Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

પુનરન્યઃ . તથા હિ — યદા નામાનાદિપ્રસિદ્ધપૌદ્ગલિકકર્મબન્ધનોપાધિસંનિધિપ્રધાવિતોપરાગ- રંજિતાત્મવૃત્તિર્જપાપુષ્પસંનિધિપ્રધાવિતોપરાગરંજિતાત્મવૃત્તિઃ સ્ફ ટિકમણિરિવ પરારોપિત- વિકારોઽહમાસં સંસારી, તદાપિ ન નામ મમ કોઽપ્યાસીત્ . તદાપ્યહમેક એવોપરક્તચિત્સ્વભાવેન સ્વતન્ત્રઃ કર્તાસમ્ . અહમેક એવોપરક્તચિત્સ્વભાવેન સાધકતમઃ કરણમાસમ્ . અહમેક એવોપરક્તચિત્પરિણમનસ્વભાવેનાત્મના પ્રાપ્યઃ કર્માસમ્ . અહમેક એવ ચોપરક્તચિત્પરિણમન- સ્વભાવસ્ય નિષ્પાદ્યં સૌખ્યવિપર્યસ્તલક્ષણં દુઃખાખ્યં કર્મફલમાસમ્ . ઇદાનીં પુનરનાદિ- રાગાદિવિકલ્પરહિતસ્વસંવેદનજ્ઞાનપરિણતિબલેન . કમ્મં શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવેન પરમાત્મના પ્રાપ્યં વ્યાપ્યમહમેક એવ કર્મકારકમસ્મિ . ફલં ચ શુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવપરમાત્મનઃ સાધ્યં નિષ્પાદ્યં નિજ- શુદ્ધાત્મરુચિપરિચ્છિત્તિનિશ્ચલાનુભૂતિરૂપાભેદરત્નત્રયાત્મકપરમસમાધિસમુત્પન્નસુખામૃતરસાસ્વાદપરિણતિ- રૂપમહમેક એવ ફલં ચાસ્મિ . ણિચ્છિદો એવમુક્તપ્રકારેણ નિશ્ચિતમતિઃ સન્ સમણો સુખદુઃખ- જીવિતમરણશત્રુમિત્રાદિસમતાભાવનાપરિણતઃ શ્રમણઃ પરમમુનિઃ પરિણમદિ ણેવ અણ્ણં જદિ પરિણમતિ

‘‘જબ અનાદિસિદ્ધ પૌદ્ગલિક કર્મકી બન્ધનરૂપ ઉપાધિકી નિકટતાસે ઉત્પન્ન હુએ ૧ઉપરાગકે દ્વારા જિસકી સ્વપરિણતિ રંજિત (વિકૃત, મલિન) થી ઐસા મૈં — જપાકુસુમકી નિકટતાસે ઉત્પન્ન હુયે ઉપરાગસે (લાલિમાસે) જિસકી સ્વપરિણતિ રંજિત (-રઁગી હુઈ) હો ઐસે સ્ફ ટિક મણિકી ભાઁતિ — પરકે દ્વારા ૨આરોપિત વિકારવાલા હોનેસે, સંસારી થા, તબ ભી (અજ્ઞાનદશામેં ભી) વાસ્તવમેં મેરા કોઈ ભી (સંબંધી) નહીં થા . તબ ભી મૈં અકેલા હી ૩કર્તા થા, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવસે સ્વતંત્ર થા (અર્થાત્ સ્વાધીનતયા કર્તા થા); મૈં અકેલા હી કરણ થા, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવકે દ્વારા સાધકતમ (-ઉત્કૃષ્ટસાધન) થા; મૈં અકેલા હી કર્મ થા, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ આત્માસે પ્રાપ્ય (-પ્રાપ્ત હોને યોગ્ય) થા; ઔર મૈં અકેલા હી સુખસે વિપરીત લક્ષણવાલા, ‘દુઃખ’ નામક કર્મફલ થા — જો કિ (ફલ) ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ (ફલ) પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવસે ઉત્પન્ન કિયા જાતા થા .

ઔર અબ, અનાદિસિદ્ધ પૌદ્ગલિક કર્મ કી બંધનરૂપ ઉપાધિકી નિકટતાકે નાશસે જિસકી સુવિશુદ્ધ સહજ (-સ્વાભાવિક) સ્વપરિણતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા મૈં – જપાકુસુમકી ૧. ઉપરાગ = કિસી પદાર્થમેં, અન્ય ઉપાધિકી સમીપતાકે નિમિત્તસે હોનેવાલા ઉપાધિકે અનુરૂપ વિકારી ભાવ;

ઔપાધિકભાવ; વિકાર; મલિનતા . ૨. આરોપિત = (નવીન અર્થાત્ ઔપાધિકરૂપસે) કિયે ગયે . [વિકાર સ્વભાવભૂત નહીં થે, કિન્તુ ઉપાધિકે

નિમિત્તસે ઔપાધિકરૂપસે (નવીન) હુએ થે . ] ૩. કર્તા, કરણ ઔર કર્મકે અર્થોંકે લિયે ૧૬ વીં ગાથાકા ભાવાર્થ દેખના ચાહિયે .

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

પ્રસિદ્ધપૌદ્ગલિકકર્મબન્ધનોપાધિસન્નિધિધ્વંસવિસ્ફુ રિતસુવિશુદ્ધસહજાત્મવૃત્તિર્જપાપુષ્પસંનિધિધ્વંસ- વિસ્ફુ રિતસુવિશુદ્ધસહજાત્મવૃત્તિઃ સ્ફ ટિકમણિરિવ વિશ્રાન્તપરારોપિતવિકારોઽહમેકાન્તેનાસ્મિ મુમુક્ષુઃ . ઇદાનીમપિ ન નામ મમ કોઽપ્યસ્તિ . ઇદાનીમપ્યહમેક એવ સુવિશુદ્ધચિત્સ્વભાવેન સ્વતન્ત્રઃ કર્તાસ્મિ; અહમેક એવ ચ સુવિશુદ્ધચિત્સ્વભાવેન સાધકતમઃ કરણમસ્મિ; અહમેક એવ ચ સુવિશુદ્ધચિત્પરિણમનસ્વભાવેનાત્મના પ્રાપ્યઃ કર્માસ્મિ; અહમેક એવ ચ સુવિશુદ્ધ- ચિત્પરિણમનસ્વભાવસ્ય નિષ્પાદ્યમનાકુલત્વલક્ષણં સૌખ્યાખ્યં કર્મફલમસ્મિ . એવમસ્ય બન્ધપદ્ધતૌ મોક્ષપદ્ધતૌ ચાત્માનમેકમેવ ભાવયતઃ પરમાણોરિવૈકત્વભાવનોન્મુખસ્ય નૈવાન્યં રાગાદિપરિણામં યદિ ચેત્, અપ્પાણં લહદિ સુદ્ધં તદાત્માનં ભાવકર્મદ્રવ્યકર્મનોકર્મરહિતત્વેન શુદ્ધં શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવં લભતે પ્રાપ્નોતિ ઇત્યભિપ્રાયો ભગવતાં શ્રીકુન્દકુન્દાચાર્યદેવાનામ્ ..૧૨૬.. એવમેક- નિકટતાકે નાશસે જિસકી સુવિશુદ્ધ સહજ સ્વપરિણતિ પ્રગટ હુઈ હો ઐસે સ્ફ ટિકમણિકી ભાઁતિ — જિસકા પરકે દ્વારા આરોપિત વિકાર રુક ગયા હૈ ઐસા હોનેસે એકાન્તતઃ મુમુક્ષુ (કેવલ મોક્ષાર્થી) હૂઁ; અભી ભી (-મુમુક્ષુદશામેં અર્થાત્ જ્ઞાનદશામેં ભી) વાસ્તવમેં મેરા કોઈ ભી નહીં હૈ . અભી ભી મૈં અકેલા હી કર્તા હૂઁ; ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ સ્વભાવસે સ્વતન્ત્ર હૂઁ, (અર્થાત્ સ્વાધીનતયા કર્તા હૂઁ); મૈં અકેલા હી કરણ હૂઁ, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવસે સાધકતમ હૂઁ; મૈં અકેલા હી કર્મ હૂઁ, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ આત્માસે પ્રાપ્ય હૂઁ ઔર મૈં અકેલા હી અનાકુલતા લક્ષણવાલા, ‘સુખ’ નામક કર્મફલ હૂઁ — જો કિ (ફલ) ૧સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવસે ઉત્પન્ન કિયા જાતા હૈ .’’

— ઇસપ્રકાર બંધમાર્ગમેં તથા મોક્ષમાર્ગમેં આત્મા અકેલા હી હૈ ઇસપ્રકાર ૨ભાનેવાલા યહ પુરુષ પરમાણુકી ભાઁતિ એકત્વભાવનામેં ઉન્મુખ હોનેસે, (અર્થાત્ એકત્વકે ભાનેમેં તત્પર હોનેસે), ઉસે પરદ્રવ્યરૂપ પરિણતિ કિંચિત્ નહીં હોતી; ઔર પરમાણુકી ભાઁતિ (જૈસે ૧. સુવિશુદ્ધચૈતન્યપરિણમનસ્વભાવ આત્માકા કર્મ હૈ, ઔર વહ કર્મ અનાકુલતાસ્વરૂપ સુખકો ઉત્પન્ન કરતા

૨. ભાના = અનુભવ કરના; સમઝના; ચિન્તવન કરના [‘કિસી જીવકા — અજ્ઞાની યા જ્ઞાનીકા — પરકે

પ્ર ૩૨

Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

પરદ્રવ્યપરિણતિર્ન જાતુ જાયતે . પરમાણુરિવ ભાવિતૈકત્વશ્ચ પરેણ નો સંપૃચ્યતે . તતઃ પરદ્રવ્યાસંપૃક્તત્વાત્સુવિશુદ્ધો ભવતિ . કર્તૃકરણક ર્મકર્મફલાનિ ચાત્મત્વેન ભાવયન્ પર્યાયૈર્ન સંકીર્યતે; તતઃ પર્યાયાસંકીર્ણત્વાચ્ચ સુવિશુદ્ધો ભવતીતિ ..૧૨૬..

સૂત્રેણ પઞ્ચમસ્થલં ગતમ્ . ઇતિ સામાન્યજ્ઞેયાધિકારમધ્યે સ્થલપઞ્ચકેન ભેદભાવના ગતા . ઇત્યુક્ત- પ્રકારેણ ‘તમ્હા તસ્સ ણમાઇં’ ઇત્યાદિપઞ્ચત્રિંશત્સૂત્રૈઃ સામાન્યજ્ઞેયાધિકારવ્યાખ્યાનં સમાપ્તમ્ . ઇત ઊર્ધ્વમેકોનવિંશતિગાથાભિર્જીવાજીવદ્રવ્યાદિવિવરણરૂપેણ વિશેષજ્ઞેયવ્યાખ્યાનં કરોતિ . તત્રાષ્ટસ્થલાનિ ભવન્તિ . તેષ્વાદૌ જીવાજીવત્વકથનેન પ્રથમગાથા, લોકાલોકત્વકથનેન દ્વિતીયા, સક્રિયનિઃક્રિયત્વ- એકત્વભાવસે પરિણમિત પરમાણુ પરકે સાથ સંગકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા; ઉસી પ્રકાર–) એકત્વકો ભાનેવાલા પુરુષ પરકે સાથ ૧સંપૃક્ત નહીં હોતા, ઇસલિયે પરદ્રવ્યકે સાથ અસંબદ્ધતાકે કારણ વહ સુવિશુદ્ધ હોતા હૈ . ઔર કર્તા, કરણ, કર્મ તથા કર્મફલકો ૨આત્મારૂપસે ભાતા હુઆ વહ પુરુષ પર્યાયોંસે સંકીર્ણ (-ખંડિત) નહીં હોતા; ઔર ઇસલિયે પર્યાયોંકે દ્વારા સંકીર્ણ ન હોનેસે સુવિશુદ્ધ હોતા હૈ ..૧૨૬..

અર્થ : — જિસને અન્ય દ્રવ્યસે ભિન્નતાકે દ્વારા આત્માકો એક ઓર હટા લિયા હૈ (અર્થાત્ પરદ્રવ્યોંસે અલગ દિખાયા હૈ ) તથા જિસને સમસ્ત વિશેષોંકે સમૂહકો સામાન્યમેં લીન કિયા હૈ (અર્થાત્ સમસ્ત પર્યાયોંકો દ્રવ્યકે ભીતર ડૂબા હુઆ દિખાયા હૈ ) — ઐસા જો યહ, ઉદ્ધત મોહકી લક્ષ્મીકો (-ઋદ્ધિકો, શોભાકો) લૂઁટ લેનેવાલા શુદ્ધનય હૈ, ઉસને ઉત્કટ વિવેકકે દ્વારા તત્ત્વકો (આત્મસ્વરૂપકો) ૩વિવિક્ત કિયા હૈ .

[અબ શુદ્ધનયકે દ્વારા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપકો પ્રાપ્ત કરનેવાલે આત્માકી મહિમા શ્લોક દ્વારા કહકર, દ્રવ્યસામાન્યકે વર્ણનકી પૂર્ણાહુતિ કી જાતી હૈ : — ] ૧. સંપૃક્ત = સંપર્કવાલા; સંબંધવાલા; સંગવાલા . ૨. સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ ભેદોંકો ન ભાકર અભેદ આત્માકો હી ભાતા — અનુભવ કરતા હૈ . ૩. વિવિક્ત = શુદ્ધ; અકેલા; અલગ .

Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

ઇતિ પ્રવચનસારવૃત્તૌ તત્ત્વદીપિકાયાં શ્રીમદમૃતચંદ્રસૂરિવિરચિતાયાં જ્ઞેયતત્ત્વપ્રજ્ઞાપને દ્રવ્યસામાન્યપ્રજ્ઞાપનં સમાપ્તમ્ .. વ્યાખ્યાનેન તૃતીયા ચેતિ . ‘દવ્વં જીવમજીવં’ ઇત્યાદિગાથાત્રયેણ પ્રથમસ્થલમ્ . તદનન્તરં જ્ઞાનાદિ- વિશેષગુણાનાં સ્વરૂપકથનેન ‘લિંગેહિં જેહિં’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયેન દ્વિતીયસ્થલમ્ . અથાનન્તરં સ્વકીય- સ્વકીયવિશેષગુણોપલક્ષિતદ્રવ્યાણાં નિર્ણયાર્થં ‘વણ્ણરસ’ ઇત્યાદિગાથાત્રયેણ તૃતીયસ્થલમ્ . અથ પઞ્ચાસ્તિકાયકથનમુખ્યત્વેન ‘જીવા પોગ્ગલકાયા’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયેન ચતુર્થસ્થલમ્ . અતઃ પરં દ્રવ્યાણાં લોકાકાશમાધાર ઇતિ કથનેન પ્રથમા, યદેવાકાશદ્રવ્યસ્ય પ્રદેશલક્ષણં તદેવ શેષાણામિતિ કથનરૂપેણ દ્વિતીયા ચેતિ ‘લોગાલોગેસુ’ ઇત્યાદિસૂત્રદ્વયેન પઞ્ચમસ્થલમ્ . તદનન્તરં કાલદ્રવ્યસ્યાપ્રદેશત્વસ્થાપનરૂપેણ પ્રથમા, સમયરૂપઃ પર્યાયકાલઃ કાલાણુરૂપો દ્રવ્યકાલ ઇતિ કથનરૂપેણ દ્વિતીયા ચેતિ ‘સમઓ દુ અપ્પદેસો’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયેન ષષ્ઠસ્થલમ્ . અથ પ્રદેશલક્ષણકથનેન પ્રથમા, તિર્યક્પ્રચયોર્ધ્વપ્રચયસ્વરૂપ-

અર્થ : — ઇસપ્રકાર પરપરિણતિકે ઉચ્છેદસે (અર્થાત્ પરદ્રવ્યરૂપ પરિણમનકે નાશસે) તથા કર્તા, કર્મ ઇત્યાદિ ભેદોંકી ભ્રાંતિકે ભી નાશસે અન્તમેં જિસને શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકો ઉપલબ્ધ કિયા હૈ — ઐસા યહ આત્મા, ચૈતન્યમાત્રરૂપ વિશદ (નિર્મલ) તેજમેં લીન હોતા હુઆ, અપની સહજ (સ્વાભાવિક) મહિમાકે પ્રકાશમાનરૂપસે સર્વદા મુક્ત હી રહેગા .

[અબ, શ્લોક દ્વારા નવીન વિષયકો — દ્રવ્યવિશેષકે વર્ણનકો — સૂચિત કિયા જાતા હૈ : — ]

અર્થ : — ઇસપ્રકાર દ્રવ્યસામાન્યકે જ્ઞાનસે મનકો ગંભીર કરકે, અબ દ્રવ્યવિશેષકે ૧પરિજ્ઞાનકા પ્રારંભ કિયા જાતા હૈ .

ઇસપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત) શ્રી પ્રવચનસાર શાસ્ત્રકી શ્રીમદ્ અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ વિરચિત તત્ત્વદીપિકા નામકી ટીકામેં જ્ઞેયતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપનમેં દ્રવ્યસામાન્યપ્રજ્ઞાપન સમાપ્ત હુઆ . ૧. પરિજ્ઞાન = વિસ્તારપૂર્વક જ્ઞાન .

Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ઇહ હિ દ્રવ્યમેકત્વનિબન્ધનભૂતં દ્રવ્યત્વસામાન્યમનુજ્ઝદેવ તદધિરૂઢવિશેષલક્ષણ- સદ્ભાવાદન્યોન્યવ્યવચ્છેદેન જીવાજીવત્વવિશેષમુપઢૌકતે . તત્ર જીવસ્યાત્મદ્રવ્યમેવૈકા વ્યક્તિઃ . અજીવસ્ય પુનઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં ધર્મદ્રવ્યમધર્મદ્રવ્યં કાલદ્રવ્યમાકાશદ્રવ્યં ચેતિ પંચ વ્યક્તયઃ . કથનેન દ્વિતીયા ચેતિ ‘આગાસમણુણિવિટ્ઠં’ ઇત્યાદિસૂત્રદ્વયેન સપ્તમસ્થલમ્ . તદનન્તરં કાલાણુરૂપદ્રવ્યકાલ- સ્થાપનરૂપેણ ‘ઉપ્પાદો પદ્ધંસો’ ઇત્યાદિગાથાત્રયેણાષ્ટમસ્થલમિતિ વિશેષજ્ઞેયાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . તદ્યથા — અથ જીવાજીવલક્ષણમાવેદયતિ — દવ્વં જીવમજીવં દ્રવ્યં જીવાજીવલક્ષણં ભવતિ . જીવો પુણ ચેદણો જીવઃ પુનશ્ચેતનઃ સ્વતઃસિદ્ધયા બહિરઙ્ગકારણનિરપેક્ષયા બહિરન્તશ્ચ પ્રકાશમાનયા નિત્યરૂપયા નિશ્ચયેન પરમશુદ્ધચેતનયા, વ્યવહારેણ પુનરશુદ્ધચેતનયા ચ યુક્તત્વાચ્ચેતનો ભવતિ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ .

અબ, દ્રવ્યવિશેષકા પ્રજ્ઞાપન કરતે હૈં (અર્થાત્ દ્રવ્યવિશેષોંકો – દ્રવ્યકો ભેદોંકો – બતલાતે હૈં ) . ઉસમેં (પ્રથમ), દ્રવ્યકે જીવ -અજીવપનેરૂપ વિશેષકો નિશ્ચિત કરતે હૈં, (અર્થાત્ દ્રવ્યકે જીવ ઔર અજીવ – ઐસે દો ભેદ બતલાતે હૈં ) : —

અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [જીવઃ અજીવઃ ] જીવ ઔર અજીવ હૈ . [પુનઃ ] ઉસમેં [ચેતનોપયોગમયઃ ] ચેતનામય તથા ઉપયોગમય સો [જીવઃ ] જીવ હૈ, [ચ ] ઔર [પુદ્ગલદ્રવ્યપ્રમુખઃ અચેતનઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યાદિક અચેતન દ્રવ્ય વે [અજીવઃ ભવતિ ] અજીવ હૈં ..૧૨૭..

ટીકા : — યહાઁ (ઇસ વિશ્વમેં) દ્રવ્ય, એકત્વકે કારણભૂત દ્રવ્યત્વસામાન્યકો છોડે બિના હી, ઉસમેં રહે હુએ વિશેષલક્ષણોંકે સદ્ભાવકે કારણ એક -દૂસરેસે પૃથક્ કિયે જાનેપર જીવત્વરૂપ ઔર અજીવત્વરૂપ વિશેષકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઉસમેં, જીવકા આત્મદ્રવ્ય હી એક ભેદ હૈ; ઔર અજીવકે પુદ્ગલ દ્રવ્ય, ધર્મદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્ય, કાલદ્રવ્ય તથા આકાશદ્રવ્ય — યહ પાઁચ ભેદ હૈં . જીવકા વિશેષલક્ષણ ચેતના -ઉપયોગમયત્વ (ચેતનામયપના ઔર ઉપયોગમયપના) હૈ;

છે દ્રવ્ય જીવ, અજીવ; ચિત -ઉપયોગમય તે જીવ છે; પુદ્ગલપ્રમુખ જે છે અચેતન દ્રવ્ય, તેહ અજીવ છે. ૧૨૭.

Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

વિશેષલક્ષણં જીવસ્ય ચેતનોપયોગમયત્વં; અજીવસ્ય પુનરચેતનત્વમ્ . તત્ર યત્ર સ્વધર્મવ્યાપક- ત્વાત્સ્વરૂપત્વેન દ્યોતમાનયાનપાયિન્યા ભગવત્યા સંવિત્તિરૂપયા ચેતનયા, તત્પરિણામલક્ષણેન દ્રવ્યવૃત્તિરૂપેણોપયોગેન ચ નિર્વૃત્તત્વમવતીર્ણં પ્રતિભાતિ સ જીવઃ . યત્ર પુનરુપયોગસહચરિતાયા યથોદિતલક્ષણાયાશ્ચેતનાયા અભાવાદ્ બહિરન્તશ્ચાચેતનત્વમવતીર્ણં પ્રતિભાતિ સોઽજીવઃ ..૧૨૭..

ઉવઓગમઓ ઉપયોગમયઃ અખણ્ડૈકપ્રતિભાસમયેન સર્વવિશુદ્ધેન કેવલજ્ઞાનદર્શનલક્ષણેનાર્થગ્રહણવ્યાપાર- રૂપેણ નિશ્ચયનયેનેત્થંભૂતશુદ્ધોપયોગેન, વ્યવહારેણ પુનર્મતિજ્ઞાનાદ્યશુદ્ધોપયોગેન ચ નિર્વૃત્તત્વાન્નિષ્પન્ન- ત્વાદુપયોગમયઃ . પોગ્ગલદવ્વપ્પમુહં અચેદણં હવદિ અજ્જીવં પુદ્ગલદ્રવ્યપ્રમુખમચેતનં ભવત્યજીવદ્રવ્યં; પુદ્ગલધર્માધર્માકાશકાલસંજ્ઞં દ્રવ્યપઞ્ચકં પૂર્વોક્તલક્ષણચેતનાયા ઉપયોગસ્ય ચાભાવાદજીવમચેતનં ઔર અજીવકા, (વિશેષ લક્ષણ) અચેતનપના હૈ . વહાઁ (જીવકે) સ્વધર્મોંમેં વ્યાપનેવાલી હોનેસે (જીવકે) સ્વસ્વરૂપસે પ્રકાશિત હોતી હુઈ, અવિનાશિની, ભગવતી, સંવેદનરૂપ ચેતનાકે દ્વારા તથા ચેતનાપરિણામલક્ષણ, ૧દ્રવ્યપરિણતિરૂપ ઉપયોગકે દ્વારા જિસમેં નિષ્પન્નપના (-રચનારૂપપના) અવતરિત પ્રતિભાસિત હોતા હૈ, વહ જીવ હૈ ઔર જિસમેં ઉપયોગકે સાથ રહનેવાલી, ૨યથોક્ત લક્ષણવાલી ચેતનાકા અભાવ હોનેસે બાહર તથા ભીતર અચેતનપના અવતરિત પ્રતિભાસિત હોતા હૈ, વહ અજીવ હૈ .

ભાવાર્થ : — દ્રવ્યત્વરૂપ સામાન્યકી અપેક્ષાસે દ્રવ્યોંમેં એકત્વ હૈ તથાપિ વિશેષ લક્ષણોંકી અપેક્ષાસે ઉનકે જીવ ઔર અજીવ ઐસે દો ભેદ હૈં . જો (દ્રવ્ય) ભગવતી ચેતનાકે દ્વારા ઔર ચેતનાકે પરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગ દ્વારા રચિત હૈ વહ જીવ હૈ, ઔર જો (દ્રવ્ય) ચેતનારહિત હોનેસે અચેતન હૈ વહ અજીવ હૈ . જીવકા એક હી ભેદ હૈ; અજીવકે પાંચ ભેદ હૈં, ઇન સબકા વિસ્તૃત વિવેચન આગે કિયા જાયગા ..૧૨૭..

અબ (દ્રવ્યકે) લોકાલોકસ્વરૂપ વિશેષ (-ભેદ) નિશ્ચિત કરતે હૈં : — ૧. ચેતનાકા પરિણામસ્વરૂપ ઉપયોગ જીવદ્રવ્યકી પરિણતિ હૈ . ૨. યથોક્ત લક્ષણવાલી = ઊ પર કહે અનુસાર લક્ષણવાલી (ચેતનાકા લક્ષણ ઊ પર હી કહનેમેં આયા હૈ .)

આકાશમાં જે ભાગ ધર્મ -અધર્મ -કાળ સહિત છે, જીવ -પુદ્ગલોથી યુક્ત છે, તે સર્વકાળે લોક છે. ૧૨૮.

Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

અસ્તિ હિ દ્રવ્યસ્ય લોકાલોકત્વેન વિશેષવિશિષ્ટત્વં સ્વલક્ષણસદ્ભાવાત્ . સ્વલક્ષણં હિ લોકસ્ય ષડ્દ્રવ્યસમવાયાત્મકત્વં, અલોકસ્ય પુનઃ કેવલાકાશાત્મકત્વમ્ . તત્ર સર્વદ્રવ્ય- વ્યાપિનિ પરમમહત્યાકાશે યત્ર યાવતિ જીવપુદ્ગલૌ ગતિસ્થિતિધર્માણૌ ગતિસ્થિતી આસ્કન્દતઃ તદ્ગતિસ્થિતિનિબન્ધનભૂતૌ ચ ધર્માઽધર્માવભિવ્યાપ્યાવસ્થિતૌ, સર્વદ્રવ્યવર્તનાનિમિત્તભૂતશ્ચ કાલો નિત્યદુર્લલિતસ્તત્તાવદાકાશં શેષાણ્યશેષાણિ દ્રવ્યાણિ ચેત્યમીષાં સમવાય આત્મત્વેન સ્વલક્ષણં ભવતીત્યર્થઃ ..૧૨૭.. અથ લોકાલોકરૂપેણ પદાર્થસ્ય દ્વૈવિધ્યમાખ્યાતિ — પોગ્ગલજીવણિબદ્ધો અણુ- સ્કન્ધભેદભિન્નાઃ પુદ્ગલાસ્તાવત્તથૈવામૂર્તત્વાતીન્દ્રિયજ્ઞાનમયત્વનિર્વિકારપરમાનન્દૈકસુખમયત્વાદિલક્ષણા જીવાશ્ચેત્થંભૂતજીવપુદ્ગલૈર્નિબદ્ધઃ સંબદ્ધો ભૃતઃ પુદ્ગલજીવનિબદ્ધઃ . ધમ્માધમ્મત્થિકાયકાલડ્ઢો ધર્મા- ધર્માસ્તિકાયૌ ચ કાલશ્ચ ધર્માધર્માસ્તિકાયકાલાસ્તૈરાઢયો ભૃતો ધર્માધર્માસ્તિકાયકાલાઢયઃ . જો યઃ એતેષાં પઞ્ચાનામિત્થંભૂતસમુદાયો રાશિઃ સમૂહઃ . વટ્ટદિ વર્તતે . કસ્મિન્ . આગાસે અનન્તા- નન્તાકાશદ્રવ્યસ્ય મધ્યવર્તિનિ લોકાકાશે . સો લોગો સ પૂર્વોક્તપઞ્ચાનાં સમુદાયસ્તદાધારભૂતં લોકાકાશં ચેતિ ષડ્દ્રવ્યસમૂહો લોકો ભવતિ . ક્વ . સવ્વકાલે દુ સર્વકાલે તુ . તદ્બહિર્ભૂતમનન્તાનન્તાકાશમલોક ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૧૨૮.. અથ દ્રવ્યાણાં સક્રિયનિઃક્રિયત્વેન ભેદં દર્શયતીત્યેકા પાતનિકા, દ્વિતીયા તુ જીવપુદ્ગલયોરર્થવ્યઞ્જનપર્યાયૌ દ્વૌ શેષદ્રવ્યાણાં તુ

અન્વયાર્થ : — [આકાશે ] આકાશમેં [યઃ ] જો ભાગ [પુદ્ગલજીવનિબદ્ધઃ ] જીવ ઔર પુદ્ગલસે સંયુક્ત [ધર્માધર્માસ્તિકાયકાલાઢયઃ વર્તતે ] તથા ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય ઔર કાલસે સમૃદ્ધ હૈ, [સઃ ] વહ [સર્વકાલે તુ ] સર્વકાલમેં [લોકઃ ] લોક હૈ . (શેષ કેવલ આકાશ વહ અલોક હૈ .)

ટીકા : — વાસ્તવમેં દ્રવ્ય લોકત્વ ઔર અલોકત્વકે ભેદસે વિશેષવાન હૈ, ક્યોંકિ અપને -અપને લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હૈ . લોકકા સ્વલક્ષણ ષડ્દ્રવ્યસમવાયાત્મકપના (-છહ દ્રવ્યોંકા સમુદાયસ્વરૂપપના) હૈ ઔર અલોકકા કેવલ આકાશાત્મકપના (-માત્ર આકાશસ્વરૂપપના) હૈ . વહાઁ, સર્વ દ્રવ્યોંમેં વ્યાપ્ત હોને વાલે પરમ મહાન આકાશમેં, જહાઁ જિતનેમેં ગતિસ્થિતિ ધર્મવાલે જીવ તથા પુદ્ગલ ગતિ -સ્થિતિકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં, (જહાઁ જિતનેમેં) ઉન્હેં, ગતિ -સ્થિતિમેં નિમિત્તભૂત ધર્મ તથા અધર્મ વ્યાપ્ત હોકર રહતે હૈં ઔર (જહાઁ જિતનેમેં) સર્વ દ્રવ્યોંકો વર્તનામેં નિમિત્તભૂત કાલ સદા વર્તતા હૈ, વહ ઉતના આકાશ તથા શેષ સમસ્ત

Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

યસ્ય સ લોકઃ . યત્ર યાવતિ પુનરાકાશે જીવપુદ્ગલયોર્ગતિસ્થિતી ન સંભવતો, ધર્માધર્મૌ નાવસ્થિતૌ, ન કાલો દુર્લલિતસ્તાવત્કેવલમાકાશમાત્મત્વેન સ્વલક્ષણં યસ્ય સોઽલોકઃ ..૧૨૮..

અબ, ‘ક્રિયા’ રૂપ ઔર ‘ભાવ’ રૂપ ઐસે જો દ્રવ્યકે ભાવ હૈં ઉનકી અપેક્ષાસે દ્રવ્યકા વિશેષ (-ભેદ) નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [પુદ્ગલજીવાત્મકસ્ય લોકસ્ય ] પુદ્ગલ -જીવાત્મક લોકકે [પરિણામાત્ ] પરિણમનસે ઔર [સંઘાતાત્ વા ભેદાત્ ] સંઘાત (મિલને) ઔર ભેદ (પૃથક્ હોને) સે [ઉત્પાદસ્થિતિભંગાઃ ] ઉત્પાદ, ધ્રૌવ્ય ઔર વ્યય [જાયન્તે ] હોતે હૈં ..૧૨૯.. ૧. સ્વપનેસે = નિજરૂપસે (ષડ્દ્રવ્યસમુદાય હી લોક હૈ, અર્થાત્ વહી લોકકા સ્વત્વ હૈ — સ્વરૂપ હૈ .

ઉત્પાદ, વ્યય ને ધ્રુવતા જીવપુદ્ગલાત્મક લોકને પરિણામ દ્વારા, ભેદ વા સંઘાત દ્વારા થાય છે. ૧૨૯

Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

ક્રિયાભાવવત્ત્વેન કેવલભાવવત્ત્વેન ચ દ્રવ્યસ્યાસ્તિ વિશેષઃ . તત્ર ભાવવન્તૌ ક્રિયાવન્તૌ ચ પુદ્ગલજીવૌ, પરિણામાદ્ભેદસંઘાતાભ્યાં ચોત્પદ્યમાનાવતિષ્ઠમાનભજ્યમાનત્વાત્ . શેષદ્રવ્યાણિ તુ ભાવવન્ત્યેવ, પરિણામાદેવોત્પદ્યમાનાવતિષ્ઠમાનભજ્યમાનત્વાદિતિ નિશ્ચયઃ . તત્ર પરિણામ- માત્રલક્ષણો ભાવઃ, પરિસ્પન્દનલક્ષણા ક્રિયા . તત્ર સર્વાણ્યપિ દ્રવ્યાણિ પરિણામસ્વભાવત્વાત્ પરિણામેનોપાત્તાન્વયવ્યતિરેકાણ્યવતિષ્ઠમાનોત્પદ્યમાનભજ્યમાનાનિ ભાવવન્તિ ભવન્તિ . પુદ્ગલાસ્તુ પરિસ્પન્દસ્વભાવત્વાત્પરિસ્પન્દેન ભિન્નાઃ સંઘાતેન, સંહતાઃ પુનર્ભેદેનોત્પદ્યમાનાવ- તિષ્ઠમાનભજ્યમાનાઃ ક્રિયાવન્તશ્ચ ભવન્તિ . તથા જીવા અપિ પરિસ્પન્દસ્વભાવત્વાત્પરિસ્પન્દેન પ્રતિસમયપરિણતિરૂપા અર્થપર્યાયા ભણ્યન્તે . યદા જીવોઽનેન શરીરેણ સહ ભેદં વિયોગં ત્યાગં કૃત્વા ભવાન્તરશરીરેણ સહ સંઘાતં મેલાપકં કરોતિ તદા વિભાવવ્યઞ્જનપર્યાયો ભવતિ, તસ્માદેવ ભવાન્તરસંક્રમણાત્સક્રિયત્વં ભણ્યતે . પુદ્ગલાનાં તથૈવ વિવક્ષિતસ્કન્ધવિઘટનાત્સક્રિયત્વેન સ્કન્ધાન્તર- સંયોગે સતિ વિભાવવ્યઞ્જનપર્યાયો ભવતિ . મુક્તજીવાનાં તુ નિશ્ચયરત્નત્રયલક્ષણેન પરમકારણસમય- સારસંજ્ઞેન નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગબલેનાયોગિચરમસમયે નખકેશાન્વિહાય પરમૌદારિકશરીરસ્ય વિલીયમાન- રૂપેણ વિનાશે સતિ કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયવ્યક્તિલક્ષણેન પરમકાર્યસમયસારરૂપેણ સ્વભાવવ્યઞ્જન- પર્યાયેણ કૃત્વા યોઽસાવુત્પાદઃ સ ભેદાદેવ ભવતિ, ન સંઘાતાત્ . કસ્માદિતિ ચેત્ શરીરાન્તરેણ સહ

ટીકા : — કોઈ દ્રવ્ય ‘ભાવ’ તથા ‘ક્રિયાવાલે’ હોનેસે ઔર કોઈ દ્રવ્ય કેવલ ‘ભાવ’ વાલે હોનેસે, – ઇસ અપેક્ષાસે દ્રવ્યકા વિશેષ (ભેદ) હૈ . વહાઁ પુદ્ગલ તથા જીવ (૧) ભાવવાલે તથા (૨) ક્રિયાવાલે હૈં, ક્યોંકિ (૧) પરિણામ દ્વારા તથા (૨) સંઘાત ઔર ભેદકે દ્વારા વે ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ટિકતે હૈં ઔર નષ્ટ હોતે હૈં . શેષ દ્રવ્ય તો ભાવવાલે હી હૈં, ક્યોંકિ વે પરિણામકે દ્વારા હી ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ટિકતે હૈ ઔર નષ્ટ હોતે હૈં — ઐસા નિશ્ચય હૈ .

ઉસમેં, ‘ભાવ’કા લક્ષણ પરિણામમાત્ર હૈ; ‘ક્રિયા’ કા લક્ષણ પરિસ્પંદ (-કમ્પન) હૈ . વહાઁ સમસ્ત હી દ્રવ્ય ભાવવાલે હૈં, ક્યોંકિ પરિણામસ્વભાવવાલે હોનેસે પરિણામકે દ્વારા ૧અન્વય ઔર વ્યતિરેકોંકો પ્રાપ્ત હોતે હુએ વે ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ટિકતે હૈં ઔર નષ્ટ હોતે હૈં . પુદ્ગલ તો (ભાવવાલે હોનેકે અતિરિક્ત) ક્રિયાવાલે ભી હોતે હૈં, ક્યોંકિ પરિસ્પંદસ્વભાવવાલે હોનેસે પરિસ્પંદકે દ્વારા ૨પૃથક્ પુદ્ગલ એકત્રિત હો જાતે હૈં, ઇસલિયે ઔર એકત્રિત – મિલે હુએ પુદ્ગલ પુનઃ પૃથક્ હો જાતે હૈં, ઇસલિયે (ઇસ અપેક્ષાસે) વે ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ટિકતે હૈં ઔર નષ્ટ હોતે હૈં . તથા જીવ ભી ભાવવાલે હોનેકે અતિરિક્ત) ક્રિયાવાલે ભી હોતે હૈં, ક્યોંકિ ૧. અન્વય, સ્થાયીપનેકો ઔર વ્યતિરેક, ઉત્પાદ તથા વ્યયપનેકો બતલાતે હૈં . ૨. પૃથક્ પુદ્ગલ કંપનકે દ્વારા એકત્રિત હોતે હૈં . વહાઁ વે ભિન્નપનેસે નષ્ટ હુએ, પુદ્ગલપનેસે ટિકે ઔર

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

નૂતનકર્મનોકર્મપુદ્ગલેભ્યો ભિન્નાસ્તૈઃ સહ સંઘાતેન, સંહતાઃ પુનર્ભેદેનોત્પદ્યમાનાવ- તિષ્ઠમાનભજ્યમાનાઃ ક્રિયાવન્તશ્ચ ભવન્તિ ..૧૨૯..

અબ, યહ બતલાતે હૈં કિ – ગુણ વિશેષસે (ગુણોંકે ભેદસે) દ્રવ્ય વિશેષ (દ્રવ્યોંકા ભેદ) હોતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [યૈઃ લિંગૈઃ ] જિન લિંગોંસે [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [જીવઃ અજીવઃ ચ ] જીવ ઔર અજીવકે રૂપમેં [વિજ્ઞાતં ભવતિ ] જ્ઞાત હોતા હૈ, [તે ] વે [અતદ્ભાવવિશિષ્ટાઃ ] અતદ્ભાવ વિશિષ્ટ (-દ્રવ્યસે અતદ્ભાવકે દ્વારા ભિન્ન ઐસે) [મૂર્તામૂર્તાઃ ] મૂર્ત -અમૂર્ત [ગુણાઃ ] ગુણ [જ્ઞેયાઃ ] જાનને ચાહિયે ..૧૩૦.. ૧. જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મરૂપ ઔર શરીરાદિ નોકર્મરૂપ પુદ્ગલોંકે સાથ મિલા હુઆ જીવ કંપનસે પુનઃ પૃથક્ હો

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

દ્રવ્યમાશ્રિત્ય પરાનાશ્રયત્વેન વર્તમાનૈલિંગ્યતે ગમ્યતે દ્રવ્યમેતૈરિતિ લિંગાનિ ગુણાઃ . તે ચ યદ્દ્રવ્યં ભવતિ ન તદ્ ગુણા ભવન્તિ, યે ગુણા ભવન્તિ તે ન દ્રવ્યં ભવતીતિ દ્રવ્યાદતદ્ભાવેન વિશિષ્ટાઃ સન્તો લિંગલિંગિપ્રસિદ્ધૌ તલિંગત્વમુપઢૌકન્તે . અથ તે દ્રવ્યસ્ય જીવોઽયમ- જીવોઽયમિત્યાદિવિશેષમુત્પાદયન્તિ, સ્વયમપિ તદ્ભાવવિશિષ્ટત્વેનોપાત્તવિશેષત્વાત્ . યતો હિ યસ્ય યસ્ય દ્રવ્યસ્ય યો યઃ સ્વભાવસ્તસ્ય તસ્ય તેન તેન વિશિષ્ટત્વાત્તેષામસ્તિ વિશેષઃ . અત એવ ચ મૂર્તાનામમૂર્તાનાં ચ દ્રવ્યાણાં મૂર્તત્વેનામૂર્તત્વેન ચ તદ્ભાવેન વિશિષ્ટત્વાદિમે મૂર્તા ગુણા ઇમે અમૂર્તા ઇતિ તેષાં વિશેષો નિશ્ચેયઃ ..૧૩૦..

અથ મૂર્તામૂર્તગુણાનાં લક્ષણસંબન્ધમાખ્યાતિ — જ્ઞાતવ્યાઃ . તે ચ કથંભૂતાઃ . અતબ્ભાવવિસિટ્ઠા અતદ્ભાવવિશિષ્ટાઃ . તદ્યથા – શુદ્ધજીવદ્રવ્યે યે કેવલજ્ઞાનાદિગુણાસ્તેષાં શુદ્ધજીવપ્રદેશૈઃ સહ યદેકત્વમભિન્નત્વં તન્મયત્વં સ તદ્ભાવો ભણ્યતે, તેષામેવ ગુણાનાં તૈઃ પ્રદેશૈઃ સહ યદા સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદઃ ક્રિયતે તદા પુનરતદ્ભાવો ભણ્યતે, તેનાતદ્ભાવેન સંજ્ઞાદિભેદરૂપેણ સ્વકીયસ્વકીયદ્રવ્યેણ સહ વિશિષ્ટા ભિન્ના ઇતિ, દ્વિતીયવ્યાખ્યાનેન પુનઃ સ્વકીય- દ્રવ્યેણ સહ તદ્ભાવેન તન્મયત્વેનાન્યદ્રવ્યાદ્વિશિષ્ટા ભિન્ના ઇત્યભિપ્રાયઃ . એવં ગુણભેદેન દ્રવ્યભેદો

ટીકા : — દ્રવ્યકા આશ્રય લેકર ઔર પરકે આશ્રયકે બિના પ્રવર્તમાન હોનેસે જિનકે દ્વારા દ્રવ્ય ‘લિંગિત’ (-પ્રાપ્ત) હોતા હૈ – પહિચાના જા સકતા હૈ, ઐસે લિંગ ગુણ હૈં . વે (ગુણ), ‘જો દ્રવ્ય હૈં વે ગુણ નહીં હૈં, જો ગુણ હૈં વે દ્રવ્ય નહીં હૈં’ — ઇસ અપેક્ષાસે દ્રવ્યસે ૧અતદ્ભાવકે દ્વારા વિશિષ્ટ (-ભિન્ન) વર્તતે હુએ, લિંગ ઔર ૨લિંગીકે રૂપમેં પ્રસિદ્ધિ (ખ્યાતિ) કે સમય દ્રવ્યકે લિંગત્વકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં . અબ, વે દ્રવ્યમેં ‘યહ જીવ હૈ, યહ અજીવ હૈ’ ઐસા વિશેષ (-ભેદ) ઉત્પન્ન કરતે હૈં, ક્યોંકિ સ્વયં ભી ૩તદ્ભાવકે દ્વારા ૪વિશિષ્ટ હોનેસે વિશેષકો પ્રાપ્ત હૈં . જિસ -જિસ દ્રવ્યકા જો -જો સ્વભાવ હો ઉસ -ઉસકા ઉસ -ઉસકે દ્વારા વિશિષ્ટત્વ હોનેસે ઉનમેં વિશેષ (-ભેદ) હૈં; ઔર ઇસીલિયે મૂર્ત તથા અમૂર્ત દ્રવ્યોંકા મૂર્તત્વ -અમૂર્તત્વરૂપ તદ્ભાવકે દ્વારા વિશિષ્ટત્વ હોનેસે ઉનમેં ઇસ પ્રકારકે ભેદ નિશ્ચિત કરના ચાહિયે કિ ‘યહ મૂર્ત ગુણ હૈં ઔર યહ અમૂર્તગુણ હૈં’ ..૧૩૦..

અબ, મૂર્ત ઔર અમૂર્ત ગુણોંકે લક્ષણ તથા સંબંધ (અર્થાત્ ઉનકા કિન દ્રવ્યોંકે સાથ સંબંધ હૈ યહ) કહતે હૈં : — ૧. અતદ્ભાવ = (કથંચિત્) ઉસરૂપ નહીં હોના વહ; ૨. લિંગી = લિંગવાલા, (વિશેષગુણ વહ લિંગ – ચિહ્ન – લક્ષણ હૈ ઔર લિંગી વહ દ્રવ્ય હૈ ) . ૩. તદ્ભાવ = ઉસરૂપ, ઉસપના; ઉસપનેસે હોના; સ્વરૂપ . ૪. વિશિષ્ટ = વિશેષતાવાલા; ખાસ; ભિન્ન .

Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

મૂર્તાનાં ગુણાનામિન્દ્રિયગ્રાહ્યત્વં લક્ષણમ્ . અમૂર્તાનાં તદેવ વિપર્યસ્તમ્ . તે ચ મૂર્તાઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય, તસ્યૈવૈકસ્ય મૂર્તત્વાત્ . અમૂર્તાઃ શેષદ્રવ્યાણાં, પુદ્ગલાદન્યેષાં સર્વેષામપ્ય- મૂર્તત્વાત્ ..૧૩૧..

જ્ઞાતવ્યઃ ..૧૩૦.. અથ મૂર્તામૂર્તગુણાનાં લક્ષણં સંબન્ધં ચ નિરૂપયતિ — મુત્તા ઇંદિયગેજ્ઝા મૂર્તા ગુણા ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યા ભવન્તિ, અમૂર્તાઃ પુનરિન્દ્રિયવિષયા ન ભવન્તિ ઇતિ મૂર્તામૂર્તગુણાનામિન્દ્રિયાનિન્દ્રયવિષયત્વં લક્ષણમુક્તમ્ . ઇદાનીં મૂર્તગુણાઃ કસ્ય સંબન્ધિનો ભવન્તીતિ સંબન્ધં કથયતિ . પોગ્ગલદવ્વપ્પગા અણેગવિધા મૂર્તગુણાઃ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકા અનેકવિધા ભવન્તિ; પુદ્ગલદ્રવ્યસંબન્ધિનો ભવન્તીત્યર્થઃ . અમૂર્તગુણાનાં

અન્વયાર્થ : — [ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યાઃ મૂર્તાઃ ] ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય ઐસે મૂર્તગુણ [પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકાઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક [અનેક વિધાઃ ] અનેક પ્રકારકે હૈં; [અમૂર્તાનાં દ્રવ્યાણાં ] અમૂર્ત દ્રવ્યોંકે [ગુણાઃ ] ગુણ [અમૂર્તાઃ જ્ઞાતવ્યાઃ ] અમૂર્ત જાનના ચાહિયે ..૧૩૧..

ટીકા : — મૂર્ત ગુણોંકા લક્ષણ ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યત્વ હૈ; ઔર અમૂર્તગુણોંકા ઉસસે વિપરીત હૈ; (અર્થાત્ અમૂર્ત ગુણ ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત નહીં હોતે .) ઔર મૂર્ત ગુણ પુદ્ગલદ્રવ્યકે હૈં, ક્યોંકિ વહી (પુદ્ગલ હી) એક મૂર્ત હૈ; ઔર અમૂર્ત ગુણ શેષ દ્રવ્યોંકે હૈં, ક્યોંકિ પુદ્ગલકે અતિરિક્ત શેષ સભી દ્રવ્ય અમૂર્ત હૈં ..૧૩૧..

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યાઃ કિલ સ્પર્શરસગન્ધવર્ણાસ્તદ્વિષયત્વાત્ . તે ચેન્દ્રિયગ્રાહ્યત્વવ્યક્તિશક્તિ- વશાત્ ગૃહ્યમાણા અગૃહ્યમાણાશ્ચ આ -એકદ્રવ્યાત્મકસૂક્ષ્મપર્યાયાત્પરમાણોઃ આ -અનેક- દ્રવ્યાત્મકસ્થૂલપર્યાયાત્પૃથિવીસ્કન્ધાચ્ચ સકલસ્યાપિ પુદ્ગલસ્યાવિશેષેણ વિશેષગુણત્વેન વિદ્યન્તે . તે ચ મૂર્તત્વાદેવ શેષદ્રવ્યાણામસંભવન્તઃ પુદ્ગલમધિગમયન્તિ . શબ્દસ્યાપીન્દ્રિયગ્રાહ્યત્વાદ્ ગુણત્વં ન ખલ્વાશંક નીયં, તસ્ય વૈચિત્ર્યપ્રપંચિતવૈશ્વરૂપસ્યાપ્યનેકદ્રવ્યાત્મકપુદ્ગલપર્યાયત્વેનાભ્યુપ- સંબન્ધં પ્રતિપાદયતિ . દવ્વાણમમુત્તાણં વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવં યત્પરમાત્મદ્રવ્યં તત્પ્રભૃતીનામમૂર્તદ્રવ્યાણાં સંબન્ધિનો ભવન્તિ . તે કે . ગુણા અમુત્તા અમૂર્તાઃ ગુણાઃ, કેવલજ્ઞાનાદય ઇત્યર્થઃ . ઇતિ મૂર્તામૂર્તગુણાનાં લક્ષણસંબન્ધૌ જ્ઞાતવ્યૌ ..૧૩૧.. એવં જ્ઞાનાદિવિશેષગુણભેદેન દ્રવ્યભેદો ભવતીતિ કથનરૂપેણ દ્વિતીય- સ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ મૂર્તપુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ગુણાનાવેદયતિ — વણ્ણરસગંધફાસા વિજ્જંતે પોગ્ગલસ્સ વર્ણરસગન્ધસ્પર્શા વિદ્યન્તે . કસ્ય . પુદ્ગલસ્ય . કથંભૂતસ્ય . સુહુમાદો પુઢવીપરિયંતસ્સ ય ‘‘પુઢવી જલં ચ છાયા ચઉરિંદિયવિસયકમ્મપરમાણૂ . છવ્વિહભેયં ભણિયં પોગ્ગલદવ્વં જિણવરેહિં’’ .. ઇતિ

અન્વયાર્થ : — [વર્ણરસગંધસ્પર્શાઃ ] વર્ણ, રસ, ગંધ ઔર સ્પર્શ (-ગુણ) [સૂક્ષ્માત્ ] સૂક્ષ્મસે લેકર [પૃથ્વીપર્યંતસ્ય ચ ] પૃથ્વી પર્યન્તકે [પુદ્ગલસ્ય ] (સર્વ) પુદ્ગલકે [વિદ્યન્તે ] હોતે હૈં; [ચિત્રઃ શબ્દઃ ] જો વિવિધ પ્રકારકા શબ્દ હૈ [સઃ ] વહ [પુદ્ગલ ] પુદ્ગલ અર્થાત્ પૌદ્ગલિક પર્યાય હૈ ..૧૩૨..

ટીકા : — સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય હૈં, ક્યોંકિ વે ઇન્દ્રિયોંકે વિષય હૈં . વે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યતાકી ૧વ્યક્તિ ઔર શક્તિકે વશસે ભલે હી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ કિયે જાતે હોં યા ન કિયે જાતે હોં તથાપિ વે એકદ્રવ્યાત્મક સૂક્ષ્મપર્યાયરૂપ પરમાણુસે લેકર અનેકદ્રવ્યાત્મક સ્થૂલપર્યાયરૂપ પૃથ્વીસ્કંધ તકકે સમસ્ત પુદ્ગલકે, અવિશેષતયા વિશેષ ગુણોંકે રૂપમેં હોતે હૈં; ઔર ઉનકે મૂર્ત હોનેકે કારણ હી, (પુદ્ગલકે અતિરિક્ત) શેષ દ્રવ્યોંકે ન હોનેસે વે પુદ્ગલકો બતલાતે હૈં .

ઐસી શંકા નહીં કરની ચાહિયે કિ શબ્દ ભી ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય હોનેસે ગુણ હોગા; ક્યોંકિ વહ (શબ્દ) ૨વિચિત્રતાકે દ્વારા વિશ્વરૂપપના (અનેકાનેકપ્રકારપના) દરશાતા હોનેપર ભી ઉસે અનેકદ્રવ્યાત્મક પુદ્ગલપર્યાયકે રૂપમેં સ્વીકાર કિયા જાતા હૈ . ૧. પરમાણુ, કાર્મણવર્ગણા ઇત્યાદિમેં ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યતા વ્યક્ત નહીં હૈ તથાપિ શક્તિરૂપસે અવશ્ય હોતી હૈ; ઇસીલિયે

બહુતસે પરમાણુ સ્કંધરૂપ હોકર સ્થૂલતા ધારણ કરકે ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોતે હૈં . ૨. વિચિત્રતા = વિવિધતા (શબ્દ ભાષાત્મક, અભાષાત્મક, પ્રાયોગિક, વૈશ્રસિક – ઐસે અનેક પ્રકારકે હૈં .)

Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

ગમ્યમાનત્વાત્ . ગુણત્વે વા, ન તાવદમૂર્તદ્રવ્યગુણઃ શબ્દઃ, ગુણગુણિનોરવિભક્તપ્રદેશત્વેનૈકવેદન- વેદ્યત્વાદમૂર્તદ્રવ્યસ્યાપિ શ્રવણેન્દ્રિયવિષયત્વાપત્તેઃ . પર્યાયલક્ષણેનોત્ખાતગુણલક્ષણત્વાન્મૂર્તદ્રવ્ય- ગુણોઽપિ ન ભવતિ . પર્યાયલક્ષણં હિ કાદાચિત્કત્વં, ગુણલક્ષણં તુ નિત્યત્વમ્ . તતઃ કાદાચિત્કત્વોત્ખાતનિત્યત્વસ્ય ન શબ્દસ્યાસ્તિ ગુણત્વમ્ . યત્તુ તત્ર નિત્યત્વં તત્તદારમ્ભક- પુદ્ગલાનાં તદ્ગુણાનાં ચ સ્પર્શાદીનામેવ, ન શબ્દપર્યાયસ્યેતિ દૃઢતરં ગ્રાહ્યમ્ . ન ચ પુદ્ગલ- ગાથાકથિતક્રમેણ પરમાણુલક્ષણસૂક્ષ્મસ્વરૂપાદેઃ પૃથ્વીસ્કન્ધલક્ષણસ્થૂલસ્વરૂપપર્યન્તસ્ય ચ . તથાહિ — યથાનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયં વિશેષલક્ષણભૂતં યથાસંભવં સર્વજીવેષુ સાધારણં તથા વર્ણાદિચતુષ્ટયં વિશેષ- લક્ષણભૂતં યથાસંભવં સર્વપુદ્ગલેષુ સાધારણમ્ . યથૈવ ચાનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયં મુક્તજીવેઽતીન્દ્રિયજ્ઞાન- વિષયમનુમાનગમ્યમાગમગમ્યં ચ, તથા શુદ્ધપરમાણુદ્રવ્યે વર્ણાદિચતુષ્ટયમપ્યતીન્દ્રિયજ્ઞાનવિષયમનુમાન- ગમ્યમાગમગમ્યં ચ . યથા વાનન્તચતુષ્ટયસ્ય સંસારિજીવે રાગાદિસ્નેહનિમિત્તેન કર્મબન્ધવશાદશુદ્ધત્વં ભવતિ તથા વર્ણાદિચતુષ્ટયસ્યાપિ સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણનિમિત્તેન દ્વિ -અણુકાદિબન્ધાવસ્થાયામશુદ્ધત્વમ્ . યથા વાનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયસ્ય રાગાદિસ્નેહરહિતશુદ્ધાત્મધ્યાનેન શુદ્ધત્વં ભવતિ તથા વર્ણાદિચતુષ્ટયસ્યાપિ સ્નિગ્ધગુણાભાવે બન્ધનેઽસતિ પરમાણુપુદ્ગલાવસ્થાયાં શુદ્ધત્વમિતિ . સદ્દો સો પોગ્ગલો યસ્તુ શબ્દઃ સ

યદિ શબ્દકો (પર્યાય ન માનકર) ગુણ માના જાય તો વહ ક્યોં યોગ્ય નહીં હૈ ઉસકા સમાધાન : —

પ્રથમ તો, શબ્દ અમૂર્ત દ્રવ્યકા ગુણ નહીં હૈ ક્યોંકિ ગુણ -ગુણીમેં અભિન્ન પ્રદેશપના હોનેસે વે (ગુણ -ગુણી) ૧એક વેદનસે વેદ્ય હોનેસે અમૂર્ત દ્રવ્યકો ભી શ્રવણેન્દ્રિયકા વિષયભૂતપના આ જાયગા .

(દૂસરે, શબ્દમેં) પર્યાયકે લક્ષણદ્વારા ગુણકા લક્ષણ ઉત્થાપિત હોનેસે શબ્દ મૂર્ત દ્રવ્યકા ગુણ ભી નહીં હૈ . પર્યાયકા લક્ષણ કાદાચિત્કપના (અનિત્યપના) હૈ, ઔર ગુણકા લક્ષણ નિત્યપના હૈ; ઇસલિયે (શબ્દમેં) અનિત્યપનેસે નિત્યપનેકે ઉત્થાપિત હોનેસે (અર્થાત્ શબ્દ કભી- કભી હી હોતા હૈ, ઔર નિત્ય નહીં હૈ, ઇસલિયે) શબ્દ વહ ગુણ નહીં હૈ . જો વહાઁ નિત્યપના હૈ વહ ઉસે (શબ્દકો) ઉત્પન્ન કરનેવાલે પુદ્ગલોંકા ઔર ઉનકે સ્પર્શાદિક ગુણોંકા હી હૈ, શબ્દપર્યાયકા નહીં — ઇસપ્રકાર અતિ દૃઢતાપૂર્વક ગ્રહણ કરના ચાહિયે . ૧. એક વેદનસે વેદ્ય = એક જ્ઞાનસે જ્ઞાત હોને યોગ્ય (નૈયાયિક શબ્દકો આકાશકા ગુણ માનતે હૈં કિન્તુ યહ

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

પર્યાયત્વે શબ્દસ્ય પૃથિવીસ્કન્ધસ્યેવ સ્પર્શનાદીન્દ્રિયવિષયત્વમ્; અપાં ઘ્રાણેન્દ્રિયાવિષયત્વાત્, જ્યોતિષો ઘ્રાણરસનેન્દ્રિયાવિષયત્વાત્, મરુતો ઘ્રાણરસનચક્ષુરિન્દ્રિયાવિષયત્વાચ્ચ . ન ચાગન્ધા- ગન્ધરસાગન્ધરસવર્ણાઃ એવમપ્જ્યોતિર્મારુતઃ, સર્વપુદ્ગલાનાં સ્પર્શાદિચતુષ્કોપેતત્વાભ્યુપગમાત્; વ્યક્તસ્પર્શાદિચતુષ્કાનાં ચ ચન્દ્રકાન્તારણિયવાનામારમ્ભકૈરેવ પુદ્ગલૈરવ્યક્તગન્ધાવ્યક્તગન્ધરસા- વ્યક્તગન્ધરસવર્ણાનામપ્જ્યોતિરુદરમરુતામારમ્ભદર્શનાત્ . ન ચ ક્વચિત્કસ્યચિત્ ગુણસ્ય વ્યક્તા- પૌદ્ગલઃ . યથા જીવસ્ય નરનારકાદિવિભાવપર્યાયાઃ તથાયં શબ્દઃ પુદ્ગલસ્ય વિભાવપર્યાયો, ન ચ ગુણઃ . કસ્માત્ . ગુણસ્યાવિનશ્વરત્વાત્, અયં ચ વિનશ્વરો . નૈયાયિકમતાનુસારી કશ્ચિદ્વદત્યાકાશ- ગુણોઽયં શબ્દઃ . પરિહારમાહ – આકાશગુણત્વે સત્યમૂર્તો ભવતિ . અમૂર્તશ્ચ શ્રવણેન્દ્રિયવિષયો ન ભવતિ, દૃશ્યતે ચ શ્રવણેન્દ્રિયવિષયત્વમ્ . શેષેન્દ્રિયવિષયઃ કસ્માન્ન ભવતીતિ ચેત્ —

ઔર ‘‘યદિ શબ્દ પુદ્ગલકી પર્યાય હો તો વહ પૃથ્વીસ્કંધકી ભાઁતિ સ્પર્શનાદિક ઇદ્રિયોંકા વિષય હોના ચાહિયે, અર્થાત્ જૈસે પૃથ્વીસ્કંધરૂપ પુદ્ગલપર્યાય સર્વ ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર શબ્દરૂપ પુદ્ગલપર્યાય ભી સભી ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોની ચાહિયે’’ (ઐસા તર્ક કિયા જાય તો) ઐસા ભી નહીં હૈ; ક્યોંકિ પાની (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પર ભી) ઘ્રાણેન્દ્રિયકા વિષય નહીં હૈ; અગ્નિ (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પર ભી) ઘ્રાણેન્દ્રિય તથા રસનેન્દ્રિયકા વિષય નહીં હૈ ઔર વાયુ (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પરભી) ઘ્રાણ, રસના તથા ચક્ષુઇન્દ્રિયકા વિષય નહીં હૈ . ઔર ઐસા ભી નહીં હૈ કિ પાની ગંધ રહિત હૈ (ઇસલિયે નાકસે અગ્રાહ્ય હૈ ), અગ્નિ ગંધ તથા રસ રહિત હૈ (ઇસલિયે નાક, જીભસે અગ્રાહ્ય હૈ ) ઔર વાયુ ગંધ, રસ તથા વર્ણ રહિત હૈ (ઇસલિયે નાક, જીભ તથા આઁખોંસે અગ્રાહ્ય હૈ ); ક્યોંકિ સભી પુદ્ગલ સ્પર્શાદિ ૧ચતુષ્કયુક્ત સ્વીકાર કિયે ગયે હૈં ક્યોંકિ જિનકે સ્પર્શાદિ ચતુષ્ક વ્યક્ત હૈં ઐસે (૧) ચન્દ્રકાંતમણિકો, (૨) અરણિકો ઔર (૩) જૌ કો જો પુદ્ગલ ઉત્પન્ન કરતે હૈં ઉન્હીં કે દ્વારા (૧) જિસકી ગંધ અવ્યક્ત હૈ ઐસે પાનીકી, (૨) જિસકી ગંધ તથા રસ અવ્યક્ત હૈ ઐસી અગ્નિકી ઔર (૩) જિસકી ગંધ, રસ તથા વર્ણ અવ્યક્ત હૈ ઐસી ઉદરવાયુકી ઉત્પત્તિ હોતી દેખી જાતી હૈ . ૧. ચતુષ્ક = ચતુષ્ટય, ચારકા સમૂહ . [સમસ્ત પુદ્ગલોંમેં — પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ ઔર વાયુ ઇન સબહીમેં —

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

વ્યક્તત્વં કાદાચિત્કપરિણામવૈચિત્ર્યપ્રત્યયં નિત્યદ્રવ્યસ્વભાવપ્રતિઘાતાય . તતોઽસ્તુ શબ્દઃ પુદ્ગલપર્યાય એવેતિ ..૧૩૨..

અન્યેન્દ્રિયવિષયોઽન્યેન્દ્રિયસ્ય ન ભવતિ વસ્તુસ્વભાવાદેવ, રસાદિવિષયવત્ . પુનરપિ કતંભૂતઃ . ચિત્તો ચિત્રઃ ભાષાત્મકાભાષાત્મકરૂપેણ પ્રાયોગિકવૈશ્રસિકરૂપેણ ચ નાનાપ્રકારઃ . તચ્ચ ‘‘સદ્દો ખંધપ્પભવો’’ ઇત્યાદિગાથાયાં પઞ્ચાસ્તિકાયે વ્યાખ્યાતં તિષ્ઠત્યત્રાલં પ્રસઙ્ગેન ..૧૩૨.. અથાકાશાદ્યમૂર્તદ્રવ્યાણાં વિશેષગુણાન્પ્રતિપાદયતિ — આગાસસ્સવગાહો આકાશસ્યાવગાહહેતુત્વં, ધમ્મદ્દવ્વસ્સ ગમણહેદુત્તં ધર્મદ્રવ્યસ્ય ગમનહેતુત્વં, ધમ્મેદરદવ્વસ્સ દુ ગુણો પુણો ઠાણકારણદા ધર્મેતરદ્રવ્યસ્ય તુ પુનઃ સ્થાનકારણતાગુણો ભવતીતિ પ્રથમગાથા ગતા . કાલસ્સ વટ્ટણા સે કાલસ્ય વર્તના સ્યાદ્ગુણઃ, ગુણોવઓગો ત્તિ અપ્પણો ભણિદો જ્ઞાનદર્શનોપયોગદ્વયમિત્યાત્મનો ગુણો ભણિતઃ . ણેયા સંખેવાદો ગુણા હિ મુત્તિપ્પહીણાણં એવં સંક્ષેપાદમૂર્તદ્રવ્યાણાં ગુણા જ્ઞેયા ઇતિ . તથાહિ — સર્વદ્રવ્યાણાં સાધારણમવગાહહેતુત્વં

ઔર કહીં (કિસી પર્યાયમેં) કિસી ગુણકી કાદાચિત્ક પરિણામકી વિચિત્રતાકે કારણ હોનેવાલા વ્યક્તપના યા અવ્યક્તપના નિત્ય દ્રવ્યસ્વભાવકા પ્રતિઘાત નહીં કરતા . (અર્થાત્ અનિત્યપરિણામકે કારણ હોનેવાલી ગુણકી પ્રગટતા ઔર અપ્રગટતા નિત્ય દ્રવ્યસ્વભાવકે સાથ કહીં વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતી .)

અવગાહ ગુણ આકાશનો, ગતિહેતુતા છે ધર્મનો, વળી સ્થાનકારણતારૂપી ગુણ જાણ દ્રવ્ય અધર્મનો. ૧૩૩. છે કાળનો ગુણ વર્તના ઉપયોગ ભાખ્યો જીવમાં, એ રીત મૂર્તિવિહીનના ગુણ જાણવા સંક્ષેપમાં. ૧૩૪.

Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

વિશેષગુણો હિ યુગપત્સર્વદ્રવ્યાણાં સાધારણાવગાહહેતુત્વમાકાશસ્ય, સકૃત્સર્વેષાં ગમનપરિણામિનાં જીવપુદ્ગલાનાં ગમનહેતુત્વં ધર્મસ્ય, સકૃત્સર્વેષાં સ્થાનપરિણામિનાં જીવપુદ્ગલાનાં સ્થાનહેતુત્વમધર્મસ્ય, અશેષશેષદ્રવ્યાણાં પ્રતિપર્યાયં સમયવૃત્તિહેતુત્વં કાલસ્ય, ચૈતન્યપરિણામો જીવસ્ય . એવમમૂર્તાનાં વિશેષગુણસંક્ષેપાધિગમે લિંગમ્ . તત્રૈકકાલમેવ વિશેષગુણત્વાદેવાન્યદ્રવ્યાણામસંભવત્સદાકાશં નિશ્ચિનોતિ . ગતિપરિણતસમસ્તજીવપુદ્ગલાનામેકસમયે સાધારણં ગમનહેતુત્વં વિશેષગુણત્વાદેવાન્યદ્રવ્યાણામસંભવત્સદ્ધર્મદ્રવ્યં નિશ્ચિનોતિ . તથૈવ ચ સ્થિતિ- પરિણતસમસ્તજીવપુદ્ગલાનામેકસમયે સાધારણં સ્થિતિહેતુત્વં વિશેષગુણત્વાદેવાન્યદ્રવ્યાણામસંભવત્સદ- ધર્મદ્રવ્યં નિશ્ચિનોતિ . સર્વદ્રવ્યાણાં યુગપત્પર્યાયપરિણતિહેતુત્વં વિશેષગુણત્વાદેવાન્યદ્રવ્યાણામસંભવત્સ- ત્કાલદ્રવ્યં નિશ્ચિનોતિ . સર્વજીવસાધારણં સકલવિમલકેવલજ્ઞાનદર્શનદ્વયં વિશેષગુણત્વાદેવાન્યા- ચેતનપઞ્ચદ્રવ્યાણામસંભવત્સચ્છુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવં પરમાત્મદ્રવ્યં નિશ્ચિનોતિ . અયમત્રાર્થઃ — યદ્યપિ પઞ્ચ- દ્રવ્યાણિ જીવસ્યોપકારં કુર્વન્તિ તથાપિ તાનિ દુઃખકારણાન્યેવેતિ જ્ઞાત્વાક્ષયાનન્તસુખાદિકારણં

અન્વયાર્થ : — [આકાશસ્યાવગાહઃ ] આકાશકા અવગાહ, [ધર્મદ્રવ્યસ્ય ગમનહેતુત્વં ] ધર્મદ્રવ્યકા ગમનહેતુત્વ [તુ પુનઃ ] ઔર [ધર્મેતરદ્રવ્યસ્ય ગુણઃ ] અધર્મ દ્રવ્યકા ગુણ [સ્થાનકારણતા ] સ્થાનકારણતા હૈ . [કાલસ્ય ] કાલકા ગુણ [વર્તતા સ્યાત્ ] વર્તના હૈ, [આત્મનઃ ગુણઃ ] આત્માકા ગુણ [ઉપયોગઃ ઇતિ ભણિતઃ ] ઉપયોગ કહા હૈ . [મૂર્તિપ્રહીણાનાં ગુણાઃ હિ ] ઇસપ્રકાર અમૂર્ત દ્રવ્યોંકે ગુણ [સંક્ષેપાત્ ] સંક્ષેપસે [જ્ઞેયાઃ ] જાનના ચાહિયે ..૧૩૩ -૧૩૪..

ટીકા : — યુગપત્ સર્વદ્રવ્યોંકે સાધારણ અવગાહકા હેતુપના આકાશકા વિશેષ ગુણ હૈ . એક હી સાથ સર્વ ગમનપરિણામી (ગતિરૂપ પરિણમિત) જીવ -પુદ્ગલોંકે ગમનકા હેતુપના ધર્મકા વિશેષ ગુણ હૈ . એક હી સાથ સર્વ સ્થાનપરિણામી (સ્થિતિરૂપ પરિણમિત) જીવ- પુદ્ગલોંકે સ્થિર હોનેકા હેતુત્વ સ્થિતિકા અર્થાત્ સ્થિર હોનેકા નિમિત્તપના અધર્મકા વિશેષગુણ હૈ . (કાલકે અતિરિક્ત) શેષ સમસ્ત દ્રવ્યોંકી પ્રતિ -પર્યાયમેં સમયવૃત્તિકા હેતુપના (સમય- સમયકી પરિણતિકા નિમિત્તત્વ) કાલકા વિશેષ ગુણ હૈ . ચૈતન્યપરિણામ જીવકા વિશેષ ગુણ હૈ . ઇસપ્રકાર અમૂર્ત દ્રવ્યોંકે વિશેષ ગુણોંકા સંક્ષિપ્ત જ્ઞાન હોને પર અમૂર્ત દ્રવ્યોંકો જાનનેકે લિંગ (ચિહ્ન, લક્ષણ, સાધન) પ્રાપ્ત હોતે હૈં; અર્થાત્ ઉન -ઉન વિશેષ ગુણોંકે દ્વારા ઉન -ઉન અમૂર્ત

Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

સકલદ્રવ્યસાધારણાવગાહસંપાદનમસર્વગતત્વાદેવ શેષદ્રવ્યાણામસંભવદાકાશમધિગમયતિ . તથૈક- વારમેવ ગતિપરિણતસમસ્તજીવપુદ્ગલાનામાલોકાદ્ગમનહેતુત્વમપ્રદેશત્વાત્કાલપુદ્ગલયોઃ, સમુદ્ઘા- તાદન્યત્ર લોકાસંખ્યેયભાગમાત્રત્વાજ્જીવસ્ય, લોકાલોક સીમ્નોઽચલિતત્વાદાકાશસ્ય, વિરુદ્ધ- કાર્યહેતુત્વાદધર્મસ્યાસંભવદ્ધર્મમધિગમયતિ . તથૈકવારમેવ સ્થિતિપરિણતસમસ્તજીવપુદ્ગલા- નામાલોકાત્સ્થાનહેતુત્વમપ્રદેશત્વાત્કાલપુદ્ગલયોઃ, સમુદ્ઘાતાદન્યત્ર લોકાસંખ્યેયભાગમાત્રત્વા- જ્જીવસ્ય, લોકાલોકસીમ્નોઽચલિતત્વાદાકાશસ્ય, વિરુદ્ધકાર્યહેતુત્વાદ્ધર્મસ્ય ચાસંભવદધર્મમધિ- વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનોપયોગસ્વભાવં પરમાત્મદ્રવ્યં તદેવ મનસા ધ્યેયં વચસા વક્તવ્યં કાયેન તત્સાધક- મનુષ્ઠાનં ચ કર્તવ્યમિતિ ..૧૩૩ . ૧૩૪.. એવં કસ્ય દ્રવ્યસ્ય કે વિશેષગુણા ભવન્તીતિ કથનરૂપેણ દ્રવ્યોંકા અસ્તિત્વ જ્ઞાત હોતા હૈ — સિદ્ધ હોતા હૈ . (ઇસીકો સ્પષ્ટતાપૂર્વક સમઝાતે હૈં : — )

વહાઁ એક હી કાલમેં સમસ્ત દ્રવ્યોંકો સાધારણ ૧અવગાહકા સંપાદન (-અવગાહહેતુપનેરૂપ લિંગ) આકાશકો બતલાતા હૈ; ક્યોંકિ શેષ દ્રવ્યોંકે સર્વગત (સર્વવ્યાપક) ન હોનેસે ઉનકે વહ સંભવ નહીં હૈ .

ઇસીપ્રકાર એક હી કાલમેં ગતિપરિણત (ગતિરૂપસે પરિણમિત હુએ) સમસ્ત જીવ- પુદ્ગલોંકો લોક તક ગમનકા હેતુપના ધર્મકો બતલાતા હૈ; ક્યોંકિ કાલ ઔર પુદ્ગલ અપ્રદેશી હૈં ઇસલિયે ઉનકે વહ સંભવ નહીં હૈ; જીવ સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્યત્ર લોકકે અસંખ્યાતવેં ભાગ માત્ર હૈ, ઇસલિયે ઉસકે વહ સંભવ નહીં હૈ, લોક -અલોકકી સીમા અચલિત હોનેસે આકાશકો વહ સંભવ નહીં હૈ ઔર વિરુદ્ધ કાર્યકા હેતુ હોનેસે અધર્મકો વહ સંભવ નહીં હૈ . (કાલ ઔર પુદ્ગલ એકપ્રદેશી હૈં, ઇસલિયે વે લોક તક ગમનમેં નિમિત્ત નહીં હો સકતે; જીવ સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્ય કાલમેં લોકકે અસંખ્યાતવેં ભાગમેં હી રહતા હૈ, ઇસલિયે વહ ભી લોક તક ગમનમેં નિમિત્ત નહીં હો સકતા; યદિ આકાશ ગતિમેં નિમિત્ત હો તો જીવ ઔર પુદ્ગલોંકી ગતિ અલોકમેં ભી હોને લગે, જિસસે લોકાકાશકી મર્યાદા હી ન રહેગી; ઇસલિયે ગતિહેતુત્વ આકાશકા ભી ગુણ નહીં હૈ; અધર્મ દ્રવ્ય તો ગતિસે વિરુદ્ધ સ્થિતિકાર્યમેં નિમિત્તભૂત હૈ, ઇસલિયે વહ ભી ગતિમેં નિમિત્ત નહીં હો સકતા . ઇસપ્રકાર ગતિહેતુત્વગુણ ધર્મનામક દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ બતલાતા હૈ .)

ઇસીપ્રકાર એક હી કાલમેં સ્થિતિપરિણત સમસ્ત જીવ -પુદ્ગલોંકો લોક તક સ્થિતિકા હેતુપના અધર્મકો બતલાતા હૈ; ક્યોંકિ કાલ ઔર પુદ્ગલ અપ્રદેશી હોનેસે ઉનકે વહ સંભવ નહીં હૈ; જીવ સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્યત્ર લોકકે અસંખ્યાતવેં ભાગ માત્ર હૈ, ઇસલિયે ઉસકે વહ સંભવ નહીં હૈ; લોક ઔર અલોકકી સીમા અચલિત હોનેસે આકાશકે વહ સંભવ નહીં હૈ, ઔર ૧. અવગાહ = લીન હોના; મજ્જિત હોના, અવકાશ પ્રાપ્ત કરના . (એક હી કાલમેં સર્વ દ્રવ્યોંકો સામાન્ય

અવકાશકી પ્રાપ્તિમેં આકાશદ્રવ્ય નિમિત્તભૂત હૈ .) પ્ર ૩૪

Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

ગમયતિ . તથા અશેષશેષદ્રવ્યાણાં પ્રતિપર્યાયં સમયવૃત્તિહેતુત્વં કારણાન્તરસાધ્યત્વાત્સમય- વિશિષ્ટાયા વૃત્તેઃ સ્વતસ્તેષામસંભવત્કાલમધિગમયતિ . તથા ચૈતન્યપરિણામોઽચેતનત્વાદેવ શેષ- દ્રવ્યાણામસંભવન્ જીવમધિગમયતિ . એવં ગુણવિશેષાદ્ દ્રવ્યવિશેષોઽધિગન્તવ્યઃ ..૧૩૩ . ૧૩૪..

અથ દ્રવ્યાણાં પ્રદેશવત્ત્વાપ્રદેશવત્ત્વવિશેષં પ્રજ્ઞાપયતિ — તૃતીયસ્થલે ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથ કાલદ્રવ્યં વિહાય જીવાદિપઞ્ચદ્રવ્યાણામસ્તિકાયત્વં વ્યાખ્યાતિ — વિરુદ્ધ કાર્યકા હેતુ હોનેસે ધર્મકો વહ સંભવ નહીં હૈ .

ઇસીપ્રકાર (કાલકે અતિરિક્ત) શેષ સમસ્ત દ્રવ્યોંકે પ્રત્યેક પર્યાયમેં સમયવૃત્તિકા હેતુપના કાલકો બતલાતા હૈ, ક્યોંકિ ઉનકે ૧સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિ કારણાન્તરસે સધતી હોનેસે (અર્થાત્ ઉનકે સમયસે વિશિષ્ટ ઐસી પરિણતિ અન્ય કારણસે હોતી હૈ,) ઇસલિયે સ્વતઃ ઉનકે વહ (સમયવૃત્તિહેતુપના) સંભવિત નહીં હૈ .

ઇસીપ્રકાર ચૈતન્યપરિણામ જીવકો બતલાતા હૈ, ક્યોંકિ વહ ચેતન હોનેસે શેષ દ્રવ્યોંકે સંભવ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — જૈસા કિ પહલે બતાયા ગયા હૈ, – સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણસે પુદ્ગલ દ્રવ્યોંકા અસ્તિત્વ જ્ઞાત હોતા હૈ . યહાઁ અમૂર્ત દ્રવ્યોંકા અસ્તિત્વ ઉનકે વિશેષ લક્ષણોંસે પ્રગટ કિયા ગયા હૈ .

ચૈતન્યપરિણામરૂપ લક્ષણ અનુભવમેં આતા હૈ ઇસલિયે અનન્ત જીવદ્રવ્યોંકા અસ્તિત્વ જ્ઞાત હોતા હૈ . જીવાદિ સમસ્ત દ્રવ્ય જિસકે નિમિત્તસે અવગાહ (અવકાશ) કો પ્રાપ્ત કરતે હૈં ઐસા કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે; વહ દ્રવ્ય લોકાલોકવ્યાપી આકાશ હૈ . જીવ ઔર પુદ્ગલ ગતિ કરતે હુએ માલૂમ હોતે હૈં, ઇસલિયે જૈસે મછલીકો ગતિ કરનેમેં નિમિત્તભૂત જલ હૈ ઉસી પ્રકાર જીવ ઔર પુદ્ગલોંકો ગતિ કરનેમેં નિમિત્તભૂત કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે; વહ દ્રવ્ય લોકવ્યાપી ધર્મદ્રવ્ય હૈ . જૈસે મનુષ્યકો સ્થિતિમેં નિમિત્તભૂત પૃથ્વી હૈ ઉસીપ્રકાર જીવ ઔર પુદ્ગલોંકી સ્થિતિમેં નિમિત્તભૂત કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે . વહ દ્રવ્ય લોકવ્યાપી અધર્મદ્રવ્ય હૈ . જૈસે કુમ્હારકે ચક્રકે ચલનેમેં કીલ નિમિત્તભૂત હૈ ઉસીપ્રકાર (કાલકે અતિરિક્ત) સર્વ દ્રવ્યોંકે પરિણમનમેં નિમિત્તભૂત કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે; વહ દ્રવ્ય અસંખ્યાત કાલાણુ હૈં, જિનકી પર્યાયેં સમય, ઘડી, દિન, વર્ષ ઇત્યાદિરૂપસે વ્યક્ત હોતી હૈં .

૧. કાલકે અતિરિક્ત દ્રવ્યોંકી પરિણતિ ‘એક સમયમેં યહ પરિણતિ હુઈ હૈ’ ઇસપ્રકાર સમયસે વિશિષ્ટ હૈ અર્થાત્

વ્યવહારસે ઉસમેં સમયકી અપેક્ષા આતી હૈ, ઇસલિયે ઉસમેં કોઈ દ્રવ્ય — કાલદ્રવ્ય — નિમિત્ત હોના ચાહિયે . ૨. પ્રદેશવત્વ = પ્રદેશવાનપના .

Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

પ્રદેશવન્તિ હિ જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશાનિ અનેકપ્રદેશવત્ત્વાત્ . અપ્રદેશઃ કાલાણુઃ પ્રદેશમાત્રત્વાત્ . અસ્તિ ચ સંવર્તવિસ્તારયોરપિ લોકાકાશતુલ્યાસંખ્યેયપ્રદેશાપરિત્યાગાજ્જીવસ્ય, દ્રવ્યેણ પ્રદેશમાત્રત્વાદપ્રદેશત્વેઽપિ દ્વિપ્રદેશાદિસંખ્યેયાસંખ્યેયાનન્તપ્રદેશપર્યાયેણાનવધારિત- પ્રદેશત્વાત્પુદ્ગલસ્ય, સકલલોકવ્યાપ્યસંખ્યેયપ્રદેશપ્રસ્તારરૂપત્વાદ્ ધર્મસ્ય, સકલલોકવ્યાપ્ય- જીવા પોગ્ગલકાયા ધમ્માધમ્મા પુણો ય આગાસં જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ ધર્માધર્મૌ પુનશ્ચાકાશમ્ . એતે પઞ્ચાસ્તિકાયાઃ કિંવિશિષ્ટાઃ . સપદેસેહિં અસંખા સ્વપ્રદેશૈરસંખ્યેયાઃ . અત્રાસંખ્યેયપ્રદેશશબ્દેન પ્રદેશબહુત્વં ગ્રાહ્યમ્ . તચ્ચ યથાસંભવં યોજનીયમ્ . જીવસ્ય તાવત્સંસારાવસ્થાયાં વિસ્તારોપસંહારયોરપિ પ્રદીપ- વત્પ્રદેશાનાં હાનિવૃદ્ધયોરભાવાદ્વયવહારેણ દેહમાત્રેઽપિ નિશ્ચયેન લોકાકાશપ્રમિતાસંખ્યેયપ્રદેશત્વમ્ .

અન્વયાર્થ : — [જીવાઃ ] જીવ [પુદ્ગલકાયાઃ ] પુદ્ગલકાય, [ધર્માધર્મૌ ] ધર્મ, અધર્મ [પુનઃ ચ ] ઔર [આકાશં ] આકાશ [સ્વપ્રદેશૈઃ ] સ્વપ્રદેશોંકી અપેક્ષાસે [અસંખ્યાતાઃ ] અસંખ્યાત અર્થાત્ અનેક હૈં; [કાલસ્ય ] કાલકે [પ્રદેશાઃ ઇતિ ] પ્રદેશ [ન સન્તિ ] નહીં હૈં ..૧૩૫..

ટીકા : — જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશ અનેક પ્રદેશવાલે હોનેસે પ્રદેશવાન્ હૈં . કાલાણુ પ્રદેશમાત્ર (એકપ્રદેશી) હોનેસે અપ્રદેશી હૈ .

[ઉપરોક્ત બાતકો સ્પષ્ટ કરતે હૈં : — ] સંકોચ -વિસ્તારકે હોને પર ભી જીવ લોકાકાશ તુલ્ય અસંખ્ય પ્રદેશોંકો નહીં છોડતા, ઇસલિયે વહ પ્રદેશવાન્ હૈ; પુદ્ગલ યદ્યપિ દ્રવ્ય અપેક્ષાસે પ્રદેશમાત્ર (-એકપ્રદેશી) હોનેસે અપ્રદેશી હૈ તથાપિ, દો પ્રદેશોંસે લેકર સંખ્યાત, અસંખ્યાત, ઔર અનન્તપ્રદેશોંવાલી પર્યાયોંકી અપેક્ષાસે અનિશ્ચિત પ્રદેશવાલા હોનેસે પ્રદેશવાન્ હૈ; સકલ લોકવ્યાપી અસંખ્ય પ્રદેશોંકે ૧પ્રસ્તારરૂપ હોનેસે ધર્મ પ્રદેશવાન હૈ; સકલલોકવ્યાપી અસંખ્ય ૧. પ્રસ્તાર = ફૈ લાવ; વિસ્તાર .

જીવદ્રવ્ય, પુદ્ગલકાય, ધર્મ, અધર્મ વળી આકાશને છે સ્વપ્રદેશ અનેક, નહિ વર્તે પ્રદેશો કાળને. ૧૩૫.