતે હૈં . ઔર યદિ ‘ઉનકા દુઃખ સ્વાભાવિક હૈ’ ઐસા સ્વીકાર ન કિયા જાયે તો જૈસે — જિસકા શીતજ્વર ઉપશાંત હો ગયા હૈ, વહ પસીના આનેકે લિયે ઉપચાર કરતા તથા જિસકા દાહજ્વર ઉતર ગયા હૈ વહ કાઁજીસે શરીરકે તાપકો ઉતારતા તથા જિસકી આઁખોંકા દુઃખ દૂર હો ગયા હૈ વહ વટાચૂર્ણ (-શંખ ઇત્યાદિકા ચૂર્ણ) આઁજતા તથા જિસકા કર્ણશૂલ નષ્ટ હો ગયા હો વહ કાનમેં ફિ ર બકરેકા મૂત્ર ડાલતા દિખાઈ નહીં દેતા ઔર જિસકા ઘાવ ભર જાતા હૈ વહ ફિ ર લેપ કરતા દિખાઈ નહીં દેતા — ઇસીપ્રકાર ઉનકે વિષય વ્યાપાર દેખનેમેં નહીં આના ચાહિયે; કિન્તુ ઉનકે વહ (વિષયપ્રવૃત્તિ) તો દેખી જાતી હૈ . ઇસસે (સિદ્ધ હુઆ કિ) જિનકે ઇન્દ્રિયાઁ જીવિત હૈં ઐસે પરોક્ષજ્ઞાનિયોંકે દુઃખ સ્વાભાવિક હી હૈ .

ભાવાર્થ : — પરોક્ષજ્ઞાનિયોંકે સ્વભાવસે હી દુઃખ હૈ, ક્યોંકિ ઉનકે વિષયોંમેં રતિ વર્તતી હૈ; કભી -કભી તો વે, અસહ્ય તૃષ્ણાકી દાહસે (-તીવ્ર ઇચ્છારૂપી દુઃખકે કારણ)

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version

અસ્ય ખલ્વાત્મનઃ સશરીરાવસ્થાયામપિ ન શરીરં સુખસાધનતામાપદ્યમાનં પશ્યામઃ, યતસ્તદાપિ પીતોન્મત્તકરસૈરિવ પ્રકૃષ્ટમોહવશવર્તિભિરિન્દ્રિયૈરિમેઽસ્માકમિષ્ટા ઇતિ ક્રમેણ વિષયાર્થં વ્યાપારો દૃશ્યતે ચેત્તત એવ જ્ઞાયતે દુઃખમસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૬૪.. એવં પરમાર્થેનેન્દ્રિયસુખસ્ય દુઃખસ્થાપનાર્થં ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ મુક્તાત્મનાં શરીરાભાવેઽપિ સુખમસ્તીતિ જ્ઞાપનાર્થં શરીરં સુખ- કારણં ન સ્યાદિતિ વ્યક્તીકરોતિ — પપ્પા પ્રાપ્ય . કાન્ . ઇટ્ઠે વિસએ ઇષ્ટપઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાન્ . કથંભૂતાન્ . મરને તકકી પરવાહ ન કરકે ક્ષણિક ઇન્દ્રિયવિષયોંમેં કૂદ પડતે હૈં . યદિ ઉન્હેં સ્વભાવસે હી દુઃખ ન હો તો વિષયોંમેં રતિ હી ન હોની ચાહિયે . જિસકે શરીરકા દાહ દુઃખ નષ્ટ હો ગયા હો વહ બાહ્ય શીતોપચારમેં રતિ ક્યોં કરેગા ? ઇસસે સિદ્ધ હુઆ કિ પરોક્ષજ્ઞાનિયોંકે દુઃખ સ્વાભાવિક હી હૈ ..૬૪..

અબ, મુક્ત આત્માકે સુખકી પ્રસિદ્ધિકે લિયે, શરીર સુખકા સાધન હોનેકી બાતકા ખંડન કરતે હૈં . (સિદ્ધ ભગવાનકે શરીરકે બિના ભી સુખ હોતા હૈ યહ બાત સ્પષ્ટ સમઝાનેકે લિયે, સંસારાવસ્થામેં ભી શરીર સુખકા – ઇન્દ્રિયસુખકા – સાધન નહીં હૈ, ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં) : —

અન્વયાર્થ : — [સ્પર્શૈઃ સમાશ્રિતાન્ ] સ્પર્શનાદિક ઇન્દ્રિયાઁ જિનકા આશ્રય લેતી હૈં ઐસે [ઇષ્ટાન્ વિષયાન્ ] ઇષ્ટ વિષયોંકો [પ્રાપ્ય ] પાકર [સ્વભાવેન ] (અપને શુદ્ધ) સ્વભાવસે [પરિણમમાનઃ ] પરિણમન કરતા હુઆ [આત્મા ] આત્મા [સ્વયમેવ ] સ્વયં હી [સુખ ] સુખરૂપ (-ઇન્દ્રિયસુખરૂપ) હોતા હૈ [દેહઃ ન ભવતિ ] દેહ સુખરૂપ નહીં હોતી ..૬૫..

ટીકા : — વાસ્તવમેં ઇસ આત્માકે લિયે સશરીર અવસ્થામેં ભી શરીર સુખકા સાધન હો ઐસા હમેં દિખાઈ નહીં દેતા; ક્યોંકિ તબ ભી, માનોં ઉન્માદજનક મદિરાકા પાન કિયા હો

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version

વિષયાનભિપતદ્ભિરસમીચીનવૃત્તિતામનુભવન્નુપરુદ્ધશક્તિસારેણાપિ જ્ઞાનદર્શનવીર્યાત્મકેન નિશ્ચય- કારણતામુપાગતેન સ્વભાવેન પરિણમમાનઃ સ્વયમેવાયમાત્મા સુખતામાપદ્યતે . શરીરં ત્વચેતન- ત્વાદેવ સુખત્વપરિણતેર્નિશ્ચયકારણતામનુપગચ્છન્ન જાતુ સુખતામુપઢૌકત ઇતિ ..૬૫..

ફાસેહિં સમસ્સિદે સ્પર્શનાદીન્દ્રિયરહિતશુદ્ધાત્મતત્ત્વવિલક્ષણૈઃ સ્પર્શનાદિભિરિન્દ્રિયૈઃ સમાશ્રિતાન્ સમ્યક્ પ્રાપ્યાન્ ગ્રાહ્યાન્, ઇત્થંભૂતાન્ વિષયાન્ પ્રાપ્ય . સ કઃ . અપ્પા આત્મા કર્તા . કિંવિશિષ્ટઃ . સહાવેણ પરિણમમાણો અનન્તસુખોપાદાનભૂતશુદ્ધાત્મસ્વભાવવિપરીતેનાશુદ્ધસુખોપાદાનભૂતેનાશુદ્ધાત્મસ્વભાવેન પરિણમમાનઃ . ઇત્થંભૂતઃ સન્ સયમેવ સુહં સ્વયમેવેન્દ્રિયસુખં ભવતિ પરિણમતિ . ણ હવદિ દેહો દેહઃ ઐસી, પ્રબલ મોહકે વશ વર્તનેવાલી, ‘યહ (વિષય) હમેં ઇષ્ટ હૈ’ ઇસપ્રકાર વિષયોંકી ઓર દૌડતી હુઈ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા અસમીચીન (અયોગ્ય) પરિણતિકા અનુભવ કરનેસે જિસકી ૧શક્તિકી ઉત્કૃષ્ટતા (-પરમ શુદ્ધતા) રુક ગઈ હૈ ઐસે ભી (અપને) જ્ઞાન -દર્શન -વીર્યાત્મક સ્વભાવમેં — જો કિ (સુખકે) નિશ્ચયકારણરૂપ હૈ — પરિણમન કરતા હુઆ યહ આત્મા સ્વયમેવ સુખત્વકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ, (-સુખરૂપ હોતા હૈ;) ઔર શરીર તો અચેતન હી હોનેસે સુખત્વપરિણતિકા નિશ્ચય -કારણ ન હોતા હુઆ કિંચિત્ માત્ર ભી સુખત્વકો પ્રાપ્ત નહીં કરતા .

ભાવાર્થ : — સશરીર અવસ્થામેં ભી આત્મા હી સુખરૂપ (-ઇન્દ્રિયસુખરૂપ) પરિણતિમેં પરિણમન કરતા હૈ, શરીર નહીં; ઇસલિયે સશરીર અવસ્થામેં ભી સુખકા નિશ્ચય કારણ આત્મા હી હૈ અર્થાત્ ઇન્દ્રિયસુખકા ભી વાસ્તવિક કારણ આત્માકા હી અશુદ્ધ સ્વભાવ હૈ . અશુદ્ધ સ્વભાવમેં પરિણમિત આત્મા હી સ્વયમેવ ઇન્દ્રિયસુખરૂપ હોતા હૈ ઉસમેં શરીર કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ સુખરૂપ પરિણતિ ઔર શરીર સર્વથા ભિન્ન હોનેકે કારણ સુખ ઔર શરીરમેં નિશ્ચયસે કિંચિત્માત્ર ભી કાર્યકારણતા નહીં હૈ ..૬૫..

અબ, ઇસી બાતકો દૃઢ કરતે હૈં : — ૧. ઇન્દ્રિયસુખરૂપ પરિણમન કરનેવાલે આત્માકી જ્ઞાનદર્શન -વીર્યાત્મક સ્વભાવકી ઉત્કૃષ્ટ શક્તિ રુક ગઈ હૈ

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version

અયમત્ર સિદ્ધાન્તો યદ્દિવ્યવૈક્રિયિકત્વેઽપિ શરીરં ન ખલુ સુખાય કલ્પ્યેતેતીષ્ટાનામ- નિષ્ટાનાં વા વિષયાણાં વશેન સુખં વા દુઃખં વા સ્વયમેવાત્મા સ્યાત્ ..૬૬..

પુનરચેતનત્વાત્સુખં ન ભવતીતિ . અયમત્રાર્થઃ – કર્માવૃતસંસારિજીવાનાં યદિન્દ્રિયસુખં તત્રાપિ જીવ ઉપાદાનકારણં, ન ચ દેહઃ . દેહકર્મરહિતમુક્તાત્મનાં પુનર્યદનન્તાતીન્દ્રિયસુખં તત્ર વિશેષેણાત્મૈવ કારણમિતિ ..૬૫.. અથ મનુષ્યશરીરં મા ભવતુ, દેવશરીરં દિવ્યં તત્કિલ સુખકારણં ભવિષ્યતીત્યાશઙ્કાં નિરાકરોતિ — એગંતેણ હિ દેહો સુહં ણ દેહિસ્સ કુણદિ એકાન્તેન હિ સ્ફુ ટં દેહઃ કર્તા સુખં ન કરોતિ . કસ્ય . દેહિનઃ સંસારિજીવસ્ય . ક્વ . સગ્ગે વા આસ્તાં તાવન્મનુષ્યાણાં મનુષ્યદેહઃ સુખં ન કરોતિ, સ્વર્ગે

અન્વયાર્થ : — [એકાન્તેન હિ ] એકાંતસે અર્થાત્ નિયમસે [સ્વર્ગે વા ] સ્વર્ગમેં ભી [દેહઃ ] શરીર [દેહિનઃ ] શરીરી (-આત્માકો) [સુખં ન કરોતિ ] સુખ નહીં દેતા [વિષયવશેન તુ ] પરન્તુ વિષયોંકે વશસે [સૌખ્યં દુઃખં વા ] સુખ અથવા દુઃખરૂપ [સ્વયં આત્મા ભવતિ ] સ્વયં આત્મા હોતા હૈ ..૬૬..

ટીકા : — યહાઁ યહ સિદ્ધાંત હૈ કિ — ભલે હી દિવ્ય વૈક્રિયિક તા પ્રાપ્ત હો તથાપિ ‘શરીર સુખ નહીં દે સકતા’; ઇસલિયે, આત્મા સ્વયં હી ઇષ્ટ અથવા અનિષ્ટ વિષયોંકે વશસે સુખ અથવા દુઃખરૂપ સ્વયં હી હોતા હૈ .

ભાવાર્થ : — શરીર સુખ -દુઃખ નહીં દેતા . દેવોંકા ઉત્તમ વૈક્રિયિક શરીર સુખકા કારણ નહીં હૈ ઔર નારકિયોંકા શરીર દુઃખકા કારણ નહીં હૈ . આત્મા સ્વયં હી ઇષ્ટ -અનિષ્ટ વિષયોંકે વશ હોકર સુખ -દુઃખકી કલ્પનારૂપમેં પરિણમિત હોતા હૈ ..૬૬..

અબ, આત્મા સ્વયં હી સુખપરિણામકી શક્તિવાલા હોનેસે વિષયોંકી અકિંચિત્કરતા બતલાતે હૈં : —

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version

યથા હિ કેષાંચિન્નક્તંચરાણાં ચક્ષુષઃ સ્વયમેવ તિમિરવિકરણશક્તિયોગિત્વાન્ન તદપાકરણપ્રવણેન પ્રદીપપ્રકાશાદિના કાર્યં, એવમસ્યાત્મનઃ સંસારે મુક્તૌ વા સ્વયમેવ સુખતયા પરિણમમાનસ્ય સુખસાધનધિયા અબુધૈર્મુધાધ્યાસ્યમાના અપિ વિષયાઃ કિં હિ નામ કુર્યુઃ ..૬૭.. વા યોઽસૌ દિવ્યો દેવદેહઃ સોઽપ્યુપચારં વિહાય સુખં ન કરોતિ . વિસયવસેણ દુ સોક્ખં દુક્ખં વા હવદિ સયમાદા કિંતુ નિશ્ચયેન નિર્વિષયામૂર્તસ્વાભાવિકસદાનન્દૈકસુખસ્વભાવોઽપિ વ્યવહારેણાનાદિ- કર્મબન્ધવશાદ્વિષયાધીનત્વેન પરિણમ્ય સાંસારિકસુખં દુઃખં વા સ્વયમાત્મૈવ ભવતિ, ન ચ દેહ ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૬૬.. એવં મુક્તાત્મનાં દેહાભાવેઽપિ સુખમસ્તીતિ પરિજ્ઞાનાર્થં સંસારિણામપિ દેહઃ સુખકારણં ન ભવતીતિકથનરૂપેણ ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથાત્મનઃ સ્વયમેવ સુખસ્વભાવત્વાન્નિશ્ચયેન યથા દેહઃ સુખકારણં ન ભવતિ તથા વિષયા અપીતિ પ્રતિપાદયતિ — જઇ યદિ દિટ્ઠી નક્તંચરજનસ્ય દૃષ્ટિઃ તિમિરહરા અન્ધકારહરા ભવતિ જણસ્સ જનસ્ય દીવેણ ણત્થિ કાયવ્વં દીપેન નાસ્તિ કર્તવ્યં . તસ્ય પ્રદીપાદીનાં યથા પ્રયોજનં નાસ્તિ તહ સોક્ખં સયમાદા વિસયા કિં તત્થ કુવ્વંતિ તથા

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [જનસ્ય દૃષ્ટિઃ ] પ્રાણીકી દૃષ્ટિ [તિમિરહરા ] તિમિરનાશક હો તો [દીપેન નાસ્તિ કર્તવ્યં ] દીપકસે કોઈ પ્રયોજન નહીં હૈ, અર્થાત્ દીપક કુછ નહીં કર સકતા, [તથા ] ઉસીપ્રકાર જહાઁ [આત્મા ] આત્મા [સ્વયં ] સ્વયં [સૌખ્યં ] સુખરૂપ પરિણમન કરતા હૈ [તત્ર ] વહાઁ [વિષયાઃ ] વિષય [કિં કુર્વન્તિ ] ક્યા કર સકતે હૈં ? ..૬૭..

ટીકા : — જૈસે કિન્હીં નિશાચરોંકે (ઉલ્લૂ, સર્પ, ભૂત ઇત્યાદિ) નેત્ર સ્વયમેવ અન્ધકારકો નષ્ટ કરનેકી શક્તિવાલે હોતે હૈં ઇસલિયે ઉન્હેં અંધકાર નાશક સ્વભાવવાલે દીપક -પ્રકાશાદિસે કોઈ પ્રયોજન નહીં હોતા, (ઉન્હેં દીપક -પ્રકાશ કુછ નહીં કરતા,) ઇસીપ્રકાર — યદ્યપિ અજ્ઞાની ‘વિષય સુખકે સાધન હૈં’ ઐસી બુદ્ધિકે દ્વારા વ્યર્થ હી વિષયોંકા અધ્યાસ (-આશ્રય) કરતે હૈં તથાપિ – સંસારમેં યા મુક્તિમેં સ્વયમેવ સુખરૂપ પરિણમિત ઇસ આત્માકો વિષય ક્યા કર સકતે હૈં ?

ભાવાર્થ : — સંસારમેં યા મોક્ષમેં આત્મા અપને આપ હી સુખરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ; ઉસમેં વિષય અકિંચિત્કર હૈં અર્થાત્ કુછ નહીં કર સકતે . અજ્ઞાની વિષયોંકો સુખકા કારણ માનકર વ્યર્થ હી ઉનકા અવલંબન લેતે હૈં ..૬૭..

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version

યથા ખલુ નભસિ કારણાન્તરમનપેક્ષ્યૈવ સ્વયમેવ પ્રભાકરઃ પ્રભૂતપ્રભાભારભાસ્વર- સ્વરૂપવિકસ્વરપ્રકાશશાલિતયા તેજઃ, યથા ચ કાદાચિત્કૌષ્ણ્યપરિણતાયઃપિણ્ડવન્નિત્ય- મેવૌષ્ણ્યપરિણામાપન્નત્વાદુષ્ણઃ, યથા ચ દેવગતિનામકર્મોદયાનુવૃત્તિવશવર્તિસ્વભાવતયા દેવઃ; નિર્વિષયામૂર્તસર્વપ્રદેશાહ્લાદકસહજાનન્દૈકલક્ષણસુખસ્વભાવો નિશ્ચયેનાત્મૈવ, તત્ર મુક્તૌ સંસારે વા વિષયાઃ કિં કુર્વન્તિ, ન કિમપીતિ ભાવઃ ..૬૭.. અથાત્મનઃ સુખસ્વભાવત્વં જ્ઞાનસ્વભાવત્વં ચ પુનરપિ દૃષ્ટાન્તેન દૃઢયતિ — સયમેવ જહાદિચ્ચો તેજો ઉણ્હો ય દેવદા ણભસિ કારણાન્તરં નિરપેક્ષ્ય સ્વયમેવ યથાદિત્યઃ સ્વપરપ્રકાશરૂપં તેજો ભવતિ, તથૈવ ચ સ્વયમેવોષ્ણો ભવતિ, તથા ચાજ્ઞાનિજનાનાં દેવતા ભવતિ . ક્વ સ્થિતઃ . નભસિ આકાશે . સિદ્ધો વિ તહા ણાણં સુહં ચ સિદ્ધોઽપિ ભગવાંસ્તથૈવ કારણાન્તરં નિરપેક્ષ્ય સ્વભાવેનૈવ સ્વપરપ્રકાશકં કેવલજ્ઞાનં, તથૈવ પરમતૃપ્તિરૂપમનાકુલત્વલક્ષણં સુખમ્ . ક્વ . લોગે

અન્વયાર્થ : — [યથા ] જૈસે [નભસિ ] આકાશમેં [આદિત્યઃ ] સૂર્ય [સ્વયમેવ ] અપને આપ હી [તેજઃ ] તેજ, [ઉષ્ણઃ ] ઉષ્ણ [ચ ] ઔર [દેવતા ] દેવ હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [લોકે ] લોકમેં [સિદ્ધઃ અપિ ] સિદ્ધ ભગવાન ભી (સ્વયમેવ) [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [સુખં ચ ] સુખ [તથા દેવઃ ] ઔર દેવ હૈં ..૬૮..

ટીકા : — જૈસે આકાશમેં અન્ય કારણકી અપેક્ષા રખે બિના હી સૂર્ય (૧) સ્વયમેવ અત્યધિક પ્રભાસમૂહસે ચમકતે હુએ સ્વરૂપકે દ્વારા વિકસિત પ્રકાશયુક્ત હોનેસે તેજ હૈ, (૨) કભી ૧ઉષ્ણતારૂપ પરિણમિત લોહેકે ગોલેકી ભાઁતિ સદા ઉષ્ણતા -પરિણામકો પ્રાપ્ત હોનેસે ઉષ્ણ હૈ, ઔર (૩) દેવગતિનામકર્મકે ધારાવાહિક ઉદયકે વશવર્તી સ્વભાવસે દેવ હૈ; ઇસીપ્રકાર ૧. જૈસે લોહેકા ગોલા કભી ઉષ્ણતાપરિણામસે પરિણમતા હૈ વૈસે સૂર્ય સદા હી ઉષ્ણતાપરિણામસે પરિણમા હુઆ

જ્યમ આભમાં સ્વયમેવ ભાસ્કર ઉષ્ણ, દેવ, પ્રકાશ છે, સ્વયમેવ લોકે સિદ્ધ પણ ત્યમ જ્ઞાન, સુખ ને દેવ છે. ૬૮.

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version

તથૈવ લોકે કારણાંતરમનપેક્ષ્યૈવ સ્વયમેવ ભગવાનાત્માપિ સ્વપરપ્રકાશનસમર્થનિર્વિતથાનન્ત- શક્તિસહજસંવેદનતાદાત્મ્યાત્ જ્ઞાનં, તથૈવ ચાત્મતૃપ્તિસમુપજાતપરિનિર્વૃત્તિપ્રવર્તિતાનાકુલત્વ- સુસ્થિતત્વાત્ સૌખ્યં, તથૈવ ચાસન્નાત્મતત્ત્વોપલમ્ભલબ્ધવર્ણજનમાનસશિલાસ્તમ્ભોત્કીર્ણ- સમુદીર્ણદ્યુતિસ્તુતિયોગિદિવ્યાત્મસ્વરૂપત્વાદ્દેવઃ . અતોઽસ્યાત્મનઃ સુખસાધનાભાસૈર્વિષયૈઃ પર્યાપ્તમ્ ..૬૮.. — ઇતિ આનન્દપ્રપંચઃ . જગતિ . તહા દેવો નિજશુદ્ધાત્મસમ્યક્શ્રદ્ધાનજ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપાભેદરત્નત્રયાત્મકનિર્વિકલ્પસમાધિસમુત્પન્ન- સુન્દરાનન્દસ્યન્દિસુખામૃતપાનપિપાસિતાનાં ગણધરદેવાદિપરમયોગિનાં દેવેન્દ્રાદીનાં ચાસન્નભવ્યાનાં મનસિ નિરન્તરં પરમારાધ્યં, તથૈવાનન્તજ્ઞાનાદિગુણસ્તવનેન સ્તુત્યં ચ યદ્દિવ્યમાત્મસ્વરૂપં તત્સ્વભાવત્વાત્તથૈવ દેવશ્ચેતિ . તતો જ્ઞાયતે મુક્તાત્મનાં વિષયૈરપિ પ્રયોજનં નાસ્તીતિ ..૬૮.. એવં સ્વભાવેનૈવ સુખસ્વભાવત્વાદ્વિષયા અપિ મુક્તાત્મનાં સુખકારણં ન ભવન્તીતિકથનરૂપેણ ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથેદાનીં શ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવાઃ પૂર્વોક્તલક્ષણાનન્તસુખાધારભૂતં સર્વજ્ઞં વસ્તુસ્તવેન નમસ્કુર્વન્તિ — લોકમેં અન્ય કારણકી અપેક્ષા રખે બિના હી ભગવાન આત્મા સ્વયમેવ હી (૧) સ્વપરકો પ્રકાશિત કરનેમેં સમર્થ નિર્વિતથ ( – સચ્ચી) અનન્ત શક્તિયુક્ત સહજ સંવેદનકે સાથ તાદાત્મ્ય હોનેસે જ્ઞાન હૈ, (૨) આત્મતૃપ્તિસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી જો ૧પરિનિવૃત્તિ હૈ; ઉસમેં પ્રવર્તમાન અનાકુલતામેં સુસ્થિતતાકે કારણ સૌખ્ય હૈ, ઔર (૩) જિન્હેં આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ નિકટ હૈ ઐસે બુધ જનોંકે મનરૂપી ૨શિલાસ્તંભમેં જિસકી અતિશય ૩દ્યુતિ સ્તુતિ ઉત્કીર્ણ હૈ ઐસા દિવ્ય આત્મસ્વરૂપવાન હોનેસે દેવ હૈ . ઇસલિયે ઇસ આત્માકો સુખસાધનાભાસ (-જો સુખકે સાધન નહીં હૈં પરન્તુ સુખકે સાધન હોનેકા આભાસમાત્ર જિનમેં હોતા હૈ ઐસે) વિષયોંસે બસ હો .

ભાવાર્થ : — સિદ્ધ ભગવાન કિસી બાહ્ય કારણકી અપેક્ષાકે બિના અપને આપ હી સ્વપરપ્રકાશક જ્ઞાનરૂપ હૈં, અનન્ત આત્મિક આનન્દરૂપ હૈં ઔર અચિંત્ય દિવ્યતારૂપ હૈં . સિદ્ધ ભગવાનકી ભાઁતિ હી સર્વ જીવોંકા સ્વભાવ હૈ; ઇસલિયે સુખાર્થી જીવોંકો વિષયાલમ્બી ભાવ છોડકર નિરાલમ્બી પરમાનન્દસ્વભાવરૂપ પરિણમન કરના ચાહિયે .

૧. પરિનિર્વૃત્તિ = મોક્ષ; પરિપૂર્ણતા; અન્તિમ સમ્પૂર્ણ સુખ. (પરિનિર્વૃત્તિ આત્મતૃપ્તિસે હોતી હૈ અર્થાત્ આત્મતૃપ્તિકી

પરાકાષ્ઠા હી પરિનિર્વૃત્તિ હૈ .) ૨. શિલાસ્તંભ = પત્થરકા ખંભા . ૩. દ્યુતિ = દિવ્યતા; ભવ્યતા, મહિમા (ગણધરદેવાદિ બુધ જનોંકે મનમેં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકી દિવ્યતાકા સ્તુતિગાન

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version

તેજો દિટ્ઠી ણાણં ઇડ્ઢી સોક્ખં તહેવ ઈસરિયં તિહુવણપહાણદઇયં તેજઃ પ્રભામણ્ડલં, જગત્ત્રયકાલત્રયવસ્તુગતયુગપત્સામાન્યાસ્તિત્વગ્રાહકં કેવલદર્શનં, તથૈવ સમસ્તવિશેષાસ્તિત્વગ્રાહકં કેવલજ્ઞાનં, ઋદ્ધિશબ્દેન સમવસરણાદિલક્ષણા વિભૂતિઃ, સુખશબ્દેનાવ્યાબાધાનન્તસુખં, તત્પદાભિ- લાષેણ ઇન્દ્રાદયોઽપિ ભૃત્યત્વં કુર્વન્તીત્યેવંલક્ષણમૈશ્વર્યં, ત્રિભુવનાધીશાનામપિ વલ્લભત્વં દૈવં ભણ્યતે . માહપ્પં જસ્સ સો અરિહો ઇત્થંભૂતં માહાત્મ્યં યસ્ય સોઽર્હન્ ભણ્યતે . ઇતિ વસ્તુસ્તવનરૂપેણ નમસ્કારં કૃતવન્તઃ ..“ “ “ “ “

પણમામિ નમસ્કરોમિ પુણો પુણો પુનઃ પુનઃ . કમ્ . તં સિદ્ધં પરમાગમપ્રસિદ્ધં સિદ્ધમ્ . કથંભૂતમ્ . ગુણદો અધિગદરં અવ્યાબાધાનન્તસુખાદિગુણૈરધિકતરં સમધિકતરગુણમ્ . પુનરપિ કથં-

-: અબ, યહાઁ શુભ પરિણામકા અધિકાર પ્રારમ્ભ હોતા હૈ :-

અબ, ઇન્દ્રિયસુખસ્વરૂપ સમ્બન્ધી વિચારોંકો લેકર, ઉસકે (ઇન્દ્રિય સુખકે) સાધનકા (-શુભોપયોગકા) સ્વરૂપ કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [દેવતાયતિગુરુપૂજાસુ ] દેવ, ગુરુ ઔર યતિકી પૂજામેં, [દાને ચ એવ ] દાનમેં [સુશીલેષુ વા ] એવં સુશીલોંમેં [ઉપવાસાદિષુ ] ઔર ઉપવાસાદિકમેં [રક્તઃ આત્મા ] લીન આત્મા [શુભોપયોગાત્મકઃ ] શુભોપયોગાત્મક હૈ ..૬૯..

ગુરુ -દેવ -યતિપૂજા વિષે, વળી દાન ને સુશીલો વિષે, જીવ રક્ત ઉપવાસાદિકે, શુભ -ઉપયોગસ્વરૂપ છે. ૬૯.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version

યદાયમાત્મા દુઃખસ્ય સાધનીભૂતાં દ્વેષરૂપામિન્દ્રિયાર્થાનુરાગરૂપાં ચાશુભોપયોગ- ભૂમિકામતિક્રમ્ય દેવગુરુયતિપૂજાદાનશીલોપવાસપ્રીતિલક્ષણં ધર્માનુરાગમંગીકરોતિ તદેન્દ્રિય- સુખસ્ય સાધનીભૂતાં શુભોપયોગભૂમિકામધિરૂઢોઽભિલપ્યેત ..૬૯.. ભૂતમ્ . અવિચ્છિદં મણુવદેવપદિભાવં યથા પૂર્વમર્હદવસ્થાયાં મનુજદેવેન્દ્રાદયઃ સમવશરણે સમાગત્ય નમસ્કુર્વન્તિ તેન પ્રભુત્વં ભવતિ, તદતિક્રાન્તત્વાદતિક્રાન્તમનુજદેવપતિભાવમ્ . પુનશ્ચ કિંવિશિષ્ટમ્ . અપુણબ્ભાવણિબદ્ધં દ્રવ્યક્ષેત્રાદિપઞ્ચપ્રકારભવાદ્વિલક્ષણઃ શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવનિજાત્મોપલમ્ભલક્ષણો યોઽસૌ મોક્ષસ્તસ્યાધીનત્વાદપુનર્ભાવનિબદ્ધમિતિ ભાવઃ ..✽૪.. એવં નમસ્કારમુખ્યત્વેન ગાથાદ્વયં ગતમ્ . ઇતિ ગાથાષ્ટકેન પઞ્ચમસ્થલં જ્ઞાતવ્યમ્ . એવમષ્ટાદશગાથાભિઃ સ્થલપઞ્ચકે ન સુખપ્રપઞ્ચનામાન્તરાધિકારો ગતઃ . ઇતિ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ‘એસ સુરાસુર’ ઇત્યાદિ ચતુર્દશગાથાભિઃ પીઠિકા ગતા, તદનન્તરં સપ્તગાથાભિઃ સામાન્યસર્વજ્ઞસિદ્ધિઃ, તદનન્તરં ત્રયસ્ત્રિંશદ્ગાથાભિઃ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચઃ, તદનન્તર- મષ્ટાદશગાથાભિઃ સુખપ્રપઞ્ચ ઇતિ સમુદાયેન દ્વાસપ્તતિગાથાભિરન્તરાધિકારચતુષ્ટયેન શુદ્ધોપયોગાધિકારઃ સમાપ્તઃ .. ઇત ઊર્દ્ધ્વં પઞ્ચવિંશતિગાથાપર્યન્તં જ્ઞાનકણ્ડિકાચતુષ્ટયાભિધાનોઽધિકારઃ પ્રારભ્યતે . તત્ર પઞ્ચવિંશતિગાથામધ્યે પ્રથમં તાવચ્છુભાશુભવિષયે મૂઢત્વનિરાકરણાર્થં ‘દેવદજદિગુરુ’ ઇત્યાદિ દશગાથાપર્યન્તં પ્રથમજ્ઞાનકણ્ડિકા કથ્યતે . તદનન્તરમાપ્તાત્મસ્વરૂપપરિજ્ઞાનવિષયે મૂઢત્વનિરાકરણાર્થં ‘ચત્તા પાવારંભં’ ઇત્યાદિ સપ્તગાથાપર્યન્તં દ્વિતીયજ્ઞાનકણ્ડિકા . અથાનન્તરં દ્રવ્યગુણપર્યાયપરિજ્ઞાનવિષયે મૂઢત્વનિરાક રણાર્થં ‘દવ્વાદીએસુ’ ઇત્યાદિ ગાથાષટ્ક પર્યન્તં તૃતીયજ્ઞાનક ણ્ડિકા . તદનન્તરં સ્વપર- તત્ત્વપરિજ્ઞાનવિષયે મૂઢત્વનિરાકરણાર્થં ‘ણાણપ્પગં’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયેન ચતુર્થજ્ઞાનકણ્ડિકા . ઇતિ જ્ઞાનકણ્ડિકાચતુષ્ટયાભિધાનાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . અથેદાનીં પ્રથમજ્ઞાનકણ્ડિકાયાં સ્વતન્ત્ર- વ્યાખ્યાનેન ગાથાચતુષ્ટયં, તદનન્તરં પુણ્યં જીવસ્ય વિષયતૃષ્ણામુત્પાદયતીતિ કથનરૂપેણ ગાથાચતુષ્ટયં, તદનન્તરમુપસંહારરૂપેણ ગાથાદ્વયં, ઇતિ સ્થલત્રયપર્યન્તં ક્રમેણ વ્યાખ્યાનં ક્રિયતે . તદ્યથા --અથ યદ્યપિ પૂર્વં ગાથાષટ્કેનેન્દ્રિયસુખસ્વરૂપં ભણિતં તથાપિ પુનરપિ તદેવ વિસ્તરેણ કથયન્ સન્ તત્સાધકં શુભોપયોગં પ્રતિપાદયતિ, અથવા દ્વિતીયપાતનિકા --પીઠિકાયાં યચ્છુભોપયોગસ્વરૂપં સૂચિતં તસ્યેદાનીમિન્દ્રિયસુખવિશેષવિચારપ્રસ્તાવે તત્સાધકત્વેન વિશેષવિવરણં કરોતિ ---દેવદજદિગુરુપૂજાસુ ચેવ દાણમ્મિ વા સુસીલેસુ દેવતાયતિગુરુપૂજાસુ ચૈવ દાને વા સુશીલેષુ ઉવવાસાદિસુ રત્તો તથૈવોપવાસાદિષુ ચ રક્ત આસક્તઃ અપ્પા જીવઃ સુહોવઓગપ્પગો શુભોપયોગાત્મકો ભણ્યતે ઇતિ . તથાહિ – દેવતા

ટીકા : – જબ યહ આત્મા દુઃખકી સાધના ભૂત ઐસી દ્વેષરૂપ તથા ઇન્દ્રિય વિષયકી અનુરાગરૂપ અશુભોપયોગ ભૂમિકાકા ઉલ્લંઘન કરકે, દેવ -ગુરુ -યતિકી પૂજા, દાન, શીલ ઔર ઉપવાસાદિકકે પ્રીતિસ્વરૂપ ધર્માનુરાગકો અંગીકાર કરતા હૈ તબ વહ ઇન્દ્રિયસુખકી સાધનભૂત શુભોપયોગભૂમિકામેં આરૂઢ કહલાતા હૈ .

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version

અયમાત્મેન્દ્રિયસુખસાધનીભૂતસ્ય શુભોપયોગસ્ય સામર્થ્યાત્તદધિષ્ઠાનભૂતાનાં તિર્યગ્માનુષ- નિર્દોષિપરમાત્મા, ઇન્દ્રિયજયેન શુદ્ધાત્મસ્વરૂપપ્રયત્નપરો યતિઃ, સ્વયં ભેદાભેદરત્નત્રયારાધકસ્તદર્થિનાં ભવ્યાનાં જિનદીક્ષાદાયકો ગુરુઃ, પૂર્વોક્તદેવતાયતિગુરૂણાં તત્પ્રતિબિમ્બાદીનાં ચ યથાસંભવં દ્રવ્યભાવરૂપા પૂજા, આહારાદિચતુર્વિધદાનં ચ આચારાદિકથિતશીલવ્રતાનિ તથૈવોપવાસાદિજિનગુણસંપત્ત્યાદિવિધિ- વિશેષાશ્વ . એતેષુ શુભાનુષ્ઠાનેષુ યોઽસૌ રતઃ દ્વેષરૂપે વિષયાનુરાગરૂપે ચાશુભાનુષ્ઠાને વિરતઃ, સ જીવઃ

ભાવાર્થ : – સર્વ દોષ રહિત પરમાત્મા વહ દેવ હૈં; ભેદાભેદ રત્નત્રયકે સ્વયં આરાધક તથા ઉસ આરાધનાકે અર્થી અન્ય ભવ્ય જીવોંકો જિનદીક્ષા દેનેવાલે વે ગુરુ હૈં; ઇન્દ્રિયજય કરકે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમેં પ્રયત્નપરાયણ વે યતિ હૈં . ઐસે દેવ -ગુરુ -યતિકી અથવા ઉનકી પ્રતિમાકી પૂજામેં, આહારાદિક ચતુર્વિધ દાનમેં, આચારાંગાદિ શાસ્ત્રોંમેં કહે હુએ શીલવ્રતોંમેં તથા ઉપવાસાદિક તપમેં પ્રીતિકા હોના વહ ધર્માનુરાગ હૈ . જો આત્મા દ્વેષરૂપ ઔર વિષયાનુરાગરૂપ અશુભોપયોગકો પાર કરકે ધર્માનુરાગકો અંગીકાર કરતા હૈ વહ શુભોપયોગી હૈ ..૬૯..

અબ, ઇન્દ્રિયસુખકો શુભોપયોગકે સાધ્યકે રૂપમેં (અર્થાત્ શુભોપયોગ સાધન હૈ ઔર ઉનકા સાધ્ય ઇન્દ્રિયસુખ હૈ ઐસા) કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [શુભેન યુક્તઃ ] શુભોપયોગયુક્ત [આત્મા ] આત્મા [તિર્યક્ વા ] તિર્યંચ, [માનુષઃ વા ] મનુષ્ય [દેવઃ વા ] અથવા દેવ [ભૂતઃ ] હોકર, [તાવત્કાલં ] ઉતને સમય તક [વિવિધં ] વિવિધ [ઐન્દ્રિયં સુખં ] ઇન્દ્રિયસુખ [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ ..૭૦..

ટીકા : — યહ આત્મા ઇન્દ્રિયસુખકે સાધનભૂત શુભોપયોગકી સામર્થ્યસે ઉસકે અધિષ્ઠાનભૂત (-ઇન્દ્રિયસુખકે સ્થાનભૂત -આધારભૂત ઐસી) તિર્યંચ, મનુષ્ય ઔર દેવત્વકી

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version

દેવત્વભૂમિકાનામન્યતમાં ભૂમિકામવાપ્ય યાવત્કાલમવતિષ્ઠતે, તાવત્કાલમનેકપ્રકારમિન્દ્રિયસુખં સમાસાદયતીતિ ..૭૦..

અન્વયાર્થ : — [ઉપદેશે સિદ્ધં ] (જિનેન્દ્રદેવકે) ઉપદેશસે સિદ્ધ હૈ કિ [સુરાણામ્ અપિ ] દેવોંકે ભી [સ્વભાવસિદ્ધં ] સ્વભાવસિદ્ધ [સૌખ્યં ] સુખ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ; [તે ] વે [દેહવેદનાર્તા ] (પંચેન્દ્રિયમય) દેહકી વેદનાસે પીડિત હોનેસે [રમ્યેસુ વિષયેસુ ] રમ્ય વિષયોંમેં [રમન્તે ] રમતે હૈં ..૭૧..

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version

ઇન્દ્રિયસુખભાજનેષુ હિ પ્રધાના દિવૌકસઃ . તેષામપિ સ્વાભાવિકં ન ખલુ સુખમસ્તિ, પ્રત્યુત તેષાં સ્વાભાવિકં દુઃખમેવાવલોક્યતે, યતસ્તે પંચેન્દ્રિયાત્મકશરીરપિશાચપીડયા પરવશા ભૃગુપ્રપાતસ્થાનીયાન્ મનોજ્ઞવિષયાનભિપતન્તિ ..૭૧..

અથૈવમિન્દ્રિયસુખસ્ય દુઃખતાયાં યુક્ત્યાવતારિતાયામિન્દ્રિયસુખસાધનીભૂતપુણ્યનિર્વર્તક- શુભોપયોગસ્ય દુઃખસાધનીભૂતપાપનિર્વર્તકાશુભોપયોગવિશેષાદવિશેષત્વમવતારયતિ —

ટીકા : — ઇન્દ્રિયસુખકે ભાજનોંમેં પ્રધાન દેવ હૈં; ઉનકે ભી વાસ્તવમેં સ્વાભાવિક સુખ નહીં હૈ, ઉલટા ઉનકે સ્વાભાવિક દુઃખ હી દેખા જાતા હૈ; ક્યોંકિ વે પંચેન્દ્રિયાત્મક શરીરરૂપી પિશાચકી પીડાસે પરવશ હોનેસે ૧ભૃગુપ્રપાતકે સમાન મનોજ્ઞ વિષયોંકી ઓર દૌંડતે હૈ ..૭૧..

ઇસપ્રકાર યુક્તિપૂર્વક ઇન્દ્રિયસુખકો દુઃખરૂપ પ્રગટ કરકે, અબ ઇન્દ્રિયસુખકે સાધનભૂત પુણ્યકો ઉત્પન્ન કરનેવાલે શુભોપયોગકી, દુઃખકે સાધનભૂત પાપકો ઉત્પન્ન કરનેવાલે અશુભોપયોગસે અવિશેષતા પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : – [નરનારકતિર્યક્સુરાઃ ] મનુષ્ય, નારકી, તિર્યંચ ઔર દેવ ( – સભી) [યદિ ] યદિ [દેહસંભવં ] દેહોત્પન્ન [દુઃખં ] દુઃખકો [ભજંતિ ] અનુભવ કરતે હૈં, [જીવાનાં ] તો જીવોંકા [સઃ ઉપયોગઃ ] વહ (શુદ્ધોપયોગસે વિલક્ષણ -અશુદ્ધ) ઉપયોગ [શુભઃ વા અશુભઃ ] શુભ ઔર અશુભ — દો પ્રકારકા [કથં ભવતિ ] કૈસે હૈ ? (અર્થાત્ નહીં હૈ )..૭૨.. ૧. ભૃગુપ્રપાત = અત્યંત દુઃખસે ઘબરાકર આત્મઘાત કરનેકે લિયે પર્વતકે નિરાધાર ઉચ્ચ શિખરસે ગિરના .

તિર્યંચ -નારક -સુર -નરો જો દેહગત દુઃખ અનુભવે, તો જીવનો ઉપયોગ એ શુભ ને અશુભ કઈ રીત છે ?. ૭૨.

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version

યદિ શુભોપયોગજન્યસમુદીર્ણપુણ્યસંપદસ્ત્રિદશાદયોઽશુભોપયોગજન્યપર્યાગતપાતકાપદો વા નારકાદયશ્ચ, ઉભયેઽપિ સ્વાભાવિકસુખાભાવાદવિશેષેણ પંચેન્દ્રિયાત્મકશરીરપ્રત્યયં દુઃખ- મેવાનુભવન્તિ, તતઃ પરમાર્થતઃ શુભાશુભોપયોગયોઃ પૃથક્ત્વવ્યવસ્થા નાવતિષ્ઠતે ..૭૨..

ટીકા : — યદિ શુભોપયોગજન્ય ઉદયગત પુણ્યકી સમ્પત્તિવાલે દેવાદિક (અર્થાત્ શુભોપયોગજન્ય પુણ્યકે ઉદયસે પ્રાપ્ત હોનેવાલી ઋદ્ધિવાલે દેવ ઇત્યાદિ) ઔર અશુભોપયોગજન્ય ઉદયગત પાપકી આપદાવાલે નારકાદિક — યહ દોનોં સ્વાભાવિક સુખકે અભાવકે કારણ અવિશેષરૂપસે (-બિના અન્તરકે) પંચેન્દ્રિયાત્મક શરીર સમ્બન્ધી દુઃખકા હી અનુભવ કરતે હૈં, તબ ફિ ર પરમાર્થસે શુભ ઔર અશુભ ઉપયોગકી પૃથક્ત્વવ્યવસ્થા નહીં રહતી .

ભાવાર્થ : — શુભોપયોગજન્ય પુણ્યકે ફલરૂપમેં દેવાદિકકી સમ્પદાયેં મિલતી હૈં ઔર અશુભોપયોગજન્ય પાપકે ફલરૂપમેં નારકાદિક કી આપદાયેં મિલતી હૈં . કિન્તુ વે દેવાદિક તથા નારકાદિક દોનોં પરમાર્થસે દુઃખી હી હૈં . ઇસપ્રકાર દોનોંકા ફલ સમાન હોનેસે શુભોપયોગ ઔર અશુભોપયોગ દોનોં પરમાર્થસે સમાન હી હૈં અર્થાત્ ઉપયોગમેં — અશુદ્ધોપયોગમેં — શુભ ઔર અશુભ નામક ભેદ પરમાર્થસે ઘટિત નહીં હોતે ..૭૨..

(જૈસે ઇન્દ્રિયસુખકો દુઃખરૂપ ઔર શુભોપયોગકો અશુભોપયોગકે સમાન બતાયા હૈ ઇસીપ્રકાર) અબ, શુભોપયોગજન્ય ફલવાલા જો પુણ્ય હૈ ઉસે વિશેષતઃ દૂષણ દેનેકે લિયે (અર્થાત્ ઉસમેં દોષ દિખાનેકે લિયે) ઉસ પુણ્યકો (-ઉસકે અસ્તિત્વકો) સ્વીકાર કરકે ઉસકી (પુણ્યકી) બાતકા ખંડન કરતે હૈં : —

ચક્રી અને દેવેંદ્ર શુભ -ઉપયોગમૂલક ભોગથી પુષ્ટિ કરે દેહાદિની, સુખી સમ દીસે અભિરત રહી. ૭૩.

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version

યતો હિ શક્રાશ્ચક્રિણશ્ચ સ્વેચ્છોપગતૈર્ભોગૈઃ શરીરાદીન્ પુષ્ણન્તસ્તેષુ દુષ્ટશોણિત ઇવ જલૌકસોઽત્યન્તમાસક્તાઃ સુખિતા ઇવ પ્રતિભાસન્તે, તતઃ શુભોપયોગજન્યાનિ ફલવન્તિ પુણ્યાન્યવલોક્યન્તે ..૭૩.. જીવાણં વ્યવહારેણ વિશેષેઽપિ નિશ્ચયેન સઃ પ્રસિદ્ધઃ શુદ્ધોપયોગાદ્વિલક્ષણઃ શુભાશુભોપયોગઃ કથં ભિન્નત્વં લભતે, ન કથમપીતિ ભાવઃ ..૭૨.. એવં સ્વતન્ત્રગાથાચતુષ્ટયેન પ્રથમસ્થલં ગતમ્ . અથ પુણ્યાનિ દેવેન્દ્રચક્રવર્ત્યાદિપદં પ્રયચ્છન્તિ ઇતિ પૂર્વં પ્રશંસાં કરોતિ . કિમર્થમ્ . તત્ફલાધારેણાગ્રે તૃષ્ણોત્પત્તિરૂપદુઃખદર્શનાર્થં . કુલિસાઉહચક્કધરા દેવેન્દ્રાશ્ચક્રવર્તિનશ્ચ કર્તારઃ . સુહોવઓગપ્પગેહિં ભોગેહિં શુભોપયોગજન્યભોગૈઃ કૃત્વા દેહાદીણં વિદ્ધિં કરેંતિ વિકુર્વણારૂપેણ દેહપરિવારાદીનાં વૃદ્ધિં કુર્વન્તિ . કથંભૂતાઃ સન્તઃ . સુહિદા ઇવાભિરદા સુખિતા ઇવાભિરતા આસક્તા ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ — યત્પરમાતિશય- તૃપ્તિસમુત્પાદકં વિષયતૃષ્ણાવિચ્છિત્તિકારકં ચ સ્વાભાવિકસુખં તદલભમાના દુષ્ટશોણિતે જલયૂકા ઇવાસક્તાઃ સુખાભાસેન દેહાદીનાં વૃદ્ધિં કુર્વન્તિ . તતો જ્ઞાયતે તેષાં સ્વાભાવિકં સુખં નાસ્તીતિ ..૭૩.. અથ પુણ્યાનિ જીવસ્ય વિષયતૃષ્ણામુત્પાદયન્તીતિ પ્રતિપાદયતિ — જદિ સંતિ હિ પુણ્ણાણિ ય યદિ

અન્વયાર્થ : — [કુલિશાયુધચક્રધરાઃ ] વજ્રધર ઔર ચક્રધર (-ઇન્દ્ર ઔર ચક્રવર્તી) [શુભોપયોગાત્મકૈઃ ભોગૈઃ ] શુભોપયોગમૂલક (પુણ્યોંકે ફલરૂપ) ભોગોંકે દ્વારા [દેહાદીનાં ] દેહાદિકી [વૃદ્ધિં કુર્વન્તિ ] પુષ્ટિ કરતે હૈં ઔર [અભિરતાઃ ] (ઇસપ્રકાર) ભોગોંમેં રત વર્તતે હુએ [સુખિતાઃ ઇવ ] સુખી જૈસે ભાસિત હોતે હૈં . (ઇસલિયે પુણ્ય વિદ્યમાન અવશ્ય હૈ) ..૭૩..

ટીકા : — શક્રેન્દ્ર ઔર ચક્રવર્તી અપની ઇચ્છાનુસાર પ્રાપ્ત ભોગોંકે દ્વારા શરીરાદિકો પુષ્ટ કરતે હુએ — જૈસે ગોંચ (જોંક) દૂષિત રક્તમેં અત્યન્ત આસક્ત વર્તતી હુઈ સુખી જૈસી ભાસિત હોતી હૈ, ઉસીપ્રકાર — ઉન ભોગોંમેં અત્યન્ત આસક્ત વર્તતે હુએ સુખી જૈસે ભાસિત હોતે હૈં; ઇસલિયે શુભોપયોગજન્ય ફલવાલે પુણ્ય દિખાઈ દેતે હૈં (અર્થાત્ શુભોપયોગજન્ય ફલવાલે પુણ્યોંકા અસ્તિત્વ દિખાઈ દેતા હૈ) .

ભાવાર્થ : — જો ભોગોંમેં આસક્ત વર્તતે હુએ ઇન્દ્ર ઇત્યાદિ ગોંચ (જોંક)કી ભાઁતિ સુખી જૈસે માલૂમ હોતે હૈં, વે ભોગ પુણ્યકે ફલ હૈં; ઇસલિયે પુણ્યકા અસ્તિત્વ અવશ્ય હૈ . (ઇસપ્રકાર ઇસ ગાથામેં પુણ્યકી વિદ્યમાનતા સ્વીકાર કરકે આગેકી ગાથાઓંમેં પુણ્યકો દુઃખકા કારણરૂપ બતાયેંગે) ..૭૩..

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version

યદિ નામૈવં શુભોપયોગપરિણામકૃતસમુત્પત્તીન્યનેકપ્રકારાણિ પુણ્યાનિ વિદ્યન્ત ઇત્ય- ભ્યુપગમ્યતે, તદા તાનિ સુધાશનાનપ્યવધિં કૃત્વા સમસ્તસંસારિણાં વિષયતૃષ્ણામવશ્યમેવ સમુત્પાદયન્તિ . ન ખલુ તૃષ્ણામન્તરેણ દુષ્ટશોણિત ઇવ જલૂકાનાં સમસ્તસંસારિણાં વિષયેષુ પ્રવૃત્તિરવલોક્યતે . અવલોક્યતે ચ સા . તતોઽસ્તુ પુણ્યાનાં તૃષ્ણાયતનત્વમબાધિતમેવ ..૭૪.. ચેન્નિશ્ચયેન પુણ્યપાપરહિતપરમાત્મનો વિપરીતાનિ પુણ્યાનિ સન્તિ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટાનિ . પરિણામસમુબ્ભવાણિ નિર્વિકારસ્વસંવિત્તિવિલક્ષણશુભપરિણામસમુદ્ભવાનિ વિવિહાણિ સ્વકીયાનન્તભેદેન બહુવિધાનિ . તદા તાનિ કિં કુર્વન્તિ . જણયંતિ વિસયતણ્હં જનયન્તિ . કામ્ . વિષયતૃષ્ણામ્ . કેષામ્ .

અબ, ઇસપ્રકાર સ્વીકાર કિયે ગયે પુણ્ય દુઃખકે બીજકે કારણ હૈં, (અર્થાત્ તૃષ્ણાકે કારણ હૈં ) ઇસપ્રકાર ન્યાયસે પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ હિ ] (પૂર્વોક્ત પ્રકારસે) યદિ [પરિણામસમુદ્ભવાની ] (શુભોપયોગરૂપ) પરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે [વિવિધાનિ પુણ્યાનિ ચ ] વિવિધ પુણ્ય [સંતિ ] વિદ્યમાન હૈં, [દેવતાન્તાનાં જીવાનાં ] તો વે દેવોં તકકે જીવોંકો [વિષયતૃષ્ણાં ] વિષયતૃષ્ણા [જનયન્તિ ] ઉત્પન્ન કરતે હૈં ..૭૪..

ટીકા : — યદિ ઇસપ્રકાર શુભોપયોગપરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે અનેક પ્રકારકે પુણ્ય વિદ્યમાન હૈં ઐસા સ્વીકાર કિયા હૈ, તો વે (-પુણ્ય) દેવોં તકકે સમસ્ત સંસારિયોંકો વિષયતૃષ્ણા અવશ્યમેવ ઉત્પન્ન કરતે હૈં (ઐસા ભી સ્વીકાર કરના પડતા હૈ) વાસ્તવમેં તૃષ્ણાકે બિના; જૈસે જોંક (ગોંચ)કો દૂષિત રક્તમેં ઉસીપ્રકાર સમસ્ત સંસારિયોંકો વિષયોંમેં પ્રવૃત્તિ દિખાઈ ન દે; કિન્તુ વહ તો દિખાઈ દેતી હૈ . ઇસલિયે પુણ્યોંકી તૃષ્ણાયતનતા અબાધિત હી હૈ (અર્થાત્ પુણ્ય તૃષ્ણાકે ઘર હૈં, ઐસા અવિરોધરૂપસે સિદ્ધ હોતા હૈ) .

પરિણામજન્ય અનેકવિધ જો પુણ્યનું અસ્તિત્વ છે, તો પુણ્ય એ દેવાન્ત જીવને વિષયતૃષ્ણોદ્ભવ કરે. ૭૪.

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version

અથ તે પુનસ્ત્રિદશાવસાનાઃ કૃત્સ્નસંસારિણઃ સમુદીર્ણતૃષ્ણાઃ પુણ્યનિર્વર્તિતાભિરપિ જીવાણં દેવદંતાણં દૃષ્ટશ્રુતાનુભૂતભોગાકાઙ્ક્ષારૂપનિદાનબન્ધપ્રભૃતિનાનામનોરથહયરૂપવિકલ્પજાલરહિત- પરમસમાધિસમુત્પન્નસુખામૃતરૂપાં સર્વાત્મપ્રદેશેષુ પરમાહ્લાદોત્પત્તિભૂતામેકાકારપરમસમરસીભાવરૂપાં વિષયાકાઙ્ક્ષાગ્નિજનિતપરમદાહવિનાશિકાં સ્વરૂપતૃપ્તિમલભમાનાનાં દેવેન્દ્રપ્રભૃતિબહિર્મુખસંસારિ- જીવાનામિતિ . ઇદમત્ર તાત્પર્યમ્ – યદિ તથાવિધા વિષયતૃષ્ણા નાસ્તિ તર્હિ દુષ્ટશોણિતે જલયૂકા ઇવ કથં તે વિષયેષુ પ્રવૃત્તિં કુર્વન્તિ . કુર્વન્તિ ચેત્ પુણ્યાનિ તૃષ્ણોત્પાદકત્વેન દુઃખકારણાનિ ઇતિ જ્ઞાયન્તે ..૭૪.. અથ પુણ્યાનિ દુઃખકારણાનીતિ પૂર્વોક્તમેવાર્થં વિશેષેણ સમર્થયતિ — તે પુણ ઉદિણ્ણતણ્હા સહજશુદ્ધાત્મ- તૃપ્તેરભાવાત્તે નિખિલસંસારિજીવાઃ પુનરુદીર્ણતૃષ્ણાઃ સન્તઃ દુહિદા તણ્હાહિં સ્વસંવિત્તિસમુત્પન્નપારમાર્થિક- સુખાભાવાત્પૂર્વોક્તતૃષ્ણાભિર્દુઃખિતાઃ સન્તઃ . કિં કુર્વન્તિ . વિસયસોક્ખાણિ ઇચ્છંતિ નિર્વિષયપરમાત્મ-

ભાવાર્થ : — જૈસા કિ ૭૩ વીં ગાથામેં કહા ગયા હૈ ઉસપ્રકાર અનેક તરહકે પુણ્ય વિદ્યમાન હૈં, સો ભલે રહેં . વે સુખકે સાધન નહીં કિન્તુ દુઃખકે બીજરૂપ તૃષ્ણાકે હી સાધન હૈં ..૭૪..

અબ, પુણ્યમેં દુઃખકે બીજકી વિજય ઘોષિત કરતે હૈં . (અર્થાત્ પુણ્યમેં તૃષ્ણાબીજ દુઃખવૃક્ષરૂપસે વૃદ્ધિકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ — ફૈ લતા હૈ ઐસા ઘોષિત કરતે હૈં) : —

અન્વયાર્થ : — [પુનઃ ] ઔર, [ઉદીર્ણતૃષ્ણાઃ તે ] જિનકી તૃષ્ણા ઉદિત હૈ ઐસે વે જીવ [તૃષ્ણાભિઃ દુઃખિતાઃ ] તૃષ્ણાઓંકે દ્વારા દુઃખી હોતે હુએ, [આમરણં ] મરણપર્યંત [વિષય સૌખ્યાનિ ઇચ્છન્તિ ] વિષયસુખોંકો ચાહતે હૈં [ચ ] ઔર [દુઃખસન્તપ્તાઃ ] દુઃખોંસે સંતપ્ત હોતે હુએ (-દુઃખદાહકો સહન ન કરતે હુએ) [અનુભવંતિ ] ઉન્હેં ભોગતે હૈં ..૭૫..

તે ઉદિતતૃષ્ણ જીવો, દુઃખિત તૃષ્ણાથી, વિષયિક સુખને ઇચ્છે અને આમરણ દુઃખસંતપ્ત તેને ભોગવે. ૭૫.