Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version

ઇહ ખલુ ‘ઉદયગદા કમ્મંસા જિણવરવસહેહિં ણિયદિણા ભણિયા . તેસુ વિમૂઢો રત્તો દુટ્ઠો વા બંધમણુભવદિ ..’ ઇત્યત્ર સૂત્રે ઉદયગતેષુ પુદ્ગલકર્માંશેષુ સત્સુ સંચેતયમાનો મન્ત્રવાદરસસિદ્ધયાદીનિ યાનિ ખણ્ડવિજ્ઞાનાનિ મૂઢજીવાનાં ચિત્તચમત્કારકારણાનિ પરમાત્મભાવના- વિનાશકાનિ ચ . તત્રાગ્રહં ત્યક્ત્વા જગત્ત્રયકાલત્રયસકલવસ્તુયુગપત્પ્રકાશકમવિનશ્વરમખણ્ડૈક- પ્રતિભાસરૂપં સર્વજ્ઞશબ્દવાચ્યં યત્કેવલજ્ઞાનં તસ્યૈવોત્પત્તિકારણભૂતં યત્સમસ્તરાગાદિવિકલ્પજાલેન રહિતં સહજશુદ્ધાત્મનોઽભેદજ્ઞાનં તત્ર ભાવના કર્તવ્યા, ઇતિ તાત્પર્યમ્ ..૫૧.. એવં કેવલજ્ઞાનમેવ સર્વજ્ઞ ઇતિ કથનરૂપેણ ગાથૈકા, તદનન્તરં સર્વપદાર્થપરિજ્ઞાનાત્પરમાત્મજ્ઞાનમિતિ પ્રથમગાથા પરમાત્મજ્ઞાનાચ્ચ સર્વપદાર્થપરિજ્ઞાનમિતિ દ્વિતીયા ચેતિ . તતશ્ચ ક્રમપ્રવૃત્તજ્ઞાનેન સર્વજ્ઞો ન ભવતીતિ પ્રથમગાથા, યુગપદ્ગ્રાહકેણ સ ભવતીતિ દ્વિતીયા ચેતિ સમુદાયેન સપ્તમસ્થલે ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ . અથ પૂર્વં યદુક્તં

અબ, જ્ઞાનીકે (-કેવલજ્ઞાની આત્માકે) જ્ઞપ્તિક્રિયાકા સદ્ભાવ હોને પર ભી ઉસકે ક્રિયાકે ફલરૂપ બન્ધકા નિષેધ કરતે હુએ ઉપસંહાર કરતે હૈં (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાની આત્માકે જાનનેકી ક્રિયા હોને પર ભી બન્ધ નહીં હોતા, ઐસા કહકર જ્ઞાન -અધિકાર પૂર્ણ કરતે હૈં) —

અન્વયાર્થ : – [આત્મા ] (કેવલજ્ઞાની) આત્મા [તાન્ જાનન્ અપિ ] પદાર્થોંકો જાનતા હુઆ ભી [ન અપિ પરિણમતિ ] ઉસરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, [ન ગૃહ્ણાતિ ] ઉન્હેં ગ્રહણ નહીં કરતા [તેષુ અર્થેષુ ન એવ ઉત્પદ્યતે ] ઔર ઉન પદાર્થોંકે રૂપમેં ઉત્પન્ન નહીં હોતા [તેન ] ઇસલિયે [અબન્ધકઃ પ્રજ્ઞપ્તઃ ] ઉસે અબન્ધક કહા હૈ ..૫૨..

ટીકા : — યહાઁ ‘ઉદયગદા કમ્મંસા જિનવરવસહેહિં ણિયદિણા ભણિયા . તેસુ વિમૂઢો રત્તો દુટ્ઠો વા ૧બન્ધમણુભવદિ ..’ ઇસ ગાથા સૂત્રમેં, ‘ઉદયગત પુદ્ગલકર્માંશોંકે અસ્તિત્વમેં ચેતિત હોને પર – જાનનેપર – અનુભવ કરને પર મોહ -રાગ -દ્વેષમેં પરિણત હોનેસે જ્ઞેયાર્થપરિણમન- ૧. જ્ઞાનતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપનકી ૪૩વીં ગાથા .

તે અર્થરૂપ ન પરિણમે જીવ, નવ ગ્રહે, નવ ઊપજે, સૌ અર્થને જાણે છતાં, તેથી અબંધક જિન કહે.૫૨.

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version

મોહરાગદ્વેષપરિણતત્વાત્ જ્ઞેયાર્થપરિણમનલક્ષણયા ક્રિયયા યુજ્યમાનઃ ક્રિયાફલભૂતં બન્ધમ- નુભવતિ, ન તુ જ્ઞાનાદિતિ પ્રથમમેવાર્થપરિણમનક્રિયાફલત્વેન બન્ધસ્ય સમર્થિતત્વાત્, તથા ‘ગેણ્હદિ ણેવ ણ મુંચદિ ણ પરં પરિણમદિ કેવલી ભગવં . પેચ્છદિ સમંતદો સો જાણદિ સવ્વં ણિરવસેસં ..’ ઇત્યર્થપરિણમનાદિક્રિયાણામભાવસ્ય શુદ્ધાત્મનો નિરૂપિતત્વાચ્ચાર્થાનપરિણમતોઽ- ગૃહ્ણતસ્તેષ્વનુત્પદ્યમાનસ્ય ચાત્મનો જ્ઞપ્તિક્રિયાસદ્ભાવેઽપિ ન ખલુ ક્રિયાફલભૂતો બન્ધઃ સિદ્ધયેત્ ..૫૨.. પદાર્થપરિચ્છિત્તિસદ્ભાવેઽપિ રાગદ્વેષમોહાભાવાત્ કેવલિનાં બન્ધો નાસ્તીતિ તમેવાર્થં પ્રકારાન્તરેણ દૃઢીકુર્વન્ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચાધિકારમુપસંહરતિ ---ણ વિ પરિણમદિ યથા સ્વકીયાત્મપ્રદેશૈઃ સમરસીભાવેન સહ પરિણમતિ તથા જ્ઞેયરૂપેણ ન પરિણમતિ . ણ ગેણ્હદિ યથૈવ ચાનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયરૂપમાત્મરૂપમાત્મરૂપતયા ગૃહ્ણાતિ તથા જ્ઞેયરૂપં ન ગૃહ્ણાતિ . ઉપ્પજ્જદિ ણેવ તેસુ અટ્ઠેસુ યથા ચ નિર્વિકારપરમાનન્દૈકસુખરૂપેણ સ્વકીયસિદ્ધપર્યાયેણોત્પદ્યતે તથૈવ ચ જ્ઞેયપદાર્થેષુ નોત્પદ્યતે . કિં કુર્વન્નપિ . જાણણ્ણવિ તે તાન્ જ્ઞેયપદાર્થાન્ સ્વસ્માત્ પૃથગ્રૂપેણ જાનન્નપિ . સ કઃ કર્તા . આદા મુક્તાત્મા . અબંધગો તેણ પણ્ણત્તો તતઃ કારણાત્કર્મણામબન્ધકઃ પ્રજ્ઞપ્ત ઇતિ . તદ્યથા --રાગાદિરહિતજ્ઞાનં બન્ધકારણં ન ભવતીતિ જ્ઞાત્વા શુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણમોક્ષવિપરીતસ્ય નારકાદિદુઃખકારણકર્મબન્ધસ્ય કારણાનીન્દ્રિયમનોજનિતાન્યેકદેશ- સ્વરૂપ ક્રિયાકે સાથ યુક્ત હોતા હુઆ આત્મા ક્રિયાફલભૂત બન્ધકા અનુભવ કરતા હૈ, કિન્તુ જ્ઞાનસે નહીં’ ઇસપ્રકાર પ્રથમ હી અર્થપરિણમનક્રિયાકે ફલરૂપસે બન્ધકા સમર્થન કિયા ગયા હૈ (અર્થાત્ બન્ધ તો પદાર્થરૂપમેં પરિણમનરૂપ ક્રિયાકા ફલ હૈ ઐસા નિશ્ચિત કિયા ગયા હૈ) તથા ‘ગેણ્હદિ ણેવ ણ મુઞ્ચદિ ણ પરં પરિણમદિ કેવલી ભગવં . પેચ્છદિ સમંતદો સો જાણાદિ સવ્વં ૧ણિરવસેસં ..’

ઇસ ગાથા સૂત્રમેં શુદ્ધાત્માકે અર્થ પરિણમનાદિ ક્રિયાઓંકા અભાવ નિરૂપિત કિયા ગયા હૈ ઇસલિયે જો (આત્મા) પદાર્થરૂપમેં પરિણમિત નહીં હોતા ઉસે ગ્રહાણ નહીં કરતા ઔર ઉસરૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા ઉસ આત્માકે જ્ઞપ્તિક્રિયાકા સદ્ભાવ હોને પર ભી વાસ્તવમેં ક્રિયાફલભૂત બન્ધ સિદ્ધ નહીં હોતા .

ભાવાર્થ : — કર્મકે તીન ભેદ કિયે ગયે હૈં – પ્રાપ્ય – વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય . કેવલી- ભગવાનકે પ્રાપ્ય કર્મ, વિકાર્ય કર્મ ઔર નિર્વર્ત્ય કર્મ જ્ઞાન હી હૈ, ક્યોંકિ વે જ્ઞાનકો હી ગ્રહણ કરતે હૈં, જ્ઞાનરૂપ હી પરિણમિત હોતે હૈં ઔર જ્ઞાનરૂપ હી ઉત્પન્ન હોતે હૈં . ઇસ પ્રકાર જ્ઞાન હી ઉનકા કર્મ ઔર જ્ઞપ્તિ હી ઉનકી ક્રિયા હૈ . ઐસા હોનેસે કેવલીભગવાનકે બન્ધ નહીં હોતા, ક્યોંકિ જ્ઞપ્તિક્રિયા બન્ધકા કારણ નહીં હૈ કિન્તુ જ્ઞેયાર્થપરિણમનક્રિયા અર્થાત્ જ્ઞેય પદાર્થોંકે ૧. જ્ઞાનતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપનકી ૩૨ વીં ગાથા . પ્ર. ૧૨

Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version

અથ જ્ઞાનાદભિન્નસ્ય સૌખ્યસ્ય સ્વરૂપં પ્રપંચયન્ જ્ઞાનસૌખ્યયોઃ હેયોપાદેયત્વં ચિન્તયતિ —

વિજ્ઞાનાનિ ત્યક્ત્વા સકલવિમલકેવલજ્ઞાનસ્ય કર્મબન્ધાકારણભૂતસ્ય યદ્બીજભૂતં નિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાનં તત્રૈવ ભાવના કર્તવ્યેત્યભિપ્રાયઃ ..૫૨.. એવં રાગદ્વેષમોહરહિતત્વાત્કેવલિનાં બન્ધો નાસ્તીતિ કથનરૂપેણ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચસમાપ્તિમુખ્યત્વેન ચૈકસૂત્રેણાષ્ટમસ્થલં ગતમ્ . સન્મુખ વૃત્તિ હોના (-જ્ઞેય પદાર્થોંકે પ્રતિ પરિણમિત હોના) વહ બન્ધકા કારણ હૈ ..૫૨..

(અબ, પૂર્વોક્ત આશયકો કાવ્યદ્વારા કહકર, કેવલજ્ઞાની આત્માકી મહિમા બતાકર યહ જ્ઞાન -અધિકાર પૂર્ણ કિયા જાતા હૈ .)

અર્થ : — જિસને કર્મોંકો છેદ ડાલા હૈ ઐસા યહ આત્મા ભૂત, ભવિષ્યત ઔર વર્તમાન સમસ્ત વિશ્વકો (અર્થાત્ તીનોં કાલકી પર્યાયોંસે યુક્ત સમસ્ત પદાર્થોંકો) એક હી સાથ જાનતા હુઆ ભી મોહકે અભાવકે કારણ પરરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે અબ, જિસકે સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંકો અત્યન્ત વિકસિત જ્ઞપ્તિકે વિસ્તારસે સ્વયં પી ગયા હૈ ઐસૈ તીનોંલોકકે પદાર્થોંકો પૃથક્ ઔર અપૃથક્ પ્રકાશિત કરતા હુઆ વહ જ્ઞાનમૂર્તિ મુક્ત હી રહતા હૈ .

હેયોપાદેયતાકા (અર્થાત્ કૌનસા જ્ઞાન તથા સુખ હેય હૈ ઔર કૌનસા ઉપાદેય હૈ વહ) વિચાર કરતે હૈં : –

અર્થોનું જ્ઞાન અમૂર્ત, મૂર્ત, અતીન્દ્રિય ને ઐન્દ્રિય છે, છે સુખ પણ એવુંજ, ત્યાં પરધાન જે તે ગ્રાહ્ય છે. ૫૩.

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version

અત્ર જ્ઞાનં સૌખ્યં ચ મૂર્તમિન્દ્રિયજં ચૈકમસ્તિ . ઇતરદમૂર્તમતીન્દ્રિયં ચાસ્તિ . તત્ર યદમૂર્તમતીન્દ્રિયં ચ તત્પ્રધાનત્વાદુપાદેયત્વેન જ્ઞાતવ્યમ્ . તત્રાદ્યં મૂર્તાભિઃ ક્ષાયોપશમિકીભિરુપ- યોગશક્તિભિસ્તથાવિધેભ્ય ઇન્દ્રિયેભ્યઃ સમુત્પદ્યમાનં પરાયત્તત્વાત્ કાદાચિત્કં ક્રમકૃતપ્રવૃત્તિ

કરેદિ કરોતિ . સ કઃ . લોગો લોકઃ . કથંભૂતઃ . દેવાસુરમણુઅરાયસંબંધો દેવાસુરમનુષ્ય- રાજસંબન્ધઃ . પુનરપિ કથંભૂતઃ . ભત્તો ભક્તઃ . ણિચ્ચં નિત્યં સર્વકાલમ્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . ઉવજુત્તો ઉપયુક્ત ઉદ્યતઃ . ઇત્થંભૂતો લોકઃ કાં કરોતિ . ણમાઇં નમસ્યાં નમસ્ક્રિયામ્ . કસ્ય . તસ્સ તસ્ય પૂર્વોક્તસર્વજ્ઞસ્ય . તં તહા વિ અહં તં સર્વજ્ઞં તથા તેનૈવ પ્રકારેણાહમપિ ગ્રન્થકર્તા નમસ્કરોમીતિ . અયમત્રાર્થઃ ---યથા દેવેન્દ્રચક્રવર્ત્યાદયોઽનન્તાક્ષયસુખાદિગુણાસ્પદં સર્વજ્ઞસ્વરૂપં નમસ્કુર્વન્તિ, તથૈવાહ- મપિ તત્પદાભિલાષી પરમભક્ત્યા પ્રણમામિ ..★૨.. એવમષ્ટાભિઃ સ્થલૈર્દ્વાત્રિંશદ્ગાથાસ્તદનન્તરં નમસ્કાર- ગાથા ચેતિ સમુદાયેન ત્રયસ્ત્રિંશત્સૂત્રૈર્જ્ઞાનપ્રપઞ્ચનામા તૃતીયોઽન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથ સુખ- પ્રપઞ્ચાભિધાનાન્તરાધિકારેઽષ્ટાદશ ગાથા ભવન્તિ . અત્ર પઞ્ચસ્થલાનિ, તેષુ પ્રથમસ્થલે ‘અત્થિ અમુત્તં’

અન્વયાર્થ : — [અર્થેષુ જ્ઞાનં ] પદાર્થ સમ્બન્ધી જ્ઞાન [અમૂર્તં મૂર્તં ] અમૂર્ત યા મૂર્ત, [અતીન્દ્રિયં ઐન્દ્રિયં ચ અસ્તિ ] અતીન્દ્રિય યા ઐન્દ્રિય હોતા હૈ; [ચ તથા સૌખ્યં ] ઔર ઇસીપ્રકાર (અમૂર્ત યા મૂર્ત, અતીન્દ્રિય યા ઐન્દ્રિય) સુખ હોતા હૈ . [તેષુ ચ યત્ પરં ] ઉસમેં જો પ્રધાન – ઉત્કૃષ્ટ હૈ [તત્ જ્ઞેયં ] વહ ઉપાદેયરૂપ જાનના ..૫૩..

ટીકા : — યહાઁ, (જ્ઞાન તથા સુખ દો પ્રકારકા હૈ – ) એક જ્ઞાન તથા સુખ મૂર્ત ઔર ૧ઇન્દ્રિયજ હૈ; ઔર દૂસરા (જ્ઞાન તથા સુખ) અમૂર્ત ઔર અતીન્દ્રિય હૈ . ઉસમેં જો અમૂર્ત ઔર અતીન્દ્રિય હૈ વહ પ્રધાન હોનેસે ઉપાદેયરૂપ જાનના .

વહાઁ, પહલા જ્ઞાન તથા સુખ મૂર્તરૂપ ઐસી ક્ષાયોપશમિક ઉપયોગશક્તિયોંસે ઉસ- ઉસ પ્રકારકી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ઉત્પન્ન હોતા હુઆ પરાધીન હોનેસે ૨કાદાચિત્ક, ક્રમશઃ ૧. ઇન્દ્રિયજ = ઇન્દ્રિયોં દ્વારા ઉત્પન્ન હોનેવાલા; ઐન્દ્રિય . ૨. કાદાચિત્ક = કદાચિત્ – કભી કભી હોનેવાલા; અનિત્ય ..

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version

સપ્રતિપક્ષં સહાનિવૃદ્ધિ ચ ગૌણમિતિ કૃત્વા જ્ઞાનં ચ સૌખ્યં ચ હેયમ્ . ઇતરત્પુનરમૂર્તાભિ- શ્ચૈતન્યાનુવિધાયિનીભિરેકાકિનીભિરેવાત્મપરિણામશક્તિભિસ્તથાવિધેભ્યોઽતીન્દ્રિયેભ્યઃ સ્વાભાવિક- ચિદાકારપરિણામેભ્યઃ સમુત્પદ્યમાનમત્યન્તમાત્માયત્તત્વાન્નિત્યં યુગપત્કૃતપ્રવૃત્તિ નિઃપ્રતિપક્ષ- મહાનિવૃદ્ધિ ચ મુખ્યમિતિ કૃત્વા જ્ઞાનં સૌખ્યં ચોપાદેયમ્ ..૫૩.. ઇત્યાદ્યધિકારગાથાસૂત્રમેકં, તદનન્તરમતીન્દ્રિયજ્ઞાનમુખ્યત્વેન ‘જં પેચ્છદો’ ઇત્યાદિ સૂત્રમેકં, અથેન્દ્રિયજ્ઞાનમુખ્યત્વેન ‘જીવો સયં અમુત્તો’ ઇત્યાદિ ગાથાચતુષ્ટયં, તદનન્તરમતીન્દ્રિયસુખમુખ્યતયા ‘જાદં સયં’ ઇત્યાદિ ગાથાચતુષ્ટયં, અથાનન્તરમિન્દ્રિયસુખપ્રતિપાદનરૂપેણ ગાથાષ્ટકમ્, તત્રાપ્યષ્ટકમધ્યે પ્રથમત ઇન્દ્રિયસુખસ્ય દુઃખત્વસ્થાપનાર્થં ‘મણુઆસુરા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયં, અથ મુક્તાત્મનાં દેહાભાવેઽપિ સુખમસ્તીતિ જ્ઞાપનાર્થં દેહઃ સુખકારણં ન ભવતીતિ કથનરૂપેણ ‘પપ્પા ઇટ્ઠે વિસયે’ ઇત્યાદિ સૂત્રદ્વયં, તદનન્તરમિન્દ્રિયવિષયા અપિ સુખકારણં ન ભવન્તીતિ કથનેન ‘તિમિરહરા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્, અતોઽપિ સર્વજ્ઞનમસ્કારમુખ્યત્વેન ‘તેજોદિટ્ઠિ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . એવં પઞ્ચમસ્થલે અન્તરસ્થલચતુષ્ટયં ભવતીતિ સુખપ્રપઞ્ચાધિકારે સમુદાયપાતનિકા .. અથાતીન્દ્રિયસુખસ્યોપાદેયભૂતસ્ય સ્વરૂપં પ્રપઞ્ચ- યન્નતીન્દ્રિયજ્ઞાનમતીન્દ્રિયસુખં ચોપાદેયમિતિ, યત્પુનરિન્દ્રિયજં જ્ઞાનં સુખં ચ તદ્ધેયમિતિ પ્રતિપાદનરૂપેણ પ્રથમતસ્તાવદધિકારસ્થલગાથયા સ્થલચતુષ્ટયં સૂત્રયતિ — અત્થિ અસ્તિ વિદ્યતે . કિં કર્તૃ . ણાણં જ્ઞાનમિતિ ભિન્નપ્રક્રમો વ્યવહિતસમ્બન્ધઃ . કિંવિશિષ્ટમ્ . અમુત્તં મુત્તં અમૂર્તં મૂર્તં ચ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . અદિંદિયં ઇંદિયં ચ યદમૂર્તં તદતીન્દ્રિયં મૂર્તં પુનરિન્દ્રિયજમ્ . ઇત્થંભૂતં જ્ઞાનમસ્તિ . કેષુ વિષયેષુ . અત્થેસુ જ્ઞેયપદાર્થેષુ, તહા સોક્ખં ચ તથૈવ જ્ઞાનવદમૂર્તમતીન્દ્રિયં મૂર્તમિન્દ્રિયજં ચ સુખમિતિ . જં તેસુ પરં ચ તં ણેયં યત્તેષુ પૂર્વોક્તજ્ઞાનસુખેષુ મધ્યે પરમુત્કૃષ્ટમતીન્દ્રિયં તદુપાદેયમિતિ જ્ઞાતવ્યમ્ . તદેવ ૧પ્રવૃત્ત હોનેવાલા, ૨સપ્રતિપક્ષ ઔર ૩સહાનિવૃદ્ધિ હૈ ઇસલિયે ગૌણ હૈ ઐસા સમઝકર વહ હેય હૈ અર્થાત્ છોડને યોગ્ય હૈ; ઔર દૂસરા જ્ઞાન તથા સુખ અમૂર્તરૂપ ઐસી ૪ચૈતન્યાનુવિધાયી ઐકાકી આત્મપરિણામ શક્તિયોંસે તથાવિધ અતીન્દ્રિય સ્વાભાવિક- ચિદાકાર -પરિણામોંકે દ્વારા ઉત્પન્ન હોતા હુઆ અત્યન્ત આત્માધીન હોનેસે નિત્ય યુગપત્ પ્રવર્તમાન, નિઃપ્રતિપક્ષ ઔર હાનિવૃદ્ધિસે રહિત હૈ, ઇસલિયે મુખ્ય હૈ, ઐસા સમઝકર વહ (જ્ઞાન ઔર સુખ) ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ ..૫૩.. ૧. મૂર્તિક ઇન્દ્રિયજ જ્ઞાન ક્રમસે પ્રવૃત્ત હોતા હૈ; યુગપત્ નહીં હોતા; તથા મૂર્તિક ઇન્દ્રિયજ સુખ ભી ક્રમશઃ

હોતા હૈ, એક હી સાથ સર્વ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા યા સર્વ પ્રકારસે નહીં હોતા . ૨. સપ્રતિપક્ષ = પ્રતિપક્ષ – વિરોધી સહિત . (મૂર્ત -ઇન્દ્રિયજ જ્ઞાન અપને પ્રતિપક્ષ અજ્ઞાનસહિત હી હોતા હૈ, ઔર

મૂર્ત ઇન્દ્રિયજ સુખ ઉસકે પ્રતિપક્ષભૂત દુઃખ સહિત હી હોતા હૈ . ૩. સહાનિવૃદ્ધિ = હાનિવૃદ્ધિ સહિત . ૪. ચૈતન્યાનુવિધાયી = ચૈતન્યકે અનુસાર વર્તનેવાલી; ચૈતન્યકે અનુકૂલરૂપસે – વિરુદ્ધરૂપસે નહીં વર્તનેવાલી .

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version

અતીન્દ્રિયં હિ જ્ઞાનં યદમૂર્તં યન્મૂર્તેષ્વપ્યતીન્દ્રિયં યત્પ્રચ્છન્નં ચ તત્સકલં વિવ્રિયતે — અમૂર્તાભિઃ ક્ષાયિકીભિરતીન્દ્રિયાભિશ્ચિદાનન્દૈકલક્ષણાભિઃ શુદ્ધાત્મશક્તિભિરુત્પન્નત્વા- દતીન્દ્રિયજ્ઞાનં સુખં ચાત્માધીનત્વેનાવિનશ્વરત્વાદુપાદેયમિતિ; પૂર્વોક્તામૂર્તશુદ્ધાત્મશક્તિભ્યો વિલક્ષણાભિઃ ક્ષાયોપશમિકેન્દ્રિયશક્તિભિરુત્પન્નત્વાદિન્દ્રિયજં જ્ઞાનં સુખં ચ પરાયત્તત્વેન વિનશ્વરત્વાદ્ધેયમિતિ તાત્પર્યમ્ ..૫૩.. એવમધિકારગાથયા પ્રથમસ્થલં ગતમ્ . અથ પૂર્વોક્તમુપાદેયભૂતમતીન્દ્રિયજ્ઞાનં વિશેષેણ વ્યક્તીકરોતિ — જં યદતીન્દ્રિયં જ્ઞાનં કર્તૃ . પેચ્છદો પ્રેક્ષમાણપુરુષસ્ય જાનાતિ . કિમ્ . અમુત્તં અમૂર્ત- મતીન્દ્રિયનિરુપરાગસદાનન્દૈકસુખસ્વભાવં યત્પરમાત્મદ્રવ્યં તત્પ્રભૃતિ સમસ્તામૂર્તદ્રવ્યસમૂહં મુત્તેસુ અદિંદિયં ચ મૂર્તેષુ પુદ્ગલદ્રવ્યેષુ યદતીન્દ્રિયં પરમાણ્વાદિ . પચ્છણ્ણં કાલાણુપ્રભૃતિદ્રવ્યરૂપેણ પ્રચ્છન્નં વ્યવહિત- મન્તરિતં, અલોકાકાશપ્રદેશપ્રભૃતિ ક્ષેત્રપ્રચ્છન્નં, નિર્વિકારપરમાનન્દૈકસુખાસ્વાદપરિણતિરૂપપરમાત્મનો વર્તમાનસમયગતપરિણામાસ્તત્પ્રભૃતયો યે સમસ્તદ્રવ્યાણાં વર્તમાનસમયગતપરિણામાસ્તે કાલપ્રચ્છન્નાઃ, તસ્યૈવ પરમાત્મનઃ સિદ્ધરૂપશુદ્ધવ્યઞ્જનપર્યાયઃ શેષદ્રવ્યાણાં ચ યે યથાસંભવં વ્યઞ્જનપર્યાયાસ્તેષ્વન્ત-

અબ, અતીન્દ્રિય સુખકા સાધનભૂત (-કારણરૂપ) અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ઉપાદેય હૈ — ઇસપ્રકાર ઉસકી પ્રશંસા કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [પ્રેક્ષમાણસ્ય યત્ ] દેખનેવાલેકા જો જ્ઞાન [અમૂર્તં ] અમૂર્તકો, [મૂર્તેષુ ] મૂર્ત પદાર્થોંમેં ભી [અતીન્દ્રિયં ] અતીન્દ્રિયકો, [ચ પ્રચ્છન્નં ] ઔર પ્રચ્છન્નકો, [સકલં ] ઇન સબકો — [સ્વકં ચ ઇતરત ] સ્વ તથા પરકો — દેખતા હૈ, [તદ્ જ્ઞાનં ] વહ જ્ઞાન [પ્રત્યક્ષં ભવતિ ] પ્રત્યક્ષ હૈ ..૫૪..

ટીકા : — જો અમૂર્ત હૈ, જો મૂર્ત પદાર્થોંમેં ભી અતીન્દ્રિય હૈ, ઔર જો ૧પ્રચ્છન્ન હૈ, ઉસ સબકો — જો કિ સ્વ ઔર પર ઇન દો ભેદોંમેં સમા જાતા હૈ ઉસે — અતીન્દ્રિય જ્ઞાન અવશ્ય દેખતા ૧. પ્રચ્છન્ન = ગુપ્ત; અન્તરિત; ઢકા હુઆ .

દેખે અમૂર્તિક, મૂર્તમાંય અતીન્દ્રિ ને, પ્રચ્છન્નને, તે સર્વને — પર કે સ્વકીયને, જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ છે. ૫૪.

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version

સ્વપરવિકલ્પાન્તઃપાતિ પ્રેક્ષત એવ . તસ્ય ખલ્વમૂર્તેષુ ધર્માધર્માદિષુ, મૂર્તેષ્વપ્યતીન્દ્રિયેષુ પરમાણ્વાદિષુ, દ્રવ્યપ્રચ્છન્નેષુ કાલાદિષુ, ક્ષેત્રપ્રચ્છન્નેષ્વલોકાકાશપ્રદેશાદિષુ, કાલપ્રચ્છન્નેષ્વ- સાંપ્રતિકપર્યાયેષુ, ભાવપ્રચ્છન્નેષુ સ્થૂલપર્યાયાન્તર્લીનસૂક્ષ્મપર્યાયેષુ સર્વેષ્વપિ સ્વપરવ્યવસ્થા- વ્યવસ્થિતેષ્વસ્તિ દ્રષ્ટૃત્વં, પ્રત્યક્ષત્વાત્ . પ્રત્યક્ષં હિ જ્ઞાનમુદ્ભિન્નાનન્તશુદ્ધિસન્નિધાનમનાદિ- સિદ્ધચૈતન્યસામાન્યસંબન્ધમેકમેવાક્ષનામાનમાત્માનં પ્રતિ નિયતમિતરાં સામગ્રીમમૃગયમાણ- મનન્તશક્તિસદ્ભાવતોઽનન્તતામુપગતં દહનસ્યેવ દાહ્યાકારાણાં જ્ઞાનસ્ય જ્ઞેયાકારાણામન- ર્ભૂતાઃ પ્રતિસમયપ્રવર્તમાનષટ્પ્રકારપ્રવૃદ્ધિહાનિરૂપા અર્થપર્યાયા ભાવપ્રચ્છન્ના ભણ્યન્તે . સયલં તત્પૂર્વોક્તં સમસ્તં જ્ઞેયં દ્વિધા ભવતિ . કથમિતિ ચેત્ . સગં ચ ઇદરં કિમપિ યથાસંભવં સ્વદ્રવ્યગતં ઇતરત્પરદ્રવ્યગતં ચ . તદુભયં યતઃ કારણાજ્જાનાતિ તેન કારણેન તં ણાણં તત્પૂર્વોક્તજ્ઞાનં હવદિ ભવતિ . કથંભૂતમ્ . પચ્ચક્ખં પ્રત્યક્ષમિતિ . અત્રાહં શિષ્યઃ — જ્ઞાનપ્રપઞ્ચાધિકારઃ પૂર્વમેવ ગતઃ, અસ્મિન્ સુખપ્રપઞ્ચાધિકારે સુખમેવ કથનીયમિતિ . પરિહારમાહ — યદતીન્દ્રિયં જ્ઞાનં પૂર્વં ભણિતં તદેવાભેદનયેન સુખં ભવતીતિ જ્ઞાપનાર્થં, અથવા જ્ઞાનસ્ય મુખ્યવૃત્ત્યા તત્ર હેયોપાદેયચિન્તા નાસ્તીતિ જ્ઞાપનાર્થં વા . એવમતીન્દ્રિયજ્ઞાનમુપાદેયમિતિ હૈ . અમૂર્ત ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ઇત્યાદિ, મૂર્ત પદાર્થોંમેં ભી અતીન્દ્રિય પરમાણુ ઇત્યાદિ, તથા દ્રવ્યમેં પ્રચ્છન્ન કાલ ઇત્યાદિ (-દ્રવ્ય અપેક્ષાસે ગુપ્ત ઐસે જો કાલ ધર્માસ્તિકાય વગૈરહ), ક્ષેત્રમેં પ્રચ્છન્ન અલોકાકાશકે પ્રદેશ ઇત્યાદિ, કાલમેં પ્રચ્છન્ન ૧અસામ્પ્રતિક (અતીત -અનાગત) પર્યાયેં તથા ભાવ -પ્રચ્છન્ન સ્થૂલ પર્યાયોંમેં ૨અન્તર્લીન સૂક્ષ્મ પર્યાયેં હૈં, ઉન સબકા — જો કિ સ્વ ઔર પરકે ભેદસે વિભક્ત હૈં ઉનકા વાસ્તવમેં ઉસ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનકે દૃષ્ટાપન હૈ; (અર્થાત્ ઉન સબકો વહ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન દેખતા હૈ) ક્યોંકિ વહ (અતીન્દ્રિય જ્ઞાન) પ્રત્યક્ષ હૈ . જિસે અનન્ત શુદ્ધિકા સદ્ભાવ પ્રગટ હુઆ હૈ, ઐસે ચૈતન્યસામાન્યકે સાથ અનાદિસિદ્ધ સમ્બન્ધવાલે એક હી ૩‘અક્ષ’ નામક આત્માકે પ્રતિ જો નિયત હૈ (અર્થાત્ જો જ્ઞાન આત્માકે સાથ હી લગા હુઆ હૈ — આત્માકે દ્વારા સીધા પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ), જો (ઇન્દ્રિયાદિક) અન્ય સામગ્રીકો નહીં ઢૂઁઢતા ઔર જો અનન્તશક્તિકે સદ્ભાવકે કારણ અનન્તતાકો (-બેહદતાકો) પ્રાપ્ત હૈ, ઐસે ઉસ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનકો — જૈસે દાહ્યાકાર દહનકા અતિક્રમણ નહીં કરતે ઉસીપ્રકાર જ્ઞેયાકાર જ્ઞાનકા ૪અતિક્રમ (ઉલ્લંઘન) ન કરનેસે — યથોક્ત પ્રભાવકા અનુભવ કરતે હુએ (-ઉપર્યુક્ત પદાર્થોંકો જાનતે હુએ) કૌન રોક ૧. અસાંપ્રતિક = અતાત્કાલિક ; વર્તમાનકાલીન નહિ ઐસા; અતીત – અનાગત. ૨. અન્તર્લીન = અન્દર લીન હુએ; અન્તર્મગ્ન . ૩. અક્ષ = આત્માકા નામ ‘અક્ષ’ ભી હૈ . (ઇન્દ્રિયજ્ઞાન અક્ષ = અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા જાનતા હૈ; અતીન્દ્રિય

પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન અક્ષ અર્થાત્ આત્માકે દ્વારા હી જાનતા હૈ .) ૪. જ્ઞેયાકાર જ્ઞાનકો પાર નહીં કર સકતે — જ્ઞાનકી હદ બાહર જા નહીં સકતે, જ્ઞાનમેં જાન હી લેતે હૈ .

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version

તિક્રમાદ્યથોદિતાનુભાવમનુભવત્તત્ કેન નામ નિવાર્યેત . અતસ્તદુપાદેયમ્ ..૫૪..

ઇન્દ્રિયજ્ઞાનં હિ મૂર્તોપલમ્ભકં મૂર્તોપલભ્યં ચ . તદ્વાન્ જીવઃ સ્વયમમૂર્તોઽપિ કથનમુખ્યત્વેનૈકગાથયા દ્વિતીયસ્થલં ગતમ્ ..૫૪.. અથ હેયભૂતસ્યેન્દ્રિયસુખસ્ય કારણત્વાદલ્પ- વિષયત્વાચ્ચેન્દ્રિયજ્ઞાનં હેયમિત્યુપદિશતિ ---જીવો સયં અમુત્તો જીવસ્તાવચ્છક્તિરૂપેણ શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક- સકતા હૈ ? (અર્થાત્ કોઈ નહીં રોક સકતા .) ઇસલિયે વહ (અતીન્દ્રિય જ્ઞાન) ઉપાદેય હૈ ..૫૪..

અબ, ઇન્દ્રિયસુખકા સાધનભૂત (-કારણરૂપ) ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય હૈ — ઇસપ્રકાર ઉસકી નિન્દા કરતે હૈં —

અન્વયાર્થ : — [સ્વયં અમૂર્તઃ ] સ્વયં અમૂર્ત ઐસા [જીવઃ ] જીવ [મૂર્તિગતઃ ] મૂર્ત શરીરકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ [તેન મૂર્તેન ] ઉસ મૂર્ત શરીરકે દ્વારા [યોગ્ય મૂર્તં ] યોગ્ય મૂર્ત પદાર્થકો [અવગ્રહ્ય ] ૧અવગ્રહ કરકે ( — ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્ય મૂર્ત પદાર્થકા અવગ્રહ કરકે) [તત્ ] ઉસે [જાનાતિ ] જાનતા હૈ [વા ન જાનાતિ ] અથવા નહીં જાનતા ( — કભી જાનતા હૈ ઔર કભી નહીં જાનતા) ..૫૫..

ટીકા : — ઇન્દ્રિયજ્ઞાનકો ૨ઉપલમ્ભક ભી મૂર્ત હૈ ઔર ૩ઉપલભ્ય ભી મૂર્ત હૈ . વહ ૧. અવગ્રહ = મતિજ્ઞાનસે કિસી પદાર્થકો જાનનેકા પ્રારમ્ભ હોને પર પહલે હી અવગ્રહ હોતા હૈ ક્યોંકિ મતિજ્ઞાન

અવગ્રહ, ઈહા, અવાય ઔર ધારણા — ઇસ ક્રમસે જાનતા હૈ . ૨. ઉપલમ્ભક = બતાનેવાલા, જાનનેમેં નિમિત્તભૂત . (ઇન્દ્રિયજ્ઞાનકો પદાર્થોંકે જાનનેમેં નિમિત્તભૂત મૂર્ત

પંચેન્દ્રિયાત્મક શરીર હૈ) . ૩. ઉપલભ્ય = જનાને યોગ્ય .

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version

પંચેન્દ્રિયાત્મકં શરીરં મૂર્તમુપાગતસ્તેન જ્ઞપ્તિનિષ્પત્તૌ બલાધાનનિમિત્તતયોપલમ્ભકેન મૂર્તેન મૂર્તં સ્પર્શાદિપ્રધાનં વસ્તૂપલભ્યતામુપાગતં યોગ્યમવગૃહ્ય કદાચિત્તદુપર્યુપરિ શુદ્ધિસંભવાદવગચ્છતિ, કદાચિત્તદસંભવાન્નાવગચ્છતિ, પરોક્ષત્વાત્ . પરોક્ષં હિ જ્ઞાનમતિદૃઢતરાજ્ઞાનતમોગ્રન્થિગુણ્ઠ- નાન્નિમીલિતસ્યાનાદિસિદ્ધચૈતન્યસામાન્યસંબન્ધસ્યાપ્યાત્મનઃ સ્વયં પરિચ્છેત્તુમર્થમસમર્થસ્યો- પાત્તાનુપાત્તપરપ્રત્યયસામગ્રીમાર્ગણવ્યગ્રતયાત્યન્તવિસંષ્ઠુલત્વમવલમ્બમાનમનન્તાયાઃ શક્તેઃ પરિ- સ્ખલનાન્નિતાન્તવિક્લવીભૂતં મહામોહમલ્લસ્ય જીવદવસ્થત્વાત્ પરપરિણતિપ્રવર્તિતાભિપ્રાયમપિ પદે પદે પ્રાપ્તવિપ્રલમ્ભમનુપલંભસંભાવનામેવ પરમાર્થતોઽર્હતિ . અતસ્તદ્ધેયમ્ ..૫૫.. નયેનામૂર્તાતીન્દ્રિયજ્ઞાનસુખસ્વભાવઃ, પશ્ચાદનાદિબન્ધવશાત્ વ્યવહારનયેન મુત્તિગદો મૂર્તશરીરગતો મૂર્તશરીરપરિણતો ભવતિ . તેણ મુત્તિણા તેન મૂર્તશરીરેણ મૂર્તશરીરાધારોત્પન્નમૂર્તદ્રવ્યેન્દ્રિયભાવેન્દ્રિયાધારેણ મુત્તં મૂર્તં વસ્તુ ઓગેણ્હિત્તા અવગ્રહાદિકેન ક્રમકરણવ્યવધાનરૂપં કૃત્વા જોગ્ગં તત્સ્પર્શાદિમૂર્તં વસ્તુ . ઇન્દ્રિયજ્ઞાનવાલા જીવ સ્વયં અમૂર્ત હોને પર ભી મૂર્ત -પંચેન્દ્રિયાત્મક શરીરકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ, જ્ઞપ્તિ ઉત્પન્ન કરનેમેં બલ -ધારણકા નિમિત્ત હોનેસે જો ઉપલમ્ભક હૈ ઐસે ઉસ મૂર્ત (શરીર) કે દ્વારા મૂર્ત ઐસી ૧સ્પર્શાદિપ્રધાન વસ્તુકો — જો કિ યોગ્ય હો અર્થાત્ જો (ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા) ઉપલભ્ય હો ઉસે — અવગ્રહ કરકે, કદાચિત ઉસસે આગે – આગેકી શુદ્ધિકે સદ્ભાવકે કારણ ઉસે જાનતા હૈ ઔર કદાચિત અવગ્રહસે આગે આગેકી શુદ્ધિકે અસદ્ભાવકે કારણ નહીં જાનતા, ક્યોંકિ વહ (ઇન્દ્રિય જ્ઞાન) પરોક્ષ હૈ . પરોક્ષજ્ઞાન, ચૈતન્યસામાન્યકે સાથ (આત્માકા) અનાદિસિદ્ધ સમ્બન્ધ હોને પર ભી જો અતિ દૃઢતર અજ્ઞાનરૂપ તમોગ્રન્થિ (અન્ધકારસમૂહ) દ્વારા આવૃત હો ગયા હૈ, ઐસા આત્મા પદાર્થકો સ્વયં જાનનેકે લિયે અસમર્થ હોનેસે ૨ઉપાત્ત ઔર ૩અનુપાત્ત પરપદાર્થરૂપ સામગ્રીકો ઢૂઁઢનેકી વ્યગ્રતાસે અત્યન્ત ચંચલ -તરલ -અસ્થિર વર્તતા હુઆ, અનન્તશક્તિસે ચ્યુત હોનેસે અત્યન્ત ૪વિક્લવ વર્તતા હુઆ, મહામોહ -મલ્લકે જીવિત હોનેસે પરપરિણતિકા (-પરકો પરિણમિત કરનેકા) અભિપ્રાય કરને પર ભી પદ પદ પર ઠગાતા હુઆ, પરમાર્થતઃ અજ્ઞાનમેં ગિને જાને યોગ્ય હૈ . ઇસલિયે વહ હેય હૈ .

ભાવાર્થ : — ઇન્દ્રિયજ્ઞાન ઇન્દ્રિયોંકે નિમિત્તસે મૂર્ત સ્થૂલ ઇન્દ્રિયગોચર પદાર્થોંકો હી ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનકે અનુસાર જાન સકતા હૈ . પરોક્ષભૂત વહ ઇન્દ્રિય જ્ઞાન ઇન્દ્રિય, પ્રકાશ, આદિ બાહ્ય સામગ્રીકો ઢૂઁઢનેકી વ્યગ્રતાકે (-અસ્થિરતાકે) કારણ અતિશય ચંચલ -ક્ષુબ્ધ ૧. સ્પર્શાદિપ્રધાન = જિસમેં સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ મુખ્ય હૈં , ઐસી . ૨. ઉપાત્ત = પ્રાપ્ત (ઇન્દ્રિય, મન ઇત્યાદિ ઉપાત્ત પર પદાર્થ હૈં ) ૩. અનુપાત્ત = અપ્રાપ્ત (પ્રકાશ ઇત્યાદિ અનુપાત્ત પર પદાર્થ હૈં ) ૪. વિક્લવ = ખિન્ન; દુઃખી, ઘબરાયા હુઆ

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version

ઇન્દ્રિયાણાં હિ સ્પર્શરસગન્ધવર્ણપ્રધાનાઃ શબ્દશ્ચ ગ્રહણયોગ્યાઃ પુદ્ગલાઃ . અથેન્દ્રિયૈર્યુગ- કતંભૂતમ્ . ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્યમ્ . જાણદિ વા તં ણ જાણાદિ સ્વાવરણક્ષયોપશમયોગ્યં કિમપિ સ્થૂલં જાનાતિ, વિશેષક્ષયોપશમાભાવાત્ સૂક્ષ્મં ન જાનાતીતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ — ઇન્દ્રિયજ્ઞાનં યદ્યપિ વ્યવહારેણ પ્રત્યક્ષં ભણ્યતે, તથાપિ નિશ્ચયેન કેવલજ્ઞાનાપેક્ષયા પરોક્ષમેવ . પરોક્ષં તુ યાવતાંશેન સૂક્ષ્માર્થં ન જાનાતિ તાવતાંશેન ચિત્તખેદકારણં ભવતિ . ખેદશ્ચ દુઃખં, તતો દુઃખજનકત્વાદિન્દ્રિયજ્ઞાનં હેયમિતિ ..૫૫.. અથ ચક્ષુરાદીન્દ્રિયજ્ઞાનં રૂપાદિસ્વવિષયમપિ યુગપન્ન જાનાતિ તેન કારણેન હેયમિતિ હૈ, અલ્પ શક્તિવાન હોનેસે ખેદ ખિન્ન હૈ, પરપદાર્થોંકો પરિણમિત કરાનેકા અભિપ્રાય હોને પર ભી પદ પદ પર ઠગા જાતા હૈ (ક્યોંકિ પર પદાર્થ આત્માકે આધીન પરિણમિત નહીં હોતે) ઇસલિયે પરમાર્થસે વહ જ્ઞાન ‘અજ્ઞાન’ નામકે હી યોગ્ય હૈ . ઇસલિયે વહ હેય હૈ ..૫૫..

અબ, ઇન્દ્રિયાઁ માત્ર અપને વિષયોંમેં ભી યુગપત્ પ્રવૃત્ત નહીં હોતીં, ઇસલિયે ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય હી હૈ, ઐસા નિશ્ચય કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સ્પર્શઃ ] સ્પર્શ, [રસઃ ચ ] રસ, [ગંધઃ ] ગંધ, [વર્ણઃ ] વર્ણ [શબ્દઃ ચ ] ઔર શબ્દ [પુદ્ગલાઃ ] પુદ્ગલ હૈં, વે [અક્ષાણાં ભવન્તિ ] ઇન્દ્રિયોંકે વિષય હૈં [તાનિ અક્ષાણિ ] (પરન્તુ ) વે ઇન્દ્રિયાઁ [તાન્ ] ઉન્હેં (ભી) [યુગપત્ ] એક સાથ [ન એવ ગૃહ્ણન્તિ ] ગ્રહણ નહીં કરતીં (નહીં જાન સકતીં) ..૫૬..

ટીકા : — ૧મુખ્ય ઐસે સ્પર્શ -રસ -ગંધ -વર્ણ તથા શબ્દ — જો કિ પુદ્ગલ હૈં વે — ૧.* સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ – યહ પુદ્ગલકે મુખ્ય ગુણ હૈં .

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version

પત્તેઽપિ ન ગૃહ્યન્તે, તથાવિધક્ષયોપશમનશક્તેરસંભવાત્ . ઇન્દ્રિયાણાં હિ ક્ષયોપશમસંજ્ઞિકાયાઃ પરિચ્છેત્ર્યાઃ શક્તેરન્તરંગાયાઃ કાકાક્ષિતારકવત્ ક્રમપ્રવૃત્તિવશાદનેકતઃ પ્રકાશયિતુમસમર્થત્વા- ત્સત્સ્વપિ દ્રવ્યેન્દ્રિયદ્વારેષુ ન યૌગપદ્યેન નિખિલેન્દ્રિયાર્થાવબોધઃ સિદ્ધયેત્, પરોક્ષત્વાત્ ..૫૬.. નિશ્ચિનોતિ — ફાસો રસો ય ગંધો વણ્ણો સદ્દો ય પોગ્ગલા હોંતિ સ્પર્શરસગન્ધવર્ણશબ્દાઃ પુદ્ગલા મૂર્તા ભવન્તિ . તે ચ વિષયાઃ . કેષામ્ . અક્ખાણં સ્પર્શનાદીન્દ્રિયાણાં . તે અક્ખા તાન્યક્ષાણીન્દ્રિયાણી કર્તૃણિ જુગવં તે ણેવ ગેણ્હંતિ યુગપત્તાન્ સ્વકીયવિષયાનપિ ન ગૃહ્ણન્તિ ન જાનન્તીતિ . અયમત્રાભિપ્રાયઃ — યથા સર્વપ્રકારોપાદેયભૂતસ્યાનન્તસુખસ્યોપાદાનકારણભૂતં કે વલજ્ઞાનં યુગપત્સમસ્તં વસ્તુ જાનત્સત્ જીવસ્ય સુખકારણં ભવતિ, તથેદમિન્દ્રિયજ્ઞાનં સ્વકીયવિષયેઽપિ યુગપત્પરિજ્ઞાનાભાવાત્સુખકારણં ન ભવતિ ......૫૬...... ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ હોને યોગ્ય (-જ્ઞાત હોને યોગ્ય), હૈં . (કિન્તુ) ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા વે ભી યુગપદ્ (એક સાથ) ગ્રહણ નહીં હોતે (-જાનનેમેં નહીં આતે) ક્યોંકિ ક્ષયોપશમકી ઉસપ્રકારકી શક્તિ નહીં હૈ . ઇન્દ્રિયોંકે જો ક્ષયોપશમ નામકી અન્તરંગ જ્ઞાતૃશક્તિ હૈ વહ કૌવેકી આઁખકી પુતલીકી ભાઁતિ ક્રમિક પ્રવૃત્તિવાલી હોનેસે અનેકતઃ પ્રકાશકે લિયે (-એક હી સાથ અનેક વિષયોંકો જાનનેકે લિયે) અસમર્થ હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યેન્દ્રિયદ્વારોંકે વિદ્યમાન હોને પર ભી સમસ્ત ઇન્દ્રિયોંકે વિષયોંકા (-વિષયભૂત પદાર્થોંકા) જ્ઞાન એક હી સાથ નહીં હોતા, ક્યોંકિ ઇન્દ્રિય જ્ઞાન પરોક્ષ હૈ .

ભાવાર્થ : — કૌવેકી દો આઁખેં હોતી હૈં કિન્તુ પુતલી એક હી હોતી હૈ . કૌવેકો જિસ આઁખસે દેખના હો ઉસ આઁખમેં પુતલી આ જાતી હૈ; ઉસ સમય વહ દૂસરી આઁખસે નહીં દેખ સકતા . ઐસા હોને પર ભી વહ પુતલી ઇતની જલ્દી દોનોં આઁખોંમેં આતીજાતી હૈ કિ લોગોંકો ઐસા માલૂમ હોતા હૈ કિ દોનોં આઁખોંમેં દો ભિન્ન -ભિન્ન પુતલિયાઁ હૈં; કિન્તુ વાસ્તવમેં વહ એક હી હોતી હૈ . ઐસી હી દશા ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનકી હૈ . દ્રવ્ય -ઇન્દ્રિયરૂપી દ્વાર તો પાઁચ હૈં, કિન્તુ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન એક સમય એક ઇન્દ્રિય દ્વારા હી જાન સકતા હૈ; ઉસ સમય દૂસરી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા કાર્ય નહીં હોતા . જબ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન નેત્રકે દ્વારા વર્ણકો દેખનેકા કાર્ય કરતા હૈ તબ વહ શબ્દ, ગંધ, રસ યા સ્પર્શકો નહીં જાન સકતા; અર્થાત્ જબ ઉસ જ્ઞાનકા ઉપયોગ નેત્રકે દ્વારા વર્ણકે દેખનેમેં લગા હોતા હૈ તબ કાનમેં કૌનસે શબ્દ પડતે હૈં યા નાકમેં કૈસી ગન્ધ આતી હૈ ઇત્યાદિ ખ્યાલ નહીં રહતા . યદ્યપિ જ્ઞાનકા ઉપયોગ એક વિષયમેંસે દૂસરેમેં અત્યન્ત શીઘ્રતાસે બદલતા હૈ, ઇસલિયે સ્થૂલદૃષ્ટિસે દેખનેમેં ઐસા લગતા હૈ કિ માનોં સભી વિષય એક હી સાથ જ્ઞાત હોતે હોં, તથાપિ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિસે દેખને પર ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન એક સમયમેં એક હી ઇન્દ્રિયકે દ્વારા પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ સ્પષ્ટતયા ભાસિત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર ઇન્દ્રિયાઁ અપને વિષયોંમેં ભી ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન હોનેસે પરોક્ષભૂત ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય હૈ ..૫૬..

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version

આત્માનમેવ કેવલં પ્રતિ નિયતં કિલ પ્રત્યક્ષમ્ . ઇદં તુ વ્યતિરિક્તાસ્તિત્વયોગિતયા પરદ્રવ્યતામુપગતૈરાત્મનઃ સ્વભાવતાં મનાગપ્યસંસ્પૃશદ્ભિરિન્દ્રિયૈરુપલભ્યોપજન્યમાનં ન નામાત્મનઃ પ્રત્યક્ષં ભવિતુમર્હતિ ..૫૭.. અથેન્દ્રિયજ્ઞાનં પ્રત્યક્ષં ન ભવતીતિ વ્યવસ્થાપયતિ — પરદવ્વં તે અક્ખા તાનિ પ્રસિદ્ધાન્યક્ષાણીન્દ્રિયાણિ પર- દ્રવ્યં ભવન્તિ . કસ્ય . આત્મનઃ . ણેવ સહાવો ત્તિ અપ્પણો ભણિદા યોઽસૌ વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવ આત્મનઃ સંબન્ધી તત્સ્વભાવાનિ નિશ્ચયેન ન ભણિતાનીન્દ્રિયાણિ . કસ્માત્ . ભિન્નાસ્તિત્વનિષ્પન્નત્વાત્ . ઉવલદ્ધં તેહિ ઉપલબ્ધં જ્ઞાતં યત્પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયભૂતં વસ્તુ તૈરિન્દ્રિયૈઃ કધં પચ્ચક્ખં અપ્પણો હોદિ તદ્વસ્તુ કથં પ્રત્યક્ષં ભવત્યાત્મનો, ન કથમપીતિ . તથૈવ ચ નાનામનોરથવ્યાપ્તિવિષયે પ્રતિપાદ્યપ્રતિપાદકાદિવિકલ્પ- જાલરૂપં યન્મનસ્તદપીન્દ્રિયજ્ઞાનવન્નિશ્ચયેન પરોક્ષં ભવતીતિ જ્ઞાત્વા કિં કર્તવ્યમ્ . સકલૈકાખણ્ડપ્રત્યક્ષ-

અન્વયાર્થ : — [તાનિ અક્ષાણિ ] વે ઇન્દ્રિયાઁ [પરદ્રવ્યં ] પર દ્રવ્ય હૈં [આત્મનઃ સ્વભાવઃ ઇતિ ] ઉન્હેં આત્મસ્વભાવરૂપ [ન એવ ભણિતાનિ ] નહીં કહા હૈ; [તૈઃ ] ઉનકે દ્વારા [ઉપલબ્ધં ] જ્ઞાત [આત્મનઃ ] આત્માકો [પ્રત્યક્ષં ] પ્રત્યક્ષ [કથં ભવતિ ] કૈસે હો સકતા હૈ ?..૫૭..

ટીકા : — જો કેવલ આત્માકે પ્રતિ હી નિયત હો વહ (જ્ઞાન) વાસ્તવમેં પ્રત્યક્ષ હૈ . યહ (ઇન્દ્રિયજ્ઞાન) તો, જો ભિન્ન અસ્તિત્વવાલી હોનેસે પરદ્રવ્યત્વકો પ્રાપ્ત હુઈ હૈ, ઔર આત્મસ્વભાવત્વકો કિંચિત્માત્ર સ્પર્શ નહીં કરતીં (આત્મસ્વભાવરૂપ કિંચિત્માત્ર ભી નહીં હૈં ) ઐસી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ઉપલબ્ધિ કરકે (-ઐસી ઇન્દ્રિયોંકે નિમિત્તસે પદાર્થોંકો જાનકર) ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ (ઇન્દ્રિયજ્ઞાન) આત્માકે લિયે પ્રત્યક્ષ નહીં હો સકતા .

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version

યત્તુ ખલુ પરદ્રવ્યભૂતાદન્તઃકરણાદિન્દ્રિયાત્પરોપદેશાદુપલબ્ધેઃ સંસ્કારાદાલોકાદેર્વા પ્રતિભાસમયપરમજ્યોતિઃકારણભૂતે સ્વશુદ્ધાત્મસ્વરૂપભાવનાસમુત્પન્નપરમાહ્લાદૈકલક્ષણસુખસંવિત્ત્યાકાર- પરિણતિરૂપે રાગાદિવિકલ્પોપાધિરહિતે સ્વસંવેદનજ્ઞાને ભાવના કર્તવ્યા ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૫૭.. અથ પુનરપિ પ્રકારાન્તરેણ પ્રત્યક્ષપરોક્ષલક્ષણં કથયતિ — જં પરદો વિણ્ણાણં તં તુ પરોક્ખં તિ ભણિદં યત્પરતઃ સકાશાદ્વિજ્ઞાનં પરિજ્ઞાનં ભવતિ તત્પુનઃ પરોક્ષમિતિ ભણિતમ્ . કેષુ વિષયેષુ . અટ્ઠેસુ જ્ઞેયપદાર્થેષુ . જદિ પરદ્રવ્યરૂપ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા જાનતા હૈ ઇસલિયે વહ પ્રત્યક્ષ નહીં હૈ ..૫૭..

અન્વયાર્થ : — [પરતઃ ] પરકે દ્વારા હોનેવાલા [યત્ ] જો [અર્થેષુ વિજ્ઞાનં ] પદાર્થ સમ્બન્ધી વિજ્ઞાન હૈ [તત્ તુ ] વહ તો [પરોક્ષં ઇતિ ભણિતં ] પરોક્ષ કહા ગયા હૈ, [યદિ ] યદિ [કેવલેન જીવેણ ] માત્ર જીવકે દ્વારા હી [જ્ઞાતં ભવતિ હિ ] જાના જાયે તો [પ્રત્યક્ષં ] વહ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હૈ ..૫૮..

ટીકા : — નિમિત્તતાકો પ્રાપ્ત (નિમિત્તરૂપ બને હુએ) ઐસે જો પરદ્રવ્યભૂત અંતઃકરણ (મન), ઇન્દ્રિય, ૧પરોપદેશ, ૨ઉપલબ્ધિ, ૩સંસ્કાર યા ૪પ્રકાશાદિક હૈં ઉનકે દ્વારા હોનેવાલા ૧. પરોપદેશ = અન્યકા ઉપદેશ. ૨. ઉપલબ્ધિ = જ્ઞાનાવરણીય કર્મકે ક્ષયોપશમકે નિમિત્તસે ઉત્પન્ન પદાર્થોંકો જાનનેકી શક્તિ . (યહ ‘લબ્ધ’

શક્તિ જબ ‘ઉપર્યુક્ત’ હોતી હૈ, તભી પદાર્થ જ્ઞાત હોતા હૈ .) ૩. સંસ્કાર = પૂર્વ જ્ઞાત પદાર્થકી ધારણા. ૪. ચક્ષુઇન્દ્રિય દ્વારા રૂપી પદાર્થકો દેખનેમેં પ્રકાશ ભી નિમિત્તરૂપ હોતા હૈ.

અર્થો તણું જે જ્ઞાન પરતઃ થાય તેહ પરોક્ષ છે; જીવમાત્રથી જ જણાય જો , તો જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ છે. ૫૮.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version

નિમિત્તતામુપગતાત્ સ્વવિષયમુપગતસ્યાર્થસ્ય પરિચ્છેદનં તત્ પરતઃ પ્રાદુર્ભવત્પરોક્ષમિત્યા- લક્ષ્યતે . યત્પુનરન્તઃકરણમિન્દ્રિયં પરોપદેશમુપલબ્ધિં સંસ્કારમાલોકાદિકં વા સમસ્તમપિ પરદ્રવ્યમનપેક્ષ્યાત્મસ્વભાવમેવૈકં કારણત્વેનોપાદાય સર્વદ્રવ્યપર્યાયજાતમેકપદ એવાભિવ્યાપ્ય પ્રવર્તમાનં પરિચ્છેદનં તત્ કેવલાદેવાત્મનઃ સંભૂતત્વાત્ પ્રત્યક્ષમિત્યાલક્ષ્યતે . ઇહ હિ સહજસૌખ્યસાધનીભૂતમિદમેવ મહાપ્રત્યક્ષમભિપ્રેતમિતિ ..૫૮..

કેવલેણ ણાદં હવદિ હિ યદિ કેવલેનાસહાયેન જ્ઞાતં ભવતિ હિ સ્ફુ ટમ્ . કેન કર્તૃભૂતેન . જીવેણ જીવેન . તર્હિ પચ્ચક્ખં પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ . અતો વિસ્તરઃ — ઇન્દ્રિયમનઃપરોપદેશાલોકાદિબહિરઙ્ગનિમિત્તભૂતાત્તથૈવ ચ જ્ઞાનાવરણીયક્ષયોપશમજનિતાર્થગ્રહણશક્તિરૂપાયા ઉપલબ્ધેરર્થાવધારણરૂપસંસ્કારાચ્ચાન્તરઙ્ગકારણભૂતાત્- સકાશાદુત્પદ્યતે યદ્વિજ્ઞાનં તત્પરાધીનત્વાત્પરોક્ષમિત્યુચ્યતે . યદિ પુનઃ પૂર્વોક્તસમસ્તપરદ્રવ્યમનપેક્ષ્ય કેવલાચ્છુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવાત્પરમાત્મનઃ સકાશાત્સમુત્પદ્યતે તતોઽક્ષનામાનમાત્માનં પ્રતીત્યોત્પદ્યમાનત્વા- ત્પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ સૂત્રાભિપ્રાયઃ ..૫૮.. એવં હેયભૂતેન્દ્રિયજ્ઞાનકથનમુખ્યતયા ગાથાચતુષ્ટયેન તૃતીયસ્થલં ગતમ્ . અથાભેદનયેન પઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં કેવલજ્ઞાનમેવ સુખમિતિ પ્રતિપાદયતિ — જાદં જાતં જો સ્વવિષયભૂત પદાર્થકા જ્ઞાન, વહ પરકે દ્વારા ૧પ્રાદુર્ભાવકો પ્રાપ્ત હોનેસે ‘પરોક્ષ’-કે રૂપમેં જાના જાતા હૈ, ઔર અંતઃકરણ, ઇન્દ્રિય, પરોપદેશ, ઉપલબ્ધિ સંસ્કાર યા પ્રકાશાદિક — સબ પરદ્રવ્યકી અપેક્ષા રખે બિના એકમાત્ર આત્મસ્વભાવકો હી કારણરૂપસે ગ્રહણ કરકે સર્વ દ્રવ્ય -પર્યાયોંકે સમૂહમેં એક સમય હી વ્યાપ્ત હોકર પ્રવર્તમાન જ્ઞાન વહ કેવલ આત્માકે દ્વારા હી ઉત્પન્ન હોનેસે ‘પ્રત્યક્ષ’ કે રૂપમેં જાના જાતા હૈ .

યહાઁ (ઇસ ગાથામેં ) સહજ સુખકા સાધનભૂત ઐસા યહી મહાપ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ઇચ્છનીય માના ગયા હૈ — ઉપાદેય માના ગયા હૈ (ઐસા આશય સમઝના) ..૫૮.. ૧ પ્રાદુર્ભાવકો પ્રાપ્ત = પ્રગટ ઉત્પન્ન .

સ્વયમેવ જાત, સમંત, અર્થ અનંતમાં વિસ્તૃત ને અવગ્રહ -ઈહાદિ રહિત, નિર્મલ જ્ઞાન સુખ એકાંત છે. ૫૯.

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version

સ્વયં જાતત્વાત્, સમન્તત્વાત્, અનન્તાર્થવિસ્તૃતત્વાત્, વિમલત્વાત્, અવગ્રહાદિ- રહિતત્વાચ્ચ પ્રત્યક્ષં જ્ઞાનં સુખમૈકાન્તિકમિતિ નિશ્ચીયતે, અનાકુલત્વૈકલક્ષણત્વાત્સૌખ્યસ્ય . યતો હિ પરતો જાયમાનં પરાધીનતયા, અસમંતમિતરદ્વારાવરણેન, કતિપયાર્થપ્રવૃત્તમિતરાર્થ- બુભુત્સયા, સમલમસમ્યગવબોધેન, અવગ્રહાદિસહિતં ક્રમકૃતાર્થગ્રહણખેદેન પરોક્ષં જ્ઞાનમત્યન્ત- ઉત્પન્નમ્ . કિં કર્તૃ . ણાણં કેવલજ્ઞાનમ્ . કથં જાતમ્ . સયં સ્વયમેવ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . સમંતં પરિપૂર્ણમ્ . પુનરપિ કિંરૂપમ્ . અણંતત્થવિત્થડં અનન્તાર્થવિસ્તીર્ણમ્ . પુનઃ કીદૃશમ્ . વિમલં સંશયાદિમલ-

અન્વયાર્થ : — [સ્વયં જાતં ] અપને આપ હી ઉત્પન્ન [સમંતં ] સમંત (સર્વ પ્રદેશોંસે જાનતા હુઆ) [અનન્તાર્થવિસ્તૃતં ] અનન્ત પદાર્થોંમેં વિસ્તૃત [વિમલં ] વિમલ [તુ ] ઔર [અવગ્રહાદિભિઃ રહિતં ] અવગ્રહાદિસે રહિત — [જ્ઞાનં ] ઐસા જ્ઞાન [ઐકાન્તિકં સુખં ] ઐકાન્તિક સુખ હૈ [ઇતિ ભણિતં ] ઐસા (સર્વજ્ઞદેવને) કહા હૈ ..૫૯..

ટીકા : — (૧) ‘સ્વયં ઉત્પન્ન’ હોનેસે, (૨) ‘સમંત’ હોનેસે, (૩) ‘અનન્ત -પદાર્થોંમેં વિસ્તૃત’ હોનેસે, (૪) ‘વિમલ’ હોનેસે ઔર (૫) ‘અવગ્રહાદિ રહિત’ હોનેસે, પ્રત્યક્ષજ્ઞાન ૨ઐકાન્તિક સુખ હૈ યહ નિશ્ચિત હોતા હૈ, ક્યોંકિ એક માત્ર અનાકુલતા હી સુખકા લક્ષણ હૈ .

દ્વારોંકે આવરણકે કારણ (૩) ‘માત્ર કુછ પદાર્થોંમેં પ્રવર્તમાન’ હોતા હુઆ અન્ય પદાર્થોંકો જાનનેકી ઇચ્છાકે કારણ, (૪) ‘સમલ’ હોનેસે અસમ્યક્ અવબોધકે કારણ ( — કર્મમલયુક્ત હોનેસે સંશય -વિમોહ -વિભ્રમ સહિત જાનનેકે કારણ), ઔર (૫) ‘અવગ્રહાદિ સહિત’ હોનેસે ક્રમશઃ હોનેવાલે ૫પદાર્થગ્રહણકે ખેદકે કારણ (-ઇન કારણોંકો લેકર), પરોક્ષ જ્ઞાન અત્યન્ત ૧. સમન્ત = ચારોં ઓર -સર્વ ભાગોંમેં વર્તમાન; સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે જાનતા હુઆ; સમસ્ત; સમ્પૂર્ણ, અખણ્ડ . ૨. ઐકાન્તિક = પરિપૂર્ણ; અન્તિમ, અકેલા; સર્વથા . ૩. પરોક્ષ જ્ઞાન ખંડિત હૈ અર્થાત્ વહ અમુક પ્રદેશોંકે દ્વારા હી જાનતા હૈ; જૈસે -વર્ણ આઁખ જિતને પ્રદેશોંકે

દ્વારા હી (ઇન્દ્રિયજ્ઞાનસે) જ્ઞાત હોતા હૈ; અન્ય દ્વાર બન્દ હૈં . ૪. ઇતર = દૂસરે; અન્ય; ઉસકે સિવાયકે . ૫. પદાર્થગ્રહણ અર્થાત્ પદાર્થકા બોધ એક હી સાથ ન હોને પર અવગ્રહ, ઈહા ઇત્યાદિ ક્રમપૂર્વક હોનેસે ખેદ

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version

માકુલં ભવતિ . તતો ન તત્ પરમાર્થતઃ સૌખ્યમ્ . ઇદં તુ પુનરનાદિજ્ઞાનસામાન્ય- સ્વભાવસ્યોપરિ મહાવિકાશેનાભિવ્યાપ્ય સ્વત એવ વ્યવસ્થિતત્વાત્સ્વયં જાયમાનમાત્માધીનતયા, સમન્તાત્મપ્રદેશાન્ પરમસમક્ષજ્ઞાનોપયોગીભૂયાભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાત્સમન્તમ્ અશેષદ્વારા- પાવરણેન, પ્રસભં નિપીતસમસ્તવસ્તુજ્ઞેયાકારં પરમં વૈશ્વરૂપ્યમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદનન્તાર્થ- વિસ્તૃતં સમસ્તાર્થાબુભુત્સયા, સકલશક્તિપ્રતિબન્ધકકર્મસામાન્યનિષ્ક્રાન્તતયા પરિસ્પષ્ટ- પ્રકાશભાસ્વરં સ્વભાવમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદ્વિમલં સમ્યગવબોધેન, યુગપત્સમર્પિત- ત્રૈસમયિકાત્મસ્વરૂપં લોકાલોકમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદવગ્રહાદિરહિતં ક્રમકૃતાર્થગ્રહણ- ખેદાભાવેન પ્રત્યક્ષં જ્ઞાનમનાકુલં ભવતિ . તતસ્તત્પારમાર્થિકં ખલુ સૌખ્યમ્ ..૫૯.. રહિતમ્ . પુનરપિ કીદૃક્ . રહિયં તુ ઓગ્ગહાદિહિં અવગ્રહાદિરહિતં ચેતિ . એવં પઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં યત્કેવલજ્ઞાનં સુહં તિ એગંતિયં ભણિદં તત્સુખં ભણિતમ્ . કથંભૂતમ્ . ઐકાન્તિકં નિયમેનેતિ . તથાહિ — પરનિરપેક્ષત્વેન ચિદાનન્દૈકસ્વભાવં નિજશુદ્ધાત્માનમુપાદાનકારણં કૃત્વા સમુત્પદ્યમાનત્વાત્સ્વયં જાયમાનં આકુલ હૈ; ઇસલિયે વહ પરમાર્થસે સુખ નહીં હૈ .

ઔર યહ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન તો અનાકુલ હૈ, ક્યોંકિ — (૧) અનાદિ જ્ઞાનસામાન્યરૂપ સ્વભાવ પર મહા વિકાસસે વ્યાપ્ત હોકર સ્વતઃ હી રહનેસે ‘સ્વયં ઉત્પન્ન હોતા હૈ,’ ઇસલિયે આત્માધીન હૈ, (ઔર આત્માધીન હોનેસે આકુલતા નહીં હોતી); (૨) સમસ્ત આત્મપ્રદેશોંમેં પરમ ૧સમક્ષ જ્ઞાનોપયોગરૂપ હોકર, વ્યાપ્ત હોનેસે ‘સમંત હૈ’, ઇસલિયે અશેષ દ્વાર ખુલે હુએ હૈં (ઔર ઇસપ્રકાર કોઈ દ્વાર બન્દ ન હોનેસે આકુલતા નહીં હોતી); (૩) સમસ્ત વસ્તુઓંકે જ્ઞેયાકારોંકો સર્વથા પી જાનેસે ૨પરમ વિવિધતામેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે ‘અનન્ત પદાર્થોંમેં વિસ્તૃત હૈ,’ ઇસલિયે સર્વ પદાર્થોંકો જાનનેકી ઇચ્છાકા અભાવ હૈ (ઔર ઇસપ્રકાર કિસી પદાર્થકો જાનનેકી ઇચ્છા ન હોનેસે આકુલતા નહીં હોતી); (૪) સકલ શક્તિકો રોકનેવાલા કર્મસામાન્ય (જ્ઞાનમેંસે) નિકલ જાનેસે (જ્ઞાન) અત્યન્ત સ્પષ્ટ પ્રકાશકે દ્વારા પ્રકાશમાન (-તેજસ્વી) સ્વભાવમેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે ‘વિમલ હૈ’ ઇસલિયે સમ્યક્રૂપસે (-બરાબર) જાનતા હૈ (ઔર ઇસપ્રકાર સંશયાદિ રહિતતાસે જાનનેકે કારણ આકુલતા નહીં હોતી); તથા (૫) જિનને ત્રિકાલકા અપના સ્વરૂપ યુગપત્ સમર્પિત કિયા હૈ (-એક હી સમય બતાયા હૈ) ઐસે લોકાલોકમેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે ‘અવગ્રહાદિ રહિત હૈ’ ઇસલિયે ક્રમશઃ હોનેવાલે પદાર્થ ગ્રહણકે ખેદકા અભાવ હૈ . — ઇસપ્રકાર (ઉપરોક્ત પાઁચ કારણોંસે) પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન અનાકુલ હૈ . ઇસલિયે વાસ્તવમેં વહ પારમાર્થિક સુખ હૈ . ૧. સમક્ષ = પ્રત્યક્ષ ૨. પરમવિવિધતા = સમસ્ત પદાર્થસમૂહ જો કિ અનન્ત વિવિધતામય હૈ

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version

અથ કેવલસ્યાપિ પરિણામદ્વારેણ ખેદસ્ય સંભવાદૈકાન્તિકસુખત્વં નાસ્તીતિ પ્રત્યાચષ્ટે —

અત્ર કો હિ નામ ખેદઃ, કશ્ચ પરિણામઃ કશ્ચ કેવલસુખયોર્વ્યતિરેકઃ, યતઃ કેવલસ્યૈકાન્તિક સુખત્વં ન સ્યાત્ . ખેદસ્યાયતનાનિ ઘાતિકર્માણિ, ન નામ કેવલં પરિણામ- સત્, સર્વશુદ્ધાત્મપ્રદેશાધારત્વેનોત્પન્નત્વાત્સમસ્તં સર્વજ્ઞાનાવિભાગપરિચ્છેદપરિપૂર્ણં સત્, સમસ્તાવરણ- ક્ષયેનોત્પન્નત્વાત્સમસ્તજ્ઞેયપદાર્થગ્રાહકત્વેન વિસ્તીર્ણં સત્, સંશયવિમોહવિભ્રમરહિતત્વેન સૂક્ષ્માદિપદાર્થ- પરિચ્છિત્તિવિષયેઽત્યન્તવિશદત્વાદ્વિમલં સત્, ક્રમકરણવ્યવધાનજનિતખેદાભાવાદવગ્રહાદિરહિતં ચ સત્, યદેવં પઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં ક્ષાયિકજ્ઞાનં તદનાકુલત્વલક્ષણપરમાનન્દૈકરૂપપારમાર્થિકસુખાત્સંજ્ઞાલક્ષણ- પ્રયોજનાદિભેદેઽપિ નિશ્ચયેનાભિન્નત્વાત્પારમાર્થિકસુખં ભણ્યતે – ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૫૯.. અથાનન્તપદાર્થ- પરિચ્છેદનાત્કેવલજ્ઞાનેઽપિ ખેદોઽસ્તીતિ પૂર્વપક્ષે સતિ પરિહારમાહ – જં કેવલં તિ ણાણં તં સોક્ખં

અબ, ઐસે અભિપ્રાયકા ખંડન કરતે હૈં કિ ‘કેવલજ્ઞાનકો ભી પરિણામકે દ્વારા ૧ખેદકા સમ્ભવ હોનેસે કેવલજ્ઞાન ઐકાન્તિક સુખ નહીં હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [યત્ ] જો [કેવલં ઇતિ જ્ઞાનં ] ‘કેવલ’ નામકા જ્ઞાન હૈ [તત્ સૌખ્યં ] વહ સુખ હૈ [પરિણામઃ ચ ] પરિણામ ભી [સઃ ચ એવ ] વહી હૈ [તસ્ય ખેદઃ ન ભણિતઃ ] ઉસે ખેદ નહીં કહા હૈ (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાનમેં સર્વજ્ઞદેવને ખેદ નહીં કહા) [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [ઘાતીનિ ] ઘાતિકર્મ [ક્ષયં જાતાનિ ] ક્ષયકો પ્રાપ્ત હુએ હૈં ..૬૦..

ટીકા : — યહાઁ (કેવલજ્ઞાનકે સમ્બન્ધમેં), ખેદ ક્યા, (૨) પરિણામ ક્યા તથા (૩) કેવલજ્ઞાન ઔર સુખકા વ્યતિરેક (-ભેદ) ક્યા, કિ જિસસે કેવલજ્ઞાનકો ઐકાન્તિક સુખત્વ ન હો ? ૧. ખેદ = થકાવટ; સંતાપ; દુઃખ

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version

માત્રમ્ . ઘાતિકર્માણિ હિ મહામોહોત્પાદકત્વાદુન્મત્તકવદતસ્મિંસ્તદ્બુદ્ધિમાધાય પરિચ્છેદ્યમર્થં પ્રત્યાત્માનં યતઃ પરિણામયન્તિ, તતસ્તાનિ તસ્ય પ્રત્યર્થં પરિણમ્ય પરિણમ્ય શ્રામ્યતઃ ખેદનિદાનતાં પ્રતિપદ્યન્તે . તદભાવાત્કુતો હિ નામ કેવલે ખેદસ્યોદ્ભેદઃ . યતશ્ચ ત્રિસમયા- વચ્છિન્નસકલપદાર્થપરિચ્છેદ્યાકારવૈશ્વરૂપ્યપ્રકાશનાસ્પદીભૂતં ચિત્રભિત્તિસ્થાનીયમનન્તસ્વરૂપં સ્વયમેવ પરિણમત્ કેવલમેવ પરિણામઃ, તતઃ કુતોઽન્યઃ પરિણામો યદ્દ્વારેણ ખેદસ્યાત્મ- લાભઃ . યતશ્ચ સમસ્તસ્વભાવપ્રતિઘાતાભાવાત્સમુલ્લસિતનિરંકુ શાનન્તશક્તિતયા સકલં ત્રૈકાલિકં લોકાલોકાકારમભિવ્યાપ્ય કૂટસ્થત્વેનાત્યન્તનિષ્પકમ્પં વ્યવસ્થિતત્વાદનાકુલતાં યત્કેવલમિતિ જ્ઞાનં તત્સૌખ્યં ભવતિ, તસ્માત્ ખેદો તસ્સ ણ ભણિદો તસ્ય કેવલજ્ઞાનસ્ય ખેદો દુઃખં ન ભણિતમ્ . તદપિ કસ્માત્ . જમ્હા ઘાદી ખયં જાદા યસ્માન્મોહાદિઘાતિકર્માણિ ક્ષયં ગતાનિ . તર્હિ તસ્યાનન્તપદાર્થપરિચ્છિત્તિપરિણામો દુઃખકારણં ભવિષ્યતિ . નૈવમ્ . પરિણમં ચ સો ચેવ તસ્ય કેવલજ્ઞાનસ્ય સંબન્ધી પરિણામશ્ચ સ એવ સુખરૂપ એવેતિ . ઇદાનીં વિસ્તરઃ — જ્ઞાનદર્શનાવરણોદયે સતિ યુગપદર્થાન્ જ્ઞાતુમશક્યત્વાત્ ક્રમકરણવ્યવધાનગ્રહણે ખેદો ભવતિ, આવરણદ્વયાભાવે સતિ યુગપદ્ગ્રહણે કેવલજ્ઞાનસ્ય ખેદો નાસ્તીતિ સુખમેવ . તથૈવ તસ્ય ભગવતો જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિસમસ્તપદાર્થ- યુગપત્પરિચ્છિત્તિસમર્થમખણ્ડૈકરૂપં પ્રત્યક્ષપરિચ્છિત્તિમયં સ્વરૂપં પરિણમત્સત્ કેવલજ્ઞાનમેવ પરિણામો, ન

(૧) ખેદકે આયતન (-સ્થાન) ઘાતિકર્મ હૈં, કેવલ પરિણામમાત્ર નહીં . ઘાતિકર્મ મહા મોહકે ઉત્પાદક હોનેસે ધતૂરેકી ભાઁતિ ૧અતત્મેં તત્ બુદ્ધિ ધારણ કરવાકર આત્માકો જ્ઞેયપદાર્થકે પ્રતિ પરિણમન કરાતે હૈં; ઇસલિયે વે ઘાતિકર્મ, પ્રત્યેક પદાર્થકે પ્રતિ પરિણમિત હો- હોકર થકનેવાલે આત્માકે લિયે ખેદકે કારણ હોતે હૈં . ઉનકા (ઘાતિકર્મોંકા) અભાવ હોનેસે કેવલજ્ઞાનમેં ખેદ કહાઁસે પ્રગટ હોગા ? (૨) ઔર તીનકાલરૂપ તીન ભેદ જિસમેં કિયે જાતે હૈં ઐસે સમસ્ત પદાર્થોંકી જ્ઞેયાકારરૂપ (વિવિધતાકો પ્રકાશિત કરનેકા સ્થાનભૂત કેવલજ્ઞાન, ચિત્રિત્ દીવારકી ભાઁતિ, સ્વયં) હી અનન્તસ્વરૂપ સ્વયમેવ પરિણમિત હોનેસે કેવલજ્ઞાન હી પરિણામ હૈ . ઇસલિયે અન્ય પરિણામ કહાઁ હૈં કિ જિનસે ખેદકી ઉત્પત્તિ હો ? (૩) ઔર, કેવલજ્ઞાન સમસ્ત સ્વભાવપ્રતિઘાતકે૨ અભાવકે કારણ નિરંકુશ અનન્ત શક્તિકે ઉલ્લસિત હોનેસે સમસ્ત ત્રૈકાલિક લોકાલોકકે -આકારમેં વ્યાપ્ત હોકર ૩કૂટસ્થતયા અત્યન્ત નિષ્કંપ હૈ, ૧. અતત્મેં તત્બુદ્ધિ = વસ્તુ જિસસ્વરૂપ નહીં હૈ ઉસ સ્વરૂપ હોનેકી માન્યતા; જૈસે કિ — જડમેં ચેતનબુદ્ધિ

(અર્થાત્ જડમેં ચેતનકી માન્યતા) દુઃખમેં સુખબુદ્ધિ વગૈરહ . ૨. પ્રતિઘાત = વિઘ્ન; રુકાવટ; હનન; ઘાત . ૩. કૂટસ્થ = સદા એકરૂપ રહનેવાલા; અચલ (કેવલજ્ઞાન સર્વથા અપરિણામી નહીં હૈ, કિન્તુ વહ એક જ્ઞેયસે

પ્ર. ૧૪

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version

સૌખ્યલક્ષણ -ભૂતામાત્મનોઽવ્યતિરિક્તાં બિભ્રાણં કેવલમેવ સૌખ્યમ્, તતઃ કુતઃ કેવલસુખયોર્વ્યતિરેકઃ . અતઃ સર્વથા કેવલં સુખમૈકાન્તિકમનુમોદનીયમ્ ..૬૦.. ચ કેવલજ્ઞાનાદ્ભિન્નપરિણામોઽસ્તિ યેન ખેદો ભવિષ્યતિ . અથવા પરિણામવિષયે દ્વિતીયવ્યાખ્યાનં ક્રિયતે ---યુગપદનન્તપદાર્થપરિચ્છિત્તિપરિણામેઽપિ વીર્યાન્તરાયનિરવશેષક્ષયાદનન્તવીર્યત્વાત્ ખેદકારણં નાસ્તિ, તથૈવ ચ શુદ્ધાત્મસર્વપ્રદેશેષુ સમરસીભાવેન પરિણમમાનાનાં સહજશુદ્ધાનન્દૈકલક્ષણસુખ- રસાસ્વાદપરિણતિરૂપામાત્મનઃ સકાશાદભિન્નામનાકુલતાં પ્રતિ ખેદો નાસ્તિ . સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિ- ભેદેઽપિ નિશ્ચયેનાભેદરૂપેણ પરિણમમાનં કેવલજ્ઞાનમેવ સુખં ભણ્યતે . તતઃ સ્થિતમેતત્કેવલજ્ઞાનાદ્ભિન્નં સુખં નાસ્તિ . તત એવ કેવલજ્ઞાને ખેદો ન સંભવતીતિ ..૬૦.. અથ પુનરપિ કેવલજ્ઞાનસ્ય સુખસ્વરૂપતાં પ્રકારાન્તરેણ દૃઢયતિ — ણાણં અત્થંતગયં જ્ઞાનં કેવલજ્ઞાનમર્થાન્તગતં જ્ઞેયાન્તપ્રાપ્તં . લોયાલોએસુ વિત્થડા ઇસલિયે આત્માસે અભિન્ન ઐસા સુખ -લક્ષણભૂત અનાકુલતાકો ધારણ કરતા હુઆ કેવલજ્ઞાન હી સુખ હૈ, ઇસલિયે કેવલજ્ઞાન ઔર સુખકા વ્યતિરેક કહાઁ હૈ ?

ઇસસે, યહ સર્વથા અનુમોદન કરને યોગ્ય હૈ (-આનન્દસે સંમત કરને યોગ્ય હૈ) કિ ‘કેવલજ્ઞાન ઐકાન્તિક સુખ હૈ’ .

ભાવાર્થ : — કેવલજ્ઞાનમેં ભી પરિણામ હોતે રહનેસે વહાઁ ભી થકાન લગેગી ઔર ઇસલિયે દુઃખ હોગા અતઃ કેવલજ્ઞાન ઐકાન્તિક સુખ કૈસે હો સકતા હૈ? ઐસી શંકાકા સમાધાન યહાઁ કિયા ગયા હૈ : —

(૧) પરિણામ માત્ર થકાવટ યા દુઃખકા કારણ નહીં હૈ, કિન્તુ ઘાતિકર્મોંકે નિમિત્તસે હોનેવાલા પરોન્મુખ પરિણામ થકાવટ યા દુઃખકા કારણ હૈ, કેવલજ્ઞાનમેં ઘાતિકર્મ અવિદ્યમાન હોનેસે વહાઁ થકાવટ યા દુઃખ નહીં હૈ . (૨) કેવલજ્ઞાન સ્વયં હી પરિણમનશીલ હૈ; પરિણમન કેવલજ્ઞાનકા સ્વરૂપ હી હૈ ઉપાધિ નહીં . યદિ પરિણામકા નાશ હો જાયે તો કેવલજ્ઞાનકા હી

ઇસપ્રકાર (૧) ઘાતિકર્મોંકે અભાવકે કારણ, (૨) પરિણમન કોઈ ઉપાધિ ન હોનેસે ઔર (૩) કેવલજ્ઞાન નિષ્કંપ -સ્થિર -અનાકુલ હોનેસે કેવલજ્ઞાન સુખસ્વરૂપ હી હૈ ..૬૦..

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version

સ્વભાવપ્રતિઘાતાભાવહેતુકં હિ સૌખ્યમ્ . આત્મનો હિ દૃશિજ્ઞપ્તી સ્વભાવઃ, તયોર્લોકા- લોકવિસ્તૃતત્વેનાર્થાન્તગતત્વેન ચ સ્વચ્છન્દવિજૃમ્ભિતત્વાદ્ભવતિ પ્રતિઘાતાભાવઃ . તતસ્તદ્ધેતુકં સૌખ્યમભેદવિવક્ષાયાં કેવલસ્ય સ્વરૂપમ્ . કિંચ કેવલં સૌખ્યમેવ; સર્વાનિષ્ટપ્રહાણાત્, દિટ્ઠી લોકાલોકયોર્વિસ્તૃતા દૃષ્ટિઃ કેવલદર્શનમ્ . ણટ્ઠમણિટ્ઠં સવ્વં અનિષ્ટં દુઃખમજ્ઞાનં ચ તત્સર્વં નષ્ટં . ઇટ્ઠં પુણ જં હિ તં લદ્ધં ઇષ્ટં પુનર્યદ્ જ્ઞાનં સુખં ચ હિ સ્ફુ ટં તત્સર્વં લબ્ધમિતિ . તદ્યથા – સ્વભાવપ્રતિઘાતાભાવ- હેતુકં સુખં ભવતિ . સ્વભાવો હિ કેવલજ્ઞાનદર્શનદ્વયં, તયોઃ પ્રતિઘાત આવરણદ્વયં, તસ્યાભાવઃ કેવલિનાં, તતઃ કારણાત્સ્વભાવપ્રતિઘાતાભાવહેતુકમક્ષયાનન્તસુખં ભવતિ . યતશ્ચ પરમાનન્દૈકલક્ષણ-

અબ, પુનઃ ‘કેવલ (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન) સુખસ્વરૂપ હૈ’ ઐસા નિરૂપણ કરતે હુએ ઉપસંહાર કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [અર્થાન્તગતં ] પદાર્થોંકે પારકો પ્રાપ્ત હૈ [દૃષ્ટિઃ ] ઔર દર્શન [લોકાલોકેષુ વિસ્તૃતાઃ ] લોકાલોકમેં વિસ્તૃત હૈ; [સર્વં અનિષ્ટં ] સર્વ અનિષ્ટ [નષ્ટં ] નષ્ટ હો ચુકા હૈ [પુનઃ ] ઔર [યત્ તુ ] જો [ઇષ્ટં ] ઇષ્ટ હૈ [તત્ ] વહ સબ [લબ્ધં ] પ્રાપ્ત હુઆ હૈ . [ઇસલિયે કેવલ (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન) સુખસ્વરૂપ હૈ .] ..૬૧..

ટીકા : — સુખકા કારણ સ્વભાવપ્રતિઘાતકા અભાવ હૈ . આત્માકા સ્વભાવ દર્શન- જ્ઞાન હૈ; (કેવલદશામેં) ઉનકે (-દર્શન -જ્ઞાનકે) પ્રતિઘાતકા અભાવ હૈ, ક્યોંકિ દર્શન લોકાલોકમેં વિસ્તૃત હોનેસે ઔર જ્ઞાન પદાર્થોંકે પારકો પ્રાપ્ત હોનેસે વે (દર્શન -જ્ઞાન) સ્વચ્છન્દતાપૂર્વક (-સ્વતંત્રતાપૂર્વક, બિના અંકુશ, કિસીસે બિના દબે) વિકસિત હૈં (ઇસપ્રકાર દર્શન -જ્ઞાનરૂપ સ્વભાવકે પ્રતિઘાતકા અભાવ હૈ) ઇસલિયે સ્વભાવકે પ્રતિઘાતકા અભાવ જિસકા કારણ હૈ ઐસા સુખ અભેદવિવક્ષાસે કેવલજ્ઞાનકા સ્વરૂપ હૈ .

અર્થાન્તગત છે જ્ઞાન, લોકાલોકવિસ્તૃત દૃષ્ટિ છે; છે નષ્ટ સર્વ અનિષ્ટ ને જે ઇષ્ટ તે સૌ પ્રાપ્ત છે. ૬૧.