Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version
ન્યોન્યવૃત્તિમન્તરેણાપિ વિશ્વજ્ઞેયાકારગ્રહણસમર્પણપ્રવણાઃ
તદાકારગ્રહણે સમર્થાનિ ભવન્તિ, તથા ત્રૈલોક્યોદરવિવરવર્તિપદાર્થાઃ કાલત્રયપર્યાયપરિણતા જ્ઞાનેન સહ
પરસ્પરપ્રદેશસંસર્ગાભાવેઽપિ સ્વકીયાકારસમર્પણે સમર્થા ભવન્તિ, અખણ્ડૈકપ્રતિભાસમયં કેવલજ્ઞાનં તુ
તદાકારગ્રહણે સમર્થમિતિ ભાવાર્થઃ
સ્વભાવવાલે હૈં, ઉસી પ્રકાર આત્મા ઔર પદાર્થ એક દૂસરેમેં પ્રવિષ્ટ હુએ બિના હી સમસ્ત
જ્ઞેયાકારોંકે ગ્રહણ ઔર સમર્પણ કરનેકે સ્વભાવવાલે હૈં
જ્ઞેયાકારોંકે ગ્રહણ કરને
લેને
નિત્યે અતીન્દ્રિય આતમા, જ્યમ નેત્ર જાણે રૂપને
Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version
જ્ઞેયતામાપન્નાનિ સમસ્તવસ્તૂનિ સ્વપ્રદેશૈરસંસ્પૃશન્ન પ્રવિષ્ટઃ શક્તિવૈચિત્ર્યવશતો વસ્તુવર્તિનઃ
સમસ્તજ્ઞેયાકારાનુન્મૂલ્ય ઇવ ક વલયન્ન ચાપ્રવિષ્ટો જાનાતિ પશ્યતિ ચ
વ્યવહારેણ સ્પૃશતિ, તથા સ્પૃશન્નિવ જ્ઞાનેન જાનાતિ દર્શનેન પશ્યતિ ચ
હુઆ [અશેષં જગત્ ] અશેષ જગતકો (-સમસ્ત લોકાલોકકો) [જ્ઞેયેષુ ] જ્ઞેયોમાં [ન
પ્રવિષ્ટઃ ] અપ્રવિષ્ટ રહકર [ન અવિષ્ટઃ ] તથા અપ્રવિષ્ટ ન રહકર [નિયતં ] નિરન્તર [જાનાતિ
પશ્યતિ ] જાનતા -દેખતા હૈ
અપ્રવિષ્ટ ન રહકર જાનતા -દેખતા હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્મા ભી ઇન્દ્રિયાતીતતાકે કારણ
વર્તતે સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંકો માનોં મૂલમેંસે ઉખાડકર ગ્રાસ કર લેનેસે અપ્રવિષ્ટ ન રહકર જાનતા-
દેખતા હૈ
Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version
સંયમેન યદુત્પન્નં કેવલજ્ઞાનં તત્ સ્વપરપરિચ્છિત્તિસામર્થ્યેન સમસ્તાજ્ઞાનાન્ધકારં તિરસ્કૃત્ય
નિશ્ચયસે તો જ્ઞેયોંમેં અપ્રવિષ્ટ હૈ તથાપિ જ્ઞાયક -દર્શક શક્તિકી કિસી પરમ અદ્ભુત વિચિત્રતાકે
કારણ (નિશ્ચયસે દૂર રહકર ભી) વહ સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંકો જાનતા -દેખતા હૈ, ઇસલિયે વ્યવહારસે
યહ કહા જાતા હૈ કિ ‘આત્મા સર્વદ્રવ્ય -પર્યાયોંમેં પ્રવિષ્ટ હો જાતા હૈ
[અભિભૂય ] વ્યાપ્ત હોકર [વર્તતે ] વર્તતા હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન (અર્થાત્
જ્ઞાતૃદ્રવ્ય) [અર્થેષુ ] પદાર્થોંમેં વ્યાપ્ત હોકર વર્તતા હૈ
દૂધને વિષે વ્યાપી રહે, ત્યમ જ્ઞાન પણ અર્થો વિષે
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version
ભિભૂય વર્તત ઇત્યુચ્યમાનં ન વિપ્રતિષિધ્યતે
દોષો નાસ્તીતિ
ને સર્વગત છે જ્ઞાન તો ક્યમ જ્ઞાનસ્થિત અર્થો નહીં ?
ઉપચાર કરકે યહ કહનેમેં વિરોધ નહીં આતા કિ ‘જ્ઞાન પદાર્થોંમેં વ્યાપ્ત હોકર વર્તતા હૈ
દૂધમેં) વ્યાપ્ત કહી જાતી હૈ, ઇસીપ્રકાર જ્ઞેયોંસે ભરે હુએ વિશ્વમેં રહનેવાલા આત્મા સમસ્ત જ્ઞેયોંકો
(લોકાલોકકો) અપની જ્ઞાનપ્રભાકે દ્વારા પ્રકાશિત કરતા હૈ અર્થાત્ જાનતા હૈ ઇસલિયે
વ્યવહારસે આત્માકા જ્ઞાન ઔર આત્મા સર્વવ્યાપી કહલાતા હૈ
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version
સંવેદ્યાકારકારણાનીતિ કથં ન જ્ઞાનસ્થાયિનોઽર્થા નિશ્ચીયન્તે
ભવન્ત્યેવેતિ
ઇતિ
જ્ઞાન સર્વગત હૈ તો [અર્થાઃ ] પદાર્થ [જ્ઞાનસ્થિતાઃ ] જ્ઞાનસ્થિત [કથં ન ] કૈસે નહીં હૈં ?
(અર્થાત્ અવશ્ય હૈં)
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version
દેખે અને જાણે નિઃશેષે સર્વતઃ તે સર્વને
જ્ઞેયાકારોંકે નિમિત્તસે જ્ઞાનમેં જ્ઞાનકી અવસ્થારૂપ જ્ઞેયાકાર હોતે હૈં (ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો
તો જ્ઞાન સર્વ પદાર્થોંકો નહીં જાન સકેગા)
ઉનકે કારણ પદાર્થ હૈં
કરકે વ્યવહારસે ઐસા કહા જા સકતા હૈ કિ ‘પદાર્થ જ્ઞાનમેં હૈં’
દેખતા -જાનતા હૈ ઇસલિયે ઉસે (પદાર્થોંકે સાથ) અત્યન્ત ભિન્નતા હૈ ઐસા બતલાતે હૈં :
વે [નિરવશેષં સર્વં ] નિરવશેષરૂપસે સબકો (સમ્પૂર્ણ આત્માકો, સર્વ જ્ઞેયોંકો) [સમન્તતઃ ]
સર્વ ઓરસે (સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે) [પશ્યતિ જાનાતિ ] દેખતે
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version
સ્ફુ રિતદર્શનજ્ઞાનશક્તિઃ, સમસ્તમેવ નિઃશેષતયાત્માનમાત્મનાત્મનિ સંચેતયતે
મુઞ્ચતિ યતસ્તતઃ કારણાદયં જીવઃ કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિક્ષણ એવ યુગપત્સર્વં જાનન્સન્ પરં વિકલ્પાન્તરં ન
પરિણમતિ
નિષ્કંપ નિકલનેવાલી જ્યોતિવાલા ઉત્તમ મણિ જૈસા હોકર રહતા હુઆ, (૧) જિસકે સર્વ ઓરસે
(સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે) દર્શનજ્ઞાનશક્તિ સ્ફુ રિત હૈ ઐસા હોતા હુઆ,
પદાર્થોંકે સમૂહકા
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version
ભવતીતિ નિશ્ચિનોતિ
પ્રતિપાદયતિ ---
તથા ઉન્હેં કુછ ભી જાનના શેષ નહીં રહતા ઇસલિયે ઉનકા જ્ઞાન કિસી વિશેષ જ્ઞેયાકારકો
જાનનેકે પ્રતિ ભી નહીં જાતા; ઇસપ્રકાર ભી વે પરસે સર્વથા ભિન્ન હૈં
પરદ્રવ્યકે સાથકા સમ્બન્ધ કહલાતા હૈ
નિશ્ચયસે પ્રત્યેક આત્મા પરસે ભિન્ન હૈ
વિશેષ જાનનેકી ઇચ્છાકે ક્ષોભકો નષ્ટ કરતે હૈં ) :
[તં ] ઉસે [લોકપ્રદીપકરાઃ ] લોકકે પ્રકાશક [ઋષયઃ ] ઋષીશ્વરગણ [શ્રુતકેવલિનં
ભણન્તિ ] શ્રુતકેવલી કહતે હૈં
ઋષિઓ પ્રકાશક લોકના શ્રુતકેવલી તેને કહે. ૩૩
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version
સ્વભાવેનૈકત્વાત
રસાસ્વાદેનાનુભવતિ
સ્વાનુભવનાદ્યથા ભગવાન્ કેવલી ભવતિ, તથાયં
ક્રમશઃ પરિણમિત હોતે હુએ કિતને હી ચૈતન્યવિશેષોંસેયુક્ત શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા, અનાદિનિધન-
નિષ્કારણ -અસાધારણ -સ્વસંવેદ્યમાન -ચૈતન્યસામાન્ય જિસકી મહિમા હૈ તથા જો ચેતક
સ્વભાવકે દ્વારા એકત્વ હોને સે
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version
ચૈતન્યકે કુછ વિશેષ ક્રમશઃ પરિણમિત હોતે હૈં ઐસે શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા શ્રુતકેવલી કેવલ આત્માકા
અનુભવ કરતે હૈં; અર્થાત્, કેવલી સૂર્યકે સમાન કેવલજ્ઞાનકે દ્વારા આત્માકો દેખતે ઔર અનુભવ
કરતે હૈં તથા શ્રુતકેવલી દીપકકે સમાન શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા આત્માકો દેખતે ઔર અનુભવ કરતે
હૈં, ઇસપ્રકાર કેવલી ઔર શ્રુતકેવલીમેં સ્વરૂપસ્થિરતાકી તરતમતારૂપ ભેદ હી મુખ્ય હૈ, કમ-
બઢ (પદાર્થ) જાનનેરૂપ ભેદ અત્યન્ત ગૌણ હૈ
[જ્ઞાનં ] જ્ઞાન હૈ [ચ ] ઔર ઉસે [સૂત્રસ્ય જ્ઞપ્તિઃ ] સૂત્રકી જ્ઞપ્તિ (શ્રુતજ્ઞાન) [ભણિતા ] કહા
ગયા હૈ
છે જ્ઞપ્તિ તેની જ્ઞાન, તેને સૂત્રની જ્ઞપ્તિ કહે. ૩૪
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version
વસ્તુપ્રકાશકં જ્ઞાનં ભણ્યતે, પશ્ચાદ્વયવહારેણ મેઘપટલાવૃતાદિત્યસ્યાવસ્થાવિશેષવત્કર્મપટલાવૃતા-
ખણ્ડૈકજ્ઞાનરૂપજીવસ્ય મતિજ્ઞાનશ્રુતજ્ઞાનાદિવ્યપદેશો ભવતીતિ ભાવાર્થઃ
કારણ હોનેસે જ્ઞાનકે રૂપમેં ઉપચારસે હી કહા જાતા હૈ (જૈસે કિ અન્નકો પ્રાણ કહા જાતા
હૈ)
કહને પર નિશ્ચયસે જ્ઞપ્તિ કહીં પૌદ્ગલિક સૂત્રકી નહીં, કિન્તુ આત્માકી હૈ; સૂત્ર જ્ઞપ્તિકા
સ્વરૂપભૂત નહીં, કિન્તુ વિશેષ વસ્તુ અર્થાત્ ઉપાધિ હૈ; ક્યોંકિ સૂત્ર ન હો તો વહાઁ ભી જ્ઞપ્તિ
તો હોતી હી હૈ
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version
પોતે પ્રણમતો જ્ઞાનરૂપ, ને જ્ઞાનસ્થિત સૌ અર્થ છે. ૩૫
જાતા હૈ, તથાપિ આત્મા ઔર જ્ઞાન ભિન્ન નહીં હૈં ઇસલિયે અભેદનયસે ‘આત્મા હી જ્ઞાન હૈ’ ઐસા
સમઝાતે હૈં) :
હૈ [ન ] ઐસા નહીં હૈ
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version
રનંકુ શા સ્યાત
જ્ઞાતૃજ્ઞાનવિભાગક્લેશકલ્પનયા
ભ્યન્તરોપકરણં તથાભિન્નમેવ ભવતિ, ઉપાધ્યાયપ્રકાશાદિબહિરઙ્ગોપકરણં તદ્ભિન્નમપિ ભવતુ દોષો
નાસ્તિ
ઇસપ્રકાર રાખ ઇત્યાદિકે ભી જ્ઞપ્તિકા ઉદ્ભવ નિરંકુશ હો જાયેગા
માના જાયે તો જૈસે જ્ઞાન આત્માકે સાથ યુક્ત હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર રાખ, ઘડા, સ્તંભ ઇત્યાદિ સમસ્ત
પદાર્થોંકે સાથ યુક્ત હો જાયે ઔર ઉસસે વે સબ પદાર્થ ભી જાનનેકા કાર્ય કરને લગેં; કિન્તુ ઐસા
તો નહીં હોતા, ઇસલિયે આત્મા ઔર જ્ઞાન પૃથક્ નહીં હૈં ) ઔર, અપનેસે અભિન્ન ઐસે સમસ્ત
જ્ઞેયાકારરૂપ પરિણમિત જો જ્ઞાન હૈ ઉસરૂપ સ્વયં પરિણમિત હોનેવાલેકો, કાર્યભૂત સમસ્ત
જ્ઞેયાકારોંકે કારણભૂત સમસ્ત પદાર્થ જ્ઞાનવર્તિ હી કથંચિત્ હૈં
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version
[પરિણામસમ્બદ્ધઃ ] જોકિ પરિણામવાલે હૈં
અસમર્થ હૈં
દો પ્રકારકા હૈ
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version
મૃગ્યં સ્વયમેવ પરિચ્છેદનક્રિયાયાઃ સમુપલમ્ભાત
યહ સબ પ્રત્યક્ષ વિરુદ્ધ હૈ; ઇસલિયે પર્યાયકે ઉત્પન્ન હોનેકે લિયે દ્રવ્યરૂપ આધાર આવશ્યક હૈ
વિરુદ્ધ પ્રકારસે (ભિન્ન પ્રકારસે) હોતી હૈ
નહીં હોતી, ક્યોંકિ ઉસકે સ્વયમેવ પ્રકાશન ક્રિયાકી પ્રાપ્તિ હૈ; ઉસીપ્રકાર જો જ્ઞેયભૂત પરકો
જાનતા હૈ ઐસે જ્ઞાયક આત્માકો સ્વ જ્ઞેયકે જાનનેકે સમ્બન્ધમેં અન્ય જ્ઞાયકકી આવશ્યકતા
નહીં હોતી, ક્યોંકિ સ્વયમેવ જ્ઞાન -ક્રિયા કી પ્રાપ્તિ
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version
ચતુર્થસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયં ગતમ્
જ્ઞાન સ્વભાવસે ઔર દ્રવ્ય જ્ઞેય સ્વભાવસે પરિણમન કરતા હૈ, ઇસપ્રકાર જ્ઞાન સ્વભાવમેં પરિણમિત
આત્મા જ્ઞાનકે આલમ્બનભૂત દ્રવ્યોંકો જાનતા હૈ ઔર જ્ઞેય -સ્વભાવસે પરિણમિત દ્રવ્ય જ્ઞેયકે
આલમ્બનભૂત જ્ઞાનમેં
તાત્કાલિક (વર્તમાન) પર્યાયોંકી ભાઁતિ
(ઉન સમસ્ત દ્રવ્ય -જાતિયોંકી), ક્રમપૂર્વક તપતી હુઈ સ્વરૂપ -સમ્પદા વાલી (-એકકે બાદ
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version
વધારિતવિશેષલક્ષણા એકક્ષણ એવાવબોધસૌધસ્થિતિમવતરન્તિ
સંવિદ્ભિત્તાવપિ
પર્યાયાણાં જ્ઞેયાકારા વર્તમાના એવ ભવન્તિ
તાત્કાલિક (વર્તમાનકાલીન) પર્યાયોંકી ભાઁતિ, અત્યન્ત
ક્યોંકિ
વસ્તુકા ચિંતવન કરતે હુએ (ભી) જ્ઞાન ઉસકે આકારકા અવલમ્બન કરતા હૈ
ક્ષણમેં હી ભાસિત હોતે હૈં
પર્યાયોંકે જ્ઞેયાકાર વર્તમાન હી હૈં
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version
ભાવિરૂપાણિ ચ વર્તમાનાનીવ પ્રત્યક્ષેણ દૃશ્યન્તે તથા ચિત્રભિત્તિસ્થાનીયકેવલજ્ઞાને ભૂતભાવિનશ્ચ પર્યાયા
યુગપત્પ્રત્યક્ષેણ દૃશ્યન્તે, નાસ્તિ વિરોધઃ
સકતા હૈ ? ઉસકા સમાધાન હૈ કિ
હો સકતા હૈ; તબ ફિ ર પૂર્ણ જ્ઞાન નષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન પર્યાયોંકો ક્યોં ન જાન સકેગા ? જ્ઞાનશક્તિ
હી ઐસી હૈ કિ વહ ચિત્રપટકી ભાઁતિ અતીત ઔર અનાગત પર્યાયોંકો ભી જાન સકતી હૈ ઔર
આલેખ્યત્વશક્તિકી ભાઁતિ, દ્રવ્યોંકી જ્ઞેયત્વ શક્તિ ઐસી હૈ કિ ઉનકી અતીત ઔર અનાગત
પર્યાયેં ભી જ્ઞાનમેં જ્ઞેયરૂપ હોતી હૈં
એક હી સમયમેં ભાસિત હોના અવિરુદ્ધ હૈ
વે [અસદ્ભૂતાઃ પર્યાયાઃ ] અવિદ્યમાન પર્યાયેં [જ્ઞાનપ્રત્યક્ષાઃ ભવન્તિ ] જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હૈં
તે સૌ અસદ્ભૂત પર્યયો પણ જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ છે
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version
કારેણ તન્મયો ભૂત્વા પરિચ્છિનત્તિ જાનાતિ, તથાસન્નભવ્યજીવેનાપિ નિજશુદ્ધાત્મસમ્યક્શ્રદ્ધાન-
જ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપનિશ્ચયરત્નત્રયપર્યાય એવ સર્વતાત્પર્યેણ જ્ઞાતવ્ય ઇતિ તાત્પર્યમ્
રહિતસ્વસંવેદનપર્યાય એવ તાત્પર્યેણ જ્ઞાતવ્યઃ, બહિર્દ્રવ્યપર્યાયાશ્ચ ગૌણવૃત્ત્યેતિ
નવ હોય જો, તો જ્ઞાનને એ ‘દિવ્ય’ કૌણ કહે ભલા ? ૩૯.
નિશ્ચિત
(જ્ઞાનકો) અર્પિત કરતી હુઈ (વે પર્યાયેં ) વિદ્યમાન હી હૈં
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version
ન કરોતિ, તદા તસ્ય કુતસ્તની દિવ્યતા સ્યાત
સહજાનન્દૈકસ્વભાવે સ્વશુદ્ધાત્મનિ તન્મયત્વેન પરિચ્છિત્તિં કરોતિ, તથા નિર્મલવિવેકિજનોઽપિ યદ્યપિ
વ્યવહારેણ પરકીયદ્રવ્યગુણપર્યાયપરિજ્ઞાનં કરોતિ, તથાપિ નિશ્ચયેન નિર્વિકારસ્વસંવેદનપર્યાયે
વિષયત્વાત્પર્યાયેણ પરિજ્ઞાનં કરોતીતિ સૂત્રતાત્પર્યમ્
તો [તત્ જ્ઞાનં ] ઉસ જ્ઞાનકો [દિવ્યં ઇતિ હિ ] ‘દિવ્ય’ [કે પ્રરૂપયંતિ ] કૌન પ્રરૂપેગા ?
અખંડિત પ્રતાપયુક્ત પ્રભુશક્તિકે (-મહા સામર્થ્ય ) દ્વારા બલાત્ અત્યન્ત આક્રમિત કરે
(-પ્રાપ્ત કરે), તથા વે પર્યાયેં અપને સ્વરૂપસર્વસ્વકો અક્રમસે અર્પિત કરેં (-એક હી સાથ
જ્ઞાનમેં જ્ઞાત હોં ) ઇસપ્રકાર ઉન્હેં અપને પ્રતિ નિયત ન કરે (-અપનેમેં નિશ્ચિત ન કરે, પ્રત્યક્ષ
ન જાને), તો ઉસ જ્ઞાનકી દિવ્યતા ક્યા હૈ ? ઇસસે (યહ કહા ગયા હૈ કિ) પરાકાષ્ઠાકો પ્રાપ્ત
જ્ઞાનકે લિયે યહ સબ યોગ્ય હૈ
જાનતા હૈ