Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version
યામિ ..૩.. અથૈવમર્હત્સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધૂનાં પ્રણતિવંદનાભિધાનપ્રવૃત્તદ્વૈતદ્વારેણ ભાવ્ય- ભાવકભાવવિજૃમ્ભિતાતિનિર્ભર્રેતરેતરસંવલનબલવિલીનનિખિલસ્વપરવિભાગતયા પ્રવૃત્તાદ્વૈતં નમસ્કારં કૃત્વા ..૪.. તેષામેવાર્હત્સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધૂનાં વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનપ્રધાનત્વેન સહજશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવાત્મતત્ત્વશ્રદ્ધાનાવબોધલક્ષણસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનસંપાદકમાશ્રમં સમાસાદ્ય સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનસંપન્નો ભૂત્વા, જીવત્કષાયકણતયા પુણ્યબન્ધસંપ્રાપ્તિહેતુભૂતં સરાગચારિત્રં મહાવિદેહસ્થિતશ્રીસીમન્ધરસ્વામીતીર્થકરપરમદેવપ્રભૃતિતીર્થકરૈઃ સહ તાનેવ પઞ્ચપરમેષ્ઠિનો નમસ્કરોમિ . કયા કરણભૂતયા . મોક્ષલક્ષ્મીસ્વયંવરમણ્ડપભૂતજિનદીક્ષાક્ષણે મઙ્ગલાચારભૂતયા અનન્તજ્ઞાનાદિસિદ્ધગુણ- ભાવનારૂપયા સિદ્ધભક્ત્યા, તથૈવ નિર્મલસમાધિપરિણતપરમયોગિગુણભાવનાલક્ષણયા યોગભક્ત્યા ચેતિ . એવં પૂર્વવિદેહતીર્થકરનમસ્કારમુખ્યત્વેન ગાથા ગતેત્યભિપ્રાયઃ ..૩.. અથ કિચ્ચા કૃત્વા . કમ્ . ણમો નમસ્કારમ્ . કેભ્યઃ . અરહંતાણં સિદ્ધાણં તહ ણમો ગણહરાણં અજ્ઝાવયવગ્ગાણં સાહૂણં ચેવ અર્હત્સિદ્ધગણધરો- પાધ્યાયસાધુભ્યશ્ચૈવ . કતિસંખ્યોપેતેભ્યઃ . સવ્વેસિં સર્વેભ્યઃ . ઇતિ પૂર્વગાથાત્રયેણ કૃતપઞ્ચ- પરમેષ્ઠિનમસ્કારોપસંહારોઽયમ્ ..૪.. એવં પઞ્ચપરમેષ્ઠિનમસ્કારં કૃત્વા કિં કરોમિ . ઉવસંપયામિ ઉપસંપદ્યે
અબ ઇસ પ્રકાર અરહન્ત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સર્વ સાધુઓંકો પ્રણામ ઔર વન્દનોચ્ચારસે પ્રવર્તમાન દ્વૈતકે દ્વારા, ૧ભાવ્યભાવક ભાવસે ઉત્પન્ન અત્યન્ત ગાઢ ૨ઇતરેતર મિલનકે કારણ સમસ્ત સ્વપરકા વિભાગ વિલીન હો જાનેસે જિસમેં ૩અદ્વૈત પ્રવર્તમાન હૈ ઐસા નમસ્કાર કરકે, ઉન્હીં અરહન્ત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સર્વસાધુઓંકે આશ્રમકો, — જો કિ (આશ્રમ) વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનપ્રધાન હોનેસે ૪સહજશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવવાલે આત્મતત્ત્વકા શ્રદ્ધાન ઔર જ્ઞાન જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકા ૫સમ્પાદક હૈ ઉસે — પ્રાપ્ત કરકે, સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનસમ્પન્ન હોકર, જિસમેં ૬કષાયકણ વિદ્યમાન હોનેસે જીવકો જો પુણ્યબન્ધકી પ્રાપ્તિકા કારણ હૈ ઐસે સરાગ ચારિત્રકો — વહ (સરાગ ચારિત્ર) ક્રમસે આ પડને ૧. ભાવ્ય = ભાને યોગ્ય; ચિંતવન કરને યોગ્ય; ધ્યાન કરને યોગ્ય અર્થાત્ ધ્યેય . ભાવક = ભાવના કરનેવાલા,
ચિંતવન કરનેવાલા, ધ્યાન કરનેવાલા, અર્થાત્ ધ્યાતા . ૨. ઇતરેતરમિલન = એક દૂસરેકા પરસ્પર મિલ જાના અર્થાત્ મિશ્રિત હો જાના . ૩. અદ્વૈત = પંચ પરમેષ્ઠીકે પ્રતિ અત્યંત આરાધ્ય ભાવકે કારણ આરાધ્યરૂપ પંચ પરમેષ્ઠી ભગવાન ઔર
નમસ્કારમેં પ્રણામ ઔર વંદનોચ્ચાર દોનોંકા સમાવેશ હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસમેં દ્વૈત કહા હૈ, તથાપિ તીવ્ર ભક્તિભાવસે સ્વપરકા ભેદવિલિન હો જાનેકી અપેક્ષાસે ઉસમેં અદ્વૈત પાયા જાતા હૈ . ૪. સહજશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવવાલે = સહજ શુદ્ધ દર્શન ઔર જ્ઞાન જિનકા સ્વભાવ હૈ વે . ૫. સંપાદક = પ્રાપ્ત કરાનેવાલા, ઉત્પન્ન કરનેવાલા . ૬. કષાયકણ = કષાયકા સૂક્ષ્માંશ
Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version
ક્રમાપતિતમપિ દૂરમુત્ક્રમ્ય સકલકષાયકલિકલંક વિવિક્તતયા નિર્વાણસંપ્રાપ્તિહેતુભૂતં વીતરાગચારિત્રાખ્યં સામ્યમુપસમ્પદ્યે . સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈક્યાત્મકૈકાગ્ર્યં ગતોઽસ્મીતિ પ્રતિજ્ઞાર્થઃ . એવં તાવદયં સાક્ષાન્મોક્ષમાર્ગં સંપ્રતિપન્નઃ ..૫..
રુચિરૂપં સમ્યક્ત્વમિત્યુક્તલક્ષણજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવં, મઠચૈત્યાલયાદિલક્ષણવ્યવહારાશ્રમાદ્વિલક્ષણં, ભાવા-
શ્રમરૂપં પ્રધાનાશ્રમં પ્રાપ્ય, તત્પૂર્વકં ક્રમાયાતમપિ સરાગચારિત્રં પુણ્યબન્ધકારણમિતિ જ્ઞાત્વા પરિહૃત્ય
ભી) — દૂર ઉલ્લંઘન કરકે, જો સમસ્ત કષાયક્લેશરૂપી કલંકસે ભિન્ન હોનેસે
પ્રતિજ્ઞાકા અર્થ હૈ . ઇસ પ્રકાર તબ ઇન્હોંને (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને) સાક્ષાત્
અબ વે હી (કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ) વીતરાગચારિત્ર ઇષ્ટ ફલવાલા હૈ ઇસલિયે ઉસકી ઉપાદેયતા ઔર સરાગચારિત્ર અનિષ્ટ ફલવાલા હૈ ઇસલિયે ઉસકી હેયતાકા વિવેચન કરતે હૈં : —
Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version
સંપદ્યતે હિ દર્શનજ્ઞાનપ્રધાનાચ્ચારિત્રાદ્વીતરાગાન્મોક્ષઃ . તત એવ ચ સરાગાદ્દેવાસુર- મનુજરાજવિભવક્લેશરૂપો બન્ધઃ . અતો મુમુક્ષુણેષ્ટફલત્વાદ્વીતરાગચારિત્રમુપાદેયમનિષ્ટફલત્વા- ત્સરાગચારિત્રં હેયમ્ ..૬..
નિશ્ચલશુદ્ધાત્માનુભૂતિસ્વરૂપં વીતરાગચારિત્રમહમાશ્રયામીતિ ભાવાર્થઃ . એવં પ્રથમસ્થલે નમસ્કારમુખ્ય- ત્વેન ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ ..૫.. અથોપાદેયભૂતસ્યાતીન્દ્રિયસુખસ્ય કારણત્વાદ્વીતરાગચારિત્રમુપાદેયમ્ . અતીન્દ્રિયસુખાપેક્ષયા હેયસ્યેન્દ્રિયસુખસ્ય કારણત્વાત્સરાગચારિત્રં હેયમિત્યુપદિશતિ — સંપજ્જદિ સમ્પદ્યતે . કિમ્ . ણિવ્વાણં નિર્વાણમ્ . કથમ્ . સહ . કૈઃ . દેવાસુરમણુયરાયવિહવેહિં દેવાસુરમનુષ્યરાજવિભવૈઃ . કસ્ય . જીવસ્સ જીવસ્ય . કસ્માત્ . ચરિત્તાદો ચારિત્રાત્ . કથંભૂતાત્ . દંસણણાણપ્પહાણાદો સમ્યગ્દર્શન- જ્ઞાનપ્રધાનાદિતિ . તદ્યથા ---આત્માધીનજ્ઞાનસુખસ્વભાવે શુદ્ધાત્મદ્રવ્યે યન્નિશ્ચલનિર્વિકારાનુભૂતિરૂપમ-
અન્વયાર્થ : — [જીવસ્ય ] જીવકો [દર્શનજ્ઞાનપ્રધાનાત્ ] દર્શનજ્ઞાનપ્રધાન [ચારિત્રાત્ ] ચારિત્રસે [દેવાસુરમનુજરાજવિભવૈઃ ] દેવેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર ઔર નરેન્દ્રકે વૈભવોંકે સાથ [નિર્વાણં ] નિર્વાણ [સંપદ્યતે ] પ્રાપ્ત હોતા હૈ . (જીવકો સરાગચારિત્રસે દેવેન્દ્ર ઇત્યાદિકે વૈભવોંકી ઔર વીતરાગચારિત્રસે નિર્વાણકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ .) ..૬..
ટીકા : — દર્શનજ્ઞાનપ્રધાન ચારિત્રસે, યદિ વહ (ચારિત્ર) વીતરાગ હો તો મોક્ષ પ્રાપ્ત હોતા હૈ; ઔર ઉસસે હી, યદિ વહ સરાગ હો તો દેવેન્દ્ર -અસુરેન્દ્ર -નરેન્દ્રકે વૈભવક્લેશરૂપ બન્ધકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . ઇસલિયે મુમુક્ષુઓંકો ઇષ્ટ ફલવાલા હોનેસે વીતરાગચારિત્ર ગ્રહણ કરને યોગ્ય (ઉપાદેય) હૈ, ઔર અનિષ્ટ ફલવાલા હોનેસે સરાગચારિત્ર ત્યાગને યોગ્ય (હેય) હૈ ..૬..
Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version
સ્વરૂપે ચરણં ચારિત્રં, સ્વસમયપ્રવૃત્તિરિત્યર્થઃ . તદેવ વસ્તુસ્વભાવત્વાદ્ધર્મઃ . શુદ્ધ- ચૈતન્યપ્રકાશનમિત્યર્થઃ . તદેવ ચ યથાવસ્થિતાત્મગુણત્વાત્સામ્યમ્ . સામ્યં તુ દર્શનચારિત્ર – મોહનીયોદયાપાદિતસમસ્તમોહક્ષોભાભાવાદત્યન્તનિર્વિકારો જીવસ્ય પરિણામઃ ..૭.. વસ્થાનં તલ્લક્ષણનિશ્ચયચારિત્રાજ્જીવસ્ય સમુત્પદ્યતે . કિમ્ . પરાધીનેન્દ્રિયજનિતજ્ઞાનસુખવિલક્ષણં, સ્વાધીનાતીન્દ્રિયરૂપપરમજ્ઞાનસુખલક્ષણં નિર્વાણમ્ . સરાગચારિત્રાત્પુનર્દેવાસુરમનુષ્યરાજવિભૂતિજનકો મુખ્યવૃત્ત્યા વિશિષ્ટપુણ્યબન્ધો ભવતિ, પરમ્પરયા નિર્વાણં ચેતિ . અસુરેષુ મધ્યે સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ કથમુત્પદ્યતે ઇતિ ચેત્ – નિદાનબન્ધેન સમ્યક્ત્વવિરાધનાં કૃત્વા તત્રોત્પદ્યત ઇતિ જ્ઞાતવ્યમ્ . અત્ર નિશ્ચયેન વીતરાગચારિત્રમુપાદેયં સરાગં હેયમિતિ ભાવાર્થઃ ..૬.. અથ નિશ્ચયચારિત્રસ્ય પર્યાયનામાનિ કથયામીત્યભિપ્રાયં મનસિ સંપ્રધાર્ય સૂત્રમિંદ નિરૂપયતિ, એવમગ્રેઽપિ વિવક્ષિતસૂત્રાર્થં મનસિ ધૃત્વાથવાસ્ય સૂત્રસ્યાગ્રે સૂત્રમિદમુચિતં ભવત્યેવં નિશ્ચિત્ય સૂત્રમિદં પ્રતિપાદયતીતિ પાતનિકાલક્ષણં યથાસંભવં સર્વત્ર જ્ઞાતવ્યમ્ --ચારિત્તં ચારિત્રં કર્તૃ ખલુ ધમ્મો ખલુ સ્ફુ ટં ધર્મો ભવતિ . ધમ્મો જો સો સમો ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો ધર્મો યઃ સ તુ શમ ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ . સમો યસ્તુ શમઃ સઃ મોહક્ખોહવિહીણો પરિણામો અપ્પણો
અન્વયાર્થ : — [ચારિત્રં ] ચારિત્ર [ખલુ ] વાસ્તવમેં [ધર્મઃ ] ધર્મ હૈ . [યઃ ધર્મઃ ] જો ધર્મ હૈ [તત્ સામ્યમ્ ] વહ સામ્ય હૈ [ઇતિ નિર્દિષ્ટમ્ ] ઐસા (શાસ્ત્રોંમેં) કહા હૈ . [સામ્યં હિ ] સામ્ય [મોહક્ષોભવિહીનઃ ] મોક્ષક્ષોભરહિત ઐસા [આત્મનઃપરિણામઃ ] આત્માકા પરિણામ (ભાવ) હૈ ..૭..
ટીકા : — સ્વરૂપમેં ચરણ કરના ( – રમના) સો ચારિત્ર હૈ . સ્વસમયમેં પ્રવૃત્તિ કરના (અપને સ્વભાવમેં પ્રવૃત્તિ કરના) ઐસા ઇસકા અર્થ હૈ . યહી વસ્તુકા સ્વભાવ હોનેસે ધર્મ હૈ . શુદ્ધ ચૈતન્યકા પ્રકાશ કરના યહ ઇસકા અર્થ હૈ . વહી યથાવસ્થિત આત્મગુણ હોનેસે (વિષમતારહિત સુસ્થિત આત્માકા ગુણ હોનેસે) સામ્ય હૈ . ઔર સામ્ય, દર્શનમોહનીય તથા ચારિત્રમોહનીયકે ઉદયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે સમસ્ત મોહ ઔર ક્ષોભકે અભાવકે કારણ અત્યન્ત નિર્વિકાર ઐસા જીવકા પરિણામ હૈ .
ભાવાર્થ : — શુદ્ધ આત્માકે શ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યક્ત્વસે વિરુદ્ધ ભાવ (મિથ્યાત્વ) વહ મોહ હૈ ઔર નિર્વિકાર નિશ્ચલ ચૈતન્યપરિણતિરૂપ ચારિત્રસે વિરુદ્ધ ભાવ (અસ્થિરતા) વહ ક્ષોભ હૈ . મોહ ઔર ક્ષોભ રહિત પરિણામ, સામ્ય, ધર્મ ઔર ચારિત્ર યહ સબ પર્યાયવાચી હૈં ..૭..
Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version
ધર્મઃ . સ એવ ધર્મઃ સ્વાત્મભાવનોત્થસુખામૃતશીતજલેન કામક્રોધાદિરૂપાગ્નિજનિતસ્ય સંસારદુઃખ-
પણ્ણત્તં પરિણમતિ યેન પર્યાયેણ દ્રવ્યં કર્તૃ તત્કાલે તન્મયં ભવતીતિ પ્રજ્ઞપ્તં યતઃ કારણાત્,
ભવતિ . અશુદ્ધાત્મા તુ રાગાદીનામશુદ્ધનિશ્ચયેનાશુદ્ધોપાદાનકારણં ભવતીતિ સૂત્રાર્થઃ . એવં ચારિત્રસ્ય
અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય જિસ સમય [યેન ] જિસ ભાવરૂપસે [પરિણમતિ ] પરિણમન કરતા હૈ [તત્કાલં ] ઉસ સમય [તન્મયં ] ઉસ મય હૈ [ઇતિ ] ઐસા [પ્રજ્ઞપ્તં ] (જિનેન્દ્ર દેવને) કહા હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [ધર્મપરિણતઃ આત્મા ] ધર્મપરિણત આત્માકો [ધર્મઃ મન્તવ્યઃ ] ધર્મ સમઝના ચાહિયે ..૮..
Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version
યત્ખલુ દ્રવ્યં યસ્મિન્કાલે યેન ભાવેન પરિણમતિ તત્ તસ્મિન્ કાલે કિલૌષ્ણ્ય- પરિણતાયઃપિણ્ડવત્તન્મયં ભવતિ . તતોઽયમાત્મા ધર્મેણ પરિણતો ધર્મ એવ ભવતીતિ સિદ્ધમાત્મનશ્ચારિત્રત્વમ્ ..૮..
ટીકા : — વાસ્તવમેં જો દ્રવ્ય જિસ સમય જિસ ભાવરૂપસે પરિણમન કરતા હૈ, વહ દ્રવ્ય ઉસ સમય ઉષ્ણતારૂપસે પરિણમિત લોહેકે ગોલેકી ભાઁતિ ઉસ મય હૈ, ઇસલિયે યહ આત્મા ધર્મરૂપ પરિણમિત હોને સે ધર્મ હી હૈ . ઇસપ્રકાર આત્માકી ચારિત્રતા સિદ્ધ હુઈ .
ભાવાર્થ : — સાતવીં ગાથામેં કહા ગયા હૈ કિ ચારિત્ર આત્માકા હી ભાવ હૈ . ઔર ઇસ ગાથામેં અભેદનયસે યહ કહા હૈ કિ જૈસે ઉષ્ણતારૂપ પરિણમિત લોહેકા ગોલા સ્વયં હી ઉષ્ણતા હૈ — લોહેકા ગોલા ઔર ઉષ્ણતા પૃથક્ નહીં હૈ, ઇસી પ્રકાર ચારિત્રભાવસે પરિણમિત આત્મા સ્વયં હી ચારિત્ર હૈ ..૮..
અબ યહાઁ જીવકા શુભ, અશુભ ઔર શુદ્ધત્વ (અર્થાત્ યહ જીવ હી શુભ, અશુભ ઔર શુદ્ધ હૈ ઐસા) નિશ્ચિત કરતે હૈં .
અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [પરિણામસ્વભાવઃ ] પરિણામસ્વભાવી હોનેસે [યદા ] જબ [શુભેન વા અશુભેન] શુભ યા અશુભ ભાવરૂપ [પરિણમતિ ] પરિણમન કરતા હૈ [શુભઃ અશુભઃ ] તબ શુભ યા અશુભ (સ્વયં હી) હોતા હૈ, [શુદ્ધેન ] ઔર જબ શુદ્ધભાવરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ [તદા શુદ્ધઃ હિ ભવતિ ] તબ શુદ્ધ હોતા હૈ ..૯..
શુભ કે અશુભમાં પ્રણમતાં શુભ કે અશુભ આત્મા બને, શુદ્ધે પ્રણમતાં શુદ્ધ, પરિણામ સ્વભાવી હોઈને . ૯.
Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version
યદાઽયમાત્મા શુભેનાશુભેન વા રાગભાવેન પરિણમતિ તદા જપાતાપિચ્છરાગ- પરિણતસ્ફ ટિકવત્ પરિણામસ્વભાવઃ સન્ શુભોઽશુભશ્ચ ભવતિ . યદા પુનઃ શુદ્ધેનારાગભાવેન પરિણમતિ તદા શુદ્ધારાગપરિણતસ્ફ ટિકવત્પરિણામસ્વભાવઃ સન્ શુદ્ધો ભવતીતિ સિદ્ધં જીવસ્ય શુભાશુભશુદ્ધત્વમ્ ..૯.. પરિણામસબ્ભાવો પરિણામસદ્ભાવઃ સન્નિતિ . તદ્યથા --યથા સ્ફ ટિકમણિવિશેષો નિર્મલોઽપિ જપાપુષ્પાદિ- રક્તકૃષ્ણશ્વેતોપાધિવશેન રક્તકૃષ્ણશ્વેતવર્ણો ભવતિ, તથાઽયં જીવઃ સ્વભાવેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વરૂપોઽપિ વ્યવહારેણ ગૃહસ્થાપેક્ષયા યથાસંભવં સરાગસમ્યક્ત્વપૂર્વકદાનપૂજાદિશુભાનુષ્ઠાનેન, તપોધનાપેક્ષયા તુ મૂલોત્તરગુણાદિશુભાનુષ્ઠાનેન પરિણતઃ શુભો જ્ઞાતવ્ય ઇતિ . મિથ્યાત્વાવિરતિપ્રમાદકષાયયોગપઞ્ચપ્રત્યય- રૂપાશુભોપયોગેનાશુભો વિજ્ઞેયઃ . નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકશુદ્ધોપયોગેન પરિણતઃ શુદ્ધો જ્ઞાતવ્ય ઇતિ . કિંચ જીવસ્યાસંખ્યેયલોકમાત્રપરિણામાઃ સિદ્ધાન્તે મધ્યમપ્રતિપત્ત્યા મિથ્યાદૃષ્ટયાદિચતુર્દશગુણસ્થાનરૂપેણ કથિતાઃ . અત્ર પ્રાભૃતશાસ્ત્રે તાન્યેવ ગુણસ્થાનાનિ સંક્ષેપેણાશુભશુભશુદ્ધોપયોગરૂપેણ કથિતાનિ . કથમિતિ ચેત્ ---મિથ્યાત્વસાસાદનમિશ્રગુણસ્થાનત્રયે તારતમ્યેનાશુભોપયોગઃ, તદનન્તરમસંયતસમ્યગ્દ્રષ્ટિ- દેશવિરતપ્રમત્તસંયતગુણસ્થાનત્રયે તારતમ્યેન શુભોપયોગઃ, તદનન્તરમપ્રમત્તાદિક્ષીણકષાયાન્તગુણસ્થાન- ષટકે તારતમ્યેન શુદ્ધોપયોગઃ, તદનન્તરં સયોગ્યયોગિજિનગુણસ્થાનદ્વયે શુદ્ધોપયોગફલમિતિ
ટીકા : — જબ યહ આત્મા શુભ યા અશુભ રાગ ભાવસે પરિણમિત હોતા હૈ તબ જપા કુસુમ યા તમાલ પુષ્પકે (લાલ યા કાલે) રંગરૂપ પરિણમિત સ્ફ ટિકકી ભાઁતિ, પરિણામસ્વભાવ હોનેસે શુભ યા અશુભ હોતા હૈ (ઉસ સમય આત્મા સ્વયં હી શુભ યા અશુભ હૈ); ઔર જબ વહ શુદ્ધ અરાગભાવસે પરિણમિત હોતા હૈ તબ શુદ્ધ અરાગપરિણત (રંગ રહિત) સ્ફ ટિકકી ભાઁતિ, પરિણામસ્વભાવ હોનેસે શુદ્ધ હોતા હૈ . (ઉસ સમય આત્મા સ્વયં હી શુદ્ધ હૈ) . ઇસ પ્રકાર જીવકા શુભત્વ, અશુભત્વ ઔર શુદ્ધત્વ સિદ્ધ હુઆ .
ભાવાર્થ : — આત્મા સર્વથા કૂટસ્થ નહીં હૈ કિન્તુ સ્થિર રહકર પરિણમન કરના ઉસકા સ્વભાવ હૈ, ઇસલિયે વહ જૈસે જૈસે ભાવોંસે પરિણમિત હોતા હૈ વૈસા વૈસા હી વહ સ્વયં હો જાતા હૈ . જૈસે સ્ફ ટિકમણિ સ્વભાવસે નિર્મલ હૈ તથાપિ જબ વહ લાલ યા કાલે ફૂ લકે સંયોગ નિમિત્તસે પરિણમિત હોતા હૈ તબ લાલ યા કાલા સ્વયં હી હો જાતા હૈ . ઇસીપ્રકાર આત્મા સ્વભાવસે શુદ્ધ- બુદ્ધ -એકસ્વરૂપી હોને પર ભી વ્યવહારસે જબ ગૃહસ્થદશામેં સમ્યક્ત્વ પૂર્વક દાનપૂજાદિ શુભ અનુષ્ઠાનરૂપ શુભોપયોગમેં ઔર મુનિદશામેં મૂલગુણ તથા ઉત્તરગુણ ઇત્યાદિ શુભ અનુષ્ઠાનરૂપ શુભોપયોગમેં પરિણમિત હોતા હૈ તબ સ્વયં હી શુભ હોતા હૈ, ઔર જબ મિથ્યાત્વાદિ પાઁચ પ્રત્યયરૂપ અશુભોપયોગમેં પરિણમિત હોતા હૈ તબ સ્વયં હી અશુભ હોતા હૈ ઔર જૈસે સ્ફ ટિકમણિ અપને સ્વાભાવિક નિર્મલ રંગમેં પરિણમિત હોતા હૈ તબ સ્વયં હી શુદ્ધ હોતા હૈ, ઉસી પ્રકાર આત્મા ભી જબ નિશ્ચય રત્નત્રયાત્મક શુદ્ધોપયોગમેં પરિણમિત હોતા હૈ તબ સ્વયં હી શુદ્ધ હોતા હૈ
Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version
ન ખલુ પરિણામમન્તરેણ વસ્તુ સત્તામાલમ્બતે . વસ્તુનો દ્રવ્યાદિભિઃ પરિણામાત્ પૃથગુપલમ્ભાભાવાન્નિઃપરિણામસ્ય ખરશૃંગકલ્પત્વાદ્ દ્રશ્યમાનગોરસાદિપરિણામવિરોધાચ્ચ . ભાવાર્થઃ ..૯.. અથ નિત્યૈકાન્તક્ષણિકૈકાન્તનિષેધાર્થં પરિણામપરિણામિનોઃ પરસ્પરં કથંચિદભેદં દર્શયતિ — ણત્થિ વિણા પરિણામં અત્થો મુક્તજીવે તાવત્કથ્યતે, સિદ્ધપર્યાયરૂપશુદ્ધપરિણામં વિના શુદ્ધજીવપદાર્થો નાસ્તિ . કસ્માત્ . સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ પ્રદેશભેદાભાવાત્ . અત્થં વિણેહ પરિણામો મુક્તાત્મપદાર્થં વિના ઇહ જગતિ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણઃ સિદ્ધપર્યાયરૂપઃ શુદ્ધપરિણામો નાસ્તિ . કસ્માત્ . સંજ્ઞાદિભેદેઽપિ પ્રદેશભેદાભાવાત્ . દવ્વગુણપજ્જયત્થો આત્મસ્વરૂપં દ્રવ્યં, તત્રૈવ કેવલજ્ઞાનાદયો ગુણાઃ, સિદ્ધરૂપઃ પર્યાયશ્ચ, ઇત્યુક્તલક્ષણેષુ દ્રવ્યગુણપર્યાયેષુ તિષ્ઠતીતિ દ્રવ્યગુણપર્યાયસ્થો ભવતિ . સ
સિદ્ધાન્ત ગ્રન્થોંમેં જીવકે અસંખ્ય પરિણામોંકો મધ્યમ વર્ણનસે ચૌદહ ગુણસ્થાનરૂપ કહા ગયા હૈ . ઉન ગુણસ્થાનોંકો સંક્ષેપસે ‘ઉપયોગ’ રૂપ વર્ણન કરતે હુએ, પ્રથમ તીન ગુણસ્થાનોંમેં તારતમ્યપૂર્વક (ઘટતા હુઆ) અશુભોપયોગ, ચૌથે સે છટ્ઠે ગુણસ્થાન તક તારતમ્ય પૂર્વક (બઢતા હુઆ) શુભોપયોગ, સાતવેંસે બારહવેં ગુણસ્થાન તક તારતમ્ય પૂર્વક શુદ્ધોપયોગ ઔર અન્તિમ દો ગુણસ્થાનોંમેં શુદ્ધોપયોગકા ફલ કહા ગયા હૈ, — ઐસા વર્ણન કથંચિત્ હો સકતા હૈ ..૯..
અન્વયાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ લોકમેં [પરિણામં વિના ] પરિણામકે બિના [અર્થઃ નાસ્તિ ] પદાર્થ નહીં હૈ, [અર્થં વિના ] પદાર્થકે બિના [પરિણામઃ ] પરિણામ નહીં હૈ; [અર્થઃ ] પદાર્થ [દ્રવ્યગુણપર્યયસ્થઃ ] દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયમેં રહનેવાલા ઔર [અસ્તિત્વનિર્વૃત્તઃ ] (ઉત્પાદ- વ્યયધ્રૌવ્યમય) અસ્તિત્વસે બના હુઆ હૈ ..૧૦..
ટીકા : — પરિણામકે બિના વસ્તુ અસ્તિત્વ ધારણ નહીં કરતી, ક્યોંકિ વસ્તુ દ્રવ્યાદિકે દ્વારા (દ્રવ્ય -ક્ષેત્ર -કાલ -ભાવસે) પરિણામસે ભિન્ન અનુભવમેં (દેખનેમેં) નહીં આતી, ક્યોંકિ
ગુણ -દ્રવ્ય -પર્યયસ્થિત ને અસ્તિત્વસિદ્ધ પદાર્થ છે .૧૦.
Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version
અન્તરેણ વસ્તુ પરિણામોઽપિ ન સત્તામાલમ્બતે . સ્વાશ્રયભૂતસ્ય વસ્તુનોઽભાવે નિરાશ્રયસ્ય પરિણામસ્ય શૂન્યત્વપ્રસંગાત્ . વસ્તુ પુનરૂર્ધ્વતાસામાન્યલક્ષણે દ્રવ્યે સહભાવિવિશેષલક્ષણેષુ ગુણેષુ ક્રમભાવિવિશેષલક્ષણેષુ પર્યાયેષુ વ્યવસ્થિતમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યમયાસ્તિત્વેન નિર્વર્તિત- નિર્વૃત્તિમચ્ચ . અતઃ પરિણામસ્વભાવમેવ ..૧૦.. કઃ કર્તા . અત્થો પરમાત્મપદાર્થઃ, સુવર્ણદ્રવ્યપીતત્વાદિગુણકુણ્ડલાદિપર્યાયસ્થસુવર્ણપદાર્થવત્ . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . અત્થિત્તણિવ્વત્તો શુદ્ધદ્રવ્યગુણપર્યાયાધારભૂતં યચ્છુદ્ધાસ્તિત્વં તેન નિર્વૃત્તોઽસ્તિત્વનિર્વૃત્તઃ, સુવર્ણદ્રવ્યગુણપર્યાયાસ્તિત્વનિર્વૃત્તસુવર્ણપદાર્થવદિતિ . અયમત્ર તાત્પર્યાર્થઃ . યથા ---મુક્તજીવે દ્રવ્યગુણ- પર્યાયત્રયં પરસ્પરાવિનાભૂતં દર્શિતં તથા સંસારિજીવેઽપિ મતિજ્ઞાનાદિવિભાવગુણેષુ નરનારકાદિ- વિભાવપર્યાયેષુ નયવિભાગેન યથાસંભવં વિજ્ઞેયમ્, તથૈવ પુદ્ગલાદિષ્વપિ . એવં શુભાશુભ- શુદ્ધપરિણામવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન તૃતીયસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ ..૧૦.. અથ વીતરાગસરાગચારિત્રસંજ્ઞયોઃ (૧) પરિણામ રહિત વસ્તુ ગધેકે સીંગકે સમાન હૈ, (૨) તથા ઉસકા, દિખાઈ દેનેવાલે ગોરસ ઇત્યાદિ (દૂધ, દહી વગૈરહ) કે પરિણામોંકે સાથ ૧વિરોધ આતા હૈ . (જૈસે – પરિણામકે બિના વસ્તુ અસ્તિત્વ ધારણ નહીં કરતી ઉસી પ્રકાર) વસ્તુકે બિના પરિણામ ભી અસ્તિત્વકો ધારણ નહીં કરતા, ક્યોંકિ સ્વાશ્રયભૂત વસ્તુકે અભાવમેં (અપને આશ્રયરૂપ જો વસ્તુ હૈ વહ ન હો તો ) નિરાશ્રય પરિણામકો શૂન્યતાકા પ્રસંગ આતા હૈ .
ઔર વસ્તુ તો ૨ઊ ર્ધ્વતાસામાન્યસ્વરૂપ દ્રવ્યમેં, સહભાવી વિશેષસ્વરૂપ (સાથ હી સાથ રહનેવાલે વિશેષ -ભેદ જિનકા સ્વરૂપ હૈ ઐસે) ગુણોંમેં તથા ક્રમભાવી વિશેષસ્વરૂપ પર્યાયોંમેં રહી હુઈ ઔર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમય અસ્તિત્વસે બની હુઈ હૈ; ઇસલિયે વસ્તુ પરિણામ- સ્વભાવવાલી હી હૈ .
ભાવાર્થ : — જહાઁ જહાઁ વસ્તુ દિખાઈ દેતી હૈ વહાઁ વહાઁ પરિણામ દિખાઈ દેતા હૈ . જૈસે — ગોરસ અપને દૂધ, દહી ઘી, છાછ ઇત્યાદિ પરિણામોંસે યુક્ત હી દિખાઈ દેતા હૈ . જહાઁ પરિણામ નહીં હોતા વહાઁ વસ્તુ ભી નહીં હોતી . જૈસે કાલાપન, સ્નિગ્ધતા ઇત્યાદિ પરિણામ નહીં હૈ તો ગધેકે સીંગરૂપ વસ્તુ ભી નહીં હૈ . ઇસસે સિદ્ધ હુઆ કિ વસ્તુ પરિણામ રહિત કદાપિ નહીં હોતી . જૈસે વસ્તુ પરિણામકે બિના નહીં હોતી ઉસીપ્રકાર પરિણામ ભી વસ્તુકે બિના નહીં હોતે, ક્યોંકિ વસ્તુરૂપ આશ્રયકે બિના પરિણામ કિસકે આશ્રયસે રહેંગે ? ગોરસરૂપ આશ્રયકે બિના દૂધ, દહી ઇત્યાદિ પરિણામ કિસકે આધારસે હોંગે ? ૧. યદિ વસ્તુકો પરિણામ રહિત માના જાવે તો ગોરસ ઇત્યાદિ વસ્તુઓંકે દૂધ, દહી આદિ જો પરિણામ પ્રત્યક્ષ
દિખાઈ દેતે હૈં ઉનકે સાથ વિરોધ આયેગા . ૨. કાલકી અપેક્ષાસે સ્થિર હોનેકો અર્થાત્ કાલાપેક્ષિત પ્રવાહકો ઊ ર્ધ્વતા અથવા ઊઁ ચાઈ કહા જાતા હૈ .
Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version
અથ ચારિત્રપરિણામસંપર્કસંભવવતોઃ શુદ્ધશુભપરિણામયોરુપાદાનહાનાય ફલ- માલોચયતિ —
વસ્તુસ્વભાવશ્ચેતિ ગૃહ્યતે . સ એવ ધર્મઃ પર્યાયાન્તરેણ ચારિત્રં ભણ્યતે . ‘ચારિત્તં ખલુ ધમ્મો’ ઇતિ
ઔર ફિ ર વસ્તુ તો દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયમય હૈ . ઉસમેં ત્રૈકાલિક ઊ ર્ધ્વ પ્રવાહસામાન્ય દ્રવ્ય હૈ ઔર સાથ હી સાથ રહનેવાલે ભેદ વે ગુણ હૈં, તથા ક્રમશઃ હોનેવાલે ભેદ વે પર્યાયેં હૈં . ઐસે દ્રવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાયકી એકતાસે રહિત કોઈ વસ્તુ નહીં હોતી . દૂસરી રીતિસે કહા જાય તો, વસ્તુ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમય હૈ અર્થાત્ વહ ઉત્પન્ન હોતી હૈ, નષ્ટ હોતી હૈ ઔર સ્થિર રહતી હૈ . ઇસપ્રકાર વહ દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયમય ઔર ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યમય હોનેસે ઉસમેં ક્રિયા (પરિણમન) હોતી હી રહતી હૈ . ઇસલિયે પરિણામ વસ્તુકા સ્વભાવ હી હૈ ..૧૦..
અબ જિનકા ચારિત્ર પરિણામકે સાથ સમ્પર્ક (સમ્બન્ધ) હૈ ઐસે જો શુદ્ધ ઔર શુભ (દો પ્રકારકે) પરિણામ હૈં ઉનકે ગ્રહણ તથા ત્યાગકે લિયે (શુદ્ધ પરિણામકે ગ્રહણ ઔર શુભ પરિણામકે ત્યાગકે લિયે) ઉનકા ફલ વિચારતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : – [ધર્મેણ પરિણતાત્મા ] ધર્મસે પરિણમિત સ્વરૂપવાલા [આત્મા ] આત્મા [યદિ ] યદિ [શુદ્ધસંપ્રયોગયુક્તઃ ] શુદ્ધ ઉપયોગમેં યુક્ત હો તો [નિર્વાણસુખં ] મોક્ષ સુખકો [પ્રાપ્નોતિ ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ [શુભોપયુક્તઃ ચ ] ઔર યદિ શુભોપયોગવાલા હો તો (સ્વર્ગસુખમ્ ) સ્વર્ગકે સુખકો (બન્ધકો) પ્રાપ્ત કરતા હૈ ..૧૧..
તે પામતો નિર્વાણસુખ, ને સ્વર્ગસુખ શુભયુક્ત જો.૧૧.
Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version
યદાયમાત્મા ધર્મપરિણતસ્વભાવઃ શુદ્ધોપયોગપરિણતિમુદ્વહતિ તદા નિઃપ્રત્યનીકશક્તિતયા સ્વકાર્યકરણસમર્થચારિત્રઃ સાક્ષાન્મોક્ષમવાપ્નોતિ . યદા તુ ધર્મપરિણતસ્વભાવોઽપિ શુભોપ- યોગપરિણત્યા સંગચ્છતે તદા સપ્રત્યનીકશક્તિતયા સ્વકાર્યકરણાસમર્થઃ કથંચિદ્વિરુદ્ધ- કાર્યકારિચારિત્રઃ શિખિતપ્તઘૃતોપસિક્તપુરુષો દાહદુઃખમિવ સ્વર્ગસુખબન્ધમવાપ્નોતિ . અતઃ શુદ્ધોપયોગ ઉપાદેયઃ શુભોપયોગો હેયઃ ..૧૧..
ચ દ્વિધા ભવતિ . તત્ર યચ્છુદ્ધસંપ્રયોગશબ્દવાચ્યં શુદ્ધોપયોગસ્વરૂપં વીતરાગચારિત્રં તેન નિર્વાણં લભતે . નિર્વિકલ્પસમાધિરૂપશુદ્ધોપયોગશક્ત્યભાવે સતિ યદા શુભોપયોગરૂપસરાગચારિત્રેણ પરિણમતિ તદા
ટીકા : — જબ યહ આત્મા ધર્મપરિણત સ્વભાવવાલા હોતા હુઆ શુદ્ધોપયોગ પરિણતિકો ધારણ કરતા હૈ — બનાયે રખતા હૈ તબ, જો વિરોધી શક્તિસે રહિત હોનેકે કારણ અપના કાર્ય કરનેકે લિયે સમર્થ હૈ ઐસા ચારિત્રવાન હોનેસે, (વહ) સાક્ષાત્ મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ; ઔર જબ વહ ધર્મપરિણત સ્વભાવવાલા હોને પર ભી શુભોપયોગ પરિણતિકે સાથ યુક્ત હોતા હૈ તબ જો ૧વિરોધી શક્તિ સહિત હોનેસે સ્વકાર્ય કરનેમેં અસમર્થ હૈ ઔર કથંચિત્ વિરુદ્ધ કાર્ય કરનેવાલા હૈ ઐસે ચારિત્રસે યુક્ત હોનેસે, જૈસે અગ્નિસે ગર્મ કિયા હુઆ ઘી કિસી મનુષ્ય પર ડાલ દિયા જાવે તો વહ ઉસકી જલનસે દુઃખી હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર વહ સ્વર્ગ સુખકે બન્ધકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઇસલિયે શુદ્ધોપયોગ ઉપાદેય હૈ ઔર શુભોપયોગ હેય હૈ .
ભાવાર્થ : — જૈસે ઘી સ્વભાવતઃ શીતલતા ઉત્પન્ન કરનેવાલા હૈ તથાપિ ગર્મ ઘી સે જલ જાતે હૈં, ઇસીપ્રકાર ચારિત્ર સ્વભાવસે મોક્ષ દાતા હૈ, તથાપિ સરાગ ચારિત્રસે બન્ધ હોતા હૈ . જૈસે ઠંડા ઘી શીતલતા ઉત્પન્ન કરતા હૈ ઇસીપ્રકાર વીતરાગ ચારિત્ર સાક્ષાત્ મોક્ષકા કારણ હૈ ..૧૧..
અબ ચારિત્ર પરિણામકે સાથ સમ્પર્ક રહિત હોનેસે જો અત્યન્ત હેય હૈ ઐસે અશુભ પરિણામકા ફલ વિચારતે હૈં : — ૧. દાન, પૂજા, પંચ -મહાવ્રત, દેવગુરુધર્મ પ્રતિ રાગ ઇત્યાદિરૂપ જો શુભોપયોગ હૈ વહ ચારિત્રકા વિરોધી હૈ ઇસલિયે
અશુભોદયે આત્મા કુનર, તિર્યંચ ને નારકપણે નિત્યે સહસ્ર દુઃખે પીડિત, સંસારમાં અતિ અતિ ભમે.૧૨.
Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version
યદાયમાત્મા મનાગપિ ધર્મપરિણતિમનાસાદયન્નશુભોપયોગપરિણતિમાલમ્બતે તદા કુમનુષ્યતિર્યઙ્નારકભ્રમણરૂપં દુઃખસહસ્રબન્ધમનુભવતિ . તતશ્ચારિત્રલવસ્યાપ્યભાવાદત્યન્તહેય એવાયમશુભોપયોગ ઇતિ ..૧૨..
એવમયમપાસ્તસમસ્તશુભાશુભોપયોગવૃત્તિઃ શુદ્ધોપયોગવૃત્તિમાત્મસાત્કુર્વાણઃ શુદ્ધોપયોગા- ધિકારમારભતે . તત્ર શુદ્ધોપયોગફલમાત્મનઃ પ્રોત્સાહનાર્થમભિષ્ટૌતિ — પૂર્વમનાકુલત્વલક્ષણપારમાર્થિકસુખવિપરીતમાકુલત્વોત્પાદકં સ્વર્ગસુખં લભતે . પશ્ચાત્ પરમ- સમાધિસામગ્રીસદ્ભાવે મોક્ષં ચ લભતે ઇતિ સૂત્રાર્થઃ ..૧૧.. અથ ચારિત્રપરિણામાસંભવાદત્યન્ત- હેયસ્યાશુભોપયોગસ્ય ફલં દર્શયતિ ---અસુહોદએણ અશુભોદયેન આદા આત્મા કુણરો તિરિયો ભવીય ણેરઇયો કુનરસ્તિર્યઙ્નારકો ભૂત્વા . કિં કરોતિ . દુક્ખસહસ્સેહિં સદા અભિદ્દુદો ભમદિ અચ્ચંતં દુઃખસહસ્રૈઃ સદા સર્વકાલમભિદ્રુતઃ કદર્થિતઃ પીડિતઃ સન્ સંસારે અત્યન્તં ભ્રમતીતિ . તથાહિ ---નિર્વિકારશુદ્ધાત્મ- તત્ત્વરુચિરૂપનિશ્ચયસમ્યક્ત્વસ્ય તત્રૈવ શુદ્ધાત્મન્યવિક્ષિપ્તચિત્તવૃત્તિરૂપનિશ્ચયચારિત્રસ્ય ચ વિલક્ષણેન વિપરીતાભિનિવેશજનકેન દ્રષ્ટશ્રુતાનુભૂતપઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાભિલાષતીવ્રસંક્લેશરૂપેણ ચાશુભોપયોગેન યદુપાર્જિતં પાપકર્મ તદુદયેનાયમાત્મા સહજશુદ્ધાત્માનન્દૈકલક્ષણપારમાર્થિકસુખવિપરીતેન દુઃખેન દુઃખિતઃ સન્ સ્વસ્વભાવભાવનાચ્યુતો ભૂત્વા સંસારેઽત્યન્તં ભ્રમતીતિ તાત્પર્યાર્થઃ . એવમુપયોગત્રય- ફલકથનરૂપેણ ચતુર્થસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ ..૧૨.. અથ શુભાશુભોપયોગદ્વયં નિશ્ચયનયેન હેયં જ્ઞાત્વા શુદ્ધોપયોગાધિકારં પ્રારભમાણઃ, શુદ્ધાત્મભાવનામાત્મસાત્કુર્વાણઃ સન્ જીવસ્ય પ્રોત્સાહનાર્થં શુદ્ધો- પયોગફલં પ્રકાશયતિ . અથવા દ્વિતીયપાતનીકા --યદ્યપિ શુદ્ધોપયોગફલમગ્રે જ્ઞાનં સુખં ચ સંક્ષેપેણ
અન્વયાર્થ : — [અશુભોદયેન ] અશુભ ઉદયસે [આત્મા ] આત્મા [કુનરઃ ] કુમનુષ્ય [તિર્યગ્ ] તિર્યંચ [નૈરયિકઃ ] ઔર નારકી [ભૂત્વા ] હોકર [દુઃખસહસ્રૈઃ ] હજારોં દુઃખોંસે [સદા અભિદ્રુતઃ ] સદા પીડિત હોતા હુઆ [અત્યંતં ભ્રમતિ ] (સંસારમેં) અત્યન્ત ભ્રમણ કરતા હૈ ..૧૨..
ટીકા : — જબ યહ આત્મા કિંચિત્ માત્ર ભી ધર્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત ન કરતા હુઆ અશુભોપયોગ પરિણતિકા અવલમ્બન કરતા હૈ, તબ વહ કુમનુષ્ય, તિર્યંચ ઔર નારકીકે રૂપમેં પરિભ્રમણ કરતા હુઆ (તદ્રૂપ) હજારોં દુઃખોંકે બન્ધનકા અનુભવ કરતા હૈ; ઇસલિયે ચારિત્રકે લેશમાત્રકા ભી અભાવ હોનેસે યહ અશુભોપયોગ અત્યન્ત હેય હી હૈ ..૧૨..
ઇસપ્રકાર યહ ભાવ (ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્ય દેવ) સમસ્ત શુભાશુભોપયોગવૃત્તિકો (શુભઉપયોગરૂપ ઔર અશુભ ઉપયોગરૂપ પરિણતિકો) ✽અપાસ્ત કર (હેય માનકર, તિરસ્કાર ✽ અપાસ્ત કરના = તિરસ્કાર કરના; હેય માનના; દૂર કરના; છોડ દેના.
Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version
આસંસારાપૂર્વપરમાદ્ભુતાહ્લાદરૂપત્વાદાત્માનમેવાશ્રિત્ય પ્રવૃત્તત્વાત્પરાશ્રયનિરપેક્ષત્વાદત્યન્ત- વિલક્ષણત્વાત્સમસ્તાયતિનિરપાયિત્વાન્નૈરન્તર્યપ્રવર્તમાનત્વાચ્ચાતિશયવદાત્મસમુત્થં વિષયાતીત- વિસ્તરેણ ચ કથયતિ તથાપ્યત્રાપિ પીઠિકાયાં સૂચનાં કરોતિ . અથવા તૃતીયપાતનિકા ---પૂર્વં શુદ્ધોપયોગફલં નિર્વાણં ભણિતમિદાનીં પુનર્નિર્વાણસ્ય ફલમનન્તસુખં કથયતીતિ પાતનિકાત્રયસ્યાર્થં મનસિ ધૃત્વા સૂત્રમિદં પ્રતિપાદયતિ ---અઇસયં આસંસારાદ્દેવેન્દ્રાદિસુખેભ્યોઽપ્યપૂર્વાદ્ભુતપરમાહ્લાદરૂપત્વાદ- તિશયસ્વરૂપં, આદસમુત્થં રાગાદિવિકલ્પરહિતસ્વશુદ્ધાત્મસંવિત્તિસમુત્પન્નત્વાદાત્મસમુત્થં, વિસયાતીદં નિર્વિષયપરમાત્મતત્ત્વપ્રતિપક્ષભૂતપઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાતીતત્વાદ્વિષયાતીતં, અણોવમં નિરુપમપરમાનન્દૈકલક્ષણ- ત્વેનોપમારહિતત્વાદનુપમં, અણંતં અનન્તાગામિકાલે વિનાશાભાવાદપ્રમિતત્વાદ્વાઽનન્તં, અવ્વુચ્છિણ્ણં ચ કરકે, દૂર કરકે) શુદ્ધોપયોગવૃત્તિકો આત્મસાત્ (આત્મરૂપ, અપનેરૂપ) કરતે હુએ શુદ્ધોપયોગ અધિકાર પ્રારમ્ભ કરતે હૈં . ઉસમેં (પહલે) શુદ્ધોપયોગકે ફલકી આત્માકે પ્રોત્સાહનકે લિયે પ્રશંસા કરતે હૈં .
અન્વયાર્થ : — [શુદ્ધોપયોગપ્રસિદ્ધાનાં ] શુદ્ધોપયોગસે ૧નિષ્પન્ન હુએ આત્માઓંકો (કેવલી ઔર સિદ્ધોંકા) [સુખં ] સુખ [અતિશયં ] અતિશય [આત્મસમુત્થં ] આત્મોત્પન્ન [વિષયાતીતં ] વિષયાતીત (અતીન્દ્રિય) [અનૌપમ્યં ] અનુપમ [અનન્તં ] અનન્ત (અવિનાશી) [અવ્યુચ્છિન્નં ચ ] ઔર અવિચ્છિન્ન (અટૂટ) હૈ ..૧૩..
ટીકા : — (૧) અનાદિ સંસારસે જો પહલે કભી અનુભવમેં નહીં આયા ઐસે અપૂર્વ, પરમ અદ્ભુત આહ્લાદરૂપ હોનેસે ‘અતિશય’, (૨) આત્માકા હી આશ્રય લેકર (સ્વાશ્રિત) પ્રવર્તમાન હોનેસે ‘આત્મોત્પન્ન’, (૩) પરાશ્રયસે નિરપેક્ષ હોનેસે ( – સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ ઔર શબ્દકે તથા સંકલ્પવિકલ્પકે આશ્રયકી અપેક્ષાસે રહિત હોનેસે) ‘વિષયાતીત’, (૪) અત્યન્ત ૧. નિષ્પન્ન હોના = ઉત્પન્ન હોના; ફલરૂપ હોના; સિદ્ધ હોના . (શુદ્ધોપયોગસે નિષ્પન્ન હુએ અર્થાત્ શુદ્ધોપયોગ
અત્યંત, આત્મોત્પન્ન, વિષયાતીત, અનુપ અનંત ને વિચ્છેદહીન છે સુખ અહો ! શુદ્ધોપયોગપ્રસિદ્ધને.૧૩.
Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version
મનૌપમ્યમનન્તમવ્યુચ્છિન્નં ચ શુદ્ધોપયોગનિષ્પન્નાનાં સુખમતસ્તત્સર્વથા પ્રાર્થનીયમ્ ..૧૩..
પ્રતપનાદ્વિજયનાત્તપઃસંયુક્તઃ . વિગદરાગો વીતરાગશુદ્ધાત્મભાવનાબલેન સમસ્તરાગાદિદોષરહિતત્વાદ્વિ-
આગામી કાલમેં કભી ભી નાશકો પ્રાપ્ત ન હોનેસે ‘અનન્ત’ ઔર (૬) બિના હી અન્તરકે પ્રવર્તમાન
હોનેસે ‘અવિચ્છિન્ન’ સુખ શુદ્ધોપયોગસે નિષ્પન્ન હુએ આત્માઓંકે હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ (સુખ)
સર્વથા પ્રાર્થનીય (વાંછનીય) હૈ ..૧૩..
અન્વયાર્થ : — [સુવિદિતપદાર્થસૂત્રઃ ] જિન્હોંને (નિજ શુદ્ધ આત્માદિ) પદાર્થોંકો ઔર સૂત્રોંકો ભલી ભાઁતિ જાન લિયા હૈ, [સંયમતપઃસંયુતઃ ] જો સંયમ ઔર તપયુક્ત હૈં, [વિગતરાગઃ ] જો વીતરાગ અર્થાત્ રાગ રહિત હૈં [સમસુખદુઃખઃ ] ઔર જિન્હેં સુખ -દુઃખ સમાન હૈં, [શ્રમણઃ ] ઐસે શ્રમણકો (મુનિવરકો) [શુદ્ધોપયોગઃ ઇતિ ભણિતઃ ] ‘શુદ્ધોપયોગી’ કહા ગયા હૈ ..૧૪..
સુવિદિત સૂત્ર પદાર્થ, સંયમ તપ સહિત વીતરાગ ને સુખ દુઃખમાં સમ શ્રમણને શુદ્ધોપયોગ જિનો કહે.૧૪.
Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version
સૂત્રાર્થજ્ઞાનબલેન સ્વપરદ્રવ્યવિભાગપરિજ્ઞાનશ્રદ્ધાનવિધાનસમર્થત્વાત્સુવિદિતપદાર્થસૂત્રઃ . સકલષડ્જીવનિકાયનિશુમ્ભનવિકલ્પાત્પંચેન્દ્રિયાભિલાષવિકલ્પાચ્ચ વ્યાવર્ત્યાત્મનઃ શુદ્ધસ્વરૂપે સંયમનાત્, સ્વરૂપવિશ્રાન્તનિસ્તરંગચૈતન્યપ્રતપનાચ્ચ સંયમતપઃસંયુતઃ . સકલમોહનીયવિપાક- વિવેકભાવનાસૌષ્ઠવસ્ફુ ટીકૃતનિર્વિકારાત્મસ્વરૂપત્વાદ્વિગતરાગઃ . પરમકલાવલોકનાનનુભૂયમાન- ગતરાગઃ . સમસુહદુક્ખો નિર્વિકારનિર્વિકલ્પસમાધેરુદ્ગતા સમુત્પન્ના તથૈવ પરમાનન્દસુખરસે લીના તલ્લયા નિર્વિકારસ્વસંવિત્તિરૂપા યા તુ પરમકલા તદવષ્ટમ્ભેનેષ્ટાનિષ્ટેન્દ્રિયવિષયેષુ હર્ષવિષાદરહિતત્વાત્સમ- સુખદુઃખઃ . સમણો એવંગુણવિશિષ્ટઃ શ્રમણઃ પરમમુનિઃ ભણિદો સુદ્ધોવઓગો ત્તિ શુદ્ધોપયોગો ભણિત ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૧૪.. એવં શુદ્ધોપયોગફલભૂતાનન્તસુખસ્ય શુદ્ધોપયોગપરિણતપુરુષસ્ય ચ કથનરૂપેણ પઞ્ચમસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ ..
ટીકા : — સૂત્રોંકે અર્થકે જ્ઞાનબલસે સ્વદ્રવ્ય ઔર પરદ્રવ્યકે વિભાગકે ૧પરિજ્ઞાનમેં શ્રદ્ધાનમેં ઔર વિધાનમેં (આચરણમેં) સમર્થ હોનેસે (સ્વદ્રવ્ય ઔર પરદ્રવ્યકી ભિન્નતાકા જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન ઔર આચરણ હોનેસે) જો શ્રમણ પદાર્થોંકો ઔર (ઉનકે પ્રતિપાદક) સૂત્રોંકો જિન્હોંને ભલીભાઁતિ જાન લિયા હૈ ઐસે હૈં, સમસ્ત છહ જીવનિકાયકે હનનકે વિકલ્પસે ઔર પંચેન્દ્રિય સમ્બન્ધી અભિલાષાકે વિકલ્પસે આત્માકો ૨વ્યાવૃત્ત કરકે આત્માકા શુદ્ધસ્વરૂપમેં સંયમન કરનેસે, ઔર ૩સ્વરૂપવિશ્રાન્ત ૪નિસ્તરંગ ૫ચૈતન્યપ્રતપન હોનેસે જો સંયમ ઔર તપયુક્ત હૈં, સકલ મોહનીયકે વિપાકસે ભેદકી ભાવનાકી ઉત્કૃષ્ટતાસે (સમસ્ત મોહનીય કર્મકે ઉદયસે ભિન્નત્વકી ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાસે) નિર્વિકાર આત્મસ્વરૂપકો પ્રગટ કિયા હોનેસે જો વીતરાગ હૈ, ઔર પરમકલાકે અવલોકનકે કારણ સાતા વેદનીય તથા અસાતા વેદનીયકે વિપાકસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે જો સુખ -દુઃખ ઉન સુખ -દુઃખ જનિત પરિણામોંકી વિષમતાકા અનુભવ નહીં હોનેસે (પરમ સુખરસમેં લીન નિર્વિકાર સ્વસંવેદનરૂપ પરમકલાકે અનુભવકે કારણ ઇષ્ટાનિષ્ટ ૧. પરિજ્ઞાન = પૂરા જ્ઞાન; જ્ઞાન . ૨. વ્યાવૃત્ત કરકે = વિમુખ કરકે; રોકકર; અલગ કરકે . ૩. સ્વરૂપવિશ્રાન્ત = સ્વરૂપમેં સ્થિર હુઆ . ૪. નિસ્તરંગ = તરંગ રહિત; ચંચલતા રહિત; વિકલ્પ રહિત; શાંત . ૫. પ્રતપન હોના = પ્રતાપવાન હોના, પ્રકાશિત હોના, દૈદીપ્યમાન હોના .
Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version
સાતાસાતવેદનીયવિપાકનિર્વર્તિતસુખદુઃખજનિતપરિણામવૈષમ્યત્વાત્સમસુખદુઃખઃ શ્રમણઃ શુદ્ધો- પયોગ ઇત્યભિધીયતે ..૧૪..
ચેતિ ‘પક્ખીણઘાઇકમ્મો’ ઇતિ પ્રભૃતિ ગાથાદ્વયમ્ . એવં દ્વિતીયાન્તરાધિકારે સ્થલચતુષ્ટયેન સમુદાય-
અબ, શુદ્ધોપયોગકી પ્રાપ્તિકે બાદ તત્કાલ (અન્તર પડે બિના) હી હોનેવાલી શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ (કેવલજ્ઞાન) પ્રાપ્તિકી પ્રશંસા કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [ઉપયોગવિશુદ્ધઃ ] ઉપયોગ વિશુદ્ધ (શુદ્ધોપયોગી) હૈ [આત્મા ] વહ આત્મા [વિગતાવરણાન્તરાયમોહરજાઃ ] જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, અન્તરાય ઔર મોહરૂપ રજસે રહિત [સ્વયમેવ ભૂતઃ ] સ્વયમેવ હોતા હુઆ [જ્ઞેયભૂતાનાં ] જ્ઞેયભૂત પદાર્થોંકે [પારં યાતિ ] પારકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૧૫.. ૧. સમસુખદુઃખ = જિન્હેં સુખ ઔર દુઃખ (ઇષ્ટાનિષ્ટ સંયોગ) દોનોં સમાન હૈં .
જે ઉપયોગવિશુદ્ધ તે મોહાદિઘાતિરજ થકી સ્વયમેવ રહિત થયો થકો જ્ઞેયાન્તને પામે સહી.૧૫.
Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version
યો હિ નામ ચૈતન્યપરિણામલક્ષણેનોપયોગેન યથાશક્તિ વિશુદ્ધો ભૂત્વા વર્તતે સ ખલુ પ્રતિપદમુદ્ભિદ્યમાનવિશિષ્ટવિશુદ્ધિશક્તિરુદ્ગ્રન્થિતાસંસારબદ્ધદૃઢતરમોહગ્રન્થિતયાત્યન્તનિર્વિકારચૈતન્યો નિરસ્તસમસ્તજ્ઞાનદર્શનાવરણાન્તરાયતયા નિઃપ્રતિઘવિજૃમ્ભિતાત્મશક્તિશ્ચ સ્વયમેવ ભૂતો જ્ઞેયત્વમાપન્નાનામન્તમવાપ્નોતિ . ઇહ કિ લાત્મા જ્ઞાનસ્વભાવો જ્ઞાનં, તુ જ્ઞેયમાત્રં; તતઃ સમસ્ત- જ્ઞેયાન્તર્વર્તિજ્ઞાનસ્વભાવમાત્માનમાત્મા શુદ્ધોપયોગપ્રસાદાદેવાસાદયતિ ..૧૫.. પાતનિકા . તદ્યથા ---અથ શુદ્ધોપયોગલાભાનન્તરં કેવલજ્ઞાનં ભવતીતિ કથયતિ . અથવા દ્વિતીયપાતનિકા ---કુન્દકુન્દાચાર્યદેવાઃ સમ્બોધનં કુર્વન્તિ, હે શિવકુમારમહારાજ, કોઽપ્યાસન્નભવ્યઃ સંક્ષેપરુચિઃ પીઠિકાવ્યાખ્યાનમેવ શ્રુત્વાત્મકાર્યં કરોતિ, અન્યઃ કોઽપિ પુનર્વિસ્તરરુચિઃ શુદ્ધોપયોગેન સંજાતસર્વજ્ઞસ્ય જ્ઞાનસુખાદિકં વિચાર્ય પશ્ચાદાત્મકાર્યં કરોતીતિ વ્યાખ્યાતિ ---ઉવઓગવિસુદ્ધો જો ઉપયોગેન શુદ્ધોપયોગેન પરિણામેન વિશુદ્ધો ભૂત્વા વર્તતે યઃ વિગદાવરણંતરાયમોહરઓ ભૂદો વિગતાવરણાન્તરાયમોહરજોભૂતઃ સન્ . કથમ્ . સયમેવ નિશ્ચયેન સ્વયમેવ આદા સ પૂર્વોક્ત આત્મા જાદિ યાતિ ગચ્છતિ . કિં . પરં પારમવસાનમ્ . કેષામ્ . ણેયભૂદાણં જ્ઞેયભૂતપદાર્થાનામ્ . સર્વં જાનાતીત્યર્થઃ . અતો વિસ્તર : — યો નિર્મોહશુદ્ધાત્મસંવિત્તિલક્ષણેન શુદ્ધોપયોગસંજ્ઞેનાગમભાષયા પૃથક્ત્વવિતર્ક- વીચારપ્રથમશુક્લધ્યાનેન પૂર્વં નિરવશેષમોહક્ષપણં કૃત્વા તદનન્તરં રાગાદિવિકલ્પોપાધિરહિતસ્વસંવિત્તિ- લક્ષણેનૈકત્વવિતર્કાવીચારસંજ્ઞદ્વિતીયશુક્લધ્યાનેન ક્ષીણકષાયગુણસ્થાનેઽન્તર્મુહૂર્તકાલં સ્થિત્વા તસ્યૈ- વાન્ત્યસમયે જ્ઞાનદર્શનાવરણવીર્યાન્તરાયાભિધાનઘાતિકર્મત્રયં યુગપદ્વિનાશયતિ, સ જગત્ત્રયકાલત્રય- વર્તિસમસ્તવસ્તુગતાનન્તધર્માણાં યુગપત્પ્રકાશકં કેવલજ્ઞાનં પ્રાપ્નોતિ . તતઃ સ્થિતં શુદ્ધોપયોગાત્સર્વજ્ઞો ભવતીતિ ..૧૫.. અથ શુદ્ધોપયોગજન્યસ્ય શુદ્ધાત્મસ્વભાવલાભસ્ય ભિન્નકારક નિરપેક્ષત્વેનાત્માધીનત્વં
ટીકા : — જો (આત્મા) ચૈતન્ય પરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગકે દ્વારા યથાશક્તિ વિશુદ્ધ હોકર વર્તતા હૈ, વહ (આત્મા) જિસે પદ પદ પર ( – પ્રત્યેક પર્યાયમેં) ૧વિશિષ્ટ વિશુદ્ધ શક્તિ પ્રગટ હોતી જાતી હૈ, ઐસા હોનેસે, અનાદિ સંસારસે બઁધી હુઈ દૃઢતર મોહગ્રન્થિ છૂટ જાનેસે અત્યન્ત નિર્વિકાર ચૈતન્યવાલા ઔર સમસ્ત જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ તથા અન્તરાયકે નષ્ટ હો જાનેસે નિર્વિઘ્ન વિકસિત આત્મશક્તિવાન સ્વયમેવ હોતા હુઆ જ્ઞેયતાકો પ્રાપ્ત (પદાર્થોં) કે અન્તકો પા લેતા હૈ .
યહાઁ (યહ કહા હૈ કિ) આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ હૈ, ઔર જ્ઞાન જ્ઞેય પ્રમાણ હૈ; ઇસલિયે સમસ્ત જ્ઞેયોંકે ભીતર પ્રવેશકો પ્રાપ્ત (જ્ઞાતા) જ્ઞાન જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે આત્માકો આત્મા શુદ્ધોપયોગકે હી પ્રસાદસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — શુદ્ધોપયોગી જીવ પ્રતિક્ષણ અત્યન્ત શુદ્ધિકો પ્રાપ્ત કરતા રહતા હૈ; ઔર ૧. વિશિષ્ટ = વિશેષ; અસાધારણ; ખાસ .
Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version
અથ શુદ્ધોપયોગજન્યસ્ય શુદ્ધાત્મસ્વભાવલાભસ્ય કારકાન્તરનિરપેક્ષતયાઽત્યન્ત- માત્માયત્તત્વં દ્યોતયતિ —
અયં ખલ્વાત્મા શુદ્ધોપયોગભાવનાનુભાવપ્રત્યસ્તમિતસમસ્તઘાતિકર્મતયા સમુપલબ્ધ- શુદ્ધાનન્તશક્તિચિત્સ્વભાવઃ, શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાયકસ્વભાવેન સ્વતન્ત્રત્વાદ્ગૃહીતકર્તૃત્વાધિકારઃ, પ્રકાશયતિ — તહ સો લદ્ધસહાવો યથા નિશ્ચયરત્નત્રયલક્ષણશુદ્ધોપયોગપ્રસાદાત્સર્વં જાનાતિ તથૈવ સઃ પૂર્વોક્તલબ્ધશુદ્ધાત્મસ્વભાવઃ સન્ આદા અયમાત્મા હવદિ સયંભુ ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો સ્વયમ્ભૂર્ભવતીતિ નિર્દિષ્ટઃ કથિતઃ . કિંવિશિષ્ટો ભૂતઃ . સવ્વણ્હૂ સવ્વલોગપદિમહિદો ભૂદો સર્વજ્ઞઃ સર્વલોકપતિમહિતશ્ચ ભૂતઃ સંજાતઃ . ઇસપ્રકાર મોહકા ક્ષય કરકે નિર્વિકાર ચેતનાવાન હોકર, બારહવેં ગુણસ્થાનકે અન્તિમ સમયમેં જ્ઞાનાવરણ; દર્શનાવરણ ઔર અન્તરાયકા યુગપદ્ ક્ષય કરકે સમસ્ત જ્ઞેયોંકો જાનનેવાલે કેવલજ્ઞાનકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ . ઇસપ્રકાર શુદ્ધોપયોગસે હી શુદ્ધાત્મસ્વભાવકા લાભ હોતા હૈ ..૧૫..
અબ, શુદ્ધોપયોગસે હોનેવાલી શુદ્ધાત્મસ્વભાવકી પ્રાપ્તિ અન્ય કારકોંસે નિરપેક્ષ ( – સ્વતંત્ર) હોનેસે અત્યન્ત આત્માધીન હૈ ( – લેશમાત્ર પરાધીન નહીં હૈ) યહ પ્રગટ કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [તથા ] ઇસપ્રકાર [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [લબ્ધસ્વભાવઃ ] સ્વભાવકો પ્રાપ્ત [સર્વજ્ઞઃ ] સર્વજ્ઞ [સર્વલોકપતિમહિતઃ ] ઔર ૧સર્વ (તીન) લોકકે અધિપતિયોંસે પૂજિત [સ્વયમેવ ભૂતઃ ] સ્વયમેવ હુઆ હોને સે [સ્વયંભૂઃ ભવતિ ] ‘સ્વયંભૂ’ હૈ [ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ ] ઐસા જિનેન્દ્રદેવને કહા હૈ ..૧૬..
ટીકા : — શુદ્ધ ઉપયોગકી ભાવનાકે પ્રભાવસે સમસ્ત ઘાતિકર્મોંકે નષ્ટ હોનેસે જિસને શુદ્ધ અનન્તશક્તિવાન ચૈતન્ય સ્વભાવકો પ્રાપ્ત કિયા હૈ, ઐસા યહ (પૂર્વોક્ત) આત્મા, (૧) શુદ્ધ ૧. સર્વલોકકે અધિપતિ = તીનોં લોકકે સ્વામી — સુરેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર ઔર ચક્રવર્તી .
સ્વયમેવ જીવ થયો થકો તેને સ્વયંભૂ જિન કહે .૧૬.
Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version
શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાનવિપરિણમનસ્વભાવેન પ્રાપ્યત્વાત્ કર્મત્વં કલયન્, શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાન- વિપરિણમનસ્વભાવેન સાધકતમત્વાત્ કરણત્વમનુબિભ્રાણઃ, શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાનવિપરિણમન- સ્વભાવેન કર્મણા સમાશ્રિયમાણત્વાત્ સંપ્રદાનત્વં દધાનઃ, શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાનવિપરિણમનસમયે પૂર્વપ્રવૃત્તવિકલજ્ઞાનસ્વભાવાપગમેઽપિ સહજજ્ઞાનસ્વભાવેન ધ્રુવત્વાલમ્બનાદપાદાનત્વમુપાદદાનઃ, શુદ્ધાનન્તશક્તિજ્ઞાનવિપરિણમનસ્વભાવસ્યાધારભૂતત્વાદધિકરણત્વમાત્મસાત્કુર્વાણઃ, સ્વયમેવ ષટ્કારકીરૂપેણોપજાયમાનઃ, ઉત્પત્તિવ્યપેક્ષયા દ્રવ્યભાવભેદભિન્નઘાતિકર્માણ્યપાસ્ય સ્વયમેવા- વિર્ભૂતત્વાદ્વા સ્વયંભૂરિતિ નિર્દિશ્યતે . અતો ન નિશ્ચયતઃ પરેણ સહાત્મનઃ કારકત્વ- કથમ્ . સયમેવ નિશ્ચયેન સ્વયમેવેતિ . તથાહિ — અભિન્નકારકચિદાનન્દૈકચૈતન્યસ્વભાવેન સ્વતન્ત્રત્વાત્ કર્તા ભવતિ . નિત્યાનન્દૈકસ્વભાવેન સ્વયં પ્રાપ્યત્વાત્ કર્મકારકં ભવતિ . શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવેન સાધકતમત્વાત્કરણકારકં ભવતિ . નિર્વિકારપરમાનન્દૈકપરિણતિલક્ષણેન શુદ્ધાત્મભાવરૂપકર્મણા અનન્તશક્તિયુક્ત જ્ઞાયક સ્વભાવકે કારણ સ્વતંત્ર હોનેસે જિસને કર્તૃત્વકે અધિકારકો ગ્રહણ કિયા હૈ ઐસા, (૨) શુદ્ધ અનન્તશક્તિયુક્ત જ્ઞાનરૂપસે પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ સ્વયં હી પ્રાપ્ય હોનેસે ( – સ્વયં હી પ્રાપ્ત હોતા હોનેસે) કર્મત્વકા અનુભવ કરતા હુઆ, (૩) શુદ્ધ અનન્તશક્તિયુક્ત જ્ઞાનરૂપસે પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવસે સ્વયં હી સાધકતમ (-ઉત્કૃષ્ટ સાધન) હોનેસે કરણતાકો ધારણ કરતા હુઆ, (૪) શુદ્ધ અનન્તશક્તિયુક્ત જ્ઞાનરૂપસે પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ સ્વયં હી કર્મ દ્વારા સમાશ્રિત હોનેસે (અર્થાત્ કર્મ સ્વયંકો હી દેનેમેં આતા હોનેસે) સમ્પ્રદાનતાકો ધારણ કરતા હુઆ, (૫) શુદ્ધ અનન્તશક્તિમય જ્ઞાનરૂપસે પરિણમિત હોનેકે સમય પૂર્વમેં પ્રવર્તમાન ૧વિકલજ્ઞાનસ્વભાવકા નાશ હોને પર ભી સહજ જ્ઞાનસ્વભાવસે સ્વયં હી ધ્રુવતાકા અવલમ્બન કરનેસે અપાદાનકો ધારણ કરતા હુઆ, ઔર (૬) શુદ્ધ અનન્તશક્તિયુક્ત જ્ઞાનરૂપસે પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકા સ્વયં હી આધાર હોને સે અધિકરણતા કો આત્મસાત્ કરતા હુઆ — (ઇસ પ્રકાર) સ્વયમેવ છહ કારકરૂપ હોનેસે અથવા ઉત્પત્તિ – અપેક્ષાસે ૨દ્રવ્ય -ભાવભેદસે ભિન્ન ઘાતિકર્મોંકો દૂર કરકે સ્વયમેવ આવિર્ભૂત હોનેસે, ‘સ્વયંભૂ’ કહલાતા હૈ .
યહાઁ યહ કહા ગયા હૈ કિ — નિશ્ચયસે પરકે સાથ આત્માકા કારકતાકા સમ્બન્ધ નહીં હૈ, કિ જિસસે શુદ્ધાત્મસ્વભાવકી પ્રાપ્તિકે લિયે સામગ્રી ( – બાહ્ય સાધન) ઢૂઁઢનેકી વ્યગ્રતાસે જીવ (વ્યર્થ હી) પરતંત્ર હોતે હૈં . ૧. વિકલજ્ઞાન = અપૂર્ણ (મતિ શ્રુતાદિ ) જ્ઞાન . ૨. દ્રવ્ય -ભાવભેદસે ભિન્ન ઘાતિકર્મ = દ્રવ્ય ઔર ભાવકે ભેદસે ઘાતિકર્મ દો પ્રકારકે હૈં, દ્રવ્યઘાતિકર્મ ઔર
Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version
સંબન્ધોઽસ્તિ, યતઃ શુદ્ધાત્મસ્વભાવલાભાય સામગ્રીમાર્ગણવ્યગ્રતયા પરતન્ત્રર્ભૂયતે ..૧૬.. સમાશ્રિયમાણત્વાત્સંપ્રદાનં ભવતિ . તથૈવ પૂર્વમત્યાદિજ્ઞાનવિકલ્પવિનાશેઽપ્યખણ્ડિતૈકચૈતન્ય- પ્રકાશેનાવિનશ્વરત્વાદપાદાનં ભવતિ . નિશ્ચયશુદ્ધચૈતન્યાદિગુણસ્વભાવાત્મનઃ સ્વયમેવાધારત્વાદધિકરણં ભવતીત્યભેદષટ્કારકીરૂપેણ સ્વત એવ પરિણમમાણઃ સન્નયમાત્મા પરમાત્મસ્વભાવ-
ભાવાર્થ : — કર્તા, કર્મ, કરણ, સમ્પ્રદાન, અપાદાન ઔર અધિકરણ નામક છહ કારક હૈં . જો સ્વતંત્રતયા -સ્વાધીનતાસે કરતા હૈ વહ કર્ત્તા હૈ; કર્ત્તા જિસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ વહ કર્મ હૈ; સાધકતમ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સાધનકો કરણ કહતે હૈં; કર્મ જિસે દિયા જાતા હૈ અથવા જિસકે લિયે કિયા જાતા હૈ વહ સમ્પ્રદાન હૈ; જિસમેંસે કર્મ કિયા જાતા હૈ, વહ ધ્રુવવસ્તુ અપાદાન હૈ, ઔર જિસમેં અર્થાત્ જિસકે આધારસે કર્મ કિયા જાતા હૈ વહ અધિકરણ હૈ . યહ છહ કારક વ્યવહાર ઔર નિશ્ચયકે ભેદસે દો પ્રકારકે હૈં . જહાઁ પરકે નિમિત્તસે કાર્યકી સિદ્ધિ કહલાતી હૈ વહા વ્યવહાર કારક હૈં, ઔર જહાઁ અપને હી ઉપાદાન કારણસે કાર્યકી સિદ્ધિ કહી જાતી હૈ વહાઁ નિશ્ચયકારક હૈં .
વ્યવહાર કારકોંકા દૃષ્ટાન્ત ઇસપ્રકાર હૈ — કુમ્હાર કર્તા હૈ; ઘડા કર્મ હૈ; દંડ, ચક્ર, ચીવર ઇત્યાદિ કરણ હૈ; કુમ્હાર જલ ભરનેવાલેકે લિયે ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે જલ ભરનેવાલા સમ્પ્રદાન હૈ; ટોકરીમેંસે મિટ્ટી લેકર ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે ટોકરી અપાદાન હૈ, ઔર પૃથ્વીકે આધાર પર ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે પૃથ્વી અધિકરણ હૈ . યહાઁ સભી કારક ભિન્ન -ભિન્ન હૈં . અન્ય કર્તા હૈ; અન્ય કર્મ હૈ; અન્ય કરણ હૈ; અન્ય સમ્પ્રદાન; અન્ય અપાદાન ઔર અન્ય અધિકરણ હૈ . પરમાર્થતઃ કોઈ દ્રવ્ય કિસીકા કર્તા – હર્તા નહીં હો સકતા, ઇસલિયે યહ છહોં વ્યવહાર કારક અસત્ય હૈં . વે માત્ર ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે કહે જાતે હૈં . નિશ્ચયસે કિસી દ્રવ્યકા અન્ય દ્રવ્યકે સાથ કારણતાકા સમ્બન્ધ હૈ હી નહીં .
નિશ્ચય કારકોંકા દૃષ્ટાન્ત ઇસ પ્રકાર હૈ : — મિટ્ટી સ્વતંત્રતયા ઘટરૂપ કાર્યકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઇસલિએ મિટ્ટી કર્તા હૈ ઔર ઘડા કર્મ હૈ . અથવા, ઘડા મિટ્ટીસે અભિન્ન હૈ ઇસલિયે મિટ્ટી સ્વયં હી કર્મ હૈ; અપને પરિણમન સ્વભાવ સે મિટ્ટીને ઘડા બનાયા ઇસલિયે મિટ્ટી સ્વયં હી કરણ હૈ; મિટ્ટીને ઘડારૂપ કર્મ અપનેકો હી દિયા ઇસલિએ મિટ્ટી સ્વયં સમ્પ્રદાન હૈ; મિટ્ટીને અપનેમેંસે પિંડરૂપ અવસ્થા નષ્ટ કરકે ઘટરૂપ કર્મ કિયા ઔર સ્વયં ધ્રુવ બની રહી ઇસલિએ વહ સ્વયં હી અપાદાન હૈ; મિટ્ટીને અપને હી આધારસે ઘડા બનાયા ઇસલિયે સ્વયં હી અધિકરણ હૈ . ઇસપ્રકાર નિશ્ચયસે છહોં કારક એક હી દ્રવ્યમેં હૈ . પરમાર્થતઃ એક દ્રવ્ય દૂસરે કી સહાયતા નહીં કર સકતા ઔર દ્રવ્ય સ્વયં હી, અપનેકો, અપનેસે, અપને લિએ, અપનેમેંસે, અપનેમેં કરતા હૈ ઇસલિયે નિશ્ચય છહ કારક હી પરમ સત્ય હૈં .
ઉપરોક્ત પ્રકારસે દ્રવ્ય સ્વયં હી અપની અનન્ત શક્તિરૂપ સમ્પદાસે પરિપૂર્ણ હૈ ઇસલિયે સ્વયં હી છહ કારકરૂપ હોકર અપના કાર્ય કરનેકે લિએ સમર્થ હૈ, ઉસે બાહ્ય સામગ્રી કોઈ