Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version
વિકારોઽહમાસં સંસારી, તદાપિ ન નામ મમ કોઽપ્યાસીત
રૂપમહમેક એવ ફલં ચાસ્મિ
ઐસે સ્ફ ટિક મણિકી ભાઁતિ
સ્વભાવકે દ્વારા સાધકતમ (-ઉત્કૃષ્ટસાધન) થા; મૈં અકેલા હી કર્મ થા, ક્યોંકિ મૈં અકેલા
હી ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ આત્માસે પ્રાપ્ય (-પ્રાપ્ત હોને યોગ્ય)
થા; ઔર મૈં અકેલા હી સુખસે વિપરીત લક્ષણવાલા, ‘દુઃખ’ નામક કર્મફલ થા
Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version
વિસ્ફુ રિતસુવિશુદ્ધસહજાત્મવૃત્તિઃ સ્ફ ટિકમણિરિવ વિશ્રાન્તપરારોપિતવિકારોઽહમેકાન્તેનાસ્મિ
મુમુક્ષુઃ
એવ ચ સુવિશુદ્ધચિત્પરિણમનસ્વભાવેનાત્મના પ્રાપ્યઃ કર્માસ્મિ; અહમેક એવ ચ સુવિશુદ્ધ-
ચિત્પરિણમનસ્વભાવસ્ય નિષ્પાદ્યમનાકુલત્વલક્ષણં સૌખ્યાખ્યં કર્મફલમસ્મિ
ભાઁતિ
ભી નહીં હૈ
હૂઁ, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવસે સાધકતમ હૂઁ; મૈં અકેલા હી કર્મ
હૂઁ, ક્યોંકિ મૈં અકેલા હી સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ પરિણમિત હોનેકે સ્વભાવકે કારણ આત્માસે
પ્રાપ્ય હૂઁ ઔર મૈં અકેલા હી અનાકુલતા લક્ષણવાલા, ‘સુખ’ નામક કર્મફલ હૂઁ
હોનેસે), ઉસે પરદ્રવ્યરૂપ પરિણતિ કિંચિત્ નહીં હોતી; ઔર પરમાણુકી ભાઁતિ (જૈસે
Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version
લુણ્ટાક ઉત્કટવિવેકવિવિક્તતત્ત્વઃ
સંકીર્ણ ન હોનેસે સુવિશુદ્ધ હોતા હૈ
હૈ (અર્થાત્ સમસ્ત પર્યાયોંકો દ્રવ્યકે ભીતર ડૂબા હુઆ દિખાયા હૈ )
દ્વારા તત્ત્વકો (આત્મસ્વરૂપકો)
Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version
ભ્રાન્તિધ્વંસાદપિ ચ સુચિરાલ્લબ્ધશુદ્ધાત્મતત્ત્વઃ
સ્થાસ્યત્યુદ્યત્સહજમહિમા સર્વદા મુક્ત એવ
દ્વિતીયા ચેતિ ‘લોગાલોગેસુ’ ઇત્યાદિસૂત્રદ્વયેન પઞ્ચમસ્થલમ્
અપ્પદેસો’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયેન ષષ્ઠસ્થલમ્
કિયા હૈ
Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version
[પુદ્ગલદ્રવ્યપ્રમુખઃ અચેતનઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યાદિક અચેતન દ્રવ્ય વે [અજીવઃ ભવતિ ] અજીવ
હૈં
જીવત્વરૂપ ઔર અજીવત્વરૂપ વિશેષકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ
પુદ્ગલપ્રમુખ જે છે અચેતન દ્રવ્ય, તેહ અજીવ છે. ૧૨૭.
Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version
દ્રવ્યવૃત્તિરૂપેણોપયોગેન ચ નિર્વૃત્તત્વમવતીર્ણં પ્રતિભાતિ સ જીવઃ
ત્વાદુપયોગમયઃ
તથા ચેતનાપરિણામલક્ષણ,
રહનેવાલી,
ચેતનારહિત હોનેસે અચેતન હૈ વહ અજીવ હૈ
જીવ -પુદ્ગલોથી યુક્ત છે, તે સર્વકાળે લોક છે. ૧૨૮.
Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version
તદ્ગતિસ્થિતિનિબન્ધનભૂતૌ ચ ધર્માઽધર્માવભિવ્યાપ્યાવસ્થિતૌ, સર્વદ્રવ્યવર્તનાનિમિત્તભૂતશ્ચ કાલો
નિત્યદુર્લલિતસ્તત્તાવદાકાશં શેષાણ્યશેષાણિ દ્રવ્યાણિ ચેત્યમીષાં સમવાય આત્મત્વેન સ્વલક્ષણં
જીવાશ્ચેત્થંભૂતજીવપુદ્ગલૈર્નિબદ્ધઃ સંબદ્ધો ભૃતઃ પુદ્ગલજીવનિબદ્ધઃ
ઔર કાલસે સમૃદ્ધ હૈ, [સઃ ] વહ [સર્વકાલે તુ ] સર્વકાલમેં [લોકઃ ] લોક હૈ
આકાશસ્વરૂપપના) હૈ
ઉન્હેં, ગતિ -સ્થિતિમેં નિમિત્તભૂત ધર્મ તથા અધર્મ વ્યાપ્ત હોકર રહતે હૈં ઔર (જહાઁ જિતનેમેં) સર્વ
દ્રવ્યોંકો વર્તનામેં નિમિત્તભૂત કાલ સદા વર્તતા હૈ, વહ ઉતના આકાશ તથા શેષ સમસ્ત
Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version
સોઽલોકઃ
નહીં વર્તતા, ઉતના કેવલ આકાશ જિસકા સ્વ -પનેસે સ્વલક્ષણ હૈ, વહ અલોક હૈ
સે [ઉત્પાદસ્થિતિભંગાઃ ] ઉત્પાદ, ધ્રૌવ્ય ઔર વ્યય [જાયન્તે ] હોતે હૈં
પરિણામ દ્વારા, ભેદ વા સંઘાત દ્વારા થાય છે. ૧૨૯
Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version
તિષ્ઠમાનભજ્યમાનાઃ ક્રિયાવન્તશ્ચ ભવન્તિ
ભવાન્તરસંક્રમણાત્સક્રિયત્વં ભણ્યતે
રૂપેણ વિનાશે સતિ કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયવ્યક્તિલક્ષણેન પરમકાર્યસમયસારરૂપેણ સ્વભાવવ્યઞ્જન-
પર્યાયેણ કૃત્વા યોઽસાવુત્પાદઃ સ ભેદાદેવ ભવતિ, ન સંઘાતાત્
ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ટિકતે હૈં ઔર નષ્ટ હોતે હૈં
પરિસ્પંદકે દ્વારા
હોતે હૈં
Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version
તિષ્ઠમાનભજ્યમાનાઃ ક્રિયાવન્તશ્ચ ભવન્તિ
ભૂતેન
વિશિષ્ટ (-દ્રવ્યસે અતદ્ભાવકે દ્વારા ભિન્ન ઐસે) [મૂર્તામૂર્તાઃ ] મૂર્ત -અમૂર્ત [ગુણાઃ ] ગુણ
[જ્ઞેયાઃ ] જાનને ચાહિયે
તે જાણ મૂર્ત -અમૂર્ત ગુણ, અતત્પણાથી વિશિષ્ટ જે. ૧૩૦.
Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version
વિશિષ્ટાઃ સન્તો લિંગલિંગિપ્રસિદ્ધૌ તલિંગત્વમુપઢૌકન્તે
ઇમે અમૂર્તા ઇતિ તેષાં વિશેષો નિશ્ચેયઃ
ગુણાનાં તૈઃ પ્રદેશૈઃ સહ યદા સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદઃ ક્રિયતે તદા પુનરતદ્ભાવો ભણ્યતે, તેનાતદ્ભાવેન
સંજ્ઞાદિભેદરૂપેણ સ્વકીયસ્વકીયદ્રવ્યેણ સહ વિશિષ્ટા ભિન્ના ઇતિ, દ્વિતીયવ્યાખ્યાનેન પુનઃ સ્વકીય-
દ્રવ્યેણ સહ તદ્ભાવેન તન્મયત્વેનાન્યદ્રવ્યાદ્વિશિષ્ટા ભિન્ના ઇત્યભિપ્રાયઃ
૨. લિંગી = લિંગવાલા, (વિશેષગુણ વહ લિંગ
વિશેષ (-ભેદ) હૈં; ઔર ઇસીલિયે મૂર્ત તથા અમૂર્ત દ્રવ્યોંકા મૂર્તત્વ -અમૂર્તત્વરૂપ તદ્ભાવકે દ્વારા
વિશિષ્ટત્વ હોનેસે ઉનમેં ઇસ પ્રકારકે ભેદ નિશ્ચિત કરના ચાહિયે કિ ‘યહ મૂર્ત ગુણ હૈં ઔર યહ
અમૂર્તગુણ હૈં’
Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version
લક્ષણમુક્તમ્
[ગુણાઃ ] ગુણ [અમૂર્તાઃ જ્ઞાતવ્યાઃ ] અમૂર્ત જાનના ચાહિયે
શેષ સભી દ્રવ્ય અમૂર્ત હૈં
દ્રવ્યો અમૂર્તિક જેહ તેના ગુણ અમૂર્તિક જાણજે. ૧૩૧.
છે વર્ણ તેમ જ ગંધ વળી રસ -સ્પર્શ પુદ્ગલદ્રવ્યને,
Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version
હોતે હૈં; [ચિત્રઃ શબ્દઃ ] જો વિવિધ પ્રકારકા શબ્દ હૈ [સઃ ] વહ [પુદ્ગલ ] પુદ્ગલ અર્થાત્
પૌદ્ગલિક પર્યાય હૈ
સ્થૂલપર્યાયરૂપ પૃથ્વીસ્કંધ તકકે સમસ્ત પુદ્ગલકે, અવિશેષતયા વિશેષ ગુણોંકે રૂપમેં હોતે
હૈં; ઔર ઉનકે મૂર્ત હોનેકે કારણ હી, (પુદ્ગલકે અતિરિક્ત) શેષ દ્રવ્યોંકે ન હોનેસે વે
પુદ્ગલકો બતલાતે હૈં
Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version
લક્ષણભૂતં યથાસંભવં સર્વપુદ્ગલેષુ સાધારણમ્
ગમ્યમાગમગમ્યં ચ
સ્નિગ્ધગુણાભાવે બન્ધનેઽસતિ પરમાણુપુદ્ગલાવસ્થાયાં શુદ્ધત્વમિતિ
કભી હી હોતા હૈ, ઔર નિત્ય નહીં હૈ, ઇસલિયે) શબ્દ વહ ગુણ નહીં હૈ
શબ્દપર્યાયકા નહીં
Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version
વ્યક્તગન્ધરસવર્ણાનામપ્જ્યોતિરુદરમરુતામારમ્ભદર્શનાત
હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર શબ્દરૂપ પુદ્ગલપર્યાય ભી સભી ઇન્દ્રિયોંસે જ્ઞાત હોની ચાહિયે’’ (ઐસા તર્ક
કિયા જાય તો) ઐસા ભી નહીં હૈ; ક્યોંકિ પાની (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પર ભી) ઘ્રાણેન્દ્રિયકા
વિષય નહીં હૈ; અગ્નિ (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પર ભી) ઘ્રાણેન્દ્રિય તથા રસનેન્દ્રિયકા વિષય નહીં
હૈ ઔર વાયુ (પુદ્ગલકી પર્યાય હોને પરભી) ઘ્રાણ, રસના તથા ચક્ષુઇન્દ્રિયકા વિષય નહીં હૈ
રસ રહિત હૈ (ઇસલિયે નાક, જીભસે અગ્રાહ્ય હૈ ) ઔર વાયુ ગંધ, રસ તથા વર્ણ રહિત હૈ
(ઇસલિયે નાક, જીભ તથા આઁખોંસે અગ્રાહ્ય હૈ ); ક્યોંકિ સભી પુદ્ગલ સ્પર્શાદિ
(૨) અરણિકો ઔર (૩) જૌ કો જો પુદ્ગલ ઉત્પન્ન કરતે હૈં ઉન્હીં કે દ્વારા (૧) જિસકી ગંધ
અવ્યક્ત હૈ ઐસે પાનીકી, (૨) જિસકી ગંધ તથા રસ અવ્યક્ત હૈ ઐસી અગ્નિકી ઔર
(૩) જિસકી ગંધ, રસ તથા વર્ણ અવ્યક્ત હૈ ઐસી ઉદરવાયુકી ઉત્પત્તિ હોતી દેખી જાતી હૈ
ઔર (૩) જૌ મેં રહનેવાલે ચારોં ગુણ (૧) પાનીમેં, (૨) અગ્નિમેં ઔર (૩) વાયુમેં હોને ચાહિયે
હૈં
Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version
કહીં વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતી
વળી સ્થાનકારણતારૂપી ગુણ જાણ દ્રવ્ય અધર્મનો. ૧૩૩.
છે કાળનો ગુણ વર્તના ઉપયોગ ભાખ્યો જીવમાં,
એ રીત મૂર્તિવિહીનના ગુણ જાણવા સંક્ષેપમાં. ૧૩૪.
Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version
જીવપુદ્ગલાનાં સ્થાનહેતુત્વમધર્મસ્ય, અશેષશેષદ્રવ્યાણાં પ્રતિપર્યાયં સમયવૃત્તિહેતુત્વં કાલસ્ય,
ચૈતન્યપરિણામો જીવસ્ય
ધર્મદ્રવ્યં નિશ્ચિનોતિ
ગુણ [સ્થાનકારણતા ] સ્થાનકારણતા હૈ
ચાહિયે
હૈ
Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version
તાદન્યત્ર લોકાસંખ્યેયભાગમાત્રત્વાજ્જીવસ્ય, લોકાલોક સીમ્નોઽચલિતત્વાદાકાશસ્ય, વિરુદ્ધ-
કાર્યહેતુત્વાદધર્મસ્યાસંભવદ્ધર્મમધિગમયતિ
જ્જીવસ્ય, લોકાલોકસીમ્નોઽચલિતત્વાદાકાશસ્ય, વિરુદ્ધકાર્યહેતુત્વાદ્ધર્મસ્ય ચાસંભવદધર્મમધિ-
મનુષ્ઠાનં ચ કર્તવ્યમિતિ
(સર્વવ્યાપક) ન હોનેસે ઉનકે વહ સંભવ નહીં હૈ
હૈં ઇસલિયે ઉનકે વહ સંભવ નહીં હૈ; જીવ સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્યત્ર લોકકે અસંખ્યાતવેં
ભાગ માત્ર હૈ, ઇસલિયે ઉસકે વહ સંભવ નહીં હૈ, લોક -અલોકકી સીમા અચલિત હોનેસે
આકાશકો વહ સંભવ નહીં હૈ ઔર વિરુદ્ધ કાર્યકા હેતુ હોનેસે અધર્મકો વહ સંભવ નહીં હૈ
સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્ય કાલમેં લોકકે અસંખ્યાતવેં ભાગમેં હી રહતા હૈ, ઇસલિયે વહ ભી
લોક તક ગમનમેં નિમિત્ત નહીં હો સકતા; યદિ આકાશ ગતિમેં નિમિત્ત હો તો જીવ ઔર
પુદ્ગલોંકી ગતિ અલોકમેં ભી હોને લગે, જિસસે લોકાકાશકી મર્યાદા હી ન રહેગી; ઇસલિયે
ગતિહેતુત્વ આકાશકા ભી ગુણ નહીં હૈ; અધર્મ દ્રવ્ય તો ગતિસે વિરુદ્ધ સ્થિતિકાર્યમેં નિમિત્તભૂત
હૈ, ઇસલિયે વહ ભી ગતિમેં નિમિત્ત નહીં હો સકતા
હૈ; જીવ સમુદ્ઘાતકો છોડકર અન્યત્ર લોકકે અસંખ્યાતવેં ભાગ માત્ર હૈ, ઇસલિયે ઉસકે વહ
સંભવ નહીં હૈ; લોક ઔર અલોકકી સીમા અચલિત હોનેસે આકાશકે વહ સંભવ નહીં હૈ, ઔર
Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version
વહ (સમયવૃત્તિહેતુપના) સંભવિત નહીં હૈ
જીવ ઔર પુદ્ગલોંકો ગતિ કરનેમેં નિમિત્તભૂત કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે; વહ દ્રવ્ય લોકવ્યાપી
ધર્મદ્રવ્ય હૈ
પરિણમનમેં નિમિત્તભૂત કોઈ દ્રવ્ય હોના ચાહિયે; વહ દ્રવ્ય અસંખ્યાત કાલાણુ હૈં
Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version
પ્રદેશત્વાત્પુદ્ગલસ્ય, સકલલોકવ્યાપ્યસંખ્યેયપ્રદેશપ્રસ્તારરૂપત્વાદ
[અસંખ્યાતાઃ ] અસંખ્યાત અર્થાત્ અનેક હૈં; [કાલસ્ય ] કાલકે [પ્રદેશાઃ ઇતિ ] પ્રદેશ [ન
સન્તિ ] નહીં હૈં
પ્રદેશમાત્ર (-એકપ્રદેશી) હોનેસે અપ્રદેશી હૈ તથાપિ, દો પ્રદેશોંસે લેકર સંખ્યાત, અસંખ્યાત,
ઔર અનન્તપ્રદેશોંવાલી પર્યાયોંકી અપેક્ષાસે અનિશ્ચિત પ્રદેશવાલા હોનેસે પ્રદેશવાન્ હૈ; સકલ
લોકવ્યાપી અસંખ્ય પ્રદેશોંકે
છે સ્વપ્રદેશ અનેક, નહિ વર્તે પ્રદેશો કાળને. ૧૩૫.