Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version

યે ખલુ વિષયવિષયિસન્નિપાતલક્ષણમિન્દ્રિયાર્થસન્નિકર્ષમધિગમ્ય ક્રમોપજાયમાને- નેહાદિકપ્રક્રમેણ પરિચ્છિન્દન્તિ, તે કિલાતિવાહિતસ્વાસ્તિત્વકાલમનુપસ્થિતસ્વાસ્તિત્વકાલં વા ન જાનાતીતિ વિચારયતિ ---અત્થં ઘટપટાદિજ્ઞેયપદાર્થં . કથંભૂતં . અક્ખણિવદિદં અક્ષનિપતિતં ઇન્દ્રિયપ્રાપ્તં ઇન્દ્રિયસંબદ્ધં . ઇત્થંભૂતમર્થં ઈહાપુવ્વેહિં જે વિજાણંતિ અવગ્રહેહાવાયાદિક્રમેણ યે પુરુષા વિજાનન્તિ હિ સ્ફુ ટં . તેસિં પરોક્ખભૂદં તેષાં સમ્બન્ધિ જ્ઞાનં પરોક્ષભૂતં સત્ ણાદુમસક્કં તિ પણ્ણત્તં સૂક્ષ્માદિપદાર્થાન્ જ્ઞાતુમશક્યમિતિ પ્રજ્ઞપ્તં કથિતમ્ . કૈઃ . જ્ઞાનિભિરિતિ . તદ્યથા --ચક્ષુરાદીન્દ્રિયં ઘટપટાદિપદાર્થપાર્શ્વે ગત્વા પશ્ચાદર્થં જાનાતીતિ સન્નિકર્ષલક્ષણં નૈયાયિકમતે . અથવા સંક્ષેપેણેન્દ્રિયાર્થયોઃ સંબન્ધઃ સન્નિકર્ષઃ સ એવ પ્રમાણમ્ . સ ચ સન્નિકર્ષ આકાશાદ્યમૂર્તપદાર્થેષુ દેશાન્તરિતમેર્વાદિ-

અબ, ઇન્દ્રિયજ્ઞાનકે લિયે નષ્ટ ઔર અનુત્પન્નકા જાનના અશક્ય હૈ (અર્થાત્ ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હી નષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન પદાર્થોંકો -પર્યાયોંકો નહીં જાન સકતા) ઐસા ન્યાયસે નિશ્ચિત કરતે હૈં .

અન્વયાર્થ : — [યે ] જો [અક્ષનિપતિતં ] અક્ષપતિત અર્થાત્ ઇન્દ્રિયગોચર [અર્થં ] પદાર્થકો [ઈહાપૂર્વૈઃ ] ઈહાદિક દ્વારા [વિજાનન્તિ ] જાનતે હૈં, [તેષાં ] ઉનકે લિયે [પરોક્ષભૂતં ] ૧પરોક્ષભૂત પદાર્થકો [જ્ઞાતું ] જાનના [અશક્યં ] અશક્ય હૈ [ઇતિ પ્રજ્ઞપ્તં ] ઐસા સર્વજ્ઞદેવને કહા હૈ ..૪૦..

ટીકા : — વિષય ઔર વિષયીકા ૨સન્નિપાત જિસકા લક્ષણ (-સ્વરૂપ) હૈ, ઐસે ઇન્દ્રિય ઔર પદાર્થકે ૩સન્નિકર્ષકો પ્રાપ્ત કરકે, જો અનુક્રમસે ઉત્પન્ન ઈહાદિકકે ક્રમસે જાનતે હૈં વે ઉસે નહીં જાન સકતે જિસકા સ્વ -અસ્તિત્વકાલ બીત ગયા હૈ તથા જિસકા સ્વ- અસ્તિત્વકાલ ઉપસ્થિત નહીં હુઆ હૈ ક્યોંકિ (-અતીત -અનાગત પદાર્થ ઔર ઇન્દ્રિયકે) યથોક્ત ૧. પરોક્ષ = અક્ષસે પર અર્થાત્ અક્ષસે દૂર હોવે ઐસા; ઇન્દ્રિય અગોચર . ૨. સન્નિપાત = મિલાપ; સંબંધ હોના વહ .૩. સન્નિકર્ષ = સંબંધ, સમીપતા .

ઈહાદિપૂર્વક જાણતા જે અક્ષપતિત પદાર્થને, તેને પરોક્ષ પદાર્થ જાણવું શક્ય ના — જિનજી કહે .૪૦.

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version

યથોદિતલક્ષણસ્ય ગ્રાહ્યગ્રાહકસંબન્ધસ્યાસંભવતઃ પરિચ્છેત્તું ન શક્નુવન્તિ ..૪૦..

ઇન્દ્રિયજ્ઞાનં નામ ઉપદેશાન્તઃકરણેન્દ્રિયાદીનિ વિરૂપકારણત્વેનોપલબ્ધિસંસ્કારાદીન્ પદાર્થેષુ કાલાન્તરિતરામરાવણાદિષુ સ્વભાવાન્તરિતભૂતાદિષુ તથૈવાતિસૂક્ષ્મેષુ પરચેતોવૃત્તિ- પુદ્ગલપરમાણ્વાદિષુ ચ ન પ્રવર્તતે . કસ્માદિતિ ચેત્ . ઇન્દ્રિયાણાં સ્થૂલવિષયત્વાત્, તથૈવ મૂર્તવિષયત્વાચ્ચ . તતઃ કારણાદિન્દ્રિયજ્ઞાનેન સર્વજ્ઞો ન ભવતિ . તત એવ ચાતીન્દ્રિયજ્ઞાનોત્પત્તિકારણં રાગાદિવિકલ્પરહિતં સ્વસંવેદનજ્ઞાનં વિહાય પઞ્ચેન્દ્રિયસુખસાધનભૂતેન્દ્રિયજ્ઞાને નાનામનોરથવિકલ્પ- જાલરૂપે માનસજ્ઞાને ચ યે રતિં કુર્વન્તિ તે સર્વજ્ઞપદં ન લભન્તે ઇતિ સૂત્રાભિપ્રાયઃ ..૪૦.. લક્ષણ (-યથોક્તસ્વરૂપ, ઊ પર કહા ગયા જૈસા) ૧ગ્રાહ્યગ્રાહકસમ્બન્ધકા અસંભવ હૈ .

ભાવાર્થ : — ઇન્દ્રિયોંકે સાથ પદાર્થકા (અર્થાત્ વિષયીકે સાથ વિષયકા) સન્નિકર્ષ સમ્બન્ધ હો તભી (અવગ્રહ -ઈહા -અવાય -ધારણારૂપ ક્રમસે) ઇન્દ્રિય જ્ઞાન પદાર્થકો જાન સકતા હૈ . નષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન પદાર્થોંકે સાથ ઇન્દ્રિયોંકા સન્નિકર્ષ -સમ્બન્ધ ન હોનેસે ઇન્દ્રિય જ્ઞાન ઉન્હેં નહીં જાન સકતા . ઇસલિયે ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હીન હૈ, હેય હૈ ..૪૦..

અબ, ઐસા સ્પષ્ટ કરતે હૈં કિ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનકે લિયે જો જો કહા જાતા હૈ વહ (સબ) સંભવ હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [અપ્રદેશં ] જો જ્ઞાન અપ્રદેશકો, [સપ્રદેશં ] સપ્રદેશકો, [મૂર્તં ] મૂર્તકો, [અમૂર્તઃ ચ ] ઔર અમૂર્તકો તથા [અજાતં ] અનુત્પન્ન [ચ ] ઔર [પ્રલયંગતં ] નષ્ટ [પર્યાયં ] પર્યાયકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ, [તત્ જ્ઞાનં ] વહ જ્ઞાન [અતીન્દ્રિયં ] અતીન્દ્રિય [ભણિતમ્ ] કહા ગયા હૈ ..૪૧..

ટીકા : — ઇન્દ્રિયજ્ઞાન ઉપદેશ, અન્તઃકરણ ઔર ઇન્દ્રિય ઇત્યાદિકો ૧. ઇન્દ્રિયગોચર પદાર્થ ગ્રાહ્ય હૈ ઔર ઇન્દ્રિયાઁ ગ્રાહક હૈં .

જે જાણતું અપ્રદેશને, સપ્રદેશ, મૂર્ત, અમૂર્તને, પર્યાય નષ્ટ -અજાતને, ભાખ્યું અતીંદ્રિય જ્ઞાન તે . ૪૧.

Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version

અન્તરંગસ્વરૂપકારણત્વેનોપાદાય પ્રવર્તતે; પ્રવર્તમાનં ચ સપ્રદેશમેવાધ્યવસ્યતિ સ્થૂલોપલમ્ભક- ત્વાન્નાપ્રદેશમ્; મૂર્તમેવાવગચ્છતિ તથાવિધવિષયનિબન્ધનસદ્ભાવાન્નામૂર્તમ્; વર્તમાનમેવ પરિચ્છિ- નત્તિ વિષયવિષયિસન્નિપાતસદ્ભાવાન્ન તુ વૃત્તં વર્ત્સ્યચ્ચ . યત્તુ પુનરનાવરણમતીન્દ્રિયં જ્ઞાનં તસ્ય સમિદ્ધધૂમધ્વજસ્યેવાનેકપ્રકારતાલિંગિતં દાહ્યં દાહ્યતાનતિક્રમાદ્દાહ્યમેવ યથા તથાત્મનઃ અપ્રદેશં સપ્રદેશં મૂર્તમમૂર્તમજાતમતિવાહિતં ચ પર્યાયજાતં જ્ઞેયતાનતિક્રમાત્પરિચ્છેદ્યમેવ ભવતીતિ ..૪૧.. અથાતીન્દ્રિયજ્ઞાનમતીતાનાગતસૂક્ષ્માદિપદાર્થાન્ જાનાતીત્યુપદિશતિ ---અપદેસં અપ્રદેશં કાલાણુપરમાણ્વાદિ સપદેસં શુદ્ધજીવાસ્તિકાયાદિપઞ્ચાસ્તિકાયસ્વરૂપં મુત્તં મૂર્તં પુદ્ગલદ્રવ્યં અમુત્તં ચ અમૂર્તં ચ શુદ્ધજીવદ્રવ્યાદિ પજ્જયમજાદં પલયં ગદં ચ પર્યાયમજાતં ભાવિનં પ્રલયં ગતં ચાતીતમેતત્સર્વં પૂર્વોક્તં જ્ઞેયં વસ્તુ જાણદિ જાનાતિ યદ્જ્ઞાનં કર્તૃ તં ણાણમદિંદિયં ભણિયં તદ્જ્ઞાનમતીન્દ્રિયં ભણિતં, તેનૈવ સર્વજ્ઞો ભવતિ . તત એવ ચ પૂર્વગાથોદિતમિન્દ્રિયજ્ઞાનં માનસજ્ઞાનં ચ ત્યક્ત્વા યે નિર્વિકલ્પસમાધિ- રૂપસ્વસંવેદનજ્ઞાને સમસ્તવિભાવપરિણામત્યાગેન રતિં કુર્વન્તિ ત એવ પરમાહ્લાદૈકલક્ષણસુખસ્વભાવં સર્વજ્ઞપદં લભન્તે ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૪૧.. એવમતીતાનાગતપર્યાયા વર્તમાનજ્ઞાને પ્રત્યક્ષા ન ભવન્તીતિ ૧વિરૂપ - કારણતાસે (ગ્રહણ કરકે) ઔર ૨ઉપલબ્ધિ (-ક્ષયોપશમ), ૩સંસ્કાર ઇત્યાદિકો અંતરઙ્ગ સ્વરૂપ -કારણતાસે ગ્રહણ કરકે પ્રવૃત્ત હોતા હૈ; ઔર વહ પ્રવૃત્ત હોતા હુઆ સપ્રદેશકો હી જાનતા હૈ ક્યોંકિ વહ સ્થૂલકો જાનનેવાલા હૈ, અપ્રદેશકો નહીં જાનતા, (ક્યોંકિ વહ સૂક્ષ્મકો જાનનેવાલા નહીં હૈ ); વહ મૂર્તકો હી જાનતા હૈ ક્યોંકિ વૈસે (મૂર્તિક) વિષયકે સાથ ઉસકા સમ્બન્ધ હૈ, વહ અમૂર્તકો નહીં જાનતા (ક્યોંકિ અમૂર્તિક વિષયકે સાથ ઇન્દ્રિયજ્ઞાનકા સમ્બન્ધ નહીં હૈ ); વહ વર્તમાનકો હી જાનતા હૈ, ક્યોંકિ વિષય -વિષયીકે સન્નિપાત સદ્ભાવ હૈ, વહ પ્રવર્તિત હો ચુકનેવાલેકો ઔર ભવિષ્યમેં પ્રવૃત્ત હોનેવાલેકો નહીં જાનતા (ક્યોંકિ ઇન્દ્રિય ઔર પદાર્થકે સન્નિકર્ષકા અભાવ હૈ )

પરન્તુ જો અનાવરણ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન હૈ ઉસે અપને અપ્રદેશ, સપ્રદેશ, મૂર્ત ઔર અમૂર્ત (પદાર્થ માત્ર) તથા અનુત્પન્ન એવં વ્યતીત પર્યાયમાત્ર, જ્ઞેયતાકા અતિક્રમણ ન કરનેસે જ્ઞેય હી હૈ — જૈસે પ્રજ્વલિત અગ્નિકો અનેક પ્રકારકા ઈંધન, દાહ્યતાકા અતિક્રમણ ન કરનેસે દાહ્ય હી હૈ . (જૈસે પ્રદીપ્ત અગ્નિ દાહ્યમાત્રકો — ઈંધનમાત્રકો — જલા દેતી હૈ, ઉસીપ્રકાર નિરાવરણ જ્ઞાન જ્ઞેયમાત્રકો — દ્રવ્યપર્યાયમાત્રકો — જાનતા હૈ ) ..૪૧.. ૧. વિરૂપ = જ્ઞાનકે સ્વરૂપસે ભિન્ન સ્વરૂપવાલે . (ઉપદેશ, મન ઔર ઇન્દ્રિયાઁ પૌદ્ગલિક હોનેસે ઉનકા રૂપ

જ્ઞાનકે સ્વરૂપસે ભિન્ન હૈ . વે ઇન્દ્રિયજ્ઞાનમેં બહિરંગ કારણ હૈં .) ૨. ઉપલબ્ધિ = જ્ઞાનાવરણીય કર્મકે ક્ષયોપશમકે નિમિત્તસે પદાર્થોંકો જાનનેકી શક્તિ. (યહ ‘લબ્ધ’ શક્તિ

જબ ‘ઉપયુક્ત’ હોતી હૈં તભી પદાર્થ જાનનેમેં આતે હૈ .) ૩. સંસ્કાર = ભૂતકાલમેં જાને હુયે પદાર્થોંકી ધારણા .

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version

પરિચ્છેત્તા હિ યત્પરિચ્છેદ્યમર્થં પરિણમતિ તન્ન તસ્ય સકલકર્મકક્ષક્ષયપ્રવૃત્તસ્વાભાવિક- પરિચ્છેદનિદાનમથવા જ્ઞાનમેવ નાસ્તિ તસ્ય; યતઃ પ્રત્યર્થપરિણતિદ્વારેણ મૃગતૃષ્ણામ્ભોભાર- સંભાવનાકરણમાનસઃ સુદુઃસહં કર્મભારમેવોપભુંજાનઃ સ જિનેન્દ્રૈરુદ્ગીતઃ ..૪૨.. બૌદ્ધમતનિરાકરણમુખ્યત્વેન ગાથાત્રયં, તદનન્તરમિન્દ્રિયજ્ઞાનેન સર્વજ્ઞો ન ભવત્યતીન્દ્રિયજ્ઞાનેન ભવતીતિ નૈયાયિકમતાનુસારિશિષ્યસંબોધનાર્થં ચ ગાથાદ્વયમિતિ સમુદાયેન પઞ્ચમસ્થલે ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ .. અથ રાગદ્વેષમોહાઃ બન્ધકારણં, ન ચ જ્ઞાનમિત્યાદિકથનરૂપેણ ગાથાપઞ્ચકપર્યન્તં વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તદ્યથા --યસ્યેષ્ટાનિષ્ટવિકલ્પરૂપેણ કર્મબન્ધકારણભૂતેન જ્ઞેયવિષયે પરિણમનમસ્તિ તસ્ય ક્ષાયિકજ્ઞાનં નાસ્તીત્યાવેદયતિ ---પરિણમદિ ણેયમટ્ઠં ણાદા જદિ નીલમિદં પીતમિદમિત્યાદિવિકલ્પરૂપેણ યદિ જ્ઞેયાર્થં પરિણમતિ જ્ઞાતાત્મા ણેવ ખાઇગં તસ્સ ણાણં તિ તસ્યાત્મનઃ ક્ષાયિકજ્ઞાનં નૈવાસ્તિ . અથવા જ્ઞાનમેવ નાસ્તિ . કસ્માન્નાસ્તિ . તં જિણિંદા ખવયંતં કમ્મમેવુત્તા તં પુરુષં કર્મતાપન્નં જિનેન્દ્રાઃ કર્તારઃ ઉક્તવંતઃ .

અબ, ઐસી શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરતે હૈં કિ જ્ઞેય પદાર્થરૂપ પરિણમન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી (જ્ઞેયાર્થપરિણમનસ્વરૂપ) ક્રિયા જ્ઞાનમેંસે ઉત્પન્ન નહીં હોતી : —

અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાતા ] જ્ઞાતા [યદિ ] યદિ [જ્ઞેયં અર્થં ] જ્ઞેય પદાર્થરૂપ [પરિણમતિ ] પરિણમિત હોતા હો તો [તસ્ય ] ઉસકે [ક્ષાયિકં જ્ઞાનં ] ક્ષાયિક જ્ઞાન [ન એવ ઇતિ ] હોતા હી નહીં . [જિનેન્દ્રા:] જિનેન્દ્રદેવોંને [તં ] ઉસે [કર્મ એવ ] કર્મકો હી [ક્ષપયન્તં ] અનુભવ કરનેવાલા [ઉક્તવન્તઃ ] કહા હૈ ..૪૨..

ટીકા : – યદિ જ્ઞાતા જ્ઞેય પદાર્થરૂપ પરિણમિત હોતા હો , તો ઉસે સકલ કર્મવનકે ક્ષયસે પ્રવર્તમાન સ્વાભાવિક જાનપનેકા કારણ (ક્ષાયિક જ્ઞાન) નહીં હૈ; અથવા ઉસે જ્ઞાન હી નહીં હૈ; ક્યોંકિ પ્રત્યેક પદાર્થરૂપસે પરિણતિકે દ્વારા મૃગતૃષ્ણામેં જલસમૂહકી કલ્પના કરનેકી ભાવનાવાલા વહ (આત્મા) અત્યન્ત દુઃસહ કર્મભારકો હી ભોગતા હૈ ઐસા જિનેન્દ્રોંને કહા હૈ .

જો જ્ઞેય અર્થે પરિણમે જ્ઞાતા, ન ક્ષાયિક જ્ઞાન છે; તે કર્મને જ અનુભવે છે એમ જિનદેવો કહે .૪૨.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version

સંસારિણો હિ નિયમેન તાવદુદયગતાઃ પુદ્ગલકર્માંશાઃ સન્ત્યેવ . અથ સ સત્સુ તેષુ કિં કુર્વન્તમ્ . ક્ષપયન્તમનુભવન્તમ્ . કિમેવ . કર્મૈવ . નિર્વિકારસહજાનન્દૈકસુખસ્વભાવાનુભવનશૂન્યઃ સન્નુદયાગતં સ્વકીયકર્મૈવ સ અનુભવન્નાસ્તે ન ચ જ્ઞાનમિત્યર્થઃ . અથવા દ્વિતીયવ્યાખ્યાનમ્ — યદિ જ્ઞાતા પ્રત્યર્થં પરિણમ્ય પશ્ચાદર્થં જાનાતિ તદા અર્થાનામાનન્ત્યાત્સર્વપદાર્થપરિજ્ઞાનં નાસ્તિ . અથવા તૃતીયવ્યાખ્યાનમ્ – બહિરઙ્ગજ્ઞેયપદાર્થાન્ યદા છદ્મસ્થાવસ્થાયાં ચિન્તયતિ તદા રાગાદિવિકલ્પરહિતં સ્વસંવેદનજ્ઞાનં નાસ્તિ, તદભાવે ક્ષાયિકજ્ઞાનમેવ નોત્પદ્યતે ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૪૨.. અથાનન્તપદાર્થ- પરિચ્છિત્તિપરિણમનેઽપિ જ્ઞાનં બન્ધકારણં ન ભવતિ, ન ચ રાગાદિરહિતકર્મોદયોઽપીતિ નિશ્ચિનોતિ — ઉદયગદા કમ્મંસા જિણવરવસહેહિં ણિયદિણા ભણિયા ઉદયગતા ઉદયં પ્રાપ્તાઃ કર્માંશા

ભાવાર્થ : — જ્ઞેય પદાર્થરૂપસે પરિણમન કરના અર્થાત્ ‘યહ હરા હૈ, યહ પીલા હૈ’ ઇત્યાદિ વિકલ્પરૂપસે જ્ઞેય પદાર્થોંમેં પરિણમન કરના વહ કર્મકા ભોગના હૈ, જ્ઞાનકા નહીં . નિર્વિકાર સહજ આનન્દમેં લીન રહકર સહજરૂપસે જાનતે રહના વહી જ્ઞાનકા સ્વરૂપ હૈ; જ્ઞેય પદાર્થોંમેં રુકના — ઉનકે સન્મુખ વૃત્તિ હોના, વહ જ્ઞાનકા સ્વરૂપ નહીં હૈ ..૪૨..

(યદિ ઐસા હૈ ) તો ફિ ર જ્ઞેય પદાર્થરૂપ પરિણમન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી (જ્ઞેયાર્થપરિણમનસ્વરૂપ) ક્રિયા ઔર ઉસકા ફલ કહાઁસે (કિસ કારણસે) ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઐસા અબ વિવેચન કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ઉદયગતાઃ કર્માંશાઃ ] (સંસારી જીવકે) ઉદયપ્રાપ્ત કર્માંશ (જ્ઞાનાવરણીય આદિ પુદ્ગલકર્મકે ભેદ) [નિયત્યા ] નિયમસે [જિનવરવૃષભૈઃ ] જિનવર વૃષભોંને [ભણિતાઃ] કહે હૈં . [તેષુ ] જીવ ઉન કર્માંશોંકે હોને પર [વિમૂઢઃ રક્તઃ દુષ્ટઃ વા ] મોહી, રાગી અથવા દ્વેષી હોતા હુઆ [બન્ધં અનુભવતિ ] બન્ધકા અનુભવ કરતા હૈ ..૪૩..

ભાખ્યાં જિને કર્મો ઉદયગત નિયમથી સંસારીને, તે કર્મ હોતાં મોહી -રાગી -દ્વેષી બંધ અનુભવે .૪૩.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version

સંચેતયમાનો મોહરાગદ્વેષપરિણતત્વાત્ જ્ઞેયાર્થપરિણમનલક્ષણયા ક્રિયયા યુજ્યતે . તત એવ ચ ક્રિયાફલભૂતં બન્ધમનુભવતિ . અતો મોહોદયાત્ ક્રિયાક્રિયાફલે, ન તુ જ્ઞાનાત્ ..૪૩..

જ્ઞાનાવરણાદિમૂલોત્તરકર્મપ્રકૃતિભેદાઃ જિનવરવૃષભૈર્નિયત્યા સ્વભાવેન ભણિતાઃ, કિંતુ સ્વકીય- શુભાશુભફલં દત્વા ગચ્છન્તિ, ન ચ રાગાદિપરિણામરહિતાઃ સન્તો બન્ધં કુર્વન્તિ . તર્હિ કથં બન્ધં કરોતિ જીવઃ ઇતિ ચેત્ . તેસુ વિમૂઢો રત્તો દુટ્ઠો વા બન્ધમણુભવદિ તેષુ ઉદયાગતેષુ સત્સુ કર્માંશેષુ મોહરાગદ્વેષવિલક્ષણનિજશુદ્ધાત્મતત્ત્વભાવનારહિતઃ સન્ યો વિશેષેણ મૂઢો રક્તો દુષ્ટો વા ભવતિ સઃ કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તગુણવ્યક્તિલક્ષણમોક્ષાદ્વિલક્ષણં પ્રકૃતિસ્થિત્યનુભાગપ્રદેશભેદભિન્નં બન્ધમનુભવતિ . તતઃ સ્થિતમેતત્ જ્ઞાનં બન્ધકારણં ન ભવતિ કર્મોદયોઽપિ, કિંતુ રાગાદયો બન્ધકારણમિતિ ..૪૩.. અથ કેવલિનાં રાગાદ્યભાવાદ્ધર્મોપદેશાદયોઽપિ બન્ધકારણં ન ભવન્તીતિ કથયતિ ---ઠાણણિસેજ્જવિહારા ધમ્મુવદેસો ય સ્થાનમૂર્ધ્વસ્થિતિર્નિષદ્યા ચાસનં શ્રીવિહારો ધર્મોપદેશશ્ચ ણિયદયો એતે વ્યાપારા નિયતયઃ સ્વભાવા વહ સંસારી, ઉન ઉદયગત કર્માંશોંકે અસ્તિત્વમેં, ચેતતે -જાનતે -અનુભવ કરતે હુએ, મોહ -રાગ- દ્વેષમેં પરિણત હોનેસે જ્ઞેય પદાર્થોંમેં પરિણમન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી (જ્ઞેયાર્થપરિણમનસ્વરૂપ) ક્રિયાકે સાથ યુક્ત હોતા હૈ; ઔર ઇસીલિયે ક્રિયાકે ફલભૂત બન્ધકા અનુભવ કરતા હૈ . ઇસસે (ઐસા કહા હૈ કિ) મોહકે ઉદયસે હી (મોહકે ઉદયમેં યુક્ત હોનેકે કારણસે હી) ક્રિયા ઔર ક્રિયાફલ હોતા હૈ, જ્ઞાનસે નહીં .

ભાવાર્થ : — સમસ્ત સંસારી જીવોંકે કર્મકા ઉદય હૈ, પરન્તુ વહ ઉદય વન્ધકા કારણ નહીં હૈ . યદિ કર્મનિમિત્તક ઇષ્ટ -અનિષ્ટ ભાવોંમેં જીવ રાગી -દ્વેષી -મોહી હોકર પરિણમન કરે તો બન્ધ હોતા હૈ . ઇસસે યહ બાત સિદ્ધ હુઈ કિ જ્ઞાન, ઉદય પ્રાપ્ત પૌદ્ગલિક કર્મ યા કર્મોદયસે ઉત્પન્ન દેહાદિકી ક્રિયાએઁ બન્ધકા કારણ નહીં હૈં, બન્ધકે કારણ માત્ર રાગ -દ્વેષ -મોહભાવ હૈં . ઇસલિયે વે ભાવ સર્વપ્રકારસે ત્યાગને યોગ્ય હૈ ..૪૩..

અબ, ઐસા ઉપદેશ દેતે હૈં કિ કેવલીભગવાનકે ક્રિયા ભી ક્રિયાફલ (-બન્ધ) ઉત્પન્ન નહીં કરતી : —

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version

યથા હિ મહિલાનાં પ્રયત્નમન્તરેણાપિ તથાવિધયોગ્યતાસદ્ભાવાત્ સ્વભાવભૂત એવ માયોપગુણ્ઠનાગુણ્ઠિતો વ્યવહારઃ પ્રવર્તતે, તથા હિ કેવલિનાં પ્રયત્નમન્તરેણાપિ તથાવિધ- યોગ્યતાસદ્ભાવાત્ સ્થાનમાસનં વિહરણં ધર્મદેશના ચ સ્વભાવભૂતા એવ પ્રવર્તન્તે . અપિ ચાવિરુદ્ધમેતદમ્ભોધરદૃષ્ટાન્તાત્ . યથા ખલ્વમ્ભોધરાકારપરિણતાનાં પુદ્ગલાનાં ગમનમવસ્થાનં ગર્જનમમ્બુવર્ષં ચ પુરુષપ્રયત્નમન્તરેણાપિ દૃશ્યન્તે, તથા કેવલિનાં સ્થાનાદયોઽબુદ્ધિપૂર્વકા એવ દૃશ્યન્તે . અતોઽમી સ્થાનાદયો મોહોદયપૂર્વકત્વાભાવાત્ ક્રિયાવિશેષા અપિ કેવલિનાં ક્રિયાફલભૂતબન્ધસાધનાનિ ન ભવન્તિ ..૪૪.. અનીહિતાઃ . કેષામ્ . તેસિં અરહંતાણં તેષામર્હતાં નિર્દોષિપરમાત્મનામ્ . ક્વ . કાલે અર્હદવસ્થાયામ્ . ક ઇવ . માયાચારો વ્વ ઇત્થીણં માયાચાર ઇવ સ્ત્રીણામિતિ . તથા હિ — યથા સ્ત્રીણાં સ્ત્રીવેદોદય- સદ્ભાવાત્પ્રયત્નાભાવેઽપિ માયાચારઃ પ્રવર્તતે, તથા ભગવતાં શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રતિપક્ષભૂતમોહોદયકાર્યેહાપૂર્વ-

અન્વયાર્થ : — [તેષામ્ અર્હતાં ] ઉન અરહન્ત ભગવન્તોંકે [કાલે ] ઉસ સમય [સ્થાનનિષદ્યાવિહારાઃ ] ખડે રહના, બૈઠના, વિહાર [ધર્મોપદેશઃ ચ ] ઔર ધર્મોપદેશ-[સ્ત્રીણાં માયાચારઃ ઇવ ] સ્ત્રિયોંકે માયાચારકી ભાઁતિ, [નિયતયઃ ] સ્વાભાવિક હી — પ્રયત્ન બિના હી — હોતા હૈ ..૪૪..

ટીકા : — જૈસે સ્ત્રિયોંકે, પ્રયત્નકે બિના ભી, ઉસ પ્રકાર યોગ્યતાકા સદ્ભાવ હોનેસે સ્વભાવભૂત હી માયાકે ઢક્કનસે ઢઁકા હુઆ વ્યવહાર પ્રવર્તતા હૈ, ઉસીપ્રકાર કેવલીભગવાનકે, પ્રયત્નકે બિના હી ( – પ્રયત્ન ન હોનેપર ભી) ઉસ પ્રકારકી યોગ્યતાકા સદ્ભાવ હોનેસે ખડે રહના, બૈઠના, વિહાર ઔર ધર્મદેશના સ્વભાવભૂત હી પ્રવર્તતે હૈં ઔર યહ (પ્રયત્નકે બિના હી વિહારાદિકા હોના), બાદલકે દૃષ્ટાન્તસે અવિરુદ્ધ હૈ . જૈસે બાદલકે આકારરૂપ પરિણમિત પુદ્ગલોંકા ગમન, સ્થિરતા, ગર્જન ઔર જલવૃષ્ટિ પુરુષ -પ્રયત્નકે બિના ભી દેખી જાતી હૈ, ઉસીપ્રકાર કેવલીભગવાનકે ખડે રહના ઇત્યાદિ અબુદ્ધિપૂર્વક હી (ઇચ્છાકે બિના હી) દેખા જાતા હૈ . ઇસલિયે યહ સ્થાનાદિક ( – ખડે રહને -બૈઠને ઇત્યાદિકા વ્યાપાર), મોહોદયપૂર્વક ન હોનેસે, ક્રિયાવિશેષ ( – ક્રિયાકે પ્રકાર) હોને પર ભી કેવલી ભગવાનકે ક્રિયાફલભૂત બન્ધકે સાધન નહીં હોતે .

ભાવાર્થ : — કેવલી ભગવાનકે સ્થાન, આસન ઔર વિહાર, યહ કાયયોગસમ્બન્ધી ક્રિયાએઁ તથા દિવ્યધ્વનિસે નિશ્ચય -વ્યવહારસ્વરૂપ ધર્મકા ઉપદેશ – વચનયોગ સમ્બન્ધી ક્રિયા-

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version

અર્હન્તઃ ખલુ સકલસમ્યક્પરિપક્વપુણ્યકલ્પપાદપફલા એવ ભવન્તિ . ક્રિયા તુ તેષાં યા કાચન સા સર્વાપિ તદુદયાનુભાવસંભાવિતાત્મસંભૂતિતયા કિલૌદયિક્યેવ . અથૈવંભૂતાપિ સા પ્રયત્નાભાવેઽપિ શ્રીવિહારાદયઃ પ્રવર્તન્તે . મેઘાનાં સ્થાનગમનગર્જનજલવર્ષણાદિવદ્વા . તતઃ સ્થિતમેતત્ મોહાદ્યભાવાત્ ક્રિયાવિશેષા અપિ બન્ધકારણં ન ભવન્તીતિ ..૪૪.. અથ પૂર્વં યદુક્તં રાગાદિ- રહિતકર્મોદયો બન્ધકારણં ન ભવતિ વિહારાદિક્રિયા ચ, તમેવાર્થં પ્રકારાન્તરેણ દૃઢયતિ ---પુણ્ણફલા અરહંતા પઞ્ચમહાકલ્યાણપૂજાજનકં ત્રૈલોક્યવિજયકરં યત્તીર્થકરનામ પુણ્યકર્મ તત્ફલભૂતા અર્હન્તો ભવન્તિ . તેસિં કિરિયા પુણો હિ ઓદઇયા તેષાં યા દિવ્યધ્વનિરૂપવચનવ્યાપારાદિક્રિયા સા નિઃક્રિયશુદ્ધાત્મ- અઘાતિકર્મકે નિમિત્તસે સહજ હી હોતી હૈ . ઉસમેં કેવલી ભગવાનકી કિંચિત્ માત્ર ઇચ્છા નહીં હોતી, ક્યોંકિ જહાઁ મોહનીય -કર્મકા સર્વથા ક્ષય હો ગયા હૈ વહાઁ ઉસકી કાર્યભૂત ઇચ્છા કહાઁસે હોગી ? ઇસપ્રકાર ઇચ્છાકે બિના હી — મોહ -રાગ -દ્વેષકે બિના હી — હોનેસે કેવલી -ભગવાનકે લિયે વે ક્રિયાએઁ બન્ધકા કારણ નહીં હોતીં ..૪૪..

ઇસપ્રકાર હોનેસે તીર્થંકરોંકે પુણ્યકા વિપાક અકિંચિત્કર હી હૈ (-કુછ કરતા નહીં હૈ, સ્વભાવકા કિંચિત્ ઘાત નહીં કરતા) ઐસા અબ નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અર્હન્તઃ ] અરહન્તભગવાન [પુણ્યફલાઃ ] પુણ્યફલવાલે હૈં [પુનઃ હિ ] ઔર [તેષાં ક્રિયા ] ઉનકી ક્રિયા [ઔદયિકી ] ઔદયિકી હૈ; [મોહાદિભિઃ વિરહિતા ] મોહાદિસે રહિત હૈ [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [સા ] વહ [ક્ષાયિકી ] ક્ષાયિકી [ઇતિ મતા ] માની ગઈ હૈ ..૪૫..

ટીકા : — અરહન્તભગવાન જિનકે વાસ્તવમેં પુણ્યરૂપી કલ્પવૃક્ષકે સમસ્ત ફલ ભલીભાઁતિ પરિપક્વ હુએ હૈં ઐસે હી હૈં, ઔર ઉનકી જો ભી ક્રિયા હૈ વહ સબ ઉસકે

છે પુણ્યફલ અર્હંત, ને અર્હંતકિરિયા ઉદયિકી; મોહાદિથી વિરહિત તેથી તે ક્રિયા ક્ષાયિક ગણી .૪૫.

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version

સમસ્તમહામોહમૂર્ધાભિષિક્તસ્કન્ધાવારસ્યાત્યન્તક્ષયે સંભૂતત્વાન્મોહરાગદ્વેષરૂપાણામુપરંજકાનામ- ભાવાચ્ચૈતન્યવિકારકારણતામનાસાદયન્તી નિત્યમૌદયિકી કાર્યભૂતસ્ય બન્ધસ્યાકારણભૂતતયા કાર્યભૂતસ્ય મોક્ષસ્ય કારણભૂતતયા ચ ક્ષાયિક્યેવ કથં હિ નામ નાનુમન્યેત . અથાનુમન્યેત ચેત્તર્હિ કર્મવિપાકોઽપિ ન તેષાં સ્વભાવવિઘાતાય ..૪૫.. તત્ત્વવિપરીતકર્મોદયજનિતત્વાત્સર્વાપ્યૌદયિકી ભવતિ હિ સ્ફુ ટમ્ . મોહાદીહિં વિરહિદા નિર્મોહ- શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રચ્છાદકમમકારાહઙ્કારોત્પાદનસમર્થમોહાદિવિરહિતત્વાદ્યતઃ તમ્હા સા ખાયગ ત્તિ મદા તસ્માત્ સા યદ્યપ્યૌદયિકી તથાપિ નિર્વિકારશુદ્ધાત્મતત્ત્વસ્ય વિક્રિયામકુર્વતી સતી ક્ષાયિકીતિ મતા . અત્રાહ શિષ્યઃ ---‘ઔદયિકા ભાવાઃ બન્ધકારણમ્’ ઇત્યાગમવચનં તર્હિ વૃથા ભવતિ . પરિહારમાહ --ઔદયિકા ભાવા બન્ધકારણં ભવન્તિ, પરં કિંતુ મોહોદયસહિતાઃ . દ્રવ્યમોહોદયેઽપિ સતિ યદિ શુદ્ધાત્મભાવનાબલેન ભાવમોહેન ન પરિણમતિ તદા બંધો ન ભવતિ . યદિ પુનઃ કર્મોદયમાત્રેણ બન્ધો ભવતિ તર્હિ સંસારિણાં સર્વદૈવ કર્મોદયસ્ય વિદ્યમાનત્વાત્ સર્વદૈવ બન્ધ એવ, ન મોક્ષ ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૪૫.. અથ યથાર્હતાં શુભાશુભપરિણામવિકારો નાસ્તિ તથૈકાન્તેન સંસારિણામપિ નાસ્તીતિ સાંખ્યમતાનુસારિશિષ્યેણ પૂર્વપક્ષે ( – પુણ્યકે) ઉદયકે પ્રભાવસે ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ ઔદયિકી હી હૈ . કિન્તુ ઐસી (પુણ્યકે ઉદયસે હોનેવાલી) હોને પર ભી વહ સદા ઔદયિકી ક્રિયા મહામોહરાજાકી સમસ્ત સેનાકે સર્વથા ક્ષયસે ઉત્પન્ન હોતી હૈ ઇસલિયે મોહરાગદ્વેષરૂપી ૧ઉપરંજકોંકા અભાવ હોનેસે ચૈતન્યકે વિકારકા કારણ નહીં હોતી ઇસલિયે કાર્યભૂત બન્ધકી અકારણભૂતતાસે ઔર કાર્યભૂત મોક્ષકી કારણભૂતતાસે ક્ષાયિકી હી ક્યોં ન માનની ચાહિયે ? (અવશ્ય માનની ચાહિયે) ઔર જબ ક્ષાયિકી હી માને તબ કર્મવિપાક (-કર્મોદય) ભી ઉનકે (અરહન્તોંકે) સ્વભાવવિઘાતકા કારણ નહીં હોતા (ઐસૈ નિશ્ચિત હોતા હૈ ) .

ભાવાર્થ : — અરહન્તભગવાનકે જો દિવ્યધ્વનિ, વિહાર આદિ ક્રિયાએઁ હૈં વે નિષ્ક્રિય શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકે પ્રદેશપરિસ્પંદમેં નિમિત્તભૂત પૂર્વબદ્ધ કર્મોદયસે ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઇસલિયે ઔદયિકી હૈં . વે ક્રિયાએઁ અરહન્તભગવાનકે ચૈતન્યવિકારરૂપ ભાવકર્મ ઉત્પન્ન નહીં કરતીં, ક્યોંકિ (ઉનકે) નિર્મોહ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકે રાગદ્વેષમોહરૂપ વિકારમેં નિમિત્તભૂત મોહનીયકર્મકા ક્ષય હો ચુકા હૈ . ઔર વે ક્રિયાએઁ ઉન્હેં, રાગદ્વેષમોહકા અભાવ હો જાનેસે નવીન બન્ધમેં કારણરૂપ નહીં હોતીં, પરન્તુ વે પૂર્વકર્મોંકે ક્ષયમેં કારણરૂપ હૈં ક્યોંકિ જિન કર્મોંકે ઉદયસે વે ક્રિયાએઁ હોતી હૈં વે કર્મ અપના રસ દેકર ખિર જાતે હૈં . ઇસપ્રકાર મોહનીયકર્મકે ક્ષયસે ઉત્પન્ન હોનેસે ઔર કર્મોંકે ક્ષયમેં કારણભૂત હોનેસે અરહંતભગવાનકી વહ ઔદયિકી ક્રિયા ક્ષાયિકી કહલાતી હૈ ..૪૫.. ૧. ઉપરંજકોં = ઉપરાગ -મલિનતા કરનેવાલે (વિકારીભાવ) .

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version

યદિ ખલ્વેકાન્તેન શુભાશુભભાવસ્વભાવેન સ્વયમાત્મા ન પરિણમતે તદા સર્વદૈવ સર્વથા નિર્વિઘાતેન શુદ્ધસ્વભાવેનૈવાવતિષ્ઠતે . તથા ચ સર્વ એવ ભૂતગ્રામાઃ સમસ્તબન્ધસાધન- શૂન્યત્વાદાજવંજવાભાવસ્વભાવતો નિત્યમુક્તતાં પ્રતિપદ્યેરન્ . તચ્ચ નાભ્યુપગમ્યતે; આત્મનઃ કૃતે સતિ દૂષણદ્વારેણ પરિહારં દદાતિ ---જદિ સો સુહો વ અસુહો ણ હવદિ આદા સયં સહાવેણ યથૈવ શુદ્ધનયેનાત્મા શુભાશુભાભ્યાં ન પરિણમતિ તથૈવાશુદ્ધનયેનાપિ સ્વયં સ્વકીયોપાદાનકારણેન સ્વભાવેનાશુદ્ધનિશ્ચયરૂપેણાપિ યદિ ન પરિણમતિ તદા . કિં દૂષણં ભવતિ . સંસારો વિ ણ વિજ્જદિ નિસ્સંસારશુદ્ધાત્મસ્વરૂપાત્પ્રતિપક્ષભૂતો વ્યવહારનયેનાપિ સંસારો ન વિદ્યતે . કેષામ્ . સવ્વેસિં જીવકાયાણં સર્વેષાં જીવસંઘાતાનામિતિ . તથા હિ --આત્મા તાવત્પરિણામી, સ ચ કર્મોપાધિનિમિત્તે સતિ સ્ફ ટિકમણિરિવોપાધિં ગૃહ્ણાતિ, તતઃ કારણાત્સંસારાભાવો ન ભવતિ . અથ મતમ્ ---સંસારાભાવઃ

અબ, કેવલીભગવાનકી ભાઁતિ સમસ્ત જીવોંકે સ્વભાવ વિઘાતકા અભાવ હોનેકા નિષેધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ (ઐસા માના જાયે કિ) [સઃ આત્મા ] આત્મા [સ્વયં ] સ્વયં [સ્વભાવેન ] સ્વભાવસે (-અપને ભાવસે) [શુભઃ વા અશુભઃ ] શુભ યા અશુભ [ન ભવતિ ] નહીં હોતા (શુભાશુભ ભાવમેં પરિણમિત હી નહીં હોતા) [સર્વેષાં જીવકાયાનાં ] તો સમસ્ત જીવનિકાયોંકે [સંસારઃ અપિ ] સંસાર ભી [ન વિદ્યતે ] વિદ્યમાન નહીં હૈ ઐસા સિદ્ધ હોગા ..૪૬..

ટીકા : — યદિ એકાન્તસે ઐસા માના જાયે કિ શુભાશુભભાવરૂપ સ્વભાવમેં (-અપને ભાવમેં ) આત્મા સ્વયં પરિણમિત નહીં હોતા, તો યહ સિદ્ધ હુઆ કિ (વહ) સદા હી સર્વથા નિર્વિઘાત શુદ્ધસ્વભાવસે હી અવસ્થિત હૈ; ઔર ઇસપ્રકાર સમસ્ત જીવસમૂહ, સમસ્ત બન્ધકારણોંસે રહિત સિદ્ધ હોનેસે સંસાર અભાવરૂપ સ્વભાવકે કારણ નિત્યમુક્તતાકો પ્રાપ્ત હો

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version

પરિણામધર્મત્વેન સ્ફ ટિકસ્ય જપાતાપિચ્છરાગસ્વભાવત્વવત્ શુભાશુભસ્વભાવત્વદ્યોતનાત્ ..૪૬..

ભાવાર્થ : — જૈસે શુદ્ધનયસે કોઈ જીવ શુભાશુભ ભાવરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા ઉસીપ્રકાર યદિ અશુદ્ધનયસે ભી પરિણમિત ન હોતા હો તો વ્યવહારનયસે ભી સમસ્ત જીવોંકે સંસારકા અભાવ હો જાયે ઔર સભી જીવ સદા મુક્ત હી સિદ્ધ હોજાવેં ! કિન્તુ યહ તો પ્રત્યક્ષ વિરુદ્ધ હૈ . ઇસલિયે જૈસે કેવલીભગવાનકે શુભાશુભ પરિણામોંકા અભાવ હૈ ઉસીપ્રકાર સભી જીવોંકે સર્વથા શુભાશુભ પરિણામોંકા અભાવ નહીં સમઝના ચાહિયે ..૪૬..

અબ, પુનઃ પ્રકૃતકા ( – ચાલુ વિષયકા) અનુસરણ કરકે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનકો સર્વજ્ઞરૂપસે અભિનન્દન કરતે હૈં . (અર્થાત્ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન સબકા જ્ઞાતા હૈ ઐસી ઉસકી પ્રશંસા કરતે હૈં )

અન્વયાર્થ : — [યત્ ] જો [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [સમન્તતઃ ] સર્વતઃ (સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે) [તાત્કાલિકં ] તાત્કાલિક [ઇતરં ] યા અતાત્કાલિક, [વિચિત્રવિષમં ]

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version

તત્કાલકલિતવૃત્તિકમતીતોદર્કકાલકલિતવૃત્તિકં ચાપ્યેકપદ એવ સમન્તતોઽપિ સકલમપ્યર્થજાતં, પૃથક્ત્વવૃત્તસ્વલક્ષણલક્ષ્મીકટાક્ષિતાનેકપ્રકારવ્યંજિતવૈચિત્ર્યમિતરેતરવિરોધ- ધાપિતાસમાનજાતીયત્વોદ્દામિતવૈષમ્યં ક્ષાયિકં જ્ઞાનં કિલ જાનીયાત્; તસ્ય હિ ક્રમ- પ્રવૃત્તિહેતુભૂતાનાં ક્ષયોપશમાવસ્થાવસ્થિતજ્ઞાનાવરણીયકર્મપુદ્ગલાનામત્યન્તાભાવાત્તાત્કાલિ- કમતાત્કાલિકં વાપ્યર્થજાતં તુલ્યકાલમેવ પ્રકાશેત; સર્વતો વિશુદ્ધસ્ય પ્રતિનિયત- દેશવિશુદ્ધેરન્તઃપ્લવનાત્ સમન્તતોઽપિ પ્રકાશેત; સર્વાવરણક્ષયાદ્દેશાવરણક્ષયોપશમસ્યાન- વસ્થાનાત્સર્વમપિ પ્રકાશેત; સર્વપ્રકારજ્ઞાનાવરણીયક્ષયાદસર્વપ્રકારજ્ઞાનાવરણીયક્ષયોપશમસ્ય વિલયનાદ્વિચિત્રમપિ પ્રકાશેત; અસમાનજાતીયજ્ઞાનાવરણક્ષયાત્સમાનજાતીયજ્ઞાનાવરણીય- તદનન્તરં સર્વપરિજ્ઞાને સતિ એકપરિજ્ઞાનં, એકપરિજ્ઞાને સતિ સર્વપરિજ્ઞાનમિત્યાદિકથનરૂપેણ ગાથાપઞ્ચકપર્યન્તં વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તદ્યથા --અત્ર જ્ઞાનપ્રપઞ્ચવ્યાખ્યાનં પ્રકૃતં તાવત્તત્પ્રસ્તુતમનુસૃત્ય પુનરપિ કેવલજ્ઞાનં સર્વજ્ઞત્વેન નિરૂપયતિ --જં યજ્જ્ઞાનં કર્તૃ જાણદિ જાનાતિ . કમ્ . અત્થં અર્થં વિચિત્ર (-અનેક પ્રકારકે) ઔર વિષમ (મૂર્ત, અમૂર્ત આદિ અસમાન જાતિકે) [સર્વં અર્થં ] સમસ્ત પદાર્થોંકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ [તત્ જ્ઞાનં ] ઉસ જ્ઞાનકો [ક્ષાયિકં ભણિતમ્ ] ક્ષાયિક કહા હૈ ..૪૭..

ટીકા : — ક્ષાયિક જ્ઞાન વાસ્તવમેં એક સમયમેં હી સર્વતઃ (સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે), વતર્માનમેં વર્તતે તથા ભૂત -ભવિષ્યત કાલમેં વર્તતે ઉન સમસ્ત પદાર્થોંકો જાનતા હૈ જિનમેં ૧પૃથકરૂપસે વર્તતે સ્વલક્ષણરૂપ લક્ષ્મીસે આલોકિત અનેક પ્રકારોંકે કારણ વૈચિત્ર્ય પ્રગટ હુઆ હૈ ઔર જિનમેં પરસ્પર વિરોધસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી અસમાનજાતીયતાકે કારણ વૈષમ્ય પ્રગટ હુઆ હૈ . (ઇસી બાતકો યુક્તિપૂર્વક સમઝાતે હૈં : — ) ક્રમ -પ્રવૃત્તિકે હેતુભૂત, ક્ષયોપશમ- અવસ્થામેં રહનેવાલે જ્ઞાનાવરણીય કર્મપુદ્ગલોંકા ઉસકે (ક્ષાયિક જ્ઞાનકે) અત્યન્ત અભાવ હોનેસે વહ તાત્કાલિક યા અતાત્કાલિક પદાર્થ -માત્રકો સમકાલમેં હી પ્રકાશિત કરતા હૈ; (ક્ષાયિક જ્ઞાન) સર્વતઃ વિશુદ્ધ હોનેકે કારણ પ્રતિનિયત પ્રદેશોંકી વિશુદ્ધિ (સર્વતઃ વિશુદ્ધિ) કે ભીતર ડૂબ જાનેસે વહ સર્વતઃ (સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે) ભી પ્રકાશિત કરતા હૈ; સર્વ આવરણોંકા ક્ષય હોનેસે, દેશ -આવરણકા ક્ષયોપશમ ન રહનેસે વહ સબકો ભી પ્રકાશિત કરતા હૈ, સર્વપ્રકાર જ્ઞાનાવરણકે ક્ષયકે કારણ (-સર્વ પ્રકારકે પદાર્થોંકો જાનનેવાલે જ્ઞાનકે આવરણમેં નિમિત્તભૂત કર્મકે ક્ષય હોનેસે) અસર્વપ્રકારકે જ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ (-અમુક હી પ્રકારકે પદાર્થોંકો જાનનેવાલે જ્ઞાનકે આવરણમેં નિમિત્તભૂત કર્મોંકા ક્ષયોપશમ) વિલયકો પ્રાપ્ત હોનેસે વહ વિચિત્ર કો ભી (-અનેક પ્રકારકે પદાર્થોં કો ભી) પ્રકાશિત કરતા હૈ; અસમાનજાતીય -જ્ઞાનાવરણકે ૧. દ્રવ્યોંકે ભિન્ન -ભિન્ન વર્તનેવાલે નિજ -નિજ લક્ષણ ઉન દ્રવ્યોંકી લક્ષ્મી -સમ્પત્તિ -શોભા હૈં .

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version

ક્ષયોપશમસ્ય વિનાશનાદ્વિષમમપિ પ્રકાશેત . અલમથવાતિવિસ્તરેણ, અનિવારિતપ્રસરપ્રકાશ- શાલિતયા ક્ષાયિકજ્ઞાનમવશ્યમેવ સર્વદા સર્વત્ર સર્વથા સર્વમેવ જાનીયાત્ ..૪૭..

— ઇત્યાદિ મર્યાદાયેં મતિ – શ્રુતાદિ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનમેં હી સંભવ હૈં . ક્ષાયિકજ્ઞાનકે અમર્યાદિત હોનેસે એક હી સાથ સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે તીનોં કાલકી પર્યાયોંકે સાથ સર્વ પદાર્થોંકો — ઉન પદાર્થોંકે અનેક પ્રકારકે ઔર વિરુદ્ધ જાતિકે હોને પર ભી જાનતા હૈ અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન એક હી સમયમેં સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે સમસ્ત દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર -કાલ -ભાવકો જાનતા હૈ ..૪૭..

અન્વયાર્થ : — [ય ] જો [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [ત્રૈકાલિકાન્ ત્રિભુવનસ્થાન્ ] ત્રૈકાલિક ત્રિભુવનસ્થ (-તીનોં કાલકે ઔર તીનોં લોકકે) [અર્થાન્ ] પદાર્થોંકો [ન

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version

ઇહ કિલૈકમાકાશદ્રવ્યમેકં ધર્મદ્રવ્યમેકમધર્મદ્રવ્યમસંખ્યેયાનિ કાલદ્રવ્યાણ્યનન્તાનિ જીવદ્રવ્યાણિ . તતોઽપ્યનન્તગુણાનિ પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ . તથૈષામેવ પ્રત્યેકમતીતાનાગતાનુભૂય- માનભેદભિન્નનિરવધિવૃત્તિપ્રવાહપરિપાતિનોઽનન્તાઃ પર્યાયાઃ . એવમેતત્સમસ્તમપિ સમુદિતં જ્ઞેયમ્ . ઇહૈવૈકં કિંચિજ્જીવદ્રવ્યં જ્ઞાતૃ . અથ યથા સમસ્તં દાહ્યં દહન્ દહનઃ સમસ્તદાહ્યહેતુક- સમસ્તદાહ્યાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકદહનાકારમાત્માનં પરિણમતિ, તથા સમસ્તં જ્ઞેયં જાનન્ જ્ઞાતા સમસ્તજ્ઞેયહેતુકસમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકજ્ઞાનાકારં ચેતનત્વાત્ સ્વાનુભવ- પ્રત્યક્ષમાત્માનં પરિણમતિ . એવં કિલ દ્રવ્યસ્વભાવઃ . યસ્તુ સમસ્તં જ્ઞેયં ન જાનાતિ સ સમસ્તં ભણિતમ્ . અભેદનયેન તદેવ સર્વજ્ઞસ્વરૂપં તદેવોપાદેયભૂતાનન્તસુખાદ્યનન્તગુણાનામાધારભૂતં સર્વ- પ્રકારોપાદેયરૂપેણ ભાવનીયમ્ ઇતિ તાત્પર્યમ્ ..૪૭.. અથ યઃ સર્વં ન જાનાતિ સ એકમપિ ન જાનાતીતિ વિચારયતિ — જો ણ વિજાણદિ યઃ કર્તા નૈવ જાનાતિ . કથમ્ . જુગવં યુગપદેકક્ષણે . કાન્ . અત્થે અર્થાન્ . કથંભૂતાન્ . તિક્કાલિગે ત્રિકાલપર્યાયપરિણતાન્ . પુનરપિ કથંભૂતાન્ . તિહુવણત્થે ત્રિભુવનસ્થાન્ . ણાદું તસ્સ ણ સક્કં તસ્ય પુરુષસ્ય સમ્બન્ધિ જ્ઞાનં જ્ઞાતું સમર્થં ન ભવતિ . કિમ્ . દવ્વં વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા, [તસ્ય ] ઉસે [સપર્યયં ] પર્યાય સહિત [એકં દ્રવ્યં વા ] એક દ્રવ્ય ભી [જ્ઞાતું ન શક્યં ] જાનના શક્ય નહીં હૈ ..૪૮..

ટીકા : — ઇસ વિશ્વમેં એક આકાશદ્રવ્ય, એક ધર્મદ્રવ્ય, એક અધર્મદ્રવ્ય, અસંખ્ય કાલદ્રવ્ય ઔર અનન્ત જીવદ્રવ્ય તથા ઉનસે ભી અનન્તગુને પુદ્ગલ દ્રવ્ય હૈં, ઔર ઉન્હીંકે પ્રત્યેકકે અતીત, અનાગત ઔર વર્તમાન ઐસે (તીન) પ્રકારોંસે ભેદવાલી ૧નિરવધિ ૨વૃત્તિપ્રવાહકે ભીતર પડનેવાલી (-સમા જાનેવાલી) અનન્ત પર્યાયેં હૈં . ઇસપ્રકાર યહ સમસ્ત (દ્રવ્યોં ઔર પર્યાયોંકા) સમુદાય જ્ઞેય હૈ . ઉસીમેં એક કોઈ ભી જીવદ્રવ્ય જ્ઞાતા હૈ . અબ યહાઁ, જૈસે સમસ્ત દાહ્યકો દહકતી હુઈ અગ્નિ સમસ્ત -દાહ્યહેતુક (-સમસ્ત દાહ્ય જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસા) સમસ્ત દાહ્યાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત સકલ એક ૩દહન જિસકા આકાર (સ્વરૂપ) હૈ ઐસે અપને રૂપમેં (-અગ્નિરૂપમેં ) પરિણમિત હોતી હૈ, વૈસે હી સમસ્ત જ્ઞેયોકો જાનતા હુઆ જ્ઞાતા (-આત્મા) સમસ્તજ્ઞેયહેતુક સમસ્ત જ્ઞેયાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત ૪સકલ એક જ્ઞાન જિસકા આકાર (સ્વરૂપ) હૈ ઐસે નિજરૂપસે — જો ચેતનતાકે કારણ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ હૈ ઉસ -રૂપ — પરિણમિત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર વાસ્તવમેં દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ . કિન્તુ જો સમસ્ત જ્ઞેયકો નહીં જાનતા વહ (આત્મા), જૈસે સમસ્ત દાહ્યકો ન દહતી હુઈ અગ્નિ સમસ્તદાહ્યહેતુક ૧. નિરવધિ = અવધિ – હદ – મર્યાદા અન્તરહિત . ૨. વૃત્તિ = વર્તન કરના; ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્ય; અસ્તિત્વ, પરિણતિ . ૩. દહન = જલાના, દહના . ૪. સકલ = સારા; પરિપૂર્ણ .

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version

દાહ્યમદહન્ સમસ્તદાહ્યહેતુકસમસ્તદાહ્યાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકદહનાકારમાત્માનં દહન ઇવ સમસ્તજ્ઞેયહેતુકસમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકજ્ઞાનાકારમાત્માનં ચેતનત્વાત્ સ્વાનુભવ- પ્રત્યક્ષત્વેઽપિ ન પરિણમતિ . એવમેતદાયાતિ યઃ સર્વં ન જાનાતિ સ આત્માનં ન જાનાતિ ..૪૮.. જ્ઞેયદ્રવ્યમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . સપજ્જયં અનન્તપર્યાયસહિતમ્ . કતિસંખ્યોપેતમ્ . એગં વા એકમપીતિ . તથા હિ ---આકાશદ્રવ્યં તાવદેકં, ધર્મદ્રવ્યમેકં, તથૈવાધર્મદ્રવ્યં ચ, લોકાકાશપ્રમિતાસંખ્યેયકાલદ્રવ્યાણિ, તતોઽનન્તગુણાનિ જીવદ્રવ્યાણિ, તેભ્યોઽપ્યનન્તગુણાનિ પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ . તથૈવ સર્વેષાં પ્રત્યેકમનન્ત- પર્યાયાઃ, એતત્સર્વં જ્ઞેયં તાવત્તત્રૈકં વિવક્ષિતં જીવદ્રવ્યં જ્ઞાતૃ ભવતિ . એવં તાવદ્વસ્તુસ્વભાવઃ . તત્ર યથા દહનઃ સમસ્તં દાહ્યં દહન્ સન્ સમસ્તદાહ્યહેતુકસમસ્તદાહ્યાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકદહનસ્વરૂપમુષ્ણ- પરિણતતૃણપર્ણાદ્યાકારમાત્માનં (સ્વકીયસ્વભાવં) પરિણમતિ, તથાયમાત્મા સમસ્તં જ્ઞેયં જાનન્ સન્ સમસ્તજ્ઞેયહેતુકસમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકાખણ્ડજ્ઞાનરૂપં સ્વકીયમાત્માનં પરિણમતિ જાનાતિ પરિચ્છિનત્તિ . યથૈવ ચ સ એવ દહનઃ પૂર્વોક્ત લક્ષણં દાહ્યમદહન્ સન્ તદાકારેણ ન પરિણમતિ, તથાઽઽત્માપિ પૂર્વોક્તલક્ષણં સમસ્તં જ્ઞેયમજાનન્ પૂર્વોક્તલક્ષણમેવ સકલૈકાખણ્ડજ્ઞાનાકારં સ્વકીયમાત્માનં ન પરિણમતિ ન જાનાતિ ન પરિચ્છિનત્તિ . અપરમપ્યુદાહરણં દીયતે ---યથા કોઽપ્યન્ધક આદિત્યપ્રકાશ્યાન્ પદાર્થાનપશ્યન્નાદિત્યમિવ, પ્રદીપપ્રકાશ્યાન્ પદાર્થાનપશ્યન્ પ્રદીપમિવ, દર્પણસ્થ- બિમ્બાન્યપશ્યન્ દર્પણમિવ, સ્વકીયદૃષ્ટિપ્રકાશ્યાન્ પદાર્થાનપશ્યન્ હસ્તપાદાદ્યવયવપરિણતં સ્વકીય- દેહાકારમાત્માનં સ્વકીયદૃષ્ટયા ન પશ્યતિ, તથાયં વિવક્ષિતાત્માપિ કેવલજ્ઞાનપ્રકાશ્યાન્ પદાર્થાનજાનન્ સમસ્તદાહ્યાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત સકલ એક દહન જિસકા આકાર હૈ ઐસે અપને રૂપમેં પરિણમિત નહીં હોતા ઉસીપ્રકાર સમસ્તજ્ઞેયહેતુક સમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત સકલ એક જ્ઞાન જિસકા આકાર હૈ ઐસે અપને રૂપમેં — સ્વયં ચેતનાકે કારણ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ હોને પર ભી પરિણમિત નહીં હોતા, (અપનેકો પરિપૂર્ણ તયા અનુભવ નહીં કરતા — નહીં જાનતા) ઇસ પ્રકાર યહ ફલિત હોતા હૈ કિ જો સબકો નહીં જાનતા વહ અપનેકો (-આત્માકો) નહીં જાનતા .

ભાવાર્થ : — જો અગ્નિ કાષ્ઠ, તૃણ, પત્તે ઇત્યાદિ સમસ્ત દાહ્યપદાર્થોંકો નહીં જલાતા, ઉસકા દહનસ્વભાવ (કાષ્ઠાદિક સમસ્ત દાહ્ય જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસા) સમસ્ત દાહ્યાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત ન હોનેસે અપૂર્ણરૂપસે પરિણમિત હોતા હૈ — પરિપૂર્ણરૂપસે પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે પરિપૂર્ણ એક દહન જિસકા સ્વરૂપ હૈ ઐસી વહ અગ્નિ અપને રૂપ હી પૂર્ણ રીતિસે પરિણમિત નહીં હોતી; ઉસી પ્રકાર યહ આત્મા સમસ્ત દ્રવ્ય -પર્યાયરૂપ સમસ્ત જ્ઞેયકો નહીં જાનતા, ઉસકા જ્ઞાન (સમસ્ત જ્ઞેય જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસે) સમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત ન હોનેસે અપૂર્ણરૂપસે પરિણમિત હોતા હૈ – પરિપૂર્ણ રૂપસે પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે પરિપૂર્ણ એક જ્ઞાન જિસકા સ્વરૂપ હૈ ઐસા વહ આત્મા અપને રૂપસે હી પૂર્ણ રીતિસે પરિણમિત નહીં હોતા અર્થાત્ નિજકો હી પૂર્ણ રીતિસે અનુભવ નહીં કરતા — નહીં જાનતા . ઇસપ્રકાર સિદ્ધ હુઆ કિ જો સબકો નહીં જાનતા વહ એકકો — અપનેકો (પૂર્ણ રીતિસે) નહીં જાનતા ..૪૮..

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version

આત્મા હિ તાવત્સ્વયં જ્ઞાનમયત્વે સતિ જ્ઞાતૃત્વાત્ જ્ઞાનમેવ . જ્ઞાનં તુ પ્રત્યાત્મવર્તિ પ્રતિભાસમયં મહાસામાન્યમ્ . તત્તુ પ્રતિભાસમયાનન્તવિશેષવ્યાપિ . તે ચ સર્વદ્રવ્યપર્યાય- સકલાખણ્ડૈકકેવલજ્ઞાનરૂપમાત્માનમપિ ન જાનાતિ . તત એતત્સ્થિતં યઃ સર્વં ન જાનાતિ સ આત્માનમપિ ન જાનાતીતિ ..૪૮.. અથૈકમજાનન્ સર્વં ન જાનાતીતિ નિશ્ચિનોતિ --દવ્વં દ્રવ્યં અણંતપજ્જયં અનન્તપર્યાયં એગં એકં અણંતાણિ દવ્વજાદીણિ અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતીનિ જો ણ વિજાણદિ યો ન વિજાનાતિ

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [અનન્તપર્યાયં ] અનન્ત પર્યાયવાલે [એકં દ્રવ્યં ] એક દ્રવ્યકો (-આત્મદ્રવ્યકો) [અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતાનિ ] તથા અનન્ત દ્રવ્યસમૂહકો [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [ન વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા [સઃ ] તો વહ પુરુષ [સર્વાણિ ] સબ કો (-અનન્ત દ્રવ્યસમૂહકો) [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાન સકેગા ? (અર્થાત્ જો આત્મદ્રવ્યકો નહીં જાનતા હો વહ સમસ્ત દ્રવ્યસમૂહકો નહીં જાન સકતા) ..૪૯..

પ્રકારાન્તરસે અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [અનન્તપર્યાયં ] અનન્ત પર્યાયવાલે [એકં દ્રવ્યં ] એક દ્રવ્યકો (-આત્મદ્રવ્યકો) [ન વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા [સઃ ] તો વહ પુરુષ [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [સર્વાણિ અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતાનિ ] સર્વ અનન્ત દ્રવ્ય -સમૂહકો [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાન સકેગા ?

ટીકા : — પ્રથમ તો આત્મા વાસ્તવમેં સ્વયં જ્ઞાનમય હોનેસે જ્ઞાતૃત્વકે કારણ જ્ઞાન હી હૈ; ઔર જ્ઞાન પ્રત્યેક આત્મામેં વર્તતા (-રહતા) હુઆ પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય હૈ . વહ પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય પ્રતિભાસમય અનન્ત વિશેષોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા હૈ; ઔર ઉન વિશેષોંકે (-ભેદોંકે) નિમિત્ત સર્વ દ્રવ્યપર્યાય હૈં . અબ જો પુરુષ સર્વ દ્રવ્યપર્યાય જિનકે નિમિત્ત હૈં ઐસે

જો એક દ્રવ્ય અનંતપર્યય તેમ દ્રવ્ય અનંતને યુગપદ ન જાણે જીવ, તો તે કેમ જાણે સર્વને ? ૪૯.

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version

નિબન્ધનાઃ . અથ યઃ સર્વદ્રવ્યપર્યાયનિબન્ધનાનંતવિશેષવ્યાપિપ્રતિભાસમયમહાસામાન્યરૂપ- માત્માનં સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષં ન કરોતિ સ ક થં પ્રતિભાસમયમહાસામાન્યવ્યાપ્યપ્રતિભાસમયાનન્ત- વિશેષનિબન્ધનભૂતસર્વદ્રવ્યપર્યાયાન્ પ્રત્યક્ષીકુર્યાત્ . એવમેતદાયાતિ ય આત્માનં ન જાનાતિ સ સર્વં ન જાનાતિ . અથ સર્વજ્ઞાનાદાત્મજ્ઞાનમાત્મજ્ઞાનાત્સર્વજ્ઞાનમિત્યવતિષ્ઠતે . એવં ચ સતિ જ્ઞાનમયત્વેન સ્વસંચેતકત્વાદાત્મનો જ્ઞાતૃજ્ઞેયયોર્વસ્તુત્વેનાન્યત્વે સત્યપિ પ્રતિભાસપ્રતિભાસ્ય- માનયોઃ સ્વસ્યામવસ્થાયામન્યોન્યસંવલનેનાત્યન્તમશક્યવિવેચનત્વાત્સર્વમાત્મનિ નિખાતમિવ પ્રતિભાતિ . યદ્યેવં ન સ્યાત્ તદા જ્ઞાનસ્ય પરિપૂર્ણાત્મસંચેતનાભાવાત્ પરિપૂર્ણસ્યૈકસ્યાત્મનોઽપિ જ્ઞાનં ન સિદ્ધયેત્ ..૪૯.. અનન્તદ્રવ્યસમૂહાન્ કિધ સો સવ્વાણિ જાણાદિ કથં સ સર્વાન્ જાનાતિ જુગવં યુગપદેકસમયે, ન કથમપીતિ . તથા હિ --આત્મલક્ષણં તાવજ્જ્ઞાનં તચ્ચાખણ્ડપ્રતિભાસમયં સર્વજીવસાધારણં મહાસામાન્યમ્ . તચ્ચ મહાસામાન્યં જ્ઞાનમયાનન્તવિશેષવ્યાપિ . તે ચ જ્ઞાનવિશેષા અનન્તદ્રવ્યપર્યાયાણાં વિષયભૂતાનાં અનન્ત વિશેષોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલે પ્રતિભાસમય મહાસામાન્યરૂપ આત્માકા સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષ નહીં કરતા, વહ (પુરુષ) પ્રતિભાસમય મહાસામાન્યકે દ્વારા ૧વ્યાપ્ય (-વ્યાપ્ય હોને યોગ્ય) જો પ્રતિભાસમય અનન્ત વિશેષ હૈ ઉનકી નિમિત્તભૂત સર્વ દ્રવ્ય પર્યાયોંકો કૈસે પ્રત્યક્ષ કર સકેગા ? (નહીં કર સકેગા) ઇસસે ઐસા ફલિત હુઆ કિ જો આત્માકો નહીં જાનતા વહ સબકો નહીં જાનતા .

અબ, ઇસસે ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ સર્વકે જ્ઞાનસે આત્માકા જ્ઞાન ઔર આત્માકે જ્ઞાનસે સર્વકા જ્ઞાન (હોતા હૈ); ઔર ઐસા હોનેસે, આત્મા જ્ઞાનમયતાકે કારણ સ્વસંચેતક હોનેસે, જ્ઞાતા ઔર જ્ઞેયકા વસ્તુરૂપસે અન્યત્વ હોને પર ભી પ્રતિભાસ ઔર પ્રતિભાસ્યમાનકર અપની અવસ્થામેં અન્યોન્ય મિલન હોનેકે કારણ (જ્ઞાન ઔર જ્ઞેય, આત્માકી – જ્ઞાનકી અવસ્થામેં પરસ્પર મિશ્રિત – એકમેકરૂપ હોનેસે) ઉન્હેં ભિન્ન કરના અત્યન્ત અશક્ય હોનેસે માનો સબ કુછ આત્મામેં ૨નિખાત (પ્રવિષ્ટ) હો ગયા હો ઇસપ્રકાર પ્રતિભાસિત હોતા હૈ — જ્ઞાત હોતા હૈ . (આત્મા જ્ઞાનમય હોનેસે વહ અપનેકો અનુભવ કરતા હૈ — જાનતા હૈ, ઔર અપનેકો જાનનેપર સમસ્ત જ્ઞેય ઐસે જ્ઞાત હોતે હૈં – માનોં વે જ્ઞાનમેં સ્થિત હી હોં, ક્યોંકિ જ્ઞાનકી અવસ્થામેંસે જ્ઞેયાકારોંકો ભિન્ન કરના અશક્ય હૈ .) યદિ ઐસા ન હો તો (યદિ આત્મા સબકો ન જાનતા હો તો) જ્ઞાનકે પરિપૂર્ણ આત્મસંચેતનકા અભાવ હોનેસે પરિપૂર્ણ એક આત્માકા ભી જ્ઞાન સિદ્ધ ન હો . ૧. જ્ઞાન સામાન્ય વ્યાપક હૈ, ઔર જ્ઞાન વિશેષ -ભેદ વ્યાપ્ય હૈં . ઉન જ્ઞાનવિશેષોંકે નિમિત્ત જ્ઞેયભૂત સર્વ દ્રવ્ય

ઔર પર્યાયેં હૈં . ૨. નિખાત = ખોદક ર ભીતર ગહરા ઉતર ગયા હુવા; ભીતર પ્રવિષ્ટ હુઆ .

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — ૪૮ ઔર ૪૯વીં ગાથામેં ઐસા બતાયા ગયા હૈ કિ સબકો નહીં જાનતા વહ અપનેકો નહીં જાનતા, ઔર જો અપનેકો નહીં જાનતા વહ સબકો નહીં જાનતા . અપના જ્ઞાન ઔર સબકા જ્ઞાન એક સાથ હી હોતા હૈ . સ્વયં ઔર સર્વ — ઇન દોમેંસે એકકા જ્ઞાન હો ઔર દૂસરેકા ન હો યહ અસમ્ભવ હૈ .

યહ કથન એકદેશ જ્ઞાનકી અપેક્ષાસે નહીં કિન્તુ પૂર્ણજ્ઞાનકી (કેવલજ્ઞાનકી) અપેક્ષાસે હૈ ..૪૯..

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [જ્ઞાનિનઃ જ્ઞાનં ] આત્માકા જ્ઞાન [ક્રમશઃ ] ક્રમશઃ [અર્થાન્ પ્રતીત્ય ] પદાર્થોંકા અવલમ્બન લેકર [ઉત્પદ્યતે ] ઉત્પન્ન હોતા હો [તત્ ] તો વહ (જ્ઞાન) [ ન એવ નિત્યં ભવતિ ] નિત્ય નહીં હૈ, [ન ક્ષાયિકં ] ક્ષાયિક નહીં હૈ, [ન એવ સર્વગતમ્ ] ઔર સર્વગત નહીં હૈ ..૫૦..

જો જ્ઞાન ‘જ્ઞાની’નુ ઊપજે ક્રમશઃ અરથ અવલંબીને, તો નિત્ય નહિ, ક્ષાયિક નહિ ને સર્વગત નહિ જ્ઞાન એ .૫૦.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version

યત્કિલ ક્રમેણૈકૈકમર્થમાલમ્બ્ય પ્રવર્તતે જ્ઞાનં તદેકાર્થાલમ્બનાદુત્પન્નમન્યાર્થાલમ્બનાત્ પ્રલીયમાનં નિત્યમસત્તથા કર્મોદયાદેકાં વ્યક્તિં પ્રતિપન્નં પુનર્વ્યક્ત્યન્તરં પ્રતિપદ્યમાનં ક્ષાયિક- મપ્યસદનન્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવાનાક્રાન્તુમશક્તત્વાત્ સર્વગતં ન સ્યાત્ ..૫૦..

અથવા સ્વસંવેદનજ્ઞાનેનાત્મા જ્ઞાયતે, તતશ્ચ ભાવના ક્રિયતે, તયા રાગાદિવિકલ્પરહિતસ્વ- સંવેદનજ્ઞાનભાવનયા કેવલજ્ઞાનં ચ જાયતે . ઇતિ નાસ્તિ દોષઃ ..૪૯.. અથ ક્રમપ્રવૃત્તજ્ઞાનેન સર્વજ્ઞો ન ભવતીતિ વ્યવસ્થાપયતિ — ઉપ્પજ્જદિ જદિ ણાણં ઉત્પદ્યતે જ્ઞાનં યદિ ચેત્ . કમસો ક્રમશઃ સકાશાત્ . કિંકિં

ટીકા : — જો જ્ઞાન ક્રમશઃ એક એક પદાર્થકા અવલમ્બન લેકર પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ વહ (જ્ઞાન) એક પદાર્થકે અવલમ્બનસે ઉત્પન્ન હોકર દૂસરે પદાર્થકે અવલમ્બનસે નષ્ટ હો જાનેસે નિત્ય નહીં હોતા તથા કર્મોદયકે કારણ એક ૧વ્યક્તિકો પ્રાપ્ત કરકે ફિ ર અન્ય વ્યક્તિકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ ઇસલિયે ક્ષાયિક ભી ન હોતા હુઆ, વહ અનન્ત દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર -કાલ -ભાવકો પ્રાપ્ત હોને મેં (-જાનને મેં ) અસમર્થ હોનેકે કારણ સર્વગત નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન જ્ઞાન અનિત્ય હૈ, ક્ષાયોપશમિક હૈ; ઐસા ક્રમિક જ્ઞાનવાલા પુરુષ સર્વજ્ઞ નહીં હો સકતા ..૫૦..

અબ ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ યુગપત્ પ્રવૃત્તિકે દ્વારા હી જ્ઞાનકા સર્વગતત્વ સિદ્ધ હોતા હૈ (અર્થાત્ અક્રમસે પ્રવર્તમાન જ્ઞાન હી સર્વગત હો સકતા હૈ ) : —

અન્વયાર્થ : — [ત્રૈકાલ્યનિત્યવિષમં ] તીનોં કાલમેં સદા વિષમ (અસમાન જાતિકે), [સર્વત્ર સંભવં ] સર્વ ક્ષેત્રકે [ચિત્રં ] અનેક પ્રકારકે [સકલં ] સમસ્ત પદાર્થોંકો [જૈનં ] જિનદેવકા જ્ઞાન [યુગપત્ જાનાતિ ] એક સાથ જાનતા હૈ [અહો હિ ] અહો ! [જ્ઞાનસ્ય માહાત્મ્યમ્ ] જ્ઞાનકા માહાત્મ્ય ! ..૫૧.. ૧. વ્યક્તિ = પ્રગટતા; વિશેષ, ભેદ .

નિત્યે વિષમ, વિધવિધ, સકલ પદાર્થગણ સર્વત્રનો, જિનજ્ઞાન જાણે યુગપદે, મહિમા અહો એ જ્ઞાનનો ! .૫૧.

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version

ક્ષાયિકં હિ જ્ઞાનમતિશયાસ્પદીભૂતપરમમાહાત્મ્યમ્ . યત્તુ યુગપદેવ સર્વાર્થાનાલમ્બ્ય પ્રવર્તતે જ્ઞાનં તટ્ટંકોત્કીર્ણન્યાયાવસ્થિતસમસ્તવસ્તુજ્ઞેયાકારતયાધિરોપિતનિત્યત્વં પ્રતિપન્નસમસ્ત- વ્યક્તિત્વેનાભિવ્યક્તસ્વભાવભાસિક્ષાયિકભાવં ત્રૈકાલ્યેન નિત્યમેવ વિષમીકૃતાં સકલામપિ સર્વાર્થસંભૂતિમનન્તજાતિપ્રાપિતવૈચિત્ર્યાં પરિચ્છિન્દદક્રમસમાક્રાન્તાનન્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવતયા પ્રકટીકૃતાદ્ભુતમાહાત્મ્યં સર્વગતમેવ સ્યાત્ ..૫૧.. કૃત્વા . અટ્ઠે પડુચ્ચ જ્ઞેયાર્થાનાશ્રિત્ય . કસ્ય . ણાણિસ્સ જ્ઞાનિનઃ આત્મનઃ . તં ણેવ હવદિ ણિચ્ચં ઉત્પત્તિનિમિત્તભૂતપદાર્થવિનાશે તસ્યાપિ વિનાશ ઇતિ નિત્યં ન ભવતિ . ણ ખાઇગં જ્ઞાનાવરણીય- કર્મક્ષયોપશમાધીનત્વાત્ ક્ષાયિકમપિ ન ભવતિ . ણેવ સવ્વગદં યત એવ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ પરાધીનત્વેન નિત્યં ન ભવતિ, ક્ષયોપશમાધીનત્વેન ક્ષાયિકં ચ ન ભવતિ, તત એવ યુગપત્સમસ્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવાનાં પરિજ્ઞાનસામર્થ્યાભાવાત્સર્વગતં ન ભવતિ . અત એતત્સ્થિતં યદ્જ્ઞાનં ક્રમેણાર્થાન્ પ્રતીત્ય જાયતે તેન સર્વજ્ઞો ન ભવતિ ઇતિ ..૫૦.. અથ યુગપત્પરિચ્છિત્તિરૂપજ્ઞાનેનૈવ સર્વજ્ઞો ભવતીત્યાવેદયતિ ---જાણદિ જાનાતિ . કિં કર્તૃ . જોણ્હં જૈનજ્ઞાનમ્ . કથમ્ . જુગવં યુગપદેકસમયે . અહો હિ ણાણસ્સ માહપ્પં અહો હિ સ્ફુ ટં જૈનજ્ઞાનસ્ય માહાત્મ્યં પશ્યતામ્ . કિં જાનાતિ . અર્થમિત્યધ્યાહારઃ . કથંભૂતમ્ . તિક્કાલણિ- ચ્ચવિસયં ત્રિકાલવિષયં ત્રિકાલગતં નિત્યં સર્વકાલમ્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . સયલં સમસ્તમ્ . પુનરપિ કથંભૂતમ્ . સવ્વત્થસંભવં સર્વત્ર લોકે સંભવં સમુત્પન્નં સ્થિતમ્ . પુનશ્ચ કિંરૂપમ્ . ચિત્તં નાનાજાતિભેદેન વિચિત્રમિતિ . તથા હિ --યુગપત્સકલગ્રાહકજ્ઞાનેન સર્વજ્ઞો ભવતીતિ જ્ઞાત્વા કિં કર્તવ્યમ્ . જ્યોતિષ્ક-

ટીકા : — વાસ્તવમેં ક્ષાયિક જ્ઞાનકા, સર્વોત્કૃષ્ટતાકા સ્થાનભૂત પરમ માહાત્મ્ય હૈ; ઔર જો જ્ઞાન એક સાથ હી સમસ્ત પદાર્થોંકા અવલમ્બન લેકર પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ વહ જ્ઞાન — અપનેમેં સમસ્ત વસ્તુઓંકે જ્ઞેયાકાર ૧ટંકોત્કીર્ણ – ન્યાયસે સ્થિત હોનેસે જિસને નિત્યત્વ પ્રાપ્ત કિયા હૈ ઔર સમસ્ત વ્યક્તિકો પ્રાપ્ત કર લેનેસે જિસને સ્વભાવપ્રકાશક ક્ષાયિકભાવ પ્રગટ કિયા હૈ ઐસા — ત્રિકાલમેં સદા વિષમ રહનેવાલે (-અસમાન જાતિરૂપસે પરિણમિત હોનેવાલે) ઔર અનન્ત પ્રકારોંકે કારણ વિચિત્રતાકો પ્રાપ્ત સમ્પૂર્ણ સર્વ પદાર્થોંકે સમૂહકો જાનતા હુઆ, અક્રમસે અનન્ત દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર -કાલ -ભાવકો પ્રાપ્ત હોનેસે જિસને અદ્ભુત માહાત્મ્ય પ્રગટ કિયા હૈ ઐસા સર્વગત હી હૈ .

ભાવાર્થ : — અક્રમસે પ્રવર્તમાન જ્ઞાન એક જ્ઞેયસે દૂસરેકે પ્રતિ નહીં બદલતા ઇસલિયે નિત્ય હૈ, અપની સમસ્ત શક્તિયોંકે પ્રગટ હો જાનેસે ક્ષાયિક હૈ, ઐસે અક્રમિક જ્ઞાનવાલા પુરુષ હી સર્વજ્ઞ હો સકતા હૈ . સર્વજ્ઞકે ઇસ જ્ઞાનકા કોઈ પરમ અદ્ભુત માહાત્મ્ય હૈ ..૫૧.. ૧. ટંકોત્કીર્ણ ન્યાય = પત્થરમેં ટાંકીસે ઉત્કીર્ણ આકૃતિકી ભાઁતિ .