Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version

અથ સ્વાયંભુવસ્યાસ્ય શુદ્ધાત્મસ્વભાવલાભસ્યાત્યન્તમનપાયિત્વં કથંચિદુત્પાદ- વ્યયધ્રૌવ્યયુક્તત્વં ચાલોચયતિ —

કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિપ્રસ્તાવે યતો ભિન્નકારકં નાપેક્ષતે તતઃ સ્વયંભૂર્ભવતીતિ ભાવાર્થઃ ..૧૬.. એવં સર્વજ્ઞમુખ્યત્વેન પ્રથમગાથા . સ્વયંભૂમુખ્યત્વેન દ્વિતીયા ચેતિ પ્રથમસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ .. અથાસ્ય ભગવતો દ્રવ્યાર્થિકનયેન નિત્યત્વેઽપિ પર્યાયાર્થિકનયેનાનિત્યત્વમુપદિશતિ — ભંગવિહૂણો ય ભવો ભઙ્ગ- વિહીનશ્ચ ભવઃ જીવિતમરણાદિસમતાભાવલક્ષણપરમોપેક્ષાસંયમરૂપશુદ્ધોપયોગેનોત્પન્નો યોઽસૌ ભવઃ કેવલજ્ઞાનોત્પાદઃ . સ કિંવિશિષ્ટઃ . ભઙ્ગવિહિનો વિનાશરહિતઃ . સંભવપરિવજ્જિદો વિણાસો ત્તિ સંભવપરિવર્જિતો વિનાશ ઇતિ . યોઽસૌ મિથ્યાત્વરાગાદિસંસરણરૂપસંસારપર્યાયસ્ય વિનાશઃ . સ સહાયતા નહીં કર સકતી . ઇસલિયે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિકે ઇચ્છુક આત્માકો બાહ્ય સામગ્રીકી અપેક્ષા રખકર પરતંત્ર હોના નિરર્થક હૈ . શુદ્ધોપયોગમેં લીન આત્મા સ્વયં હી છહ કારકરૂપ હોકર કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા હૈ . વહ આત્મા સ્વયં અનન્તશક્તિવાન જ્ઞાયકસ્વભાવસે સ્વતન્ત્ર હૈ ઇસલિએ સ્વયં હી કર્તા હૈ; સ્વયં અનન્તશક્તિવાલે કેવલજ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરનેસે કેવલજ્ઞાન કર્મ હૈ, અથવા કેવલજ્ઞાનસે સ્વયં અભિન્ન હોનેસે આત્મા સ્વયં હી કર્મ હૈ; અપને અનન્ત શક્તિવાલે પરિણમન સ્વભાવરૂપ ઉત્કૃષ્ટ સાધનસે કેવલજ્ઞાનકો પ્રગટ કરતા હૈ, ઇસલિયે આત્મા સ્વયં હી કરણ હૈ; અપનેકો હી કેવલજ્ઞાન દેતા હૈ, ઇસલિયે આત્મા સ્વયં હી સમ્પ્રદાન હૈ; અપનેમેંસે મતિ શ્રુતાદિ અપૂર્ણ જ્ઞાન દૂર કરકે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરતા હૈ, ઇસલિયે ઔર સ્વયં સહજ જ્ઞાન સ્વભાવકે દ્વારા ધ્રુવ રહતા હૈ ઇસલિયે સ્વયં હી અપાદાન હૈ, અપનેમેં હી અર્થાત્ અપને હી આધારસે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરતા હૈ, ઇસલિયે સ્વયં હી અધિકરણ હૈ . ઇસપ્રકાર સ્વયં છહ કારકરૂપ હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ ‘સ્વયંભૂ’ કહલાતા હૈ . અથવા, અનાદિકાલસે અતિ દૃઢ બઁધે હુએ (જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય ઔર અંતરાયરૂપ) દ્રવ્ય તથા ભાવ ઘાતિકર્મોંકો નષ્ટ કરકે સ્વયમેવ આવિર્ભૂત હુઆ અર્થાત્ કિસીકી સહાયતાકે બિના અપને આપ હી સ્વયં પ્રગટ હુઆ ઇસલિયે ‘સ્વયંભૂ’ કહલાતા હૈ ..૧૬..

અબ ઇસ સ્વયંભૂકે શુદ્ધાત્મસ્વભાવકી પ્રાપ્તિકે અત્યન્ત અવિનાશીપના ઔર કથંચિત્ (કોઈ પ્રકારસે) ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યયુક્તતાકા વિચાર કરતે હૈં : –

વ્યયહીન છે ઉત્પાદ ને ઉત્પાદહીન વિનાશ છે, તેને જ વળી ઉત્પાદધ્રૌવ્યવિનાશનો સમવાય છે.૧૭.

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version

અસ્ય ખલ્વાત્મનઃ શુદ્ધોપયોગપ્રસાદાત્ શુદ્ધાત્મસ્વભાવેન યો ભવઃ સ પુનસ્તેન રૂપેણ પ્રલયાભાવાદ્ભંગવિહીનઃ . યસ્ત્વશુદ્ધાત્મસ્વભાવેન વિનાશઃ સ પુનરુત્પાદાભાવાત્સંભવપરિવર્જિતઃ . અતોઽસ્ય સિદ્ધત્વેનાનપાયિત્વમ્ . એવમપિ સ્થિતિસંભવનાશસમવાયોઽસ્ય ન વિપ્રતિષિધ્યતે, ભંગરહિતોત્પાદેન સંભવવર્જિતવિનાશેન તદ્દ્વયાધારભૂતદ્રવ્યેણ ચ સમવેતત્વાત્ ..૧૭.. કિંવિશિષ્ટઃ . સંભવવિહીનઃ નિર્વિકારાત્મતત્ત્વવિલક્ષણરાગાદિપરિણામાભાવાદુત્પત્તિરહિતઃ . તસ્માજ્જ્ઞાયતે તસ્યૈવ ભગવતઃ સિદ્ધસ્વરૂપતો દ્રવ્યાર્થિકનયેન વિનાશો નાસ્તિ . વિજ્જદિ તસ્સેવ પુણો ઠિદિસંભવ- ણાસસમવાઓ વિદ્યતે તસ્યૈવ પુનઃ સ્થિતિસંભવનાશસમવાયઃ . તસ્યૈવ ભગવતઃ પર્યાયાર્થિકનયેન

અન્વયાર્થ : — [ભઙ્ગવિહિનઃ ચ ભવઃ ] ઉસકે (શુદ્ધાત્મસ્વભાવકો પ્રાપ્ત આત્માકે) વિનાશ રહિત ઉત્પાદ હૈ, ઔર [સંભવપરિવર્જિતઃ વિનાશઃ હિ ] ઉત્પાદ રહિત વિનાશ હૈ . [તસ્ય એવ પુનઃ ] ઉસકે હી ફિ ર [સ્થિતિસંભવનાશસમવાયઃ વિદ્યતે ] સ્થિતિ, ઉત્પાદ ઔર વિનાશકા સમવાય મિલાપ, એકત્રપના વિદ્યમાન હૈ ..૧૭..

ટીકા : — વાસ્તવમેં ઇસ (શુદ્ધાત્મસ્વભાવકો પ્રાપ્ત) આત્માકે શુદ્ધોપયોગકે પ્રસાદસે હુઆ જો શુદ્ધાત્મસ્વભાવસે (શુદ્ધાત્મસ્વભાવરૂપસે) ઉત્પાદ હૈ વહ, પુનઃ ઉસરૂપસે પ્રલયકા અભાવ હોનેસે વિનાશ રહિત હૈ; ઔર (ઉસ આત્માકે શુદ્ધોપયોગકે પ્રસાદસે હુઆ) જો અશુદ્ધાત્મસ્વભાવસે વિનાશ હૈ વહ પુનઃ ઉત્પત્તિકા અભાવ હોનેસે, ઉત્પાદ રહિત હૈ . ઇસસે (યહ કહા હૈ કિ) ઉસ આત્માકે સિદ્ધરૂપસે અવિનાશીપન હૈ . ઐસા હોને પર ભી આત્માકે ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યકા સમવાય વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા, ક્યોંકિ વહ વિનાશ રહિત ઉત્પાદકે સાથ, ઉત્પાદ રહિત વિનાશકે સાથ ઔર ઉન દોનોંકે આધારભૂત દ્રવ્યકે સાથ સમવેત (તન્મયતાસે યુક્ત -એકમેક) હૈ .

ભાવાર્થ : — સ્વયંભૂ સર્વજ્ઞ ભગવાનકે જો શુદ્ધાત્મ સ્વભાવ ઉત્પન્ન હુઆ વહ કભી નષ્ટ નહીં હોતા, ઇસલિયે ઉનકે વિનાશરહિત ઉત્પાદ હૈ; ઔર અનાદિ અવિદ્યા જનિત વિભાવ પરિણામ એક બાર સર્વથા નાશકો પ્રાપ્ત હોનેકે બાદ ફિ ર કભી ઉત્પન્ન નહીં હોતે, ઇસલિયે ઉનકે ઉત્પાદ રહિત વિનાશ હૈ . ઇસપ્રકાર યહાઁ યહ કહા હૈ કિ વે સિદ્ધરૂપસે અવિનાશી હૈ . ઇસપ્રકાર અવિનાશી હોનેપર ભી વે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યયુક્ત હૈં; ક્યોંકિ શુદ્ધ પર્યાયકી અપેક્ષાસે ઉનકે ઉત્પાદ હૈ, અશુદ્ધ પર્યાયકી અપેક્ષાસે વ્યય હૈ ઔર ઉન દોનોંકે આધારભૂત આત્મત્વકી અપેક્ષાસે ધ્રૌવ્ય હૈ ..૧૭..

Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version

યથા હિ જાત્યજામ્બૂનદસ્યાંગદપર્યાયેણોત્પત્તિદ્રર્ષ્ટા, પૂર્વવ્યવસ્થિતાંગુલીયકાદિપર્યાયેણ ચ વિનાશઃ, પીતતાદિપર્યાયેણ તૂભયત્રાપ્યુત્પત્તિવિનાશાવનાસાદયતઃ ધ્રુવત્વમ્; એવમખિલદ્રવ્યાણાં શુદ્ધવ્યઞ્જનપર્યાયાપેક્ષયા સિદ્ધપર્યાયેણોત્પાદઃ, સંસારપર્યાયેણ વિનાશઃ, કેવલજ્ઞાનાદિગુણાધારદ્રવ્યત્વેન ધ્રૌવ્યમિતિ . તતઃ સ્થિતં દ્રવ્યાર્થિકનયેન નિત્યત્વેઽપિ પર્યાયાર્થિકનયેનોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયં સંભવતીતિ ..૧૭.. અથોત્પાદાદિત્રયં યથા સુવર્ણાદિમૂર્તપદાર્થેષુ દૃશ્યતે તથૈવામૂર્તેઽપિ સિદ્ધસ્વરૂપે વિજ્ઞેયં પદાર્થત્વાદિતિ નિરૂપયતિ — ઉપ્પાદો ય વિણાસો વિજ્જદિ સવ્વસ્સ અટ્ઠજાદસ્સ ઉત્પાદશ્ચ વિનાશશ્ચ વિદ્યતે તાવત્સર્વસ્યાર્થજાતસ્ય પદાર્થસમૂહસ્ય . કેન કૃત્વા . પજ્જાએણ દુ કેણવિ પર્યાયેણ તુ કેનાપિ વિવક્ષિતેનાર્થવ્યઞ્જનરૂપેણ સ્વભાવવિભાવરૂપેણ વા . સ ચાર્થઃ કિંવિશિષ્ટઃ . અટ્ઠો ખલુ હોદિ સબ્ભૂદો અર્થઃ ખલુ સ્ફુ ટં સત્તાભૂતઃ સત્તાયા અભિન્નો ભવતીતિ . તથાહિ — સુવર્ણગોરસમૃત્તિકાપુરુષાદિમૂર્ત- પદાર્થેષુ યથોત્પાદાદિત્રયં લોકે પ્રસિદ્ધં તથૈવામૂર્તેઽપિ મુક્તજીવે . યદ્યપિ શુદ્ધાત્મરુચિપરિચ્છિત્તિ-

અબ, ઉત્પાદ આદિ તીનોં (ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય) સર્વ દ્રવ્યોંકે સાધારણ હૈ ઇસલિયે શુદ્ધ આત્મા (કેવલી ભગવાન ઔર સિદ્ધ ભગવાન) કે ભી ૧અવશ્યમ્ભાવી હૈ ઐસા વ્યક્ત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ઉત્પાદઃ ] કિસી પર્યાયસે ઉત્પાદ [વિનાશઃ ચ ] ઔર કિસી પર્યાયસે વિનાશ [સર્વસ્ય ] સર્વ [અર્થજાતસ્ય ] પદાર્થમાત્રકે [વિદ્યતે ] હોતા હૈ; [કેન અપિ પર્યાયેણ તુ ] ઔર કિસી પર્યાયસે [અર્થઃ ] પદાર્થ [સદ્ભૂતઃ ખલુ ભવતિ ] વાસ્તવમેં ધ્રુવ હૈ ..૧૮..

ટીકા : — જૈસે ઉત્તમ સ્વર્ણકી બાજૂબન્દરૂપ પર્યાયસે ઉત્પત્તિ દિખાઈ દેતી હૈ, પૂર્વ અવસ્થારૂપસે વર્તનેવાલી અઁગૂઠી ઇત્યાદિક પર્યાયસે વિનાશ દેખા જાતા હૈ ઔર પીલાપન ઇત્યાદિ ૧. અવશ્યમ્ભાવી = જરૂર હોનેવાલા; અપરિહાર્ય્ય .

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version

કેનચિત્પર્યાયેણોત્પાદઃ કેનચિદ્વિનાશઃ કેનચિદ્ધ્ર્રૌવ્યમિત્યવબોદ્ધવ્યમ્ . અતઃ શુદ્ધાત્મનોઽપ્યુત્પા- દાદિત્રયરૂપં દ્રવ્યલક્ષણભૂતમસ્તિત્વમવશ્યંભાવિ ..૧૮.. નિશ્ચલાનુભૂતિલક્ષણસ્ય સંસારાવસાનોત્પન્નકારણસમયસારપર્યાયસ્ય વિનાશો ભવતિ તથૈવ કેવલ- જ્ઞાનાદિવ્યક્તિરૂપસ્ય કાર્યસમયસારપર્યાયસ્યોત્પાદશ્ચ ભવતિ, તથાપ્યુભયપર્યાયપરિણતાત્મદ્રવ્યત્વેન ધ્રૌવ્યત્વં પદાર્થત્વાદિતિ . અથવા યથા જ્ઞેયપદાર્થાઃ પ્રતિક્ષણં ભઙ્ગત્રયેણ પરિણમન્તિ તથા જ્ઞાનમપિ પરિચ્છિત્ત્યપેક્ષયા ભઙ્ગત્રયેણ પરિણમતિ . ષટ્સ્થાનગતાગુરુલઘુકગુણવૃદ્ધિહાન્યપેક્ષયા વા ભઙ્ગત્રયમવ- બોદ્ધવ્યમિતિ સૂત્રતાત્પર્યમ્ ..૧૮.. એવં સિદ્ધજીવે દ્રવ્યાર્થિકનયેન નિત્યત્વેઽપિ વિવક્ષિતપર્યાયેણોત્પાદ- વ્યયધ્રૌવ્યસ્થાપનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ તં પૂર્વોક્તસર્વજ્ઞં યે મન્યન્તે તે સમ્યગ્દૃષ્ટયો ભવન્તિ, પરમ્પરયા મોક્ષં ચ લભન્ત ઇતિ પ્રતિપાદયતિ —

તં સવ્વટ્ઠવરિટ્ઠં તં સર્વાર્થવરિષ્ઠં ઇટ્ઠં ઇષ્ટમભિમતં . કૈઃ . અમરાસુરપ્પહાણેહિં અમરાસુરપ્રધાનૈઃ . યે સદ્દહંતિ યે શ્રદ્દધતિ રોચન્તે જીવા ભવ્યજીવાઃ . તેસિં તેષામ્ . દુક્ખાણિ વીતરાગપારમાર્થિક- સુખવિલક્ષણાનિ દુઃખાનિ . ખીયંતિ વિનાશં ગચ્છન્તિ, ઇતિ સૂત્રાર્થઃ ..“ “ “ “ “

પર્યાયસે દોનોંમેં (બાજૂબન્દ ઔર અઁગૂઠી મેં) ઉત્પત્તિ -વિનાશકો પ્રાપ્ત ન હોનેસે ધ્રૌવ્યત્વ દિખાઈ દેતા હૈ . ઇસપ્રકાર સર્વ દ્રવ્યોંકે કિસી પર્યાયસે ઉત્પાદ, કિસી પર્યાયસે વિનાશ ઔર કિસી પર્યાયસે ધ્રૌવ્ય હોતા હૈ, ઐસા જાનના ચાહિએ . ઇસસે (યહ કહા ગયા હૈ કિ) શુદ્ધ આત્માકે ભી દ્રવ્યકા લક્ષણભૂત ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યરૂપ અસ્તિત્વ અવશ્યમ્ભાવી હૈ .

ભાવાર્થ : — દ્રવ્યકા લક્ષણ અસ્તિત્વ હૈ ઔર અસ્તિત્વ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યરૂપ હૈ . ઇસલિયે કિસી પર્યાયસે ઉત્પાદ, કિસી પર્યાયસે વિનાશ ઔર કિસી પર્યાયસે ધ્રૌવ્યત્વ પ્રત્યેક પદાર્થકે હોતા હૈ .

પ્રશ્ન : — ‘દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ ઉત્પાદાદિક તીનોંસે ક્યોં કહા હૈ ? એકમાત્ર ધ્રૌવ્યસે હી કહના ચાહિયે; ક્યોંકિ જો ધ્રુવ રહતા હૈ વહ સદા બના રહ સકતા હૈ ?’

ઉત્તર : — યદિ પદાર્થ ધ્રુવ હી હો તો મિટ્ટી, સોના, દૂધ ઇત્યાદિ સમસ્ત પદાર્થ એક હી સામાન્ય આકારસે રહના ચાહિયે; ઔર ઘડા, કુંડલ, દહી ઇત્યાદિ ભેદ કભી ન હોના ચાહિયે . કિન્તુ ઐસા નહીં હોતા અર્થાત્ ભેદ તો અવશ્ય દિખાઈ દેતે હૈં . ઇસલિયે પદાર્થ સર્વથા ધ્રુવ ન રહકર કિસી પર્યાયસે ઉત્પન્ન ઔર કિસી પર્યાયસે નષ્ટ ભી હોતે હૈં . યદિ ઐસા ન માના જાયે તો સંસારકા હી લોપ હો જાયે . ૧. ઐસી જો જો ગાથાયેં શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યવિરચિત તત્ત્વપ્રદીપિકા ટીકામેં નહીં લેકિન શ્રી જયસેનાચાર્યદેવ

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version

અથાસ્યાત્મનઃ શુદ્ધોપયોગાનુભાવાત્સ્વયંભુવો ભૂતસ્ય કથમિન્દ્રિયૈર્વિના જ્ઞાનાનન્દાવિતિ સંદેહમુદસ્યતિ —

નિર્દોષિપરમાત્મશ્રદ્ધાનાન્મોક્ષો ભવતીતિ કથનરૂપેણ તૃતીયસ્થલે ગાથા ગતા .. અથાસ્યાત્મનો નિર્વિકારસ્વસંવેદનલક્ષણશુદ્ધોપયોગપ્રભાવાત્સર્વજ્ઞત્વે સતીન્દ્રિયૈર્વિના કથં જ્ઞાનાનન્દાવિતિ પૃષ્ટે પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — પક્ખીણઘાદિકમ્મો જ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયસ્વરૂપપરમાત્મદ્રવ્યભાવનાલક્ષણશુદ્ધોપયોગબલેન પ્રક્ષીણ- ઘાતિકર્મા સન્ . અણંતવરવીરિઓ અનન્તવરવીર્યઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . અહિયતેજો અધિકતેજાઃ . અત્ર તેજઃ શબ્દેન કેવલજ્ઞાનદર્શનદ્વયં ગ્રાહ્યમ્ . જાદો સો સ પૂર્વોક્તલક્ષણ આત્મા જાતઃ સંજાતઃ . કથંભૂતઃ . અણિંદિયો અનિન્દ્રિય ઇન્દ્રિયવિષયવ્યાપારરહિતઃ . અનિન્દ્રિયઃ સન્ કિં કરોતિ . ણાણં સોક્ખં ચ પરિણમદિ કેવલજ્ઞાનમનન્તસૌખ્યં ચ પરિણમતીતિ . તથાહિ — અનેન વ્યાખ્યાનેન કિમુક્તં ભવતિ . આત્મા

ઇસપ્રકાર પ્રત્યેક દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમય હૈ, ઇસલિયે મુક્ત આત્માકે ભી ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય અવશ્ય હોતે હૈં . યદિ સ્થૂલતાસે દેખા જાયે તો સિદ્ધ પર્યાયકા ઉત્પાદ ઔર સંસાર પર્યાયકા વ્યય હુઆ તથા આત્મત્વ ધ્રુવ બના રહા . ઇસ અપેક્ષાસે મુક્ત આત્માકે ભી ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હોતા હૈ . અથવા મુક્ત આત્માકા જ્ઞાન જ્ઞેય પદાર્થોંકે આકારરૂપ હુઆ કરતા હૈ ઇસલિયે સમસ્ત જ્ઞેય પદાર્થોમેં જિસ જિસ પ્રકારસે ઉત્પાદાદિક હોતા હૈ ઉસ -ઉસ પ્રકારસે જ્ઞાનમેં ઉત્પાદાદિક હોતા રહતા હૈ, ઇસલિયે મુક્ત આત્માકે સમય સમય પર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હોતા હૈ . અથવા અધિક સૂક્ષ્મતાસે દેખા જાયે તો, અગુરુલઘુગુણમેં હોનેવાલી ષટગુની હાની વૃદ્ધિકે કારણ મુક્ત આત્માકો સમય સમય પર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમય વર્તતા હૈ . યહાઁ જૈસે સિદ્ધભગવાનકે ઉત્પાદાદિ કહે હૈં ઉસીપ્રકાર કેવલી ભગવાનકે ભી યથાયોગ્ય સમઝ લેના ચાહિયે ..૧૮..

અબ, શુદ્ધોપયોગકે પ્રભાવસે સ્વયંભૂ હુએ ઇસ (પૂર્વોક્ત) આત્માકે ઇન્દ્રિયોંકે બિના જ્ઞાન ઔર આનન્દ કૈસે હોતા હૈ ? ઐસે સંદેહકા નિવારણ કરતે હૈં : —

પ્રક્ષીણઘાતિકર્મ, અનહદવીર્ય, અધિકપ્રકાશ ને ઇન્દ્રિય -અતીત થયેલ આત્મા જ્ઞાનસૌખ્યે પરિણમે.૧૯.

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version

અયં ખલ્વાત્મા શુદ્ધોપયોગસામર્થ્યાત્ પ્રક્ષીણઘાતિકર્મા, ક્ષાયોપશમિકજ્ઞાન- દર્શનાસંપૃક્તત્વાદતીન્દ્રિયો ભૂતઃ સન્નિખિલાન્તરાયક્ષયાદનન્તવરવીર્યઃ, કૃત્સ્નજ્ઞાનદર્શનાવરણ- પ્રલયાદધિક કે વલજ્ઞાનદર્શનાભિધાનતેજાઃ, સમસ્તમોહનીયાભાવાદત્યન્તનિર્વિકારશુદ્ધચૈતન્ય- સ્વભાવમાત્માનમાસાદયન્ સ્વયમેવ સ્વપરપ્રકાશકત્વલક્ષણં જ્ઞાનમનાકુ લત્વલક્ષણં સૌખ્યં ચ ભૂત્વા પરિણમતે . એવમાત્મનો જ્ઞાનાનન્દૌ સ્વભાવ એવ . સ્વભાવસ્ય તુ પરાનપેક્ષત્વાદિન્દ્રિયૈ- ર્વિનાપ્યાત્મનો જ્ઞાનાનન્દૌ સંભવતઃ ..૧૯.. તાવન્નિશ્ચયેનાનન્તજ્ઞાનસુખસ્વભાવોઽપિ વ્યવહારેણ સંસારાવસ્થાયાં કર્મપ્રચ્છાદિતજ્ઞાનસુખઃ સન્ પશ્ચાદિન્દ્રિયાધારેણ કિમપ્યલ્પજ્ઞાનં સુખં ચ પરિણમતિ . યદા પુનર્નિર્વિકલ્પસ્વસંવિત્તિબલેન કર્માભાવો ભવતિ તદા ક્ષયોપશમાભાવાદિન્દ્રિયાણિ ન સન્તિ સ્વકીયાતીન્દ્રિયજ્ઞાનં સુખં ચાનુભવતિ . તતઃ સ્થિતં ઇન્દ્રિયાભાવેઽપિ સ્વકીયાનન્તજ્ઞાનં સુખં ચાનુભવતિ . તદપિ કસ્માત્ . સ્વભાવસ્ય પરાપેક્ષા નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૧૯.. અથાતીન્દ્રિયત્વાદેવ કેવલિનઃ શરીરાધારોદ્ભૂતં ભોજનાદિસુખં ક્ષુધાદિદુઃખં ચ નાસ્તીતિ વિચારયતિ — સોક્ખં વા પુણ દુક્ખં કેવલણાણિસ્સ ણત્થિ સુખં વા પુનર્દુઃખં વા કેવલજ્ઞાનિનો

અન્વયાર્થ : — [પ્રક્ષીણઘાતિકર્મા ] જિસકે ઘાતિકર્મ ક્ષય હો ચુકે હૈં, [અતીન્દ્રિયઃ જાતઃ ] જો અતીન્દ્રિય હો ગયા હૈ, [અનન્તવરવીર્યઃ ] અનન્ત જિસકા ઉત્તમ વીર્ય હૈ ઔર [અધિકતેજાઃ ] ૧અધિક જિસકા (કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શનરૂપ) તેજ હૈ [સઃ ] ઐસા વહ (સ્વયંભૂ આત્મા) [જ્ઞાનં સૌખ્યં ચ ] જ્ઞાન ઔર સુખરૂપ [પરિણમતિ ] પરિણમન કરતા હૈ ..૧૯..

ટીકા : — શુદ્ધોપયોગકે સામર્થ્યસે જિસકે ઘાતિકર્મ ક્ષયકો પ્રાપ્ત હુએ હૈં, ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન -દર્શનકે સાથ અસંપૃક્ત (સંપર્ક રહિત) હોનેસે જો અતીન્દ્રિય હો ગયા હૈ, સમસ્ત અન્તરાયકા ક્ષય હોનેસે અનન્ત જિસકા ઉત્તમ વીર્ય હૈ, સમસ્ત જ્ઞાનાવરણ ઔર દર્શનાવરણકા પ્રલય હો જાનેસે અધિક જિસકા કેવલજ્ઞાન ઔર કેવલદર્શન નામક તેજ હૈ — ઐસા યહ (સ્વયંભૂ) આત્મા, સમસ્ત મોહનીયકે અભાવકે કારણ અત્યંત નિર્વિકાર શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવવાલે આત્માકા (અત્યન્ત નિર્વિકાર શુદ્ધ ચૈતન્ય જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે આત્માકા ) અનુભવ કરતા હુઆ સ્વયમેવ સ્વપરપ્રકાશકતા લક્ષણ જ્ઞાન ઔર અનાકુલતા લક્ષણ સુખ હોકર પરિણમિત હોતા હૈ . ઇસ પ્રકાર આત્માકા, જ્ઞાન ઔર આનન્દ સ્વભાવ હી હૈ . ઔર સ્વભાવ પરસે ૨અનપેક્ષ હોનેકે કારણ ઇન્દ્રિયોંકે બિના ભી આત્માકે જ્ઞાન ઔર આનન્દ હોતા હૈ . ૧. અધિક = ઉત્કૃષ્ટ; અસાધારણ; અત્યન્ત . ૨. અનપેક્ષ = સ્વતંત્ર; ઉદાસીન; અપેક્ષા રહિત . પ્ર. ૫

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version

નાસ્તિ . કથંભૂતમ્ . દેહગદં દેહગતં દેહાધારજિહ્વેન્દ્રિયાદિસમુત્પન્નં કવલાહારાદિસુખમ્, અસાતોદયજનિતં ક્ષુધાદિદુઃખં ચ . કસ્માન્નાસ્તિ . જમ્હા અદિંદિયત્તં જાદં યસ્માન્મોહાદિઘાતિકર્માભાવે પઞ્ચેન્દ્રિય- વિષયવ્યાપારરહિતત્વં જાતમ્ . તમ્હા દુ તં ણેયં તસ્માદતીન્દ્રિયત્વાદ્ધેતોરતીન્દ્રિયમેવ તજ્જ્ઞાનં સુખં ચ જ્ઞેયમિતિ . તદ્યથા — લોહપિણ્ડસંસર્ગાભાવાદગ્નિર્યથા ઘનઘાતપિટ્ટનં ન લભતે તથાયમાત્માપિ લોહપિણ્ડ- સ્થાનીયેન્દ્રિયગ્રામાભાવાત્ સાંસારિકસુખદુઃખં નાનુભવતીત્યર્થઃ . કશ્ચિદાહ – કેવલિનાં ભુક્તિરસ્તિ, ઔદારિકશરીરસદ્ભાવાત્ . અસદ્વેદ્યકર્મોદયસદ્ભાવાદ્વા . અસ્મદાદિવત્ . પરિહારમાહ — તદ્ભગવતઃ શરીર- મૌદારિકં ન ભવતિ કિંતુ પરમૌદારિકમ્ . તથા ચોક્તં – ‘‘શુદ્ધસ્ફ ટિકસંકાશં તેજોમૂર્તિમયં વપુઃ . જાયતે ક્ષીણદોષસ્ય સપ્તધાતુવિવર્જિતમ્’’ .. યચ્ચોક્તમસદ્વેદ્યોદયસદ્ભાવાત્તત્ર પરિહારમાહ — યથા વ્રીહ્યાદિબીજં જલસહકારિકારણસહિતમઙ્કકકકકુુુુુરાદિકાર્યં જનયતિ તથૈવાસદ્વેદ્યકર્મ મોહનીયસહકારિકારણસહિતં ક્ષુધાદિ- કાર્યમુત્પાદયતિ . ક સ્માત્ . ‘મોહસ્સ બલેણ ઘાદદે જીવં’ ઇતિ વચનાત્ . યદિ પુનર્મોહાભાવેઽપિ ક્ષુધાદિપરીષહં જનયતિ તર્હિ વધરોગાદિપરીષહમપિ જનયતુ, ન ચ તથા . તદપિ કસ્માત્ . ‘ભુક્ત્યુપસર્ગાભાવાત્’ ઇતિ વચનાત્ . અન્યદપિ દૂષણમસ્તિ . યદિ ક્ષુધાબાધાસ્તિ તર્હિ ક્ષુધાક્ષીણશક્તેરનન્તવીર્યં નાસ્તિ . તથૈવ ક્ષુધાદુઃખિતસ્યાનન્તસુખમપિ નાસ્તિ . જિહ્વેન્દ્રિયપરિચ્છિત્તિ- રૂપમતિજ્ઞાનપરિણતસ્ય કેવલજ્ઞાનમપિ ન સંભવતિ . અથવા અન્યદપિ કારણમસ્તિ . અસદ્વેદ્યોદયાપેક્ષયા સદ્વેદ્યોદયોઽનન્તગુણોઽસ્તિ . તતઃ કારણાત્ શર્કરારાશિમધ્યે નિમ્બકણિકાવદસદ્વેદ્યોદયો વિદ્યમાનોઽપિ ન જ્ઞાયતે . તથૈવાન્યદપિ બાધકમસ્તિ — યથા પ્રમત્તસંયતાદિતપોધનાનાં વેદોદયે વિદ્યમાનેઽપિ મન્દમોહોદયત્વાદખણ્ડબ્રહ્મચારિણાં સ્ત્રીપરીષહબાધા નાસ્તિ, યથૈવ ચ નવગ્રૈવેયકાદ્યહમિન્દ્રદેવાનાં

ભાવાર્થ : — આત્માકો જ્ઞાન ઔર સુખરૂપ પરિણમિત હોનેમેં ઇન્દ્રિયાદિક પર નિમિત્તોંકી આવશ્યક તા નહીં હૈ; ક્યોંકિ જિસકા લક્ષણ અર્થાત્ સ્વરૂપ સ્વપરપ્રકાશકતા હૈ ઐસા જ્ઞાન ઔર જિસકા લક્ષણ અનાકુલતા હૈ ઐસા સુખ આત્માકા સ્વભાવ હી હૈ ..૧૯..

અબ અતીન્દ્રિયતાકે કારણ હી શુદ્ધ આત્માકે (કેવલી ભગવાનકે) શારીરિક સુખ દુઃખ નહીં હૈ યહ વ્યક્ત કરતે હૈં : —

કઁઈ દેહગત નથી સુખ કે નથી દુઃખ કેવળજ્ઞાનીને, જેથી અતીન્દ્રિયતા થઈ તે કારણે એ જાણજે.૨૦.

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version

અન્વયાર્થ : — [કેવલજ્ઞાનિનઃ ] કેવલજ્ઞાનીકે [દેહગતં ] શરીરસમ્બન્ધી [સૌખ્યં ] સુખ [વા પુનઃ દુઃખં ] યા દુઃખ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ, [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [અતીન્દ્રિયત્વં જાતં ] અતીન્દ્રિયતા ઉત્પન્ન હુઈ હૈ [તસ્માત્ તુ તત્ જ્ઞેયમ્ ] ઇસલિયે ઐસા જાનના ચાહિયે ..૨૦..

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version

યત એવ શુદ્ધાત્મનો જાતવેદસ ઇવ કાલાયસગોલોત્કૂલિતપુદ્ગલાશેષવિલાસકલ્પો નાસ્તીન્દ્રિયગ્રામસ્તત એવ ઘોરઘનઘાતાભિઘાતપરમ્પરાસ્થાનીયં શરીરગતં સુખદુઃખં ન સ્યાત્ ..૨૦..

અથ જ્ઞાનસ્વરૂપપ્રપંચ સૌખ્યસ્વરૂપપ્રપંચ ચ ક્રમપ્રવૃત્તપ્રબન્ધદ્વયેનાભિદધાતિ . તત્ર કેવલિનોઽતીન્દ્રિયજ્ઞાનપરિણતત્વાત્સર્વં પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ વિભાવયતિ —

ચાધ્યાત્મગ્રન્થત્વાન્નોચ્યન્ત ઇતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ — ઇદં વસ્તુસ્વરૂપમેવ જ્ઞાતવ્યમત્રાગ્રહો ન કર્તવ્યઃ . કસ્માત્ . દુરાગ્રહે સતિ રાગદ્વેષોત્પત્તિર્ભવતિ તતશ્ચ નિર્વિકારચિદાનન્દૈકસ્વભાવપરમાત્મભાવનાવિઘાતો ભવતીતિ ..૨૦.. એવમનન્તજ્ઞાનસુખસ્થાપને પ્રથમગાથા કેવલિભુક્તિનિરાકરણે દ્વિતીયા ચેતિ ગાથાદ્વયં ગતમ્ .

ટીકા : – જૈસે અગ્નિકો લોહપિણ્ડકે તપ્ત પુદ્ગલોંકા સમસ્ત વિલાસ નહીં હૈ (અર્થાત્ અગ્નિ લોહેકે ગોલેકે પુદ્ગલોંકે વિલાસસે — ઉનકી ક્રિયાસે — ભિન્ન હૈ) ઉસીપ્રકાર શુદ્ધ આત્માકે (અર્થાત્ કેવલજ્ઞાની ભગવાનકે) ઇન્દ્રિય -સમૂહ નહીં હૈ; ઇસીલિયે જૈસે અગ્નિકો ઘનકે ઘોર આઘાતોંકી પરમ્પરા નહીં હૈ (લોહેકે ગોલેકે સંસર્ગકા અભાવ હોને પર ઘનકે લગાતાર આઘાતોં કી ભયંકર માર અગ્નિપર નહીં પડતી) ઇસીપ્રકાર શુદ્ધ આત્માકે શરીર સમ્બન્ધી સુખ દુઃખ નહીં હૈં .

ભાવાર્થ : — કેવલી ભગવાનકે શરીર સમ્બન્ધી ક્ષુધાદિકા દુઃખ યા ભોજનાદિકા સુખ નહીં હોતા ઇસલિયે ઉનકે કવલાહાર નહીં હોતા ..૨૦..

અબ, જ્ઞાનકે સ્વરૂપકા વિસ્તાર ઔર સુખકે સ્વરૂપકા વિસ્તાર ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન દો અધિકારોંકે દ્વારા કહતે હૈં . ઇનમેંસે (પ્રથમ) અતીન્દ્રિય જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોનેસે કેવલી ભગવાનકે સબ પ્રત્યક્ષ હૈ યહ પ્રગટ કરતે હૈં : —

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version

યતો ન ખલ્વિન્દ્રિયાણ્યાલમ્બ્યાવગ્રહેહાવાયપૂર્વકપ્રક્રમેણ કેવલી વિજાનાતિ, સ્વયમેવ સમસ્તાવરણક્ષયક્ષણ એવાનાદ્યનન્તાહેતુકાસાધારણભૂતજ્ઞાનસ્વભાવમેવ કારણત્વેનોપાદાય તદુપરિ પ્રવિક સત્કેવલજ્ઞાનોપયોગીભૂય વિપરિણમતે, તતોઽસ્યાક્રમસમાક્રાન્તસમસ્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલ- ભાવતયા સમક્ષસંવેદનાલમ્બનભૂતાઃ સર્વદ્રવ્યપર્યાયાઃ પ્રત્યક્ષા એવ ભવન્તિ ..૨૧.. કેવલજ્ઞાનસ્ય સર્વં પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ કથનમુખ્યત્વેન ‘પરિણમદો ખલુ’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયમ્, અથાત્મજ્ઞાનયોર્નિશ્ચયેનાસંખ્યાતપ્રદેશત્વેઽપિ વ્યવહારેણ સર્વગતત્વં ભવતીત્યાદિકથનમુખ્યત્વેન ‘આદા ણાણપમાણં’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, તતઃ પરં જ્ઞાનજ્ઞેયયોઃ પરસ્પરગમનનિરાકરણમુખ્યતયા ‘ણાણી ણાણસહાવો’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, અથ નિશ્ચયવ્યવહારકેવલિપ્રતિપાદનાદિમુખ્યત્વેન ‘જો હિ સુદેણ’ ઇત્યાદિસૂત્રચતુષ્ટયમ્, અથ વર્તમાનજ્ઞાને કાલત્રયપર્યાયપરિચ્છિત્તિકથનાદિરૂપેણ ‘તક્કાલિગેવ સવ્વે’ ઇત્યાદિસૂત્રપઞ્ચકમ્, અથ કેવલજ્ઞાનં બન્ધકારણં ન ભવતિ રાગાદિવિકલ્પરહિતં છદ્મસ્થજ્ઞાનમપિ, કિંતુ રાગાદયો બન્ધકારણમિત્યાદિનિરૂપણમુખ્યતયા ‘પરિણમદિ ણેયં’ ઇત્યાદિસૂત્રપઞ્ચકમ્, અથ કેવલજ્ઞાનં સર્વજ્ઞાનં સર્વજ્ઞત્વેન પ્રતિપાદયતીત્યાદિવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ‘જં તક્કાલિયમિદરં’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, અથ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચોપસંહારમુખ્યત્વેન પ્રથમગાથા, નમસ્કારકથનેન દ્વિતીયા ચેતિ ‘ણવિ પરિણમદિ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . એવં જ્ઞાનપ્રપઞ્ચાભિધાનતૃતીયાન્તરાધિકારે ત્રયસ્ત્રિંશદ્ગાથાભિઃ સ્થલાષ્ટકેન સમુદાય-

અન્વયાર્થ : — [ખલુ ] વાસ્તવમેં [જ્ઞાનં પરિણમમાનસ્ય ] જ્ઞાનરૂપસે (કેવલજ્ઞાનરૂપસે)પરિણમિત હોતે હુએ કેવલીભગવાનકે [સર્વદ્રવ્યપર્યાયાઃ ] સર્વ દ્રવ્ય -પર્યાયેં [પ્રત્યક્ષાઃ ] પ્રત્યક્ષ હૈં; [સઃ ] વે [તાન્ ] ઉન્હેં [અવગ્રહપૂર્વાભિઃ ક્રિયાભિઃ ] અવગ્રહાદિ ક્રિયાઓંસે [નૈવ વિજાનાતિ ] નહીં જાનતે ..૨૧..

ટીકા : — કેવલીભગવાન ઇન્દ્રિયોંકે આલમ્બનસે અવગ્રહ -ઈહા -અવાય પૂર્વક ક્રમસે નહીં જાનતે, (કિન્તુ) સ્વયમેવ સમસ્ત આવરણકે ક્ષયકે ક્ષણ હી, અનાદિ અનન્ત, અહેતુક ઔર અસાધારણ જ્ઞાનસ્વભાવકો હી કારણરૂપ ગ્રહણ કરનેસે તત્કાલ હી પ્રગટ હોનેવાલે કેવલજ્ઞાનોપયોગરૂપ હોકર પરિણમિત હોતે હૈં; ઇસલિયે ઉનકે સમસ્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ઔર ભાવકા અક્રમિક ગ્રહણ હોનેસે સમક્ષ સંવેદનકી ( – પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનકી) આલમ્બનભૂત સમસ્ત દ્રવ્ય -પર્યાયેં પ્રત્યક્ષ હી હૈં .

ભાવાર્થ : — જિસકા ન આદિ હૈ ઔર ન અંત હૈ, તથા જિસકા કોઈ કારણ નહીં ઔર જો અન્ય કિસી દ્રવ્યમેં નહીં હૈ, ઐસે જ્ઞાન સ્વભાવકો હી ઉપાદેય કરકે, કેવલજ્ઞાનકી ઉત્પત્તિકે બીજભૂત શુક્લધ્યાન નામક સ્વસંવેદનજ્ઞાનરૂપસે જબ આત્મા પરિણમિત હોતા હૈ તબ

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version

અબ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોનેસે હી ઇન ભગવાનકો કુછ ભી પરોક્ષ નહીં હૈ, ઐસા અભિપ્રાય પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સદા અક્ષાતીતસ્ય ] જો સદા ઇન્દ્રિયાતીત હૈં, [સમન્તતઃ સર્વાક્ષગુણ- સમૃદ્ધસ્ય ] જો સર્વ ઓરસે ( – સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે) સર્વ ઇન્દ્રિય ગુણોંસે સમૃદ્ધ હૈં [સ્વયમેવ હિ જ્ઞાનજાતસ્ય ] ઔર જો સ્વયમેવ જ્ઞાનરૂપ હુએ હૈં, ઉન કેવલી ભગવાનકો [કિંચિત્ અપિ ] કુછ ભી [પરોક્ષં નાસ્તિ ] પરોક્ષ નહીં હૈ ..૨૨..

ન પરોક્ષ કઁઈ પણ સર્વતઃ સર્વાક્ષગુણ સમૃદ્ધને, ઇન્દ્રિય -અતીત સદૈવ ને સ્વયમેવ જ્ઞાન થયેલને.૨૨.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version

અસ્ય ખલુ ભગવતઃ સમસ્તાવરણક્ષયક્ષણ એવ સાંસારિકપરિચ્છિત્તિનિષ્પત્તિબલાધાન- હેતુભૂતાનિ પ્રતિનિયતવિષયગ્રાહીણ્યક્ષાણિ તૈરતીતસ્ય, સ્પર્શરસગન્ધવર્ણશબ્દપરિચ્છેદરૂપૈઃ સમરસતયા સમન્તતઃ સર્વૈરેવેન્દ્રિયગુણૈઃ સમૃદ્ધસ્ય, સ્વયમેવ સામસ્ત્યેન સ્વપરપ્રકાશનક્ષમમનશ્વરં લોકોત્તરજ્ઞાનં જાતસ્ય, અક્રમસમાક્રાન્તસમસ્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવતયા ન કિંચનાપિ પરોક્ષમેવ સ્યાત્ ..૨૨.. પ્રત્યક્ષં ભવતીત્યન્વયરૂપેણ પૂર્વસૂત્રે ભણિતમિદાનીં તુ પરોક્ષં કિમપિ નાસ્તીતિ તમેવાર્થં વ્યતિરેકેણ દૃઢયતિ — ણત્થિ પરોક્ખં કિંચિ વિ અસ્ય ભગવતઃ પરોક્ષં કિમપિ નાસ્તિ . કિંવિશિષ્ટસ્ય . સમંત સવ્વક્ખગુણસમિદ્ધસ્સ સમન્તતઃ સર્વાત્મપ્રદેશૈઃ સામસ્ત્યેન વા સ્પર્શરસગન્ધવર્ણશબ્દપરિચ્છિત્તિરૂપ- સર્વેન્દ્રિયગુણસમૃદ્ધસ્ય . તર્હિ કિમક્ષસહિતસ્ય . નૈવમ્ . અક્ખાતીદસ્સ અક્ષાતીતસ્યેન્દ્રિયવ્યાપારરહિતસ્ય, અથવા દ્વિતીયવ્યાખ્યાનમ્ — અક્ષ્ણોતિ જ્ઞાનેન વ્યાપ્નોતીત્યક્ષ આત્મા તદ્ગુણસમૃદ્ધસ્ય . સદા સર્વદા સર્વકાલમ્ . પુનરપિ કિંરૂપસ્ય . સયમેવ હિ ણાણજાદસ્સ સ્વયમેવ હિ સ્ફુ ટં કેવલજ્ઞાનરૂપેણ જાતસ્ય પરિણતસ્યેતિ . તદ્યથા – અતીન્દ્રિયસ્વભાવપરમાત્મનો વિપરીતાનિ ક્રમપ્રવૃત્તિહેતુભૂતાનીન્દ્રિયાણ્યતિક્રાન્તસ્ય જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિસમસ્તપદાર્થયુગપત્પ્રત્યક્ષપ્રતીતિસમર્થમવિનશ્વરમખણ્ડૈકપ્રતિભાસમયં કેવલજ્ઞાનં પરિણતસ્યાસ્ય ભગવતઃ પરોક્ષં કિમપિ નાસ્તીતિ ભાવાર્થઃ ..૨૨.. એવં કેવલિનાં સમસ્તં પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ કથનરૂપેણ પ્રથમસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથાત્મા જ્ઞાનપ્રમાણો ભવતીતિ જ્ઞાનં ચ

ટીકા : — સમસ્ત આવરણકે ક્ષયકે ક્ષણ હી જો (ભગવાન) સાંસારિક જ્ઞાનકો ઉત્પન્ન કરનેકે બલકો કાર્યરૂપ દેનેમેં હેતુભૂત ઐસી અપને અપને નિશ્ચિત્ વિષયોંકો ગ્રહણ કરનેવાલી ઇન્દ્રિયોંસે અતીત હુએ હૈં, જો સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ ઔર શબ્દકે જ્ઞાનરૂપ સર્વ ઇન્દ્રિય – ગુણોંકે દ્વારા સર્વ ઓરસે સમરસરૂપસે સમૃદ્ધ હૈં (અર્થાત્ જો ભગવાન સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ તથા શબ્દકો સર્વ આત્મપ્રદેશોંસે સમાનરૂપસે જાનતે હૈં) ઔર જો સ્વયમેવ સમસ્તરૂપસે સ્વપરકા પ્રકાશન કરનેમેં સમર્થ અવિનાશી લોકોત્તર જ્ઞાનરૂપ હુએ હૈં, ઐસે ઇન (કેવલી) ભગવાનકો સમસ્ત દ્રવ્ય- ક્ષેત્ર -કાલ -ભાવકા અક્રમિક ગ્રહણ હોનેસે કુછ ભી પરોક્ષ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — ઇન્દ્રિયકા ગુણ તો સ્પર્શાદિક એક -એક ગુણકો હી જાનના હૈ જૈસે ચક્ષુઇન્દ્રિયકા ગુણ રૂપકો હી જાનના હૈ અર્થાત્ રૂપકો હી જાનનેમેં નિમિત્ત હોના હૈ . ઔર ઇન્દ્રિયજ્ઞાન ક્રમિક હૈ . કેવલીભગવાન ઇન્દ્રિયોંકે નિમિત્તકે બિના સમસ્ત આત્મપ્રદેશોંસે સ્પર્શાદિ સર્વ વિષયોંકો જાનતે હૈં, ઔર જો સમસ્તરૂપસે સ્વ -પર પ્રકાશક હૈ ઐસે લોકોત્તર જ્ઞાનરૂપ ( – લૌકિકજ્ઞાનસે ભિન્ન કેવલજ્ઞાનરૂપ) સ્વયમેવ પરિણમિત હુઆ કરતે હૈં; ઇસલિયે સમસ્ત દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર -કાલ ઔર ભાવકો અવગ્રહાદિ ક્રમ રહિત જાનતે હૈં ઇસલિયે કેવલી ભગવાનકે કુછ ભી પરોક્ષ નહીં હૈ ..૨૨..

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version

આત્મા હિ ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યમ્’ ઇતિ વચનાત્ જ્ઞાનેન સહ હીનાધિકત્વરહિતત્વેન પરિણતત્વાત્તત્પરિમાણઃ, જ્ઞાનં તુ જ્ઞેયનિષ્ઠત્વાદ્દાહ્યનિષ્ઠદહનવત્તત્પરિમાણં; જ્ઞેયં તુ લોકાલોકવિભાગવિભક્તાનન્તપર્યાયમાલિકાલીઢસ્વરૂપસૂચિતા વિચ્છેદોત્પાદધ્રૌવ્યા ષડ્દ્રવ્યી વ્યવહારેણ સર્વગતમિત્યુપદિશતિ — આદા ણાણપમાણં જ્ઞાનેન સહ હીનાધિકત્વાભાવાદાત્મા જ્ઞાનપ્રમાણો ભવતિ . તથાહિ — ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યં ભવતિ’ ઇતિ વચનાદ્વર્તમાનમનુષ્યભવે વર્તમાનમનુષ્ય- પર્યાયપ્રમાણઃ, તથૈવ મનુષ્યપર્યાયપ્રદેશવર્તિજ્ઞાનગુણપ્રમાણશ્ચ પ્રત્યક્ષેણ દૃશ્યતે યથાયમાત્મા, તથા નિશ્ચયતઃ સર્વદૈવાવ્યાબાધાક્ષયસુખાદ્યનન્તગુણાધારભૂતો યોઽસૌ કેવલજ્ઞાનગુણસ્તત્પ્રમાણોઽયમાત્મા . ણાણં ણેયપ્પમાણમુદ્દિટ્ઠં દાહ્યનિષ્ઠદહનવત્ જ્ઞાનં જ્ઞેયપ્રમાણમુદ્દિષ્ટં કથિતમ્ . ણેયં લોયાલોયં જ્ઞેયં લોકા-

અન્વયાર્થ : — [આત્મા ] આત્મા [જ્ઞાનપ્રમાણં ] જ્ઞાન પ્રમાણ હૈ; [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [જ્ઞેયપ્રમાણં ] જ્ઞેય પ્રમાણ [ઉદ્દિષ્ટં ] કહા ગયા હૈ . [જ્ઞેયં લોકાલોકં ] જ્ઞેય લોકાલોક હૈ [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનં તુ ] જ્ઞાન [સર્વગતં ] સર્વગત – સર્વ વ્યાપક હૈ ..૨૩..

ટીકા : — ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યં (ગુણ -પર્યાયેં અર્થાત્ યુગપદ્ સર્વગુણ ઔર પર્યાયેં હી દ્રવ્ય હૈ)’ ઇસ વચનકે અનુસાર આત્મા જ્ઞાનસે હીનાધિકતારહિતરૂપસે પરિણમિત હોનેકે કારણ જ્ઞાનપ્રમાણ હૈ, ઔર જ્ઞાન ૧જ્ઞેયનિષ્ઠ હોનેસે, દાહ્યનિષ્ઠ ૨ દહનકી ભાઁતિ, જ્ઞેય પ્રમાણ હૈ . જ્ઞેય તો લોક ઔર અલોકકે વિભાગસે ૩વિભક્ત, ૪અનન્ત પર્યાયમાલાસે આલિંગિત સ્વરૂપસે સૂચિત ( – પ્રગટ, જ્ઞાન), નાશવાન દિખાઈ દેતા હુઆ ભી ધ્રુવ ઐસા ષટ્દ્રવ્ય -સમૂહ, અર્થાત્ સબ કુછ હૈ . ૧. જ્ઞેયનિષ્ઠ = જ્ઞેયોંકા અવલમ્બન કરનેવાલા; જ્ઞેયોમેં તત્પર . ૨. દહન = જલાના; અગ્નિ . ૩. વિભક્ત = વિભાગવાલા . (ષટ્દ્રવ્યોંકે સમૂહમેં લોક -અલોકરૂપ દો વિભાગ હૈં) . ૪. અનન્ત પર્યાયેં દ્રવ્યકો આલિંગિત કરતી હૈ (દ્રવ્યમેં હોતી હૈં) ઐસે સ્વરૂપવાલા દ્રવ્ય જ્ઞાત હોતા હૈ .

જીવદ્રવ્ય જ્ઞાનપ્રમાણ ભાખ્યું, જ્ઞાન જ્ઞેયપ્રમાણ છે; ને જ્ઞેય લોકાલોક, તેથી સર્વગત એ જ્ઞાન છે.૨૩.

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version

સર્વમિતિ યાવત્ . તતો નિઃશેષાવરણક્ષયક્ષણ એવ લોકાલોકવિભાગવિભક્તસમસ્તવસ્ત્વાકાર- પારમુપગમ્ય તથૈવાપ્રચ્યુતત્વેન વ્યવસ્થિતત્વાત્ જ્ઞાનં સર્વગતમ્ ..૨૩..

લોકં ભવતિ . શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવસર્વપ્રકારોપાદેયભૂતપરમાત્મદ્રવ્યાદિષડ્દ્રવ્યાત્મકો લોકઃ, લોકાદ્બહિ- ર્ભાગે શુદ્ધાકાશમલોકઃ, તચ્ચ લોકાલોકદ્વયં સ્વકીયસ્વકીયાનન્તપર્યાયપરિણતિરૂપેણાનિત્યમપિ દ્રવ્યાર્થિકનયેન નિત્યમ્ . તમ્હા ણાણં તુ સવ્વગયં યસ્માન્નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકશુદ્ધોપયોગભાવનાબલેનોત્પન્નં યત્કેવલજ્ઞાનં તટ્ટઙ્કોત્કીર્ણાકારન્યાયેન નિરન્તરં પૂર્વોક્તજ્ઞેયં જાનાતિ, તસ્માદ્વયવહારેણ તુ જ્ઞાનં સર્વગતં ભણ્યતે . તતઃ સ્થિતમેતદાત્મા જ્ઞાનપ્રમાણં જ્ઞાનં સર્વગતમિતિ ..૨૩.. અથાત્માનં જ્ઞાનપ્રમાણં યે ન મન્યન્તે તત્ર હીનાધિકત્વે દૂષણં દદાતિ — ણાણપ્પમાણમાદા ણ હવદિ જસ્સેહ જ્ઞાનપ્રમાણમાત્મા ન ભવતિ (જ્ઞેય છહોં દ્રવ્યોંકા સમૂહ અર્થાત્ સબ કુછ હૈ) ઇસલિયે નિઃશેષ આવરણકે ક્ષયકે સમય હી લોક ઔર અલોકકે વિભાગસે વિભક્ત સમસ્ત વસ્તુઓંકે આકારોંકે પારકો પ્રાપ્ત કરકે ઇસીપ્રકાર અચ્યુતરૂપ રહને સે જ્ઞાન સર્વગત હૈ .

ભાવાર્થ : — ગુણ -પર્યાયસે દ્રવ્ય અનન્ય હૈ ઇસલિયે આત્મા જ્ઞાનસે હીનાધિક ન હોનેસે જ્ઞાન જિતના હી હૈ; ઔર જૈસે દાહ્ય (જલને યોગ્ય પદાર્થ) કા અવલમ્બન કરનેવાલા દહન દાહ્યકે બરાબર હી હૈ ઉસી પ્રકાર જ્ઞેયકા અવલમ્બન કરનેવાલા જ્ઞાન જ્ઞેયકે બરાબર હી હૈ . જ્ઞેય તો સમસ્ત લોકાલોક અર્થાત્ સબ હી હૈ . ઇસલિયે, સર્વ આવરણકા ક્ષય હોતે હી (જ્ઞાન) સબકો જાનતા હૈ ઔર ફિ ર કભી ભી સબકે જાનનેસે ચ્યુત નહીં હોતા ઇસલિયે જ્ઞાન સર્વવ્યાપક હૈ ..૨૩..

પ્ર. ૬

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version

યદિ ખલ્વયમાત્મા હીનો જ્ઞાનાદિત્યભ્યુપગમ્યતે તદાત્મનોઽતિરિચ્યમાનં જ્ઞાનં સ્વાશ્રય- ભૂતચેતનદ્રવ્યસમવાયાભાવાદચેતનં ભવદ્રૂપાદિગુણકલ્પતામાપન્નં ન જાનાતિ . યદિ પુનર્જ્ઞાના- દધિક ઇતિ પક્ષઃ કક્ષીક્રિયતે તદાવશ્યં જ્ઞાનાદતિરિક્તત્વાત્ પૃથગ્ભૂતો ભવન્ ઘટપટાદિ- સ્થાનીયતામાપન્નો જ્ઞાનમન્તરેણ ન જાનાતિ . તતો જ્ઞાનપ્રમાણ એવાયમાત્માભ્યુપ- ગન્તવ્યઃ .. ૨૪ . ૨૫ .. યસ્ય વાદિનો મતેઽત્ર જગતિ તસ્સ સો આદા તસ્ય મતે સ આત્મા હીણો વા અહિઓ વા ણાણાદો હવદિ ધુવમેવ હીનો વા અધિકો વા જ્ઞાનાત્સકાશાદ્ ભવતિ નિશ્ચિતમેવેતિ ..૨૪.. હીણો જદિ સો આદા તં ણાણમચેદણં ણ જાણાદિ હીનો યદિ સ આત્મા તદાગ્નેરભાવે સતિ ઉષ્ણગુણો યથા શીતલો ભવતિ તથા સ્વાશ્રયભૂતચેતનાત્મકદ્રવ્યસમવાયાભાવાત્તસ્યાત્મનો જ્ઞાનમચેતનં ભવત્સત્ કિમપિ ન જાનાતિ . અહિઓ

અન્વયાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [યસ્ય ] જિસકે મતમેં [આત્મા ] આત્મા [જ્ઞાનપ્રમાણં ] જ્ઞાનપ્રમાણ [ન ભવતિ ] નહીં હૈ, [તસ્ય ] ઉસકે મતમેં [ સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [ધ્રુવમ્ એવ ] અવશ્ય [જ્ઞાનાત્ હીનઃ વા ] જ્ઞાનસે હીન [અધિકઃ વા ભવતિ ] અથવા અધિક હોના ચાહિયે .

[યદિ ] યદિ [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [હીનઃ ] જ્ઞાનસે હીન હો [તત્ ] તો વહ [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [અચેતનં ] અચેતન હોનેસે [ન જાનાતિ ] નહીં જાનેગા, [જ્ઞાનાત્ અધિકઃ વા ] ઔર યદિ (આત્મા) જ્ઞાનસે અધિક હો તો (વહ આત્મા) [જ્ઞાનેન વિના ] જ્ઞાનકે બિના [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાનેગા ? ..૨૪ -૨૫..

ટીકા : — યદિ યહ સ્વીકાર કિયા જાયે કિ યહ આત્મા જ્ઞાનસે હીન હૈ તો આત્માસે આગે બઢ જાનેવાલા જ્ઞાન ( – આત્માકે ક્ષેત્રસે આગે બઢકર ઉસસે બાહર વ્યાપ્ત હોનેવાલા જ્ઞાન) અપને આશ્રયભૂત ચેતનદ્રવ્યકા સમવાય (સમ્બન્ધ) ન રહનેસે અચેતન હોતા હુઆ રૂપાદિ ગુણ જૈસા હોનેસે નહીં જાનેગા; ઔર યદિ ઐસા પક્ષ સ્વીકાર કિયા જાયે કિ યહ આત્મા જ્ઞાનસે અધિક હૈ તો અવશ્ય (આત્મા) જ્ઞાનસે આગે બઢ જાનેસે ( – જ્ઞાનકે ક્ષેત્રસે બાહર વ્યાપ્ત હોનેસે) જ્ઞાનસે પૃથક્ હોતા હુઆ ઘટપટાદિ જૈસા હોનેસે જ્ઞાનકે બિના નહીં જાનેગા . ઇસલિયે યહ આત્મા જ્ઞાનપ્રમાણ હી માનના યોગ્ય હૈ .

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — આત્માકા ક્ષેત્ર જ્ઞાનકે ક્ષેત્રસે કમ માના જાયે તો આત્માકે ક્ષેત્રસે બાહર વર્તનેવાલા જ્ઞાન ચેતનદ્રવ્યકે સાથ સમ્બન્ધ ન હોનેસે અચેતન ગુણ જૈસા હી હોગા, ઇસલિયે વહ જાનનેકા કામ નહીં કર સકેગા, જૈસે કિ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ ઇત્યાદિ અચેતન ગુણ જાનનેકા કામ નહીં કર સકતે . યદિ આત્માકા ક્ષેત્ર જ્ઞાનકે ક્ષેત્ર સે અધિક માના જાયે તો જ્ઞાનકે ક્ષેત્રસે બાહર વર્તનેવાલા જ્ઞાનશૂન્ય આત્મા જ્ઞાનકે બિના જાનનેકા કામ નહીં ક ર સકેગા, જૈસે જ્ઞાનશૂન્ય ઘટ, પટ ઇત્યાદિ પદાર્થ જાનનેકા કામ નહીં કર સકતે . ઇસલિયે આત્મા ન તો જ્ઞાનસે હીન હૈ ઔર ન અધિક હૈ, કિન્તુ જ્ઞાન જિતના હી હૈ ..૨૪ -૨૫..

અન્વયાર્થ : — [જિનવૃષભઃ ] જિનવર [સર્વગતઃ ] સર્વગત હૈં [ચ ] ઔર [જગતિ ] જગતકે [સર્વે અપિ અર્થાઃ ] સર્વ પદાર્થ [તદ્ગતાઃ ] જિનવરગત (જિનવરમેં પ્રાપ્ત) હૈં; [જિનઃ જ્ઞાનમયત્વાત્ ] ક્યોંકિ જિન જ્ઞાનમય હૈં [ચ ] ઔર [તે ] વે સબ પદાર્થ [વિષયત્વાત્ ] જ્ઞાનકે વિષય હોનેસે [તસ્ય ] જિનકે વિષય [ભણિતાઃ ] કહે ગયે હૈં ..૨૬..

છે સર્વગત જિનવર અને સૌ અર્થ જિનવરપ્રાપ્ત છે, જિન જ્ઞાનમય ને સર્વ અર્થો વિષય જિનના હોઇને.૨૬.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version

જ્ઞાનં હિ ત્રિસમયાવચ્છિન્નસર્વદ્રવ્યપર્યાયરૂપવ્યવસ્થિતવિશ્વજ્ઞેયાકારાનાક્રામત્ સર્વગતમુક્તં, તથાભૂતજ્ઞાનમયીભૂય વ્યવસ્થિતત્વાદ્ભગવાનપિ સર્વગત એવ . એવં સર્વગતજ્ઞાનવિષયત્વાત્સર્વેઽર્થા અપિ સર્વગતજ્ઞાનાવ્યતિરિક્તસ્ય ભગવતસ્તસ્ય તે વિષયા ઇતિ ભણિતત્વાત્તદ્ગતા એવ ભવન્તિ .

તત્ર નિશ્ચયનયેનાનાકુલત્વલક્ષણસૌખ્યસંવેદનત્વાધિષ્ઠાનત્વાવચ્છિન્નાત્મપ્રમાણજ્ઞાનસ્વ- તત્ત્વાપરિત્યાગેન વિશ્વજ્ઞેયાકારાનનુપગમ્યાવબુધ્યમાનોઽપિ વ્યવહારનયેન ભગવાન્ સર્વગત ઇતિ વ્યપદિશ્યતે . તથા નૈમિત્તિકભૂતજ્ઞેયાકારાનાત્મસ્થાનવલોક્ય સર્વેઽર્થાસ્તદ્ગતા ઇત્યુપચર્યન્તે . ન ચ તેષાં પરમાર્થતોઽન્યોન્યગમનમસ્તિ, સર્વદ્રવ્યાણાં સ્વરૂપનિષ્ઠત્વાત્ . અયં ક્રમો જ્ઞાનેઽપિ નિશ્ચેયઃ ..૨૬.. સર્વજ્ઞઃ . કસ્માત્ સર્વગતો ભવતિ . જિણો જિનઃ ણાણમયાદો ય જ્ઞાનમયત્વાદ્ધેતોઃ સવ્વે વિ ય તગ્ગયા જગદિ અટ્ઠા સર્વેઽપિ ચ યે જગત્યર્થાસ્તે દર્પણે બિમ્બવદ્ વ્યવહારેણ તત્ર ભગવતિ ગતા ભવન્તિ . કસ્માત્ . તે ભણિદા તેઽર્થાસ્તત્ર ગતા ભણિતાઃ વિસયાદો વિષયત્વાત્પરિચ્છેદ્યત્વાત્ જ્ઞેયત્વાત્ . કસ્ય . તસ્સ તસ્ય ભગવત ઇતિ . તથાહિ ---યદનન્તજ્ઞાનમનાકુલત્વલક્ષણાનન્તસુખં ચ તદાધારભૂતસ્તાવદાત્મા . ઇત્થં- ભૂતાત્મપ્રમાણં જ્ઞાનમાત્મનઃ સ્વસ્વરૂપં ભવતિ . ઇત્થંભૂતં સ્વસ્વરૂપં દેહગતમપરિત્યજન્નેવ લોકાલોકં પરિચ્છિનત્તિ . તતઃ કારણાદ્વયવહારેણ સર્વગતો ભણ્યતે ભગવાન્ . યેન ચ કારણેન નીલપીતાદિબહિઃ- પદાર્થા આદર્શે બિમ્બવત્ પરિચ્છિત્ત્યાકારેણ જ્ઞાને પ્રતિફલન્તિ તતઃ કારણાદુપચારેણાર્થકાર્યભૂતા

ટીકા : — જ્ઞાન ત્રિકાલકે સર્વ દ્રવ્ય – પર્યાયરૂપ પ્રવર્તમાન સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંકો પહુઁચ જાનેસે ( – જાનતા હોનેસે) સર્વગત કહા ગયા હૈ; ઔર ઐસે (સર્વગત) જ્ઞાનમય હોકર રહનેસે ભગવાન ભી સર્વગત હી હૈં . ઇસપ્રકાર સર્વ પદાર્થ ભી સર્વગત જ્ઞાનકે વિષય હોનેસે, સર્વગત જ્ઞાનસે અભિન્ન ઉન ભગવાનકે વે વિષય હૈં ઐસા (શાસ્ત્રમેં) કહા હૈ; ઇસલિયે સર્વ પદાર્થ ભગવાનગત હી ( – ભગવાનમેં પ્રાપ્ત હી) હૈં .

વહાઁ (ઐસા સમઝના કિ) — નિશ્ચયનયસે અનાકુલતાલક્ષણ સુખકા જો સંવેદન ઉસ સુખસંવેદનકે ૧અધિષ્ઠાનતા જિતના હી આત્મા હૈ ઔર ઉસ આત્માકે બરાબર હી જ્ઞાન સ્વતત્ત્વ હૈ; ઉસ નિજ – સ્વરૂપ આત્મપ્રમાણ જ્ઞાનકો છોડે બિના, સમસ્ત ૨જ્ઞેયાકારોંકે નિકટ ગયે બિના, ભગવાન (સર્વ પદાર્થોંકો) જાનતે હૈં . નિશ્ચયનયસે ઐસા હોને પર ભી વ્યવહારનયસે યહ કહા ૧. અધિષ્ઠાન = આધાર, રહનેકા સ્થાન . (આત્મા સુખસંવેદનકા આધાર હૈ . જિતનેમેં સુખકા વેદન હોતા હૈ

ઉતના હી આત્મા હૈ .) ૨. જ્ઞેયાકારોં = પર પદાર્થોંકે દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય જો કિ જ્ઞેય હૈં . (યહ જ્ઞેયાકાર પરમાર્થતઃ આત્માસે સર્વથા ભિન્ન

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version

અર્થાકારા અપ્યર્થા ભણ્યન્તે . તે ચ જ્ઞાને તિષ્ઠન્તીત્યુચ્યમાને દોષો નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૨૬.. અથ જ્ઞાનમાત્મા ભવતિ, આત્મા તુ જ્ઞાનં સુખાદિકં વા ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ — ણાણં અપ્પ ત્તિ મદં જ્ઞાનમાત્મા ભવતીતિ મતં સમ્મતમ્ . કસ્માત્ . વટ્ટદિ ણાણં વિણા ણ અપ્પાણં જ્ઞાનં કર્તૃ વિનાત્માનં જીવમન્યત્ર જાતા હૈ કિ ભગવાન સર્વગત હૈં . ઔર ૧નૈમિત્તિકભૂત જ્ઞેયાકારોંકો આત્મસ્થ (આત્મામેં રહે હુએ) દેખકર ઐસા ઉપચારસે કહા જાતા હૈ; કિ ‘સર્વ પદાર્થ આત્મગત (આત્મામેં) હૈં ’; પરન્તુ પરમાર્થતઃ ઉનકા એક દૂસરેમેં ગમન નહીં હોતા, ક્યોંકિ સર્વ દ્રવ્ય સ્વરૂપનિષ્ઠ (અર્થાત્ અપને- અપને સ્વરૂપમેં નિશ્ચલ અવસ્થિત) હૈં .

યહી ક્રમ જ્ઞાનમેં ભી નિશ્ચિત કરના ચાહિયે . (અર્થાત્ આત્મા ઔર જ્ઞેયોંકે સમ્બન્ધમેં નિશ્ચય -વ્યવહારસે કહા ગયા હૈ, ઉસીપ્રકાર જ્ઞાન ઔર જ્ઞેયોંકે સમ્બન્ધમેં ભી સમઝના ચાહિએ) ..૨૬..

ગાથા : ૨૭ અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાનં આત્મા ] જ્ઞાન આત્મા હૈ [ઇતિ મતં ] ઐસા જિનદેવકા મત હૈ . [આત્માનં વિના ] આત્માકે બિના (અન્ય કિસી દ્રવ્યમેં) [જ્ઞાનં ન વર્તતે ] જ્ઞાન નહીં હોતા, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનં આત્મા ] જ્ઞાન આત્મા હૈ; [આત્મા ] ઔર આત્મા [જ્ઞાનં વા ] (જ્ઞાન ગુણ દ્વારા) જ્ઞાન હૈ [અન્યત્ વા ] અથવા (સુખાદિ અન્ય ગુણ દ્વારા) અન્ય હૈ ..૨૭.. ૧. નૈમિત્તિકભૂત જ્ઞેયાકારોં = જ્ઞાનમેં હોનેવાલે (જ્ઞાનકી અવસ્થારૂપ) જ્ઞેયાકારોં . (ઇન જ્ઞેયાકારોંકો જ્ઞાનાકાર ભી

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version

યતઃ શેષસમસ્તચેતનાચેતનવસ્તુસમવાયસંબન્ધનિરુત્સુક તયાઽનાદ્યનન્તસ્વભાવસિદ્ધ- સમવાયસંબન્ધમેક માત્માનમાભિમુખ્યેનાવલમ્બ્ય પ્રવૃત્તત્વાત્ તં વિના આત્માનં જ્ઞાનં ન ધારયતિ, તતો જ્ઞાનમાત્મૈવ સ્યાત્ . આત્મા ત્વનન્તધર્માધિષ્ઠાનત્વાત્ જ્ઞાનધર્મદ્વારેણ જ્ઞાનમન્યધર્મ- દ્વારેણાન્યદપિ સ્યાત્ .

કિં ચાનેકાન્તોઽત્ર બલવાન્ . એકાન્તેન જ્ઞાનમાત્મેતિ જ્ઞાનસ્યા -ભાવોઽચેતનત્વમાત્મનો વિશેષગુણાભાવાદભાવો વા સ્યાત્ . સર્વથાત્મા જ્ઞાનમિતિ નિરાશ્રયત્વાત્ જ્ઞાનસ્યાભાવ આત્મનઃ શેષપર્યાયાભાવસ્તદવિનાભાવિનસ્તસ્યાપ્યભાવઃ સ્યાત્ ..૨૭.. ઘટપટાદૌ ન વર્તતે . તમ્હા ણાણં અપ્પા તસ્માત્ જ્ઞાયતે કથંચિજ્જ્ઞાનમાત્મૈવ સ્યાત્ . ઇતિ ગાથાપાદત્રયેણ જ્ઞાનસ્ય કથંચિદાત્મત્વં સ્થાપિતમ્ . અપ્પા ણાણં વ અણ્ણં વા આત્મા તુ જ્ઞાનધર્મદ્વારેણ જ્ઞાનં ભવતિ, સુખવીર્યાદિધર્મદ્વારેણાન્યદ્વા નિયમો નાસ્તીતિ . તદ્યથા – યદિ પુનરેકાન્તેન જ્ઞાનમાત્મેતિ ભણ્યતે તદા જ્ઞાનગુણમાત્ર એવાત્મા પ્રાપ્તઃ સુખાદિધર્માણામવકાશો નાસ્તિ . તથા સુખવીર્યાદિધર્મસમૂહાભાવાદાત્મા- ભાવઃ, આત્મન આધારભૂતસ્યાભાવાદાધેયભૂતસ્ય જ્ઞાનગુણસ્યાપ્યભાવઃ, ઇત્યેકાન્તે સતિ દ્વયોરપ્યભાવઃ . તસ્માત્કથંચિજ્જ્ઞાનમાત્મા ન સર્વથેતિ . અયમત્રાભિપ્રાયઃ — આત્મા વ્યાપકો જ્ઞાનં વ્યાપ્યં તતો જ્ઞાનમાત્મા સ્યાત્, આત્મા તુ જ્ઞાનમન્યદ્વા ભવતીતિ . તથા ચોક્તમ્ — ‘વ્યાપકં તદતન્નિષ્ઠં વ્યાપ્યં

ટીકા : — ક્યોંકિ શેષ સમસ્ત ચેતન તથા અચેતન વસ્તુઓંકે સાથ ૧સમવાયસમ્બન્ધ નહીં હૈ, ઇસલિયે જિસકે સાથ અનાદિ અનન્ત સ્વભાવસિદ્ધ સમવાયસમ્બન્ધ હૈ ઐસે એક આત્માકા અતિ નિકટતયા (અભિન્ન પ્રદેશરૂપસે) અવલમ્બન કરકે પ્રવર્તમાન હોનેસે જ્ઞાન આત્માકે બિના અપના અસ્તિત્વ નહીં રખ સકતા; ઇસલિયે જ્ઞાન આત્મા હી હૈ . ઔર આત્મા તો અનન્ત ધર્મોંકા અધિષ્ઠાન (-આધાર) હોનેસે જ્ઞાનધર્મકે દ્વારા જ્ઞાન હૈ ઔર અન્ય ધર્મકે દ્વારા અન્ય ભી હૈ .

ઔર ફિ ર, ઇસકે અતિરિક્ત (વિશેષ સમઝના કિ) યહાઁ અનેકાન્ત બલવાન હૈ . યદિ યહ માના જાય કિ એકાન્તસે જ્ઞાન આત્મા હૈ તો, (જ્ઞાનગુણ આત્મદ્રવ્ય હો જાનેસે) જ્ઞાનકા અભાવ હો જાયેગા, (ઔર જ્ઞાનગુણકા અભાવ હોનેસે) આત્માકે અચેતનતા આ જાયેગી અથવા વિશેષગુણકા અભાવ હોનેસે આત્માકા અભાવ હો જાયેગા . યદિ યહ માના જાયે કિ સર્વથા આત્મા જ્ઞાન હૈ તો, (આત્મદ્રવ્ય એક જ્ઞાનગુણરૂપ હો જાનેપર જ્ઞાનકા કોઈ આધારભૂત દ્રવ્ય નહીં રહનેસે) નિરાશ્રયતાકે કારણ જ્ઞાનકા અભાવ હો જાયેગા અથવા (આત્મદ્રવ્યકે એક જ્ઞાનગુણરૂપ હો જાનેસે) આત્માકી શેષ પર્યાયોંકા ( – સુખ, વીર્યાદિ ગુણોંકા) અભાવ હો જાયેગા ઔર ઉનકે ૧. સમવાય સમ્બન્ધ = જહાઁ ગુણ હોતે હૈં વહાઁ ગુણી હોતા હૈ ઔર જહાઁ ગુણી હોતા હૈ વહાઁ ગુણ હોતે હૈં, જહાઁ

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version

જ્ઞાની ચાર્થાશ્ચ સ્વલક્ષણભૂતપૃથક્ત્વતો ન મિથો વૃત્તિમાસાદયન્તિ કિંતુ તેષાં જ્ઞાનજ્ઞેયસ્વભાવસંબન્ધસાધિતમન્યોન્યવૃત્તિમાત્રમસ્તિ ચક્ષુરૂપવત્ . યથા હિ ચક્ષૂંષિ તદ્વિષય- તન્નિષ્ઠમેવ ચ’ ..૨૭.. ઇત્યાત્મજ્ઞાનયોરેકત્વં, જ્ઞાનસ્ય વ્યવહારેણ સર્વગતત્વમિત્યાદિકથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ . અથ જ્ઞાનં જ્ઞેયસમીપે ન ગચ્છતીતિ નિશ્ચિનોતિ --ણાણી ણાણસહાવો જ્ઞાની સર્વજ્ઞઃ કેવલજ્ઞાનસ્વભાવ એવ . અટ્ઠા ણેયપ્પગા હિ ણાણિસ્સ જગત્ત્રયકાલત્રયવર્તિપદાર્થા જ્ઞેયાત્મકા એવ ભવન્તિ ન ચ જ્ઞાનાત્મકાઃ . કસ્ય . જ્ઞાનિનઃ . રૂવાણિ વ ચક્ખૂણં ણેવણ્ણોણ્ણેસુ વટ્ટંતિ જ્ઞાની પદાર્થાશ્ચાન્યોન્યં પરસ્પરમેકત્વેન ન વર્તન્તે . કાનીવ, કેષાં સંબંધિત્વેન . રૂપાણીવ ચક્ષુષામિતિ . સાથ હી અવિનાભાવી સમ્બન્ધવાલે આત્માકા ભી અભાવ હો જાયેગા . (ક્યોંકિ સુખ, વીર્ય ઇત્યાદિ ગુણ ન હોં તો આત્મા ભી નહીં હો સકતા) ..૨૭..

અબ, જ્ઞાન ઔર જ્ઞેયકે પરસ્પર ગમનકા નિષેધ કરતે હૈં ( અર્થાત્ જ્ઞાન ઔર જ્ઞેય એક- દૂસરેમેં પ્રવેશ નહીં કરતે ઐસા કહતે હૈં .) : —

અન્વયાર્થ : — [જ્ઞાની ] આત્મા [જ્ઞાનસ્વભાવઃ ] જ્ઞાન સ્વભાવ હૈ [અર્થાઃ હિ ] ઔર પદાર્થ [જ્ઞાનિનઃ ] આત્માકે [જ્ઞેયાત્મકાઃ ] જ્ઞેય સ્વરૂપ હૈં, [રૂપાણિ ઇવ ચક્ષુષોઃ ] જૈસે કિ રૂપ (રૂપી પદાર્થ) નેત્રોંકા જ્ઞેય હૈ વૈસે [અન્યોન્યેષુ ] વે એક -દૂસરે મેં [ન એવ વર્તન્તે ] નહીં વર્તતે ..૨૮..

ટીકા : — આત્મા ઔર પદાર્થ સ્વલક્ષણભૂત પૃથક્ત્વકે કારણ એક દૂસરેમેં નહીં વર્તતે પરન્તુ ઉનકે માત્ર નેત્ર ઔર રૂપી પદાર્થકી ભાઁતિ જ્ઞાનજ્ઞેયસ્વભાવ -સમ્બન્ધસે હોનેવાલી એક દૂસરેમેં પ્રવૃત્તિ પાઈ જાતી હૈ . (પ્રત્યેક દ્રવ્યકા લક્ષણ અન્ય દ્રવ્યોંસે ભિન્નત્વ હોનેસે આત્મા ઔર પદાર્થ એક દૂસરેમેં નહીં વર્તતે, કિન્તુ આત્માકા જ્ઞાનસ્વભાવ હૈ ઔર પદાર્થોંકા જ્ઞેય સ્વભાવ હૈ, ઐસે જ્ઞાનજ્ઞેયભાવરૂપ સમ્બન્ધકે કારણ હી માત્ર ઉનકા એક દૂસરેમેં હોના નેત્ર

છે ‘જ્ઞાની’ જ્ઞાનસ્વભાવ, અર્થો જ્ઞેયરૂપ છે ‘જ્ઞાની’ના, જ્યમ રૂપ છે નેત્રો તણાં, નહિ વર્તતા અન્યોન્યમાં.૨૮.