Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
વિનાશકાનિ ચ
સહજશુદ્ધાત્મનોઽભેદજ્ઞાનં તત્ર ભાવના કર્તવ્યા, ઇતિ તાત્પર્યમ્
સર્વપદાર્થપરિજ્ઞાનમિતિ દ્વિતીયા ચેતિ
સૌ અર્થને જાણે છતાં, તેથી અબંધક જિન કહે
જાનનેકી ક્રિયા હોને પર ભી બન્ધ નહીં હોતા, ઐસા કહકર જ્ઞાન -અધિકાર પૂર્ણ કરતે હૈં)
[તેષુ અર્થેષુ ન એવ ઉત્પદ્યતે ] ઔર ઉન પદાર્થોંકે રૂપમેં ઉત્પન્ન નહીં હોતા [તેન ] ઇસલિયે
[અબન્ધકઃ પ્રજ્ઞપ્તઃ ] ઉસે અબન્ધક કહા હૈ
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
સિદ્ધયેત
દૃઢીકુર્વન્ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચાધિકારમુપસંહરતિ ---
જ્ઞાનસે નહીં’ ઇસપ્રકાર પ્રથમ હી અર્થપરિણમનક્રિયાકે ફલરૂપસે બન્ધકા સમર્થન કિયા ગયા
હૈ (અર્થાત્ બન્ધ તો પદાર્થરૂપમેં પરિણમનરૂપ ક્રિયાકા ફલ હૈ ઐસા નિશ્ચિત કિયા ગયા હૈ)
તથા ‘ગેણ્હદિ ણેવ ણ મુઞ્ચદિ ણ પરં પરિણમદિ કેવલી ભગવં
ઉત્પન્ન નહીં હોતા ઉસ આત્માકે જ્ઞપ્તિક્રિયાકા સદ્ભાવ હોને પર ભી વાસ્તવમેં ક્રિયાફલભૂત બન્ધ
સિદ્ધ નહીં હોતા
કરતે હૈં, જ્ઞાનરૂપ હી પરિણમિત હોતે હૈં ઔર જ્ઞાનરૂપ હી ઉત્પન્ન હોતે હૈં
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
મોહાભાવાદ્યદાત્મા પરિણમતિ પરં નૈવ નિર્લૂનકર્મા
જ્ઞેયાકારાં ત્રિલોકીં પૃથગપૃથગથ દ્યોતયન્ જ્ઞાનમૂર્તિઃ
તત્રૈવ ભાવના કર્તવ્યેત્યભિપ્રાયઃ
હુઆ ભી મોહકે અભાવકે કારણ પરરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે અબ, જિસકે સમસ્ત
જ્ઞેયાકારોંકો અત્યન્ત વિકસિત જ્ઞપ્તિકે વિસ્તારસે સ્વયં પી ગયા હૈ ઐસૈ તીનોંલોકકે પદાર્થોંકો
પૃથક્ ઔર અપૃથક્ પ્રકાશિત કરતા હુઆ વહ જ્ઞાનમૂર્તિ મુક્ત હી રહતા હૈ
કરતે હૈં :
છે સુખ પણ એવુંજ, ત્યાં પરધાન જે તે ગ્રાહ્ય છે. ૫૩
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
મપિ તત્પદાભિલાષી પરમભક્ત્યા પ્રણમામિ
(અમૂર્ત યા મૂર્ત, અતીન્દ્રિય યા ઐન્દ્રિય) સુખ હોતા હૈ
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
ચિદાકારપરિણામેભ્યઃ સમુત્પદ્યમાનમત્યન્તમાત્માયત્તત્વાન્નિત્યં યુગપત્કૃતપ્રવૃત્તિ નિઃપ્રતિપક્ષ-
મહાનિવૃદ્ધિ ચ મુખ્યમિતિ કૃત્વા જ્ઞાનં સૌખ્યં ચોપાદેયમ્
અથેન્દ્રિયજ્ઞાનમુખ્યત્વેન ‘જીવો સયં અમુત્તો’ ઇત્યાદિ ગાથાચતુષ્ટયં, તદનન્તરમતીન્દ્રિયસુખમુખ્યતયા
‘જાદં સયં’ ઇત્યાદિ ગાથાચતુષ્ટયં, અથાનન્તરમિન્દ્રિયસુખપ્રતિપાદનરૂપેણ ગાથાષ્ટકમ્, તત્રાપ્યષ્ટકમધ્યે
પ્રથમત ઇન્દ્રિયસુખસ્ય દુઃખત્વસ્થાપનાર્થં ‘મણુઆસુરા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયં, અથ મુક્તાત્મનાં દેહાભાવેઽપિ
સુખમસ્તીતિ જ્ઞાપનાર્થં દેહઃ સુખકારણં ન ભવતીતિ કથનરૂપેણ ‘પપ્પા ઇટ્ઠે વિસયે’ ઇત્યાદિ સૂત્રદ્વયં,
તદનન્તરમિન્દ્રિયવિષયા અપિ સુખકારણં ન ભવન્તીતિ કથનેન ‘તિમિરહરા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્,
અતોઽપિ સર્વજ્ઞનમસ્કારમુખ્યત્વેન ‘તેજોદિટ્ઠિ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્
પ્રથમતસ્તાવદધિકારસ્થલગાથયા સ્થલચતુષ્ટયં સૂત્રયતિ
પ્રવર્તમાન, નિઃપ્રતિપક્ષ ઔર હાનિવૃદ્ધિસે રહિત હૈ, ઇસલિયે મુખ્ય હૈ, ઐસા સમઝકર વહ
(જ્ઞાન ઔર સુખ) ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
ક્ષાયોપશમિકેન્દ્રિયશક્તિભિરુત્પન્નત્વાદિન્દ્રિયજં જ્ઞાનં સુખં ચ પરાયત્તત્વેન વિનશ્વરત્વાદ્ધેયમિતિ
તાત્પર્યમ્
ચ મૂર્તેષુ પુદ્ગલદ્રવ્યેષુ યદતીન્દ્રિયં પરમાણ્વાદિ
વર્તમાનસમયગતપરિણામાસ્તત્પ્રભૃતયો યે સમસ્તદ્રવ્યાણાં વર્તમાનસમયગતપરિણામાસ્તે કાલપ્રચ્છન્નાઃ,
તસ્યૈવ પરમાત્મનઃ સિદ્ધરૂપશુદ્ધવ્યઞ્જનપર્યાયઃ શેષદ્રવ્યાણાં ચ યે યથાસંભવં વ્યઞ્જનપર્યાયાસ્તેષ્વન્ત-
તે સર્વને
[સકલં ] ઇન સબકો
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
સાંપ્રતિકપર્યાયેષુ, ભાવપ્રચ્છન્નેષુ સ્થૂલપર્યાયાન્તર્લીનસૂક્ષ્મપર્યાયેષુ સર્વેષ્વપિ સ્વપરવ્યવસ્થા-
વ્યવસ્થિતેષ્વસ્તિ દ્રષ્ટૃત્વં, પ્રત્યક્ષત્વાત
મનન્તશક્તિસદ્ભાવતોઽનન્તતામુપગતં દહનસ્યેવ દાહ્યાકારાણાં જ્ઞાનસ્ય જ્ઞેયાકારાણામન-
ક્ષેત્રમેં પ્રચ્છન્ન અલોકાકાશકે પ્રદેશ ઇત્યાદિ, કાલમેં પ્રચ્છન્ન
સબકો વહ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન દેખતા હૈ) ક્યોંકિ વહ (અતીન્દ્રિય જ્ઞાન) પ્રત્યક્ષ હૈ
અનન્તશક્તિકે સદ્ભાવકે કારણ અનન્તતાકો (-બેહદતાકો) પ્રાપ્ત હૈ, ઐસે ઉસ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનકો
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
[અવગ્રહ્ય ]
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
સ્પર્શાદિપ્રધાનં વસ્તૂપલભ્યતામુપાગતં યોગ્યમવગૃહ્ય કદાચિત્તદુપર્યુપરિ શુદ્ધિસંભવાદવગચ્છતિ,
કદાચિત્તદસંભવાન્નાવગચ્છતિ, પરોક્ષત્વાત
પાત્તાનુપાત્તપરપ્રત્યયસામગ્રીમાર્ગણવ્યગ્રતયાત્યન્તવિસંષ્ઠુલત્વમવલમ્બમાનમનન્તાયાઃ શક્તેઃ પરિ-
સ્ખલનાન્નિતાન્તવિક્લવીભૂતં મહામોહમલ્લસ્ય જીવદવસ્થત્વાત
૩. અનુપાત્ત = અપ્રાપ્ત (પ્રકાશ ઇત્યાદિ અનુપાત્ત પર પદાર્થ હૈં )
૪. વિક્લવ = ખિન્ન; દુઃખી, ઘબરાયા હુઆ
જ્ઞપ્તિ ઉત્પન્ન કરનેમેં બલ -ધારણકા નિમિત્ત હોનેસે જો ઉપલમ્ભક હૈ ઐસે ઉસ મૂર્ત (શરીર) કે
દ્વારા મૂર્ત ઐસી
ક્યોંકિ વહ (ઇન્દ્રિય જ્ઞાન) પરોક્ષ હૈ
આવૃત હો ગયા હૈ, ઐસા આત્મા પદાર્થકો સ્વયં જાનનેકે લિયે અસમર્થ હોનેસે
પરમાર્થતઃ અજ્ઞાનમેં ગિને જાને યોગ્ય હૈ
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
છે ઇન્દ્રિવિષયો, તેમનેય ન ઇન્દ્રિયો યુગપદ ગ્રહે
પર ભી પદ પદ પર ઠગા જાતા હૈ (ક્યોંકિ પર પદાર્થ આત્માકે આધીન પરિણમિત નહીં
હોતે) ઇસલિયે પરમાર્થસે વહ જ્ઞાન ‘અજ્ઞાન’ નામકે હી યોગ્ય હૈ
અક્ષાણિ ] (પરન્તુ ) વે ઇન્દ્રિયાઁ [તાન્ ] ઉન્હેં (ભી) [યુગપત્ ] એક સાથ [ન એવ ગૃહ્ણન્તિ ]
ગ્રહણ નહીં કરતીં (નહીં જાન સકતીં)
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
સુખકારણં
ઉસપ્રકારકી શક્તિ નહીં હૈ
(-એક હી સાથ અનેક વિષયોંકો જાનનેકે લિયે) અસમર્થ હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યેન્દ્રિયદ્વારોંકે
વિદ્યમાન હોને પર ભી સમસ્ત ઇન્દ્રિયોંકે વિષયોંકા (-વિષયભૂત પદાર્થોંકા) જ્ઞાન એક હી
સાથ નહીં હોતા, ક્યોંકિ ઇન્દ્રિય જ્ઞાન પરોક્ષ હૈ
સકતા
હી હોતી હૈ
દ્વારા કાર્ય નહીં હોતા
દ્વારા વર્ણકે દેખનેમેં લગા હોતા હૈ તબ કાનમેં કૌનસે શબ્દ પડતે હૈં યા નાકમેં કૈસી ગન્ધ આતી
હૈ ઇત્યાદિ ખ્યાલ નહીં રહતા
જ્ઞાત હોતે હોં, તથાપિ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિસે દેખને પર ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન એક સમયમેં એક હી ઇન્દ્રિયકે
દ્વારા પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ સ્પષ્ટતયા ભાસિત હોતા હૈ
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
પ્રત્યક્ષં ભવિતુમર્હતિ
જ્ઞાત [આત્મનઃ ] આત્માકો [પ્રત્યક્ષં ] પ્રત્યક્ષ [કથં ભવતિ ] કૈસે હો સકતા હૈ ?
આત્મસ્વભાવત્વકો કિંચિત્માત્ર સ્પર્શ નહીં કરતીં (આત્મસ્વભાવરૂપ કિંચિત્માત્ર ભી નહીં હૈં )
ઐસી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ઉપલબ્ધિ કરકે (-ઐસી ઇન્દ્રિયોંકે નિમિત્તસે પદાર્થોંકો જાનકર) ઉત્પન્ન
હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ (ઇન્દ્રિયજ્ઞાન) આત્માકે લિયે પ્રત્યક્ષ નહીં હો સકતા
તેનાથી જે ઉપલબ્ધ તે પ્રત્યક્ષ કઈ રીત જીવને ?. ૫૭
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
૨. ઉપલબ્ધિ = જ્ઞાનાવરણીય કર્મકે ક્ષયોપશમકે નિમિત્તસે ઉત્પન્ન પદાર્થોંકો જાનનેકી શક્તિ
૪. ચક્ષુઇન્દ્રિય દ્વારા રૂપી પદાર્થકો દેખનેમેં પ્રકાશ ભી નિમિત્તરૂપ હોતા હૈ.
[કેવલેન જીવેણ ] માત્ર જીવકે દ્વારા હી [જ્ઞાતં ભવતિ હિ ] જાના જાયે તો [પ્રત્યક્ષં ] વહ જ્ઞાન
પ્રત્યક્ષ હૈ
જીવમાત્રથી જ જણાય જો , તો જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ છે. ૫૮.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
પ્રવર્તમાનં પરિચ્છેદનં તત
સકાશાદુત્પદ્યતે યદ્વિજ્ઞાનં તત્પરાધીનત્વાત્પરોક્ષમિત્યુચ્યતે
ત્પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ સૂત્રાભિપ્રાયઃ
દ્રવ્ય -પર્યાયોંકે સમૂહમેં એક સમય હી વ્યાપ્ત હોકર પ્રવર્તમાન જ્ઞાન વહ કેવલ આત્માકે દ્વારા
હી ઉત્પન્ન હોનેસે ‘પ્રત્યક્ષ’ કે રૂપમેં જાના જાતા હૈ
અવગ્રહ -ઈહાદિ રહિત, નિર્મલ જ્ઞાન સુખ એકાંત છે
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
બુભુત્સયા, સમલમસમ્યગવબોધેન, અવગ્રહાદિસહિતં ક્રમકૃતાર્થગ્રહણખેદેન પરોક્ષં જ્ઞાનમત્યન્ત-
[અવગ્રહાદિભિઃ રહિતં ] અવગ્રહાદિસે રહિત
જાનનેકી ઇચ્છાકે કારણ, (૪) ‘સમલ’ હોનેસે અસમ્યક્ અવબોધકે કારણ (
ક્રમશઃ હોનેવાલે
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
સમન્તાત્મપ્રદેશાન્ પરમસમક્ષજ્ઞાનોપયોગીભૂયાભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાત્સમન્તમ્ અશેષદ્વારા-
પાવરણેન, પ્રસભં નિપીતસમસ્તવસ્તુજ્ઞેયાકારં પરમં વૈશ્વરૂપ્યમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદનન્તાર્થ-
વિસ્તૃતં સમસ્તાર્થાબુભુત્સયા, સકલશક્તિપ્રતિબન્ધકકર્મસામાન્યનિષ્ક્રાન્તતયા પરિસ્પષ્ટ-
પ્રકાશભાસ્વરં સ્વભાવમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદ્વિમલં સમ્યગવબોધેન, યુગપત્સમર્પિત-
ત્રૈસમયિકાત્મસ્વરૂપં લોકાલોકમભિવ્યાપ્ય વ્યવસ્થિતત્વાદવગ્રહાદિરહિતં ક્રમકૃતાર્થગ્રહણ-
ખેદાભાવેન પ્રત્યક્ષં જ્ઞાનમનાકુલં ભવતિ
૨. પરમવિવિધતા = સમસ્ત પદાર્થસમૂહ જો કિ અનન્ત વિવિધતામય હૈ
પરમ
જ્ઞેયાકારોંકો સર્વથા પી જાનેસે
જાનનેકી ઇચ્છા ન હોનેસે આકુલતા નહીં હોતી); (૪) સકલ શક્તિકો રોકનેવાલા
કર્મસામાન્ય (જ્ઞાનમેંસે) નિકલ જાનેસે (જ્ઞાન) અત્યન્ત સ્પષ્ટ પ્રકાશકે દ્વારા પ્રકાશમાન
(-તેજસ્વી) સ્વભાવમેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે ‘વિમલ હૈ’ ઇસલિયે સમ્યક્રૂપસે (-બરાબર)
જાનતા હૈ (ઔર ઇસપ્રકાર સંશયાદિ રહિતતાસે જાનનેકે કારણ આકુલતા નહીં હોતી); તથા
(૫) જિનને ત્રિકાલકા અપના સ્વરૂપ યુગપત્ સમર્પિત કિયા હૈ (-એક હી સમય બતાયા
હૈ) ઐસે લોકાલોકમેં વ્યાપ્ત હોકર રહનેસે ‘અવગ્રહાદિ રહિત હૈ’ ઇસલિયે ક્રમશઃ હોનેવાલે
પદાર્થ ગ્રહણકે ખેદકા અભાવ હૈ
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
પરિચ્છિત્તિવિષયેઽત્યન્તવિશદત્વાદ્વિમલં સત્, ક્રમકરણવ્યવધાનજનિતખેદાભાવાદવગ્રહાદિરહિતં ચ સત્,
યદેવં પઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં ક્ષાયિકજ્ઞાનં તદનાકુલત્વલક્ષણપરમાનન્દૈકરૂપપારમાર્થિકસુખાત્સંજ્ઞાલક્ષણ-
પ્રયોજનાદિભેદેઽપિ નિશ્ચયેનાભિન્નત્વાત્પારમાર્થિકસુખં ભણ્યતે
ભાખ્યો ન તેમાં ખેદ જેથી ઘાતિકર્મ વિનષ્ટ છે
ભણિતઃ ] ઉસે ખેદ નહીં કહા હૈ (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાનમેં સર્વજ્ઞદેવને ખેદ નહીં કહા) [યસ્માત્ ]
ક્યોંકિ [ઘાતીનિ ] ઘાતિકર્મ [ક્ષયં જાતાનિ ] ક્ષયકો પ્રાપ્ત હુએ હૈં
સુખત્વ ન હો ?
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
ખેદનિદાનતાં પ્રતિપદ્યન્તે
સ્વયમેવ પરિણમત્ કેવલમેવ પરિણામઃ, તતઃ કુતોઽન્યઃ પરિણામો યદ્દ્વારેણ ખેદસ્યાત્મ-
લાભઃ
કેવલજ્ઞાનસ્ય ખેદો નાસ્તીતિ સુખમેવ
હોકર થકનેવાલે આત્માકે લિયે ખેદકે કારણ હોતે હૈં
હૈં ઐસે સમસ્ત પદાર્થોંકી જ્ઞેયાકારરૂપ (વિવિધતાકો પ્રકાશિત કરનેકા સ્થાનભૂત કેવલજ્ઞાન,
ચિત્રિત્ દીવારકી ભાઁતિ, સ્વયં) હી અનન્તસ્વરૂપ સ્વયમેવ પરિણમિત હોનેસે કેવલજ્ઞાન હી
પરિણામ હૈ
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
કેવલસુખયોર્વ્યતિરેકઃ
નાસ્તિ, તથૈવ ચ શુદ્ધાત્મસર્વપ્રદેશેષુ સમરસીભાવેન પરિણમમાનાનાં સહજશુદ્ધાનન્દૈકલક્ષણસુખ-
રસાસ્વાદપરિણતિરૂપામાત્મનઃ સકાશાદભિન્નામનાકુલતાં પ્રતિ ખેદો નાસ્તિ
હી સુખ હૈ, ઇસલિયે કેવલજ્ઞાન ઔર સુખકા વ્યતિરેક કહાઁ હૈ ?
કિયા ગયા હૈ :
હોનેસે વહાઁ થકાવટ યા દુઃખ નહીં હૈ
અત્યન્ત નિષ્કંપ -સ્થિર -અક્ષુબ્ધ -અનાકુલ હૈ; ઔર અનાકુલ હોનેસે સુખી હૈ
હૈ
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
નષ્ટ હો ચુકા હૈ [પુનઃ ] ઔર [યત્ તુ ] જો [ઇષ્ટં ] ઇષ્ટ હૈ [તત્ ] વહ સબ [લબ્ધં ] પ્રાપ્ત
હુઆ હૈ
લોકાલોકમેં વિસ્તૃત હોનેસે ઔર જ્ઞાન પદાર્થોંકે પારકો પ્રાપ્ત હોનેસે વે (દર્શન -જ્ઞાન)
સ્વચ્છન્દતાપૂર્વક (-સ્વતંત્રતાપૂર્વક, બિના અંકુશ, કિસીસે બિના દબે) વિકસિત હૈં (ઇસપ્રકાર
દર્શન -જ્ઞાનરૂપ સ્વભાવકે પ્રતિઘાતકા અભાવ હૈ) ઇસલિયે સ્વભાવકે પ્રતિઘાતકા અભાવ
જિસકા કારણ હૈ ઐસા સુખ અભેદવિવક્ષાસે કેવલજ્ઞાનકા સ્વરૂપ હૈ
છે નષ્ટ સર્વ અનિષ્ટ ને જે ઇષ્ટ તે સૌ પ્રાપ્ત છે