Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

સંખ્યેયપ્રદેશપ્રસ્તારરૂપત્વાદધર્મસ્ય, સર્વવ્યાપ્યનન્તપ્રદેશપ્રસ્તારરૂપત્વાદાકાશસ્ય ચ પ્રદેશવત્ત્વમ્ . કાલાણોસ્તુ દ્રવ્યેણ પ્રદેશમાત્રત્વાત્પર્યાયેણ તુ પરસ્પરસંપર્કાસંભવાદપ્રદેશત્વમેવાસ્તિ . તતઃ કાલદ્રવ્યમપ્રદેશં, શેષદ્રવ્યાણિ પ્રદેશવન્તિ ..૧૩૫..

અન્વયાર્થ : — [નભઃ ] આકાશ [લોકાલોકયોઃ ] લોકાલોકમેં હૈ, [લોકઃ ] લોક [ધર્માધર્માભ્યામ્ આતતઃ ] ધર્મ ઔર અધર્મસે વ્યાપ્ત હૈ, [શેષૌ પ્રતીત્ય ] શેષ દો દ્રવ્યોંકા આશ્રય લેકર [કાલઃ ] કાલ હૈ, [પુનઃ ] ઔર [શેષૌ ] શેષ દો દ્રવ્ય [જીવાઃ પુદ્ગલાઃ ] જીવ ઔર પુદ્ગલ હૈં ..૧૩૬..

લોકે અલોકે આભ, લોક અધર્મ -ધર્મથી વ્યાપ્ત છે, છે શેષ -આશ્રિત કાળ, ને જીવ -પુદ્ગલો તે શેષ છે. ૧૩૬.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

આકાશં હિ તાવત્ લોકાલોકયોરપિ, ષડ્દ્રવ્યસમવાયાસમવાયયોરવિભાગેન વૃત્તત્વાત્ . ધર્માધર્મૌ સર્વત્ર લોકે, તન્નિમિત્તગમનસ્થાનાનાં જીવપુદ્ગલાનાં લોકાદ્બહિસ્તદેકદેશે ચ ગમનસ્થાનાસંભવાત્ . કાલોઽપિ લોકે, જીવપુદ્ગલપરિણામવ્યજ્યમાનસમયાદિપર્યાયત્વાત્; સ તુ લોકૈકપ્રદેશ એવાપ્રદેશત્વાત્ . જીવપુદ્ગલૌ તુ યુક્તિત એવ લોકે, ષડ્દ્રવ્યસમવાયાત્મક- ત્વાલ્લોકસ્ય . કિંતુ જીવસ્ય પ્રદેશસંવર્તવિસ્તારધર્મત્વાત્, પુદ્ગલસ્ય બન્ધહેતુભૂતસ્નિગ્ધરૂક્ષગુણ-

એદાણિ પંચદવ્વાણિ એતાનિ પૂર્વસૂત્રોક્તાનિ જીવાદિષડ્દ્રવ્યાણ્યેવ ઉજ્ઝિય કાલં તુ કાલદ્રવ્યં વિહાય અત્થિકાય ત્તિ ભણ્ણંતે અસ્તિકાયાઃ પઞ્ચાસ્તિકાયા ઇતિ ભણ્યન્તે . કાયા પુણ કાયાઃ કાયશબ્દેન પુનઃ . કિં ભણ્યતે . બહુપ્પદેસાણ પચયત્તં બહુપ્રદેશાનાં સંબન્ધિ પ્રચયત્વં સમૂહ ઇતિ . અત્ર પઞ્ચાસ્તિ- કાયમધ્યે જીવાસ્તિકાય ઉપાદેયસ્તત્રાપિ પઞ્ચપરમેષ્ઠિપર્યાયાવસ્થા, તસ્યામપ્યર્હત્સિદ્ધાવસ્થા, તત્રાપિ સિદ્ધાવસ્થા . વસ્તુતસ્તુ રાગાદિસમસ્તવિકલ્પજાલપરિહારકાલે સિદ્ધજીવસદૃશા સ્વકીયશુદ્ધાત્માવસ્થેતિ ભાવાર્થઃ ..✽૧૧.. એવં પઞ્ચાસ્તિકાયસંક્ષેપસૂચનરૂપેણ ચતુર્થસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ દ્રવ્યાણાં લોકાકાશેઽવસ્થાનમાખ્યાતિ — લોગાલોગેસુ ણભો લોકાલોકયોરધિકરણભૂતયોર્ણભ આકાશં તિષ્ઠતિ . ધમ્માધમ્મેહિં આદદો લોગો ધર્માધર્માસ્તિકાયાભ્યામાતતો વ્યાપ્તો ભૃતો લોકઃ . કિં કૃત્વા . સેસે પડુચ્ચ શેષૌ જીવપુદ્ગલૌ પ્રતીત્યાશ્રિત્ય . અયમત્રાર્થઃ — જીવપુદ્ગલૌ તાવલ્લોકે તિષ્ઠતસ્તયોર્ગતિસ્થિત્યોઃ કારણભૂતૌ ધર્માધર્માવપિ લોકે . કાલો કાલોઽપિ શેષૌ જીવપુદ્ગલૌ પ્રતીત્ય લોકે . ક સ્માદિતિ ચેત્ . જીવપુદ્ગલાભ્યાં નવજીર્ણપરિણત્યા વ્યજ્યમાનસમયઘટિકાદિપર્યાયત્વાત્ . શેષશબ્દેન કિં ભણ્યતે . જીવા પુણ પોગ્ગલા સેસા જીવાઃ પુદ્ગલાશ્ચ પુનઃ શેષા ભણ્યન્ત ઇતિ . અયમત્ર ભાવઃ — યથા સિદ્ધા ભગવન્તો યદ્યપિ નિશ્ચયેન લોકાકાશપ્રમિતશુદ્ધાસંખ્યેયપ્રદેશે કેવલજ્ઞાનાદિગુણાધારભૂતે સ્વકીયસ્વકીયભાવે તિષ્ઠન્તિ તથાપિ વ્યવહારેણ મોક્ષશિલાયાં તિષ્ઠન્તીતિ ભણ્યન્તે . તથા સર્વે પદાર્થા યદ્યપિ નિશ્ચયેન

ટીકા : — પ્રથમ તો આકાશ લોક તથા અલોકમેં હૈ, ક્યોંકિ છહ દ્રવ્યોંકે સમવાય ઔર અસમવાયમેં બિના વિભાગકે રહતા હૈ . ધર્મ ઔર અધર્મ દ્રવ્ય સર્વત્ર લોકમેં હૈ, ક્યોંકિ ઉનકે નિમિત્તસે જિનકી ગતિ ઔર સ્થિતિ હોતી હૈ ઐસે જીવ ઔર પુદ્ગલોંકી ગતિ યા સ્થિતિ લોકસે બાહર નહીં હોતી, ઔર ન લોકકે એક દેશમેં હોતી હૈ, (અર્થાત્ લોકમેં સર્વત્ર હોતી હૈ ) . કાલ ભી લોકમેં હૈ, ક્યોંકિ જીવ ઔર પુદ્ગલોંકે પરિણામોંકે દ્વારા (કાલકી) સમયાદિ પર્યાયેં વ્યક્ત હોતી હૈં; ઔર વહ કાલ લોકકે એક પ્રદેશમેં હી હૈ ક્યોંકિ વહ અપ્રદેશી હૈ . જીવ ઔર પુદ્ગલ તો યુક્તિસે હી લોકમેં હૈં, ક્યોંકિ લોક છહ દ્રવ્યોંકા સમવાયસ્વરૂપ હૈ .

ઔર ઇસકે અતિરિક્ત (ઇતના વિશેષ જાનના ચાહિયે કિ), પ્રદેશોંકા સંકોચ- વિસ્તાર હોના વહ જીવકા ધર્મ હૈ, ઔર બંધકે હેતુભૂત સ્નિગ્ધ -રુક્ષ ( – ચિકને -રૂખે) ગુણ પુદ્ગલકા ધર્મ હોનેસે જીવ ઔર પુદ્ગલકા સમસ્ત લોકમેં યા ઉસકે એકદેશમેં રહનેકા

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

ધર્મત્વાચ્ચ તદેકદેશસર્વલોકનિયમો નાસ્તિ . કાલજીવપુદ્ગલાનામિત્યેકદ્રવ્યાપેક્ષયા એકદેશ અનેકદ્રવ્યાપેક્ષયા પુનરંજનચૂર્ણપૂર્ણસમુદ્ગકન્યાયેન સર્વલોક એવેતિ ..૧૩૬..

અન્વયાર્થ : — [યથા ] જૈસે [તે નભઃ પ્રદેશાઃ ] વે આકાશપ્રદેશ હૈં, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [શેષાણાં ] શેષ દ્રવ્યોંકે [પ્રદેશાઃ ભવન્તિ ] પ્રદેશ હૈં (અર્થાત્ જૈસે – આકાશકે પ્રદેશ પરમાણુરૂપી ગજસે નાપે જાતે હૈ . ઉસીપ્રકાર શેષ દ્રવ્યોંકે પ્રદેશ ભી ઇસીપ્રકાર નાપે જાતે હૈં ) . [પરમાણુઃ ] પરમાણુ [અપ્રદેશઃ ] અપ્રદેશી હૈ; [તેન ] ઉસકે દ્વારા [પ્રદેશોદ્ભવઃ ભણિતઃ ] પ્રદેશોદ્ભવ કહા હૈ ..૧૩૭..

જે રીત આભ -પ્રદેશ, તે રીત શેષ દ્રવ્ય -પ્રદેશ છે; અપ્રદેશ પરમાણુ વડે ઉદ્ભવ પ્રદેશ તણો બને. ૧૩૭.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

સૂત્રયિષ્યતે હિ સ્વયમાકાશસ્ય પ્રદેશલક્ષણમેકાણુવ્યાપ્યત્વમિતિ . ઇહ તુ યથાકાશસ્ય પ્રદેશાસ્તથા શેષદ્રવ્યાણામિતિ પ્રદેશલક્ષણપ્રકારૈકત્વમાસૂત્ર્યતે . તતો યથૈકાણુવ્યાપ્યેનાંશેન ગણ્યમાનસ્યાકાશસ્યાનન્તાંશત્વાદનન્તપ્રદેશત્વં તથૈકાણુવ્યાપ્યેનાંશેન ગણ્યમાનાનાં ધર્માધર્મૈક- જીવાનામસંખ્યેયાંશત્વાત્ પ્રત્યેકમસંખ્યેયપ્રદેશત્વમ્ . યથા ચાવસ્થિતપ્રમાણયોર્ધર્માધર્મયોસ્તથા સંવર્તવિસ્તારાભ્યામનવસ્થિતપ્રમાણસ્યાપિ શુષ્કાર્દ્રત્વાભ્યાં ચર્મણ ઇવ જીવસ્ય સ્વાંશાલ્પ- બહુત્વાભાવાદસંખ્યેયપ્રદેશત્વમેવ . અમૂર્તસંવર્તવિસ્તારસિદ્ધિશ્ચ સ્થૂલકૃશશિશુકુમારશરીરવ્યાપિ- ત્વાદસ્તિ સ્વસંવેદનસાધ્યૈવ . પુદ્ગલસ્ય તુ દ્રવ્યેણૈકપ્રદેશમાત્રત્વાદપ્રદેશત્વે યથોદિતે સત્યપિ ઉત્પત્તિર્ભણિતા . પરમાણુવ્યાપ્તક્ષેત્રં પ્રદેશો ભવતિ . તદગ્રે વિસ્તરેણ કથયતિ ઇહ તુ સૂચિતમેવ ..૧૩૭.. એવં પઞ્ચમસ્થલે સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ કાલદ્રવ્યસ્ય દ્વિતીયાદિપ્રદેશરહિતત્વેનાપ્રદેશત્વં વ્યવસ્થાપયતિ — સમઓ સમયપર્યાયસ્યોપાદાનકારણત્વાત્સમયઃ કાલાણુઃ . દુ પુનઃ . સ ચ કથંભૂતઃ .

ટીકા : — (ભગવત્ કુન્દકુન્દાચાર્ય) સ્વયં હી (૧૪૦ વેં) સૂત્ર દ્વારા કહેંગે કિ આકાશકે પ્રદેશકા લક્ષણ એકાણુવ્યાપ્યત્વ હૈ (અર્થાત્ એક પરમાણુસે વ્યાપ્ત હોના વહ પ્રદેશકા લક્ષણ હૈ ); ઔર યહાઁ (ઇસ સૂત્ર યા ગાથામેં) ‘જિસ પ્રકાર આકાશકે પ્રદેશ હૈં ઉસીપ્રકાર શેષ દ્રવ્યોંકે પ્રદેશ હૈં’ ઇસપ્રકાર પ્રદેશકે લક્ષણકી એકપ્રકારતા કહી જાતી હૈ .

ઇસલિયે, જૈસે એકાણુવ્યાપ્ય (-એક પરમાણુસે વ્યાપ્ત હો ઐસે) અંશકે દ્વારા ગિને જાને પર આકાશકે અનન્ત અંશ હોનેસે આકાશ અનન્તપ્રદેશી હૈ, ઉસીપ્રકાર એકાણુવ્યાપ્ય ( – એક પરમાણુસે વ્યાપ્ત હોને યોગ્ય) અંશકે દ્વારા ગિને જાને પર ધર્મ, અધર્મ ઔર એક જીવકે અસંખ્યાત અંશ હોનેસે વે – પ્રત્યેક અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈ . ઔર જૈસે ૧અવસ્થિત પ્રમાણવાલે ધર્મ તથા અધર્મ અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈં, ઉસીપ્રકાર સંકોચવિસ્તારકે કારણ ૨અનવસ્થિત પ્રમાણવાલે જીવકે — સૂખે -ગીલે ચમડેકી ભાઁતિ — નિજ અંશોંકા અલ્પબહુત્વ નહીં હોતા ઇસલિયે અસંખ્યાતપ્રદેશીપના હી હૈ . (યહાઁ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ અમૂર્ત ઐસે જીવકા સંકોચવિસ્તાર કૈસે સંભવ હૈ ? ઉસકા સમાધાન કિયા જાતા હૈ : — ) અમૂર્તકે સંકોચવિસ્તારકી સિદ્ધિ તો અપને અનુભવસે હી સાધ્ય હૈ, ક્યોંકિ (સબકો સ્વાનુભવસે સ્પષ્ટ હૈ કિ) જીવ સ્થૂલ તથા કૃશ શરીરમેં, તથા બાલક ઔર કુમારકે શરીરમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ .

પુદ્ગલ તો દ્રવ્યતઃ એકપ્રદેશમાત્ર હોનેસે યથોક્ત (પૂર્વકથિત) પ્રકારસે અપ્રદેશી હૈ ૧. અવસ્થિત પ્રમાણ = નિયત પરિમાણ, નિશ્ચિત માપ; (ધર્મ તથા અધર્મ દ્રવ્યકા માપ લોક જિતના નિયત હૈ .) ૨. અનવસ્થિત = અનિયત; અનિશ્ચિત; (સૂખે -ગીલે ચર્મકી ભાઁતિ જીવ પરક્ષેત્રકી અપેક્ષાસે સંકોચ વિસ્તારકો

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

દ્વિપ્રદેશાદ્યુદ્ભવહેતુભૂતતથાવિધસ્નિગ્ધરૂક્ષગુણપરિણામશક્તિસ્વભાવાત્પ્રદેશોદ્ભવત્વમસ્તિ . તતઃ પર્યાયેણાનેકપ્રદેશત્વસ્યાપિ સંભવાત્ દ્વયાદિસંખ્યેયાસંખ્યેયાનન્તપ્રદેશત્વમપિ ન્યાય્યં પુદ્ગલસ્ય ..૧૩૭..

અન્વયાર્થ : — [સમયઃ તુ ] કાલ તો [અપ્રદેશઃ ] અપ્રદેશી હૈ, [પ્રદેશમાત્રસ્ય દ્રવ્યજાતસ્ય ] પ્રદેશમાત્ર પુદ્ગલ -પરમાણુ [આકાશદ્રવ્યસ્ય પ્રદેશં ] આકાશ દ્રવ્યકે પ્રદેશકો [વ્યતિપતતઃ ] મંદ ગતિસે ઉલ્લંઘન કર રહા હો તબ [સઃ વર્તતે ] વહ વર્તતા હૈ અર્થાત્ નિમિત્તભૂતતયા પરિણમિત હોતા હૈ ..૧૩૮.. ૧. દ્વિપ્રદેશી ઇત્યાદિ સ્કન્ધોંકી ઉત્પત્તિકે કારણભૂત જો સ્નિગ્ધ -રૂક્ષ ગુણ હૈં ઉનરૂપ પરિણમિત હોનેકી શક્તિ

છે કાળ તો અપ્રદેશ; એકપ્રદેશ પરમાણુ યદા આકાશદ્રવ્ય તણો પ્રદેશ અતિક્રમે, વર્તે તદા. ૧૩૮.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

અપ્રદેશ એવ સમયો, દ્રવ્યેણ પ્રદેશમાત્રત્વાત્ . ન ચ તસ્ય પુદ્ગલસ્યેવ પર્યાયેણાપ્ય- નેકપ્રદેશત્વં, યતસ્તસ્ય નિરન્તરં પ્રસ્તારવિસ્તૃતપ્રદેશમાત્રાસંખ્યેયદ્રવ્યત્વેઽપિ પરસ્પરસંપર્કા- સંભવાદેકૈકમાકાશપ્રદેશમભિવ્યાપ્ય તસ્થુષઃ પ્રદેશમાત્રસ્ય પરમાણોસ્તદભિવ્યાપ્તમેકમાકાશપ્રદેશં મન્દગત્યા વ્યતિપતત એવ વૃત્તિઃ ..૧૩૮..

અથ કાલપદાર્થસ્ય દ્રવ્યપર્યાયૌ પ્રજ્ઞાપયતિ — પરસ્પરબન્ધો ભવતિ તથાવિધબન્ધાભાવાત્પર્યાયેણાપિ . અયમત્રાર્થઃ — યસ્માત્પુદ્ગલપરમાણોરેકપ્રદેશ- ગમનપર્યન્તં સહકારિત્વં ક રોતિ ન ચાધિકં તસ્માદેવ જ્ઞાયતે સોઽપ્યેકપ્રદેશ ઇતિ ..૧૩૮.. અથ પૂર્વોક્તકાલપદાર્થસ્ય પર્યાયસ્વરૂપં દ્રવ્યસ્વરૂપં ચ પ્રતિપાદયતિ — વદિવદદો તસ્ય પૂર્વસૂત્રોદિત-

ટીકા : — કાલ, દ્રવ્યસે પ્રદેશમાત્ર હોનેસે, અપ્રદેશી હી હૈ . ઔર ઉસે પુદ્ગલકી ભાઁતિ પર્યાયસે ભી અનેકપ્રદેશીપના નહીં હૈ; ક્યોંકિ પરસ્પર અન્તરકે બિના ૧પ્રસ્તારરૂપ વિસ્તૃત પ્રદેશમાત્ર અસંખ્યાત કાલદ્રવ્ય હોને પર ભી પરસ્પર સંપર્ક ન હોનેસે એક -એક આકાશપ્રદેશકો વ્યાપ્ત કરકે રહનેવાલે કાલદ્રવ્યકી વૃત્તિ તભી હોતી હૈ (અર્થાત્ કાલાણુકી પરિણતિ તભી નિમિત્તભૂત હોતી હૈ ) કિ જબ ૨પ્રદેશમાત્ર પરમાણુ ઉસ (કાલાણુ) સે વ્યાપ્ત એક આકાશપ્રદેશકો મન્દગતિસે ઉલ્લંઘન કરતા હો .

ભાવાર્થ : — લોકાકાશકે અસંખ્યાતપ્રદેશ હૈં . એક -એક પ્રદેશમેં એક -એક કાલાણુ રહા હુઆ હૈ . વે કાલાણુ સ્નિગ્ધ -રૂક્ષગુણકે અભાવકે કારણ રત્નોંકી રાશિકી ભાઁતિ પૃથક્- પૃથક્ હી રહતે હૈં; પુદ્ગલ -પરમાણુઓંકી ભાઁતિ પરસ્પર મિલતે નહીં હૈં .

જબ પુદ્ગલપરમાણુ આકાશકે એક પ્રદેશકો મન્દ ગતિસે ઉલ્લંઘન કરતા હૈ (અર્થાત્ એક પ્રદેશસે દૂસરે અનન્તર -નિકટતમ પ્રદેશ પર મન્દ ગતિસે જાતા હૈ ) તબ ઉસ (ઉલ્લંઘિત કિયે જાનેવાલે) પ્રદેશમેં રહનેવાલા કાલાણુ ઉસમેં નિમિત્તભૂતરૂપસે રહતા હૈ . ઇસપ્રકાર પ્રત્યેક કાલાણુ પુદ્ગલપરમાણુકે એકપ્રદેશ તકકે ગમન પર્યંત હી સહકારીરૂપસે રહતા હૈ, અધિક નહીં; ઇસસે સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ કાલદ્રવ્ય પર્યાયસે ભી અનેકપ્રદેશી નહીં હૈ ..૧૩૮..

અબ, કાલપદાર્થકે દ્રવ્ય ઔર પર્યાયકો બતલાતે હૈં : – ૧. પ્રસ્તાર = વિસ્તાર . (અસંખ્યાત કાલદ્રવ્ય સમસ્ત લોકાકાશમેં ફૈ લે હુએ હૈં . ઉનકે પરસ્પર અન્તર નહીં

હૈ, ક્યોંકિ પ્રત્યેક આકાશપ્રદેશમેં એક -એક કાલદ્રવ્ય રહ રહા હૈ .) ૨. પ્રદેશમાત્ર = એકપ્રદેશી . (જબ એકપ્રદેશી ઐસા પરમાણુ કિસી એક આકાશપ્રદેશકો મન્દગતિસે

ઉલ્લંઘન કર રહા હો તભી ઉસ આકાશપ્રદેશમેં રહનેવાલે કાલદ્રવ્યકી પરિણતિ ઉસમેં નિમિત્તભૂતરૂપસે વર્તતી હૈ .) પ્ર. ૩૫

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

યો હિ યેન પ્રદેશમાત્રેણ કાલપદાર્થેનાકાશસ્ય પ્રદેશોઽભિવ્યાપ્તસ્તં પ્રદેશં મન્દ- ગત્યાતિક્રમતઃ પરમાણોસ્તત્પ્રદેશમાત્રાતિક્રમણપરિમાણેન તેન સમો યઃ કાલપદાર્થ- સૂક્ષ્મવૃત્તિરૂપસમયઃ સ તસ્ય કાલપદાર્થસ્ય પર્યાયસ્તતઃ એવંવિધાત્પર્યાયાત્પૂર્વોત્તરવૃત્તિવૃત્તત્વેન- પુદ્ગલપરમાણોર્વ્યતિપતતો મન્દગત્યા ગચ્છતઃ . કં કર્મતાપન્નમ્ . તં દેસં તં પૂર્વગાથોદિતં કાલાણુવ્યાપ્તમાકાશપ્રદેશમ્ . તસ્સમ તેન કાલાણુવ્યાપ્તૈકપ્રદેશપુદ્ગલપરમાણુમન્દગતિગમનેન સમઃ સમાનઃ સદૃશસ્તત્સમઃ સમઓ કાલાણુદ્રવ્યસ્ય સૂક્ષ્મપર્યાયભૂતઃ સમયો વ્યવહારકાલો ભવતીતિ પર્યાયવ્યાખ્યાનં ગતમ્ . તદો પરો પુવ્વો તસ્માત્પૂર્વોક્તસમયરૂપકાલપર્યાયાત્પરો ભાવિકાલે પૂર્વમતીતકાલે ચ જો અત્થો યઃ પૂર્વાપરપર્યાયેષ્વન્વયરૂપેણ દત્તપદાર્થો દ્રવ્યં સો કાલો સ કાલઃ કાલપદાર્થો ભવતીતિ દ્રવ્યવ્યાખ્યાનમ્ . સમઓ ઉપ્પણ્ણપદ્ધંસી સ પૂર્વોક્તસમયપર્યાયો યદ્યપિ પૂર્વાપરસમયસન્તાનાપેક્ષયા

અન્વયાર્થ : — [તં દેશં વ્યતિપતતઃ ] પરમાણુ એક આકાશપ્રદેશકા (મન્દગતિસે) ઉલ્લંઘન કરતા હૈ તબ [તત્સમઃ ] ઉસકે બરાબર જો કાલ (લગતા હૈ ) વહ [સમયઃ ] ‘સમય’ હૈ; [તત્ઃ પૂર્વઃ પરઃ ] ઉસ (સમય) સે પૂર્વ તથા પશ્ચાત્ ઐસા (નિત્ય) [યઃ અર્થઃ ] જો પદાર્થ હૈ [સઃ કાલઃ ] વહ કાલદ્રવ્ય હૈ; [સમયઃ ઉત્પન્નપ્રધ્વંસી ] ‘સમય ઉત્પન્નધ્વંસી હૈ ..૧૩૯..

ટીકા : — કિસી પ્રદેશમાત્ર કાલપદાર્થકે દ્વારા આકાશકા જો પ્રદેશ વ્યાપ્ત હો ઉસ પ્રદેશકો જબ પરમાણુ મન્દ ગતિસે અતિક્રમ (ઉલ્લંઘન) કરતા હૈ તબ ઉસ પ્રદેશમાત્ર ૧અતિક્રમણકે ૨પરિમાણકે બરાબર જો કાલપદાર્થકી સૂક્ષ્મવૃત્તિરૂપ ‘સમય’ હૈ વહ, ઉસ કાલ પદાર્થકી પર્યાય હૈ; ઔર ઐસી ઉસ પર્યાયસે પૂર્વકી તથા બાદકી ૩વૃત્તિરૂપસે પ્રવર્તમાન હોનેસે ૧. અતિક્રમણ = ઉલ્લંઘન કરના .૨. પરિમાણ = માપ . ૩. વૃત્તિ = વર્તના સો પરિણતિ હૈ (કાલ પદાર્થ વર્તમાન સમયસે પૂર્વકી પરિણતિરૂપ તથા ઉસકે બાદકી

તે દેશના અતિક્રમણ સમ છે ‘સમય’, તત્પૂર્વાપરે જે અર્થ છે તે કાળ છે, ઉત્પન્નધ્વંસી ‘સમય’ છે. ૧૩૯.

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

વ્યંજિતનિત્યત્વે યોઽર્થઃ તત્તુ દ્રવ્યમ્ . એવમનુત્પન્નાવિધ્વસ્તો દ્રવ્યસમયઃ, ઉત્પન્નપ્રધ્વંસી પર્યાય- સમયઃ . અનંશઃ સમયોઽયમાકાશપ્રદેશસ્યાનંશત્વાન્યથાનુપપત્તેઃ . ન ચૈકસમયેન પરમાણોરા- લોકાન્તગમનેઽપિ સમયસ્ય સાંશત્વં, વિશિષ્ટગતિપરિણામાદ્વિશિષ્ટાવગાહપરિણામવત્ . તથા હિ — યથા વિશિષ્ટાવગાહપરિણામાદેકપરમાણુપરિમાણોઽનન્તપરમાણુસ્કન્ધઃ પરમાણોરનંશત્વાત્ પુનરપ્યનન્તાંશત્વં ન સાધયતિ, તથા વિશિષ્ટગતિપરિણામાદેકકાલાણુવ્યાપ્તૈકાકાશપ્રદેશાતિ- સંખ્યેયાસંખ્યેયાનન્તસમયો ભવતિ, તથાપિ વર્તમાનસમયં પ્રત્યુત્પન્નપ્રધ્વંસી . યસ્તુ પૂર્વોક્તદ્રવ્યકાલઃ સ ત્રિકાલસ્થાયિત્વેન નિત્ય ઇતિ . એવં કાલસ્ય પર્યાયસ્વરૂપં દ્રવ્યસ્વરૂપં ચ જ્ઞાતવ્યમ્ .. અથવાનેન ગાથાદ્વયેન સમયરૂપવ્યવહારકાલવ્યાખ્યાનં ક્રિયતે . નિશ્ચયકાલવ્યાખ્યાનં તુ ‘ઉપ્પાદો પદ્ધંસો’ ઇત્યાદિ ગાથાત્રયેણાગ્રે કરોતિ . તદ્યથા — સમઓ પરમાર્થકાલસ્ય પર્યાયભૂતસમયઃ . અવપ્પદેસો અપગતપ્રદેશો દ્વિતીયાદિપ્રદેશરહિતો નિરંશ ઇત્યર્થઃ . કથં નિરંશ ઇતિ ચેત્ . પદેસમેત્તસ્સ દવિયજાદસ્સ પ્રદેશમાત્રપુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય સંબન્ધી યોઽસૌ પરમાણુઃ વદિવાદાદો વટ્ટદિ વ્યતિપાતાત્ મન્દગતિ- ગમનાત્સકાશાત્સ પરમાણુસ્તાવદ્ગમનરૂપેણ વર્તતે . કં પ્રતિ . પદેસમાગાસદવિયસ્સ વિવક્ષિતૈ- કાકાશપ્રદેશં પ્રતિ . ઇતિ પ્રથમગાથાવ્યાખ્યાનમ્ . વદિવદદો તં દેસં સ પરમાણુસ્તમાકાશપ્રદેશં યદા વ્યતિપતિતોઽતિક્રાન્તો ભવતિ તસ્સમ સમઓ તેન પુદ્ગલપરમાણુમન્દગતિગમનેન સમઃ સમાનઃ સમયો ભવતીતિ નિરંશત્વમિતિ વર્તમાનસમયો વ્યાખ્યાતઃ . ઇદાનીં પૂર્વાપરસમયૌ કથયતિ — તદો પરો પુવ્વો તસ્માત્પૂર્વોક્તવર્તમાનસમયાત્પરો ભાવી કોઽપિ સમયો ભવિષ્યતિ પૂર્વમપિ કોઽપિ ગતઃ અત્થો જો એવં યઃ સમયત્રયરૂપોર્થઃ સો કાલો સોઽતીતાનાગતવર્તમાનરૂપેણ ત્રિવિધવ્યવહારકાલો ભણ્યતે . સમઓ ઉપ્પણ્ણપદ્ધંસી તેષુ ત્રિષુ મધ્યે યોઽસૌ વર્તમાનઃ સ ઉત્પન્નપ્રધ્વંસી અતીતાનાગતૌ તુ સંખ્યેયાસંખ્યે- જિસકા નિત્યત્વ પ્રગટ હોતા હૈ ઐસા પદાર્થ વહ દ્રવ્ય હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્યસમય (કાલદ્રવ્ય) અનુત્પન્ન -અવિનષ્ટ હૈ ઔર પર્યાયસમય ઉત્પન્નધ્વંસી હૈ (અર્થાત્ ‘સમય’ પર્યાય ઉત્પત્તિ- વિનાશવાલી હૈ .) યહ ‘સમય’ નિરંશ હૈ, ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો તો આકાશકે પ્રદેશકા નિરંશત્વ ન બને .

ઔર એક સમયમેં પરમાણુ લોકકે અન્ત તક જાતા હૈ ફિ ર ભી ‘સમય’ કે અંશ નહીં હોતે; ક્યોંકિ જૈસે (પરમાણુકે ) વિશિષ્ટ (ખાસ પ્રકારકા) અવગાહપરિણામ હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર (પરમાણુકે) વિશિષ્ટ ગતિપરિણામ હોતા હૈ . ઇસે સમઝાતે હૈં : — જૈસે વિશિષ્ટ અવગાહપરિણામકે કારણ એક પરમાણુકે પરિમાણકે બરાબર અનન્ત પરમાણુઓંકા સ્કંધ બનતા હૈ તથાપિ વહ સ્કંધ પરમાણુકે અનન્ત અંશોંકો સિદ્ધ નહીં કરતા, ક્યોંકિ પરમાણુ નિરંશ હૈ; ઉસીપ્રકાર જૈસે એક કાલાણુસે વ્યાપ્ત એક આકાશપ્રદેશકે અતિક્રમણકે માપકે બરાબર એક ‘સમય’ મેં પરમાણુ વિશિષ્ટ ગતિપરિણામકે કારણ લોકકે એક છોરસે દૂસરે છોર તક જાતા હૈ તબ (ઉસ પરમાણુકે

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

ક્રમણપરિમાણાવચ્છિન્નેનૈકસમયેનૈકસ્માલ્લોકાન્તાદ્ દ્વિતીયં લોકાન્તમાક્રામતઃ પરમાણોર- સંખ્યેયાઃ કાલાણવઃ સમયસ્યાનંશત્વાદસંખ્યેયાંશત્વં ન સાધયન્તિ ..૧૩૯.. યાનન્તસમયાવિત્યર્થઃ . એવમુક્તલક્ષણે કાલે વિદ્યમાનેઽપિ પરમાત્મતત્ત્વમલભમાનોઽતીતાનન્તકાલે સંસારસાગરે ભ્રમિતોઽયં જીવો યતસ્તતઃ કારણાત્તદેવ નિજપરમાત્મતત્ત્વં સર્વપ્રકારોપાદેયરૂપેણ શ્રદ્ધેયં, સ્વસંવેદનજ્ઞાનરૂપેણ જ્ઞાતવ્યમાહારભયમૈથુનપરિગ્રહસંજ્ઞાસ્વરૂપપ્રભૃતિસમસ્તરાગાદિવિભાવત્યાગેન ધ્યેયમિતિ તાત્પર્યમ્ ..૧૩૯.. એવં કાલવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ષષ્ઠસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ પૂર્વં દ્વારા ઉલ્લંઘિત હોનેવાલે) અસંખ્ય કાલાણુ ‘સમય’ કે અસંખ્ય અંશોંકો સિદ્ધ નહીં કરતે, ક્યોંકિ ‘સમય’ નિરંશ હૈ .

ભાવાર્થ : — પરમાણુકો એક આકાશપ્રદેશસે દૂસરે અનંતર (અન્તરરહિત) આકાશપ્રદેશ પર મન્દ ગતિસે જાનેમેં જિતના કાલ લગતા હૈ ઉસે ‘સમય’ કહતે હૈં . વહ સમય કાલદ્રવ્યકી સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ પર્યાય હૈ . કાલદ્રવ્ય નિત્ય હૈ; ‘સમય’ ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર નષ્ટ હોતા હૈ . જૈસે આકાશપ્રદેશ આકાશ દ્રવ્યકા છોટેસે છોટા અંશ હૈ, ઉસકે ભાગ નહીં હોતે, ઉસીપ્રકાર ‘સમય’ કાલદ્રવ્યકી છોટીસે છોટી નિરંશ પર્યાય હૈ, ઉસકે ભાગ નહીં હોતે . યદિ ‘સમય’ કે ભાગ હોં તો પરમાણુકે દ્વારા એક ‘સમય’ મેં ઉલ્લંઘન કિયે જાનેવાલે આકાશપ્રદેશકે ભી ઉતને હી ભાગ હોને ચાહિયે; કિન્તુ આકાશપ્રદેશ તો નિરંશ હૈ; ઇસલિયે ‘સમય’ ભી નિરંશ હી હૈ .

યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ ‘‘જબ પુદ્ગલ -પરમાણુ શીઘ્ર ગતિકે દ્વારા એક ‘સમય’ મેં લોકકે એક છોરસે દૂસરે છોર તક પહુઁચ જાતા હૈ તબ વહ ચૌદહ રાજૂ તક આકાશપ્રદેશોંમેં શ્રેણિબદ્ધ જિતને કાલાણુ હૈં ઉન સબકો સ્પર્શ કરતા હૈ; ઇસલિયે અસંખ્ય કાલાણુઓંકો સ્પર્શ કરનેસે ‘સમય’કે અસંખ્ય અંશ હોના ચાહિયે’’ ઇસકા સમાધાન યહ હૈ : —

જૈસે અનન્ત પરમાણુઓંકા કોઈ સ્કંધ આકાશકે એક પ્રદેશમેં સમાકર પરિમાણમેં (કદમેં) એક પરમાણુ જિતના હી હોતા હૈ, સો વહ પરમાણુઓંકે વિશેષ (ખાસ) પ્રકારકે અવગાહપરિણામકે કારણ હી હૈ; (પરમાણુઓંમેં ઐસી હી કોઈ વિશિષ્ટ પ્રકારકી ૧અવગાહપરિણામકી શક્તિ હૈ, જિસકે કારણ ઐસા હોતા હૈ,) ઇસસે કહીં પરમાણુકે અનન્ત અંશ નહીં હોતે; ઇસીપ્રકાર કોઈ પરમાણુ એક સમયમેં અસંખ્ય કાલાણુઓંકો ઉલ્લંઘન કરકે લોકકે એક છોરસે દૂસરે છોર તક પહુઁચ જાતા હૈ, સો વહ પરમાણુકે વિશેષ પ્રકારકે ગતિપરિણામકે કારણ હી હૈ; (પરમાણુમેં ઐસી હી કોઈ વિશિષ્ટ પ્રકારકી ગતિપરિણામકી શક્તિ હૈ, જિસકે કારણ ઐસા હોતા હૈ;) ઇસસે કહીં ‘સમય’કે અસંખ્ય અંશ નહીં હોતે ..૧૩૯.. ૧. આકાશમેં અવગાહહેતુત્વકે કારણ ઐસી શક્તિ હૈ કિ ઉસકા એક પ્રદેશ ભી અનન્ત પરમાણુઓંકો અવકાશ

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

આકાશસ્યૈકાણુવ્યાપ્યોંઽશઃ કિલાકાશપ્રદેશઃ, સ ખલ્વેકોઽપિ શેષપંચદ્રવ્યપ્રદેશાનાં પરમસૌક્ષ્મ્યપરિણતાનન્તપરમાણુસ્કન્ધાનાં ચાવકાશદાનસમર્થઃ . અસ્તિ ચાવિભાગૈકદ્રવ્યત્વેઽપ્યંશ- કલ્પનમાકાશસ્ય, સર્વેષામણૂનામવકાશદાનસ્યાન્યથાનુપપત્તેઃ . યદિ પુનરાકાશસ્યાંશા ન સ્યુરિતિ મતિસ્તદાઙ્ગુલીયુગલં નભસિ પ્રસાર્ય નિરૂપ્યતાં કિમેકં ક્ષેત્રં કિમનેકમ્ . એકં યત્સૂચિતં પ્રદેશસ્વરૂપં તદિદાનીં વિવૃણોતિ — આગાસમણુણિવિટ્ઠં આકાશં અણુનિવિષ્ટં પુદ્ગલ- પરમાણુવ્યાપ્તમ્ . આગાસપદેસસણ્ણયા ભણિદં આકાશપ્રદેશસંજ્ઞયા ભણિતં કથિતમ્ . સવ્વેસિં ચ અણૂણં

અન્વયાર્થ : — [અણુનિવિષ્ટં આકાશં ] એક પરમાણુ જિતને આકાશમેં રહતા હૈ ઉતને આકાશકો [આકાશપ્રદેશસંજ્ઞયા ] ‘આકાશપ્રદેશ’ ઐસે નામસે [ભણિતમ્ ] કહા ગયા હૈ . [ચ ] ઔર [તત્ ] વહ [સર્વેષાં અણૂનાં ] સમસ્ત પરમાણુઓંકો [અવકાશં દાતું શક્નોતિ ] અવકાશ દેનેકો સમર્થ હૈ ..૧૪૦..

ટીકા : — આકાશકા એક પરમાણુસે વ્યાપ્ય અંશ વહ આકાશપ્રદેશ હૈ; ઔર વહ એક (આકાશપ્રદેશ) ભી શેષ પાઁચ દ્રવ્યોંકે પ્રદેશોંકો તથા પરમ સૂક્ષ્મતારૂપસે પરિણમિત અનન્ત પરમાણુઓંકે સ્કંધોંકો અવકાશ દેનેમેં સમર્થ હૈ . આકાશ અવિભાગ (અખંડ) એક દ્રવ્ય હૈ, ફિ ર ભી ઉસમેં (પ્રદેશરૂપ) અંશકલ્પના હો સકતી હૈ, ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો તો સર્વ પરમાણુઓંકો અવકાશ દેના નહીં બન સકેગા .

ઐસા હોને પર ભી યદિ ‘આકાશકે અંશ નહીં હોતે’ (અર્થાત્ અંશકલ્પના નહીં કી જાતી), ઐસી (કિસીકી) માન્યતા હો, તો આકાશમેં દો અંગુલિયાઁ ફૈ લાકર બતાઇયે કિ ‘દો અંગુલિયોંકા

આકાશ જે અણુવ્યાપ્ય, ‘આભપ્રદેશ’ સંજ્ઞા તેહને; તે એક સૌ પરમાણુને અવકાશદાનસમર્થ છે. ૧૪૦.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

ચેત્કિમભિન્નાંશાવિભાગૈકદ્રવ્યત્વેન કિં વા ભિન્નાંશાવિભાગૈકદ્રવ્યત્વેન . અભિન્નાંશા- વિભાગૈકદ્રવ્યત્વેન ચેત્ યેનાંશેનૈકસ્યા અંગુલેઃ ક્ષેત્રં તેનાંશેનેતરસ્યા ઇત્યન્યતરાંશાભાવઃ . એવં દ્વયાદ્યંશાનામભાવાદાકાશસ્ય પરમાણોરિવ પ્રદેશમાત્રત્વમ્ . ભિન્નાંશાવિભાગૈકદ્રવ્યત્વેન ચેત્ અવિભાગૈકદ્રવ્યસ્યાંશકલ્પનમાયાતમ્ . અનેકં ચેત્ કિં સવિભાગાનેકદ્રવ્યત્વેન કિં વાઽવિભાગૈ- કદ્રવ્યત્વેન . સવિભાગાનેકદ્રવ્યત્વેન ચેત્ એકદ્રવ્યસ્યાકાશસ્યાનન્તદ્રવ્યત્વં, અવિભાગૈકદ્રવ્યત્વેન ચેત્ અવિભાગૈકદ્રવ્યસ્યાંશકલ્પનમાયાતમ્ ..૧૪૦.. સર્વેષામણૂનાં ચકારાત્સૂક્ષ્મસ્કન્ધાનાં ચ સક્કદિ તં દેદુમવગાસં શક્નોતિ સ આકાશપ્રદેશો દાતુમ- વકાશમ્ . તસ્યાકાશપ્રદેશસ્ય યદીત્થંભૂતમવકાશદાનસામર્થ્યં ન ભવતિ તદાનન્તાનન્તો જીવરાશિસ્ત- સ્માદપ્યનન્તગુણપુદ્ગલરાશિશ્ચાસંખ્યેયપ્રદેશલોકે કથમવકાશં લભતે . તચ્ચ વિસ્તરેણ પૂર્વં ભણિતમેવ . અથ મતમ્ – અખણ્ડાકાશદ્રવ્યસ્ય પ્રદેશવિભાગઃ કથં ઘટતે . પરિહારમાહ – ચિદાનન્દૈકસ્વભાવનિજાત્મ- તત્ત્વપરમૈકાગ્ર્યલક્ષણસમાધિસંજાતનિર્વિકારાહ્લાદૈકરૂપસુખસુધારસાસ્વાદતૃપ્તમુનિયુગલસ્યાવસ્થિતક્ષેત્રં કિમેકમનેકં વા . યદ્યેકં તર્હિ દ્વયોરપ્યેકત્વં પ્રાપ્નોતિ . ન ચ તથા . ભિન્નં ચેત્તદા અખણ્ડસ્યા- પ્યાકાશદ્રવ્યસ્ય પ્રદેશવિભાગો ન વિરુધ્યત ઇત્યર્થઃ ..૧૪૦.. અથ તિર્યક્પ્રચયોર્ધ્વપ્રચયૌ એક ક્ષેત્ર હૈ યા અનેક ?’ યદિ એક હૈ તો (પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ : — ), (૧) આકાશ અભિન્ન અંશોવાલા અવિભાગ એક દ્રવ્ય હૈ, ઇસલિયે દો અંગુલિયોંકા એક ક્ષેત્ર હૈ યા (૨) ભિન્ન અંશોંવાલા અવિભાગ એક દ્રવ્ય હૈ, ઇસલિયે ? (૧) યદિ ‘આકાશ અભિન્ન અંશવાલા અવિભાગ એક દ્રવ્ય હૈ ઇસલિયે દો અંગુલિયોંકા એક ક્ષેત્ર હૈ’ ઐસા કહા જાય તો, જો અંશ એક અંગુલિકા ક્ષેત્ર હૈ વહી અંશ દૂસરી અંગુલિકા ભી ક્ષેત્ર હૈ, ઇસલિયે દોમેંસે એક અંશકા અભાવ હો ગયા . ઇસ પ્રકાર દો ઇત્યાદિ (એકસે અધિક) અંશોંકા અભાવ હોનેસે આકાશ પરમાણુકી ભાઁતિ પ્રદેશમાત્ર સિદ્ધ હુઆ ! (ઇસલિયે યહ તો ઘટિત નહીં હોતા); (૨) યદિ યહ કહા જાય કિ ‘આકાશ ભિન્ન અંશોંવાલા અવિભાગ એક દ્રવ્ય હૈ’ (ઇસલિયે દો અંગુલિયોંકા એક ક્ષેત્ર હૈ) તો (યહ યોગ્ય હી હૈ, ક્યોંકિ) અવિભાગ એક દ્રવ્યમેં અંશ – કલ્પના ફલિત હુઈ .

યદિ ઐસા કહા જાય કિ (દો અંગુલિયોંકે) ‘અનેક ક્ષેત્ર હૈં ’ (અર્થાત્ એકસે અધિક ક્ષેત્ર હૈં, એક નહીં) તો (પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ – ), (૧) ‘આકાશ સવિભાગ (ખંડખંડરૂપ) અનેક દ્રવ્ય હૈ ઇસલિયે દો અંગુલિયોંકે અનેક ક્ષેત્ર હૈં યા (૨) ‘આકાશ અવિભાગ એક દ્રવ્ય’ હોનેપર ભી દો અંગુલિયોંકે અનેક (એક સે અધિક) ક્ષેત્ર હૈં ? (૧) ‘આકાશ સવિભાગ અનેક દ્રવ્ય હોનેસે દો અંગલિયોંકે અનેક ક્ષેત્ર હૈં’ ઐસા માના જાય તો, આકાશ જો કિ એક દ્રવ્ય હૈ ઉસે અનન્તદ્રવ્યત્વ આજાયગા’; (ઇસલિયે યહ તો ઘટિત નહીં હોતા) (૨) ‘આકાશ અવિભાગ એક દ્રવ્ય હોનેસે દો અંગુલિયોંકા અનેક ક્ષેત્ર હૈ’ ઐસા માના જાય તો (યહ યોગ્ય હી હૈ ક્યોંકિ) અવિભાગ એક દ્રવ્યમેં અંશકલ્પના ફલિત હુઈ ..૧૪૦..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

પ્રદેશપ્રચયો હિ તિર્યક્પ્રચયઃ સમયવિશિષ્ટવૃત્તિપ્રચયસ્તદૂર્ધ્વપ્રચયઃ . તત્રાકાશસ્યા- વસ્થિતાનન્તપ્રદેશત્વાદ્ધર્માધર્મયોરવસ્થિતાસંખ્યેયપ્રદેશત્વાજ્જીવસ્યાનવસ્થિતાસંખ્યેયપ્રદેશત્વાત્પુદ્ગલસ્ય નિરૂપયતિ — એક્કો વ દુગે બહુગા સંખાતીદા તદો અણંતા ય એકો વા દ્વૌ બહવઃ સંખ્યાતીતાસ્તતોઽનન્તાશ્ચ . દવ્વાણં ચ પદેસા સંતિ હિ કાલદ્રવ્યં વિહાય પઞ્ચદ્રવ્યાણાં સંબન્ધિન એતે પ્રદેશા યથાસંભવં સન્તિ હિ સ્ફુ ટમ્ . સમય ત્તિ કાલસ્સ કાલસ્ય પુનઃ પૂર્વોક્તસંખ્યોપેતાઃ સમયાઃ સન્તીતિ . તદ્યથા – એકાકારપરમ- સમરસીભાવપરિણતપરમાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતભરિતાવસ્થાનાં કેવલજ્ઞાનાદિવ્યક્તિરૂપાનન્તગુણાધારભૂતાનાં લોકાકાશપ્રમિતશુદ્ધાસંખ્યેયપ્રદેશાનાં મુક્તાત્મપદાર્થે યોઽસૌ પ્રચયઃ સમૂહઃ સમુદાયો રાશિઃ સ . કિં કિં ભણ્યતે . તિર્યક્પ્રચય ઇતિ તિર્યક્સામાન્યમિતિ વિસ્તારસામાન્યમિતિ અક્રમાનેકાન્ત ઇતિ ચ

અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યાણાં ચ ] દ્રવ્યોંકે [એકઃ ] એક, [દ્વૌ ] દો, [બહવઃ ] બહુતસે, [સંખ્યાતીતાઃ ] અસંખ્ય, [વા ] અથવા [તતઃ અનન્તાઃ ચ ] અનન્ત [પ્રદેશાઃ ] પ્રદેશ [સન્તિ હિ ] હૈં . [કાલસ્ય ] કાલસે [સમયાઃ ઇતિ ] ‘સમય’ હૈં ..૧૪૧..

ટીકા : — પ્રદેશોંકા પ્રચય (સમૂહ) તિર્યક્પ્રચય ઔર સમયવિશિષ્ટ ૩વૃત્તિયોંકા સમૂહ વહ ઊ ર્ધ્વપ્રચય હૈ .

વહાઁ આકાશ અવસ્થિત (-નિશ્ચલ, સ્થિર) અનન્ત પ્રદેશી હોનેસે ધર્મ તથા અધર્મ અવસ્થિત અસંખ્ય પ્રદેશી હોનેસે જીવ અનવસ્થિત (અસ્થિર) અસંખ્યપ્રદેશી હૈ ઔર પુદ્ગલ ૧. તિર્યક્ = તિરછા; આડા; ક્ષેત્ર - અપેક્ષિત (પ્રદેશોંકા ફૈ લાવ) . ૨. ઊ ર્ધ્વ = ઊઁચા; કાલ - અપેક્ષિત . ૩. વૃત્તિ = વર્તના; પરિણતિ; પર્યાય; ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય; અસ્તિત્વ .

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

દ્રવ્યેણાનેકપ્રદેશત્વશક્તિયુક્તૈકપ્રદેશત્વાત્પર્યાયેણ દ્વિબહુપ્રદેશત્વાચ્ચાસ્તિ તિર્યક્પ્રચયઃ. ન પુનઃ કાલસ્ય, શક્ત્યા વ્યક્ત્યા ચૈકપ્રદેશત્વાત્ . ઊર્ધ્વપ્રચયસ્તુ ત્રિકોટિસ્પર્શિત્વેન સાંશત્વાદ્ દ્રવ્યવૃત્તેઃ સર્વદ્રવ્યાણામનિવારિત એવ . અયં તુ વિશેષઃ — સમયવિશિષ્ટવૃત્તિપ્રચયઃ શેષદ્રવ્યાણામૂર્ધ્વપ્રચયઃ, સમયપ્રચય એવ કાલસ્યોર્ધ્વપ્રચયઃ . શેષદ્રવ્યાણાં વૃત્તેર્હિ સમયાદર્થાન્તરભૂતત્વાદસ્તિ સમય- વિશિષ્ટત્વમ્ . કાલવૃત્તેસ્તુ સ્વતઃ સમયભૂતત્વાત્તન્નાસ્તિ ..૧૪૧..

અથ કાલપદાર્થોર્ધ્વપ્રચયનિરન્વયત્વમુપહન્તિ — ભણ્યતે . સ ચ પ્રદેશપ્રચયલક્ષણસ્તિર્યક્પ્રચયો યથા મુક્તાત્મદ્રવ્યે ભણિતસ્તથા કાલં વિહાય સ્વકીય- સ્વકીયપ્રદેશસંખ્યાનુસારેણ શેષદ્રવ્યાણાં સ ભવતીતિ તિર્યક્પ્રચયો વ્યાખ્યાતઃ . પ્રતિસમયવર્તિનાં પૂર્વોત્તરપર્યાયાણાં મુક્તાફલમાલાવત્સન્તાન ઊર્દ્ધ્વપ્રચય ઇત્યૂર્ધ્વસામાન્યમિત્યાયતસામાન્યમિતિ ક્રમાનેકાન્ત ઇતિ ચ ભણ્યતે . સ ચ સર્વદ્રવ્યાણાં ભવતિ . કિંતુ પઞ્ચદ્રવ્યાણાં સંબન્ધી પૂર્વાપરપર્યાયસન્તાનરૂપો યોઽસાવૂર્ધ્વતાપ્રચયસ્તસ્ય સ્વકીયસ્વકીયદ્રવ્યમુપાદાનકારણમ્ . કાલસ્તુ પ્રતિસમયં સહકારિકારણં ભવતિ . યસ્તુ કાલસ્ય સમયસન્તાનરૂપ ઊર્ધ્વતાપ્રચયસ્તસ્ય કાલ એવોપાદાનકારણં સહકારિકારણં ચ . કસ્માત્ . કાલસ્ય ભિન્નસમયાભાવાત્પર્યાયા એવ સમયા દ્રવ્યસે અનેક પ્રદેશીપનેકી શક્તિસે યુક્ત એકપ્રદેશવાલા હૈ તથા પર્યાયસે દો અથવા બહુત (-સંખ્યાત, અસંખ્યાત ઔર અનન્ત) પ્રદેશવાલા હૈ, ઇસલિયે ઉનકે તિર્યક્પ્રચય હૈ; પરન્તુ કાલકે (તિર્યક્પ્રચય) નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ શક્તિ તથા વ્યક્તિ (કી અપેક્ષા) સે એક પ્રદેશવાલા હૈ .

ઊ ર્ધ્વપ્રચય તો સર્વ દ્રવ્યોંકે અનિવાર્ય હી હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્યકી વૃત્તિ તીન કોટિયોંકો (-ભૂત, વર્તમાન, ઔર ભવિષ્ય ઐસે તીનોં કાલોંકો) સ્પર્શ કરતી હૈ, ઇસલિયે અંશોંસે યુક્ત હૈ . પરન્તુ ઇતના અન્તર હૈ કિ ૧સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિયોંકા પ્રચય વહ (કાલકો છોડકર) શેષ દ્રવ્યોંકા ઊ ર્ધ્વપ્રચય હૈ, ઔર સમયોંકા પ્રચય વહી કાલદ્રવ્યકા ઊ ર્ધ્વપ્રચય હૈ; ક્યોંકિ શેષ દ્રવ્યોંકી વૃત્તિ સમયસે અર્થાન્તરભૂત (-અન્ય) હોનેસે વહ (વૃત્તિ) સમય વિશિષ્ટ હૈ, ઔર કાલદ્રવ્યકી વૃત્તિ તો સ્વતઃ સમયભૂત હૈ, ઇસલિયે વહ સમયવિશિષ્ટ નહીં હૈ ..૧૪૧..

અબ, કાલપદાર્થકા ઊ ર્ધ્વપ્રચય ૨નિરન્વય હૈ, ઇસ બાતકા ખંડન કરતે હૈં : — ૧.* સમયવિશિષ્ટ = સમયસે વિશિષ્ટ; સમયકે નિમિત્તભૂત હોનેસે વ્યવહારસે જિસમેં સમયકી અપેક્ષા

૨. નિરન્વય = અન્વય રહિત, એક પ્રવાહરૂપ ન હોનેવાલા, ખંડિત; એકરૂપતા -સદૃશતાસે રહિત .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

સમયો હિ સમયપદાર્થસ્ય વૃત્ત્યંશઃ . તસ્મિન્ કસ્યાપ્યવશ્યમુત્પાદપ્રધ્વંસૌ સંભવતઃ, પરમાણોર્વ્યતિપાતોત્પદ્યમાનત્વેન કારણપૂર્વત્વાત્ . તૌ યદિ વૃત્ત્યંશસ્યૈવ, કિં યૌગપદ્યેન કિં ભવન્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૧૪૧.. એવં સપ્તમસ્થલે સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ સમયસન્તાનરૂપસ્યોર્ધ્વ- પ્રચયસ્યાન્વયિરૂપેણાધારભૂતં કાલદ્રવ્યં વ્યવસ્થાપયતિ – ઉપ્પાદો પદ્ધંસો વિજ્જદિ જદિ ઉત્પાદઃ પ્રધ્વંસો વિદ્યતે યદિ ચેત્ . કસ્ય . જસ્સ યસ્ય કાલાણોઃ . ક્વ . એગસમયમ્હિ એકસમયે વર્તમાનસમયે . સમયસ્સ સમયોત્પાદકત્વાત્સમયઃ કાલાણુસ્તસ્ય . સો વિ સમઓ સોઽપિ કાલાણુઃ સભાવસમવટ્ઠિદો હવદિ સ્વભાવસમવસ્થિતો ભવતિ . પૂર્વોક્તમુત્પાદપ્રધ્વંસદ્વયં તદાધારભૂતં કાલાણુદ્રવ્યરૂપં ધ્રૌવ્યમિતિ

અન્વયાર્થ : — [યદિ યસ્ય સમયસ્ય ] યદિ કાલકા [એક સમયે ] એક સમયમેં [ઉત્પાદઃ પ્રધ્વંસઃ ] ઉત્પાદ ઔર વિનાશ [વિદ્યતે ] પાયા જાતા હૈ, [સઃ અપિ સમયઃ ] તો વહ ભી કાલ [સ્વભાવસમવસ્થિતઃ ] સ્વભાવમેં અવસ્થિત અર્થાત્ ધ્રુવ [ભવતિ ] (સિદ્ધ) હૈ .

ટીકા : — સમય કાલપદાર્થકા ૧વૃત્ત્યંશ હૈ; ઉસમેં (-ઉસ વૃત્ત્યંશમેં) કિસીકે ભી અવશ્ય ઉત્પાદ તથા વિનાશ સંભવિત હૈં; ક્યોંકિ પરમાણુકે અતિક્રમણકે દ્વારા (સમયરૂપી વૃત્ત્યંશ) ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ કારણપૂર્વક હૈ . (પરમાણુકે દ્વારા એક આકાશપ્રદેશકા મંદગતિસે ઉલ્લંઘન કરના વહ કારણ હૈ ઔર સમયરૂપી વૃત્ત્યંશ ઉસ કારણકા કાર્ય હૈ, ઇસલિયે ઉસમેં કિસી પદાર્થકે ઉત્પાદ તથા વિનાશ હોતે હોના ચાહિયે .) ..૧૪૨..

(‘કિસી પદાર્થકે ઉત્પાદ – વિનાશ હોનેકી ક્યા આવશ્યકતા હૈ ? ઉસકે સ્થાન પર ઉસ વૃત્ત્યંશકો હી ઉત્પાદ – વિનાશ હોતે માન લેં તો ક્યા આપત્તિ હૈ ?’ ઇસ તર્કકા સમાધાન કરતે હૈં — )

યદિ ઉત્પાદ ઔર વિનાશ વૃત્ત્યંશકે હી માને જાયેં તો, (પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ) (૧) વે ૧. વૃત્ત્યંશ = વૃત્તિકા અંશ; સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ પરિણતિ અર્થાત્ પર્યાય .

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

ક્રમેણ . યૌગપદ્યેન ચેત્, નાસ્તિ યૌગપદ્યં, સમમેકસ્ય વિરુદ્ધધર્મયોરનવતારાત્ . ક્રમેણ ચેત્, નાસ્તિ ક્રમઃ, વૃત્ત્યંશસ્ય સૂક્ષ્મત્વેન વિભાગાભાવાત્ . તતો વૃત્તિમાન્ કોઽપ્યવશ્યમનુસર્તવ્યઃ . સ ચ સમયપદાર્થ એવ . તસ્ય ખલ્વેકસ્મિન્નપિ વૃત્ત્યંશે સમુત્પાદપ્રધ્વંસૌ સંભવતઃ . યો હિ યસ્ય વૃત્તિમતો યસ્મિન્ વૃત્ત્યંશે તદ્વૃત્યંશવિશિષ્ટત્વેનોત્પાદઃ, સ એવ તસ્યૈવ વૃત્તિમતસ્તસ્મિન્નેવ વૃત્ત્યંશે પૂર્વવૃત્ત્યંશવિશિષ્ટત્વેન પ્રધ્વંસઃ . યદ્યેવમુત્પાદવ્યયાવેકસ્મિન્નપિ વૃત્ત્યંશે સંભવતઃ સમયપદાર્થસ્ય કથં નામ નિરન્વયત્વં, યતઃ પૂર્વોત્તરવૃત્ત્યંશવિશિષ્ટત્વાભ્યાં યુગપદુપાત્તપ્રધ્વંસોત્પાદસ્યાપિ સ્વભાવેનાપ્રધ્વસ્તાનુત્પન્નત્વાદવસ્થિતત્વમેવ ન ભવેત્ . એવમેકસ્મિન્ વૃત્ત્યંશે સમયપદાર્થ- ત્રયાત્મકઃ સ્વભાવઃ સત્તાસ્તિત્વમિતિ યાવત્ . તત્ર સમ્યગવસ્થિતઃ સ્વભાવસમવસ્થિતો ભવતિ . તથાહિતથાહિ – યથાઙ્ગુલિદ્રવ્યે યસ્મિન્નેવ વર્તમાનક્ષણે વક્રપર્યાયસ્યોત્પાદસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે તસ્યૈવાઙ્ગુલિદ્રવ્યસ્ય પૂર્વર્જુપર્યાયેણ પ્રધ્વંસસ્તદાધારભૂતાઙ્ગુલિદ્રવ્યત્વેન ધ્રૌવ્યમિતિ દ્રવ્યસિદ્ધિઃ . અથવા સ્વસ્વભાવરૂપ- સુખેનોત્પાદસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે તસ્યૈવાત્મદ્રવ્યસ્ય પૂર્વાનુભૂતાકુલત્વદુઃખરૂપેણ પ્રધ્વંસસ્તદુભયાધારભૂત- પરમાત્મદ્રવ્યત્વેન ધ્રૌવ્યમિતિ દ્રવ્યસિદ્ધિઃ . અથવા મોક્ષપર્યાયરૂપેણોત્પાદસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે રત્નત્રયાત્મક- નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગપર્યાયરૂપેણ પ્રધ્વંસસ્તદુભયાધારપરમાત્મદ્રવ્યત્વેન ધ્રૌવ્યમિતિ દ્રવ્યસિદ્ધિઃ . તથા વર્તમાનસમયરૂપપર્યાયેણોત્પાદસ્તસ્મિન્નેવ ક્ષણે તસ્યૈવ કાલાણુદ્રવ્યસ્ય પૂર્વસમયરૂપપર્યાયેણ પ્રધ્વંસસ્ત- (ઉત્પાદ તથા વિનાશ) યુગપદ્ હૈં યા (૨) ક્રમશઃ ? (૧) યદિ ‘યુગપત્’ કહા જાય તો યુગપત્પના ઘટિત નહીં હોતા, ક્યોંકિ એક હી સમય એકકે દો વિરોધી ધર્મ નહીં હોતે . (એક હી સમય એક વૃત્ત્યંશકે પ્રકાશ ઔર અન્ધકારકી ભાઁતિ ઉત્પાદ ઔર વિનાશ દો વિરુદ્ધ ધર્મ નહીં હોતે .) (૨) યદિ ‘ક્રમશઃ હૈ’ ઐસા કહા જાય તો, ક્રમ નહીં બનતા, (અર્થાત્ ક્રમ ભી ઘટતા નહીં) ક્યોંકિ વૃત્ત્યંશકે સૂક્ષ્મ હોનેસે ઉસમેં વિભાગકા અભાવ હૈ . ઇસલિયે (સમયરૂપી વૃત્ત્યંશકે ઉત્પાદ તથા વિનાશ હોના અશક્ય હોનેસે) કોઈ ૧વૃત્તિમાન્ અવશ્ય ઢૂઁઢના ચાહિયે . ઔર વહ (વૃત્તિમાન્) કાલ પદાર્થ હી હૈ . ઉસકો (-ઉસ કાલપદાર્થકો) વાસ્તવમેં એક વૃત્ત્યંશમેં ભી ઉત્પાદ ઔર વિનાશ સંભવ હૈ; ક્યોંકિ જિસ વૃત્તિમાન્કે જિસ વૃત્ત્યંશમેં ઉસ વૃત્ત્યંશકી અપેક્ષાસે જો ઉત્પાદ હૈ, વહી (ઉત્પાદ) ઉસી વૃત્તિમાન્કે ઉસી વૃત્ત્યંશમેં પૂર્વ વૃત્ત્યંશકી અપેક્ષાસે વિનાશ હૈ . (અર્થાત્ કાલપદાર્થકો જિસ વર્તમાન પર્યાયકી અપેક્ષાસે ઉત્પાદ હૈ, વહી પૂર્વ પર્યાયકી અપેક્ષાસે વિનાશ હૈ .)

યદિ ઇસપ્રકાર ઉત્પાદ ઔર વિનાશ એક વૃત્ત્યંશમેં ભી સંભવિત હૈ, તો કાલપદાર્થ નિરન્વય કૈસે હો સકતા હૈ, કિ જિસસે પૂર્વ ઔર પશ્ચાત્ વૃત્ત્યંશકી અપેક્ષાસે યુગપત્ વિનાશ ઔર ઉત્પાદકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ ભી સ્વભાવસે અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હોનેસે વહ (કાલ પદાર્થ) ૧. વૃત્તિમાન્ = વૃત્તિવાલા; વૃત્તિકો ધારણ કરનેવાલા પદાર્થ .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

સ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યવત્ત્વં સિદ્ધમ્ ..૧૪૨..

અસ્તિ હિ સમસ્તેષ્વપિ વૃત્ત્યંશેષુ સમયપદાર્થસ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વમેકસ્મિન્ વૃત્ત્યંશે તસ્ય દર્શનાત્ . ઉપપત્તિમચ્ચૈતત્, વિશેષાસ્તિત્વસ્ય સામાન્યાસ્તિત્વમન્તરેણાનુપપત્તેઃ . અયમેવ ચ દુભયાધારભૂતાઙ્ગુલિદ્રવ્યસ્થાનીયેન કાલાણુદ્રવ્યરૂપેણ ધ્રૌવ્યમિતિ કાલદ્રવ્યસિદ્ધિરિત્યર્થઃ ..૧૪૨.. અથ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ યથા વર્તમાનસમયે કાલદ્રવ્યસ્યોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વં સ્થાપિતં તથા સર્વસમયેષ્વ- સ્તીતિ નિશ્ચિનોતિ — એગમ્હિ સંતિ સમયે સંભવઠિદિણાસસણ્ણિદા અટ્ઠા એકસ્મિન્સમયે સન્તિ વિદ્યન્તે . કે . અવસ્થિત ન હો ? (કાલ પદાર્થકે એક વૃત્ત્યંશમેં ભી ઉત્પાદ ઔર વિનાશ યુગપત્ હોતે હૈં, ઇસલિયે વહ નિરન્વય અર્થાત્ ખંડિત નહીં હૈ, ઇસલિયે સ્વભાવતઃ અવશ્ય ધ્રુવ હૈ .)

ઇસપ્રકાર એક વૃત્ત્યંશમેં કાલપદાર્થ ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યવાલા હૈ, ઐસા સિદ્ધ હુઆ ..૧૪૨..

અબ, (જૈસે એક વૃત્ત્યંશમેં કાલપદાર્થ ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યવાલા સિદ્ધ કિયા હૈ ઉસીપ્રકાર) સર્વ વૃત્ત્યંશોંમેં કાલપદાર્થ ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યવાલા હૈ ઐસા સિદ્ધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [એકસ્મિન્ સમયે ] એક – એક સમયમેં [સંભવસ્થિતિનાશસંજ્ઞિતાઃ અર્થાઃ ] ઉત્પાદ, ધ્રૌવ્ય ઔર વ્યય નામક અર્થ [સમયસ્ય ] કાલકે [સર્વકાલં ] સદા [સંતિ ] હોતે હૈં . [એષઃ હિ ] યહી [કાલાણુસદ્ભાવઃ ] કાલાણુકા સદ્ભાવ હૈ; (યહી કાલાણુકે અસ્તિત્વકી સિદ્ધિ હૈ .).૧૪૩..

ટીકા : — કાલપદાર્થકે સભી વૃત્ત્યંશોમેં ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્ય હોતે હૈં, ક્યોંકિ (૧૪૨વીં ગાથામેં જૈસા સિદ્ધ હુઆ હૈ તદનુસાર) એક વૃત્ત્યંશમેં વે (ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્ય) દેખે જાતે હૈં . ઔર યહ યોગ્ય હી હૈ, ક્યોંકિ વિશેષ અસ્તિત્વ સામાન્ય અસ્તિત્વકે બિના નહીં હો

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

સમયપદાર્થસ્ય સિદ્ધયતિ સદ્ભાવઃ . યદિ વિશેષસામાન્યાસ્તિત્વે સિદ્ધયતસ્તદા ત અસ્તિત્વ- મન્તરેણ ન સિદ્ધયતઃ કથંચિદપિ ..૧૪૩..

અબ, કાલપદાર્થકે અસ્તિત્વકી અન્યથા અનુપપત્તિ હોનેસે (અર્થાત્ કાલ પદાર્થકા અસ્તિત્વ અન્ય કિસી પ્રકાર નહીં બન સકનેકે કારણ) ઉસકા પ્રદેશમાત્રપના સિદ્ધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યસ્ય ] જિસ પદાર્થકે [પ્રદેશાઃ ] પ્રદેશ [પ્રદેશમાત્રં વા ] અથવા એકપ્રદેશ ભી [તત્ત્વતઃ ] પરમાર્થતઃ [જ્ઞાતુમ્ ન સંતિ ] જ્ઞાત નહીં હોતે, [તમ્ અર્થમ્ ] ઉસ પદાર્થકો [શૂન્યં જાનીહિ ] શૂન્ય જાનો — [અસ્તિત્વાત્ અર્થાન્તરભૂતમ્ ] જો કિ અસ્તિત્વસે અર્થાન્તરભૂત (-અન્ય) હૈ ..૧૪૪..

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

અસ્તિત્વં હિ તાવદુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈક્યાત્મિકા વૃત્તિઃ . ન ખલુ સા પ્રદેશમન્તરેણ સૂત્ર્યમાણા કાલસ્ય સંભવતિ, યતઃ પ્રદેશાભાવે વૃત્તિમદભાવઃ . સ તુ શૂન્ય એવ, અસ્તિત્વસંજ્ઞાયા વૃત્તેરર્થાન્તરભૂતત્વાત્ . ન ચ વૃત્તિરેવ કેવલા કાલો ભવિતુમર્હતિ, વૃત્તેર્હિ વૃત્તિમન્તમન્તરેણાનુપપત્તેઃ . ઉપપત્તૌ વા કથમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈક્યાત્મકત્વમ્ . અનાદ્યન્ત- નિરન્તરાનેકાંશવશીકૃતૈકાત્મકત્વેન પૂર્વપૂર્વાંશપ્રધ્વંસાદુત્તરોત્તરાંશોત્પાદાદેકાત્મધ્રૌવ્યાદિતિ ચેત્; નૈવમ્ . યસ્મિન્નંશે પ્રધ્વંસો યસ્મિંશ્ચોત્પાદસ્તયોઃ સહપ્રવૃત્ત્યભાવાત્ કુતસ્ત્યમૈક્યમ્ . તથા પ્રધ્વસ્તાંશસ્ય સર્વથાસ્તમિતત્વાદુત્પદ્યમાનાંશસ્ય વાસમ્ભવિતાત્મલાભત્વાત્પ્રધ્વંસોત્પાદૈક્ય- અથોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકાસ્તિત્વાવષ્ટમ્ભેન કાલસ્યૈકપ્રદેશત્વં સાધયતિ — જસ્સ ણ સંતિ યસ્ય પદાર્થસ્ય ન સન્તિ ન વિદ્યન્તે . કે . પદેસા પ્રદેશાઃ . પદેસમેત્તં તુ પ્રદેશમાત્રમેકપ્રદેશપ્રમાણં પુનસ્તદ્વસ્તુ તચ્ચદો ણાદું તત્ત્વતઃ પરમાર્થતો જ્ઞાતું શક્યતે . સુણ્ણં જાણ તમત્થં યસ્યૈકોઽપિ પ્રદેશો નાસ્તિ તમર્થં પદાર્થં શૂન્યં

ટીકા : — પ્રથમ તો અસ્તિત્વ વહ ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યકી ઐક્યસ્વરૂપવૃત્તિ હૈ . વહ (વૃત્તિ અર્થાત્ વિદ્યમાનતા) કાલકે પ્રદેશ બિના હી હોતી હૈ યહ કથન સંભવિત નહીં હૈ, ક્યોંકિ પ્રદેશકે અભાવમેં વૃત્તિમાન્કા અભાવ હોતા હૈ . વહ તો શૂન્ય હી હૈ, ક્યોંકિ અસ્તિત્વ નામક વૃત્તિસે અર્થાન્તરભૂત હૈ — અન્ય હૈ .

ઔર (યદિ યહાઁ યહ તર્ક કિયા જાય કિ ‘માત્ર સમયપર્યાયરૂપવૃત્તિ હી માનની ચાહિયે; વૃત્તિમાન્ કાલાણુ પદાર્થકી ક્યા આવશ્યકતા હૈ ?’ તો ઉસકા સમાધાન કિયા જાતા હૈ : — ) માત્ર વૃત્તિ (સમયરૂપ પરિણતિ) હી કાલ નહીં હો સકતી, ક્યોંકિ વૃત્તિ વૃત્તિમાન્કે બિના નહીં હો સકતી . યદિ યહ કહા જાય કિ વૃત્તિમાન્ કે બિના ભી વૃત્તિ હો સકતી હૈ તો, (પૂછતે હૈં કિ — વૃત્તિ તો ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યકી એકતાસ્વરૂપ હોની ચાહિયે;) અકેલી વૃત્તિ ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યકી એકતારૂપ કૈસે હો સકતી હૈ ? યદિ યહ કહા જાય કિ — ‘અનાદિ – અનન્ત, અનન્તર ( – પરસ્પર અન્તર હુએ બિના એકકે બાદ એક પ્રવર્તમાન) અનેક અંશોંકે કારણ ૧એકાત્મકતા હોતી હૈ ઇસલિયે, પૂર્વ – પૂર્વકે અંશોંકા નાશ હોતા હૈ ઔર ઉત્તર – ઉત્તરકે અંશોંકા ઉત્પાદ હોતા હૈ તથા એકાત્મકતારૂપ ધ્રૌવ્ય રહતા હૈ, — ઇસપ્રકાર માત્ર (અકેલી) વૃત્તિ ભી ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્યકી એકતાસ્વરૂપ હો સકતી હૈ’ તો ઐસા નહીં હૈ . (ક્યોંકિ ઉસ અકેલી વૃત્તિમેં તો) જિસ અંશમેં નાશ હૈ ઔર જિસ અંશમેં ઉત્પાદ હૈ વે દો અંશ એક સાથ પ્રવૃત્ત નહીં હોતે, ઇસલિયે (ઉત્પાદ ઔર વ્યયકા) ઐક્ય કહાઁસે હો સકતા હૈ ? તથા નષ્ટ અંશકે સર્વથા અસ્ત હોનેસે ઔર ઉત્પન્ન હોનેવાલા અંશ અપને સ્વરૂપકો પ્રાપ્ત ન હોનેસે (અર્થાત્ ઉત્પન્ન નહીં હુઆ હૈ ૧. એકાત્મકતા = એકસ્વરૂપતા (કાલદ્રવ્યકે બિના ભી અનાદિ કાલસે અનન્ત કાલ તક સમય એકકે બાદ

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

વર્તિધ્રૌવ્યમેવ કુતસ્ત્યમ્ . એવં સતિ નશ્યતિ ત્રૈલક્ષણ્યં, ઉલ્લસતિ ક્ષણભંગઃ, અસ્તમુપૈતિ નિત્યં દ્રવ્યં, ઉદીયન્તે ક્ષણક્ષયિણો ભાવાઃ . તતસ્તત્ત્વવિપ્લવભયાત્કશ્ચિદવશ્યમાશ્રયભૂતો વૃત્તેર્વૃત્તિ- માનનુસર્તવ્યઃ . સ તુ પ્રદેશ એવાપ્રદેશસ્યાન્વયવ્યતિરેકાનુવિધાયિત્વાસિદ્ધેઃ . એવં સપ્રદેશત્વે હિ કાલસ્ય કુત એકદ્રવ્યનિબન્ધનં લોકાકાશતુલ્યાસંખ્યેયપ્રદેશત્વં નાભ્યુપગમ્યેત . પર્યાય- સમયાપ્રસિદ્ધેઃ . પ્રદેશમાત્રં હિ દ્રવ્યસમયમતિક્રામતઃ પરમાણોઃ પર્યાયસમયઃ પ્રસિદ્ધયતિ . લોકાકાશતુલ્યાસંખ્યેયપ્રદેશત્વે તુ દ્રવ્યસમયસ્ય કુતસ્ત્યા તત્સિદ્ધિઃ . લોકાકાશતુલ્યા- સંખ્યેયપ્રદેશૈકદ્રવ્યત્વેઽપિ તસ્યૈકં પ્રદેશમતિક્રામતઃ પરમાણોસ્તત્સિદ્ધિરિતિ ચેન્નૈવં; એકદેશવૃત્તેઃ જાનીહિ હે શિષ્ય . કસ્માચ્છૂન્યમિતિ ચેત્ . અત્થંતરભૂદં એકપ્રદેશાભાવે સત્યર્થાન્તરભૂતં ભિન્નં ભવતિ યતઃ કારણાત્ . કસ્યાઃ સકાશાદ્ભિન્નમ્ . અત્થીદો ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકસત્તાયા ઇતિ . તથાહિ – કાલ- પદાર્થસ્ય તાવત્પૂર્વસૂત્રોદિતપ્રકારેણોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મકમસ્તિત્વં વિદ્યતે; તચ્ચાસ્તિત્વં પ્રદેશં વિના ન ઇસલિયે) નાશ ઔર ઉત્પાદકી એકતામેં પ્રવર્તમાન ધ્રૌવ્ય કહાઁસે હો સકતા હૈ ? ઐસા હોનેપર ત્રિલક્ષણતા (ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યતા) નષ્ટ હો જાતી હૈ, ક્ષણભંગ (બૌદ્ધસમ્મત ક્ષણવિનાશ) ઉલ્લસિત હો ઉઠતા હૈ, નિત્ય દ્રવ્ય અસ્ત હો જાતા હૈ ઔર ક્ષણવિધ્વંસી ભાવ ઉત્પન્ન હોતે હૈં . ઇસલિયે ૧તત્ત્વવિપ્લવકે ભયસે અવશ્ય હી વૃત્તિકા આશ્રયભૂત કોઈ વૃત્તિમાન્ ઢૂઁઢના – સ્વીકાર કરના યોગ્ય હૈ . વહ તો પ્રદેશ હી હૈ (અર્થાત્ વહ વૃત્તિમાન્ સપ્રદેશ હી હોતા હૈ ), ક્યોંકિ અપ્રદેશકે અન્વય તથા વ્યતિરેકકા અનુવિધાયિત્વ અસિદ્ધ હૈ . (જો અપ્રદેશ હોતા હૈ વહ અન્વય તથા વ્યતિરેકોંકા અનુસરણ નહીં કર સકતા, અર્થાત્ ઉસમેં ધ્રૌવ્ય તથા ઉત્પાદ – વ્યય નહીં હો સકતે .)

(પ્રશ્ન : — ) ઇસપ્રકાર કાલ સપ્રદેશ હૈ તો ઉસકે એકદ્રવ્યકે કારણભૂત લોકાકાશ તુલ્ય અસંખ્યપ્રદેશ ક્યોં ન માનને ચાહિયે ?

(ઉત્તર : — ) ઐસા હો તો પર્યાયસમય પ્રસિદ્ધ નહીં હોતા, ઇસલિયે અસંખ્ય પ્રદેશ માનના યોગ્ય નહીં હૈ . પરમાણુકે દ્વારા પ્રદેશમાત્ર દ્રવ્યસમયકા ઉલ્લંઘન કરને પર (અર્થાત્ – પરમાણુકે દ્વારા એકપ્રદેશમાત્ર કાલાણુસે નિકટકે દૂસરે પ્રદેશમાત્ર કાલાણુ તક મંદગતિસે ગમન કરને પર) પર્યાયસમય પ્રસિદ્ધ હોતા હૈ . યદિ દ્રવ્યસમય લોકાકાશતુલ્ય અસંખ્યપ્રદેશી હો તો પર્યાયસમયકી સિદ્ધિ કહાઁસે હોગી ?

‘યદિ દ્રવ્યસમય અર્થાત્ કાલપદાર્થ લોકાકાશ જિતને અસંખ્ય પ્રદેશવાલા એક દ્રવ્ય હો તો ભી પરમાણુકે દ્વારા ઉસકા એક પ્રદેશ ઉલ્લંઘિત હોનેપર પર્યાયસમયકી સિદ્ધિ હો’ ઐસા કહા જાય તો યહ ઠીક નહીં હૈ; ક્યોંકિ (ઉસમેં દો દોષ આતે હૈં ) : — ૧. તત્ત્વવિપ્લવ = વસ્તુસ્વરૂપમેં અંધાધુન્ધી .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

સર્વવૃત્તિત્વવિરોધાત્ . સર્વસ્યાપિ હિ કાલપદાર્થસ્ય યઃ સૂક્ષ્મો વૃત્ત્યંશઃ સ સમયો, ન તુ તદેકદેશસ્ય . તિર્યક્પ્રચયસ્યોર્ધ્વપ્રચયત્વપ્રસંગાચ્ચ . તથા હિ — પ્રથમમેકેન પ્રદેશેન વર્તતે, તતોઽન્યેન, તતોઽપ્યન્યતરેણેતિ તિર્યક્પ્રચયોઽપ્યૂર્ધ્વપ્રચયીભૂય પ્રદેશમાત્રં દ્રવ્યમ- વસ્થાપયતિ . તતસ્તિર્યક્પ્રચયસ્યોર્ધ્વપ્રચયત્વમનિચ્છતા પ્રથમમેવ પ્રદેશમાત્રં કાલદ્રવ્યં વ્યવસ્થાપયિતવ્યમ્ ..૧૪૪..

અથૈવં જ્ઞેયતત્ત્વમુક્ત્વા જ્ઞાનજ્ઞેયવિભાગેનાત્માનં નિશ્ચિન્વન્નાત્મનોઽત્યન્તવિભક્તત્વાય વ્યવહારજીવત્વહેતુમાલોચયતિ — ઘટતે . યશ્ચ પ્રદેશવાન્ સ કાલપદાર્થ ઇતિ . અથ મતં કાલદ્રવ્યાભાવેઽપ્યુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વં ઘટતે . નૈવમ્ . અઙ્ગુલિદ્રવ્યાભાવે વર્તમાનવક્રપર્યાયોત્પાદો ભૂતર્જુપર્યાયસ્ય વિનાશસ્તદુભયાધારભૂતં ધ્રૌવ્યં કસ્ય ભવિષ્યતિ . ન કસ્યાપિ . તથા કાલદ્રવ્યાભાવે વર્તમાનસમયરૂપોત્પાદો ભૂતસમયરૂપો વિનાશસ્તદુભયાધારભૂતં ધ્રૌવ્યં ક સ્ય ભવિષ્યતિ . ન ક સ્યાપિ . એવં સત્યેતદાયાતિ – અન્યસ્ય ભઙ્ગોઽન્ય- સ્યોત્પાદોઽન્યસ્ય ધ્રૌવ્યમિતિ સર્વં વસ્તુસ્વરૂપં વિપ્લવતે . તસ્માદ્વસ્તુવિપ્લવભયાદુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાણાં કોઽપ્યેક આધારભૂતોઽસ્તીત્યભ્યુપગન્તવ્યમ્ . સ ચૈકપ્રદેશરૂપઃ કાલાણુપદાર્થ એવેતિ . અત્રાતીતા- નન્તકાલે યે કેચન સિદ્ધસુખભાજનં જાતાઃ, ભાવિકાલે ચ ‘આત્મોપાદાનસિદ્ધં સ્વયમતિશયવદ્’ ઇત્યાદિવિશેષણવિશિષ્ટસિદ્ધસુખસ્ય ભાજનં ભવિષ્યન્તિ તે સર્વેઽપિ કાલલબ્ધિવશેનૈવ . તથાપિ તત્ર નિજપરમાત્મોપાદેયરુચિરૂપં વીતરાગચારિત્રાવિનાભૂતં યન્નિશ્ચયસમ્યક્ત્વં તસ્યૈવ મુખ્યત્વં, ન ચ કાલસ્ય, તેન સ હેય ઇતિ . તથા ચોક્તમ્ — ‘‘કિં પલવિએણ બહુણા જે સિદ્ધા ણરવરા ગયે કાલે સિજ્ઝહહિ જે

(૧) [દ્રવ્યકે એક દેશકી પરિણતિકો સમ્પૂર્ણ દ્રવ્યકી પરિણતિ માનનેકા પ્રસંગ આતા હૈ . ] એક દેશકી વૃત્તિકો સમ્પૂર્ણ દ્રવ્યકી વૃત્તિ માનનેમેં વિરોધ હૈ . સમ્પૂર્ણ કાલ પદાર્થકા જો સૂક્ષ્મ વૃત્ત્યંશ હૈ વહ સમય હૈ, પરન્તુ ઉસકે એક દેશકા વૃત્ત્યંશ વહ સમય નહીં .

તથા, (૨) તિર્યક્પ્રચયકો ઊ ર્ધ્વપ્રચયપનેકા પ્રસંગ આતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ કિ : — પ્રથમ, કાલદ્રવ્ય એક પ્રદેશસે વર્તે, ફિ ર દૂસરે પ્રદેશસે વર્તે ઔર ફિ ર અન્યપ્રદેશસે વર્તે (ઐસા પ્રસંગ આતા હૈ ) ઇસપ્રકાર તિર્યક્પ્રચય ઊ ર્ધ્વપ્રચય બનકર દ્રવ્યકો પ્રદેશમાત્ર સ્થાપિત કરતા હૈ . (અર્થાત્ તિર્યક્પ્રચય હી ઊ ર્ધ્વપ્રચય હૈ, ઐસા માનનેકા પ્રસંગ આતા હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યપ્રદેશમાત્ર હી સિદ્ધ હોતા હૈ .) ઇસલિયે તિર્યક્પ્રચયકો ઊ ર્ધ્વપ્રચયપના ન માનને (ચાહને)વાલેકો પ્રથમ હી કાલદ્રવ્યકો પ્રદેશમાત્ર નિશ્ચિત કરના ચાહિયે ..૧૪૪..

હુએ, આત્માકો અત્યન્ત વિભક્ત (ભિન્ન) કરનેકે લિયે વ્યવહારજીવત્વકે હેતુકા વિચાર કરતે હૈં : –