Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gnan gney vibhag adhikAr; Gatha: 145-159.

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

વિ ભવિયા તં જાણહ સમ્મમાહપ્પં’’ ..૧૪૪.. એવં નિશ્ચયકાલવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેનાષ્ટમસ્થલે ગાથાત્રયં

ગતમ્ . ઇતિ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ‘દવ્વં જીવમજીવં’ ઇત્યાદ્યેકોનવિંશતિગાથાભિઃ સ્થલાષ્ટકેન વિશેષ-

જ્ઞેયાધિકારઃ સમાપ્તઃ .. અતઃ પરં શુદ્ધજીવસ્ય દ્રવ્યભાવપ્રાણૈઃ સહ ભેદનિમિત્તં ‘સપદેસેહિં સમગ્ગો’

સપદેસેહિં સમગ્ગો લોગો અટ્ઠેહિં ણિટ્ઠિદો ણિચ્ચો .

જો તં જાણદિ જીવો પાણચદુક્કાભિસંબદ્ધો ..૧૪૫..

સપ્રદેશૈઃ સમગ્રો લોકોઽર્થૈર્નિષ્ઠિતો નિત્યઃ .

યસ્તં જાનાતિ જીવઃ પ્રાણચતુષ્કાભિસમ્બદ્ધઃ ..૧૪૫..

એવમાકાશપદાર્થાદાકાલપદાર્થાચ્ચ સમસ્તૈરેવ સંભાવિતપ્રદેશસદ્ભાવૈઃ પદાર્થૈઃ સમગ્ર

એવ યઃ સમાપ્તિં નીતો લોકસ્તં ખલુ તદન્તઃપાતિત્વેઽપ્યચિન્ત્યસ્વપરપરિચ્છેદશક્તિસંપદા જીવ
એવ જાનીતે, નત્વિતરઃ . એવં શેષદ્રવ્યાણિ જ્ઞેયમેવ, જીવદ્રવ્યં તુ જ્ઞેયં જ્ઞાનં ચેતિ જ્ઞાન-

જ્ઞેયવિભાગઃ . અથાસ્ય જીવસ્ય સહજવિજૃમ્ભિતાનન્તજ્ઞાનશક્તિહેતુકે ત્રિસમયાવસ્થાયિત્વલક્ષણે

અન્વયાર્થ : — [સપ્રદેશૈઃ અર્થૈઃ ] સપ્રદેશ પદાર્થોંકે દ્વારા [નિષ્ઠિતઃ ] સમાપ્તિકો

૧પ્રાપ્ત [સમગ્રઃ લોકઃ ] સમ્પૂર્ણ લોક [નિત્યઃ ] નિત્ય હૈ, [તં ] ઉસે [યઃ જાનાતિ ] જો

જાનતા હૈ [જીવઃ ] વહ જીવ હૈ, — [પ્રાણચતુષ્કાભિસંબદ્ધઃ ] જો કિ (સંસાર દશામેં) ચાર

પ્રાણોંસે સંયુક્ત હૈ ..૧૪૫..

ટીકા : — ઇસપ્રકાર જિન્હેં પ્રદેશકા સદ્ભાવ ફલિત હુઆ હૈ ઐસે આકાશપદાર્થસે

લેકર કાલ પદાર્થ તકકે સભી પદાર્થોંસે સમાપ્તિકો પ્રાપ્ત જો સમસ્ત લોક હૈ ઉસે વાસ્તવમેં,
ઉસમેં ૨અંતઃપાતી હોનેપર ભી, અચિન્ત્ય ઐસી સ્વપરકો જાનનેકી શક્તિરૂપ સમ્પદાકે દ્વારા જીવ

હી જાનતા હૈ, દૂસરા કોઈ નહીં . ઇસપ્રકાર શેષ દ્રવ્ય જ્ઞેય હી હૈં ઔર જીવદ્રવ્ય તો જ્ઞેય તથા

જ્ઞાન હૈ; — ઇસપ્રકાર જ્ઞાન ઔર જ્ઞેયકા વિભાગ હૈ .

અબ, ઇસ જીવકો, સહજરૂપસે (સ્વભાવસે હી) પ્રગટ અનન્તજ્ઞાનશક્તિ જિસકા હેતુ હૈ

ઔર તીનોં કાલમેં અવસ્થાયિપના (ટિકના) જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા, વસ્તુકા સ્વરૂપભૂત હોનેસે

૧. છહ દ્રવ્યોંસે હી સમ્પૂર્ણ લોક સમાપ્ત હો જાતા હૈ, અર્થાત્ ઉનકે અતિરિક્ત લોકમેં દૂસરા કુછ નહીં હૈ .

૨. અંતઃપાતી = અન્દર આ જાનેવાલા; અન્દર સમા જાનેવાલા ( – જીવ લોકકે ભીતર આ જાતા હૈ .)

સપ્રદેશ અર્થોથી સમાપ્ત સમગ્ર લોક સુનિત્ય છે;
તસુ જાણનારો જીવ, પ્રાણચતુષ્કથી સંયુક્ત જે. ૧૪૫.

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

વસ્તુસ્વરૂપભૂતતયા સર્વદાનપાયિનિ નિશ્ચયજીવત્વે સત્યપિ સંસારાવસ્થાયામનાદિ-
પ્રવાહપ્રવૃત્તપુદ્ગલસંશ્લેષદૂષિતાત્મતયા પ્રાણચતુષ્કાભિસંબદ્ધત્વં વ્યવહારજીવત્વહેતુર્વિભક્ત-
વ્યોઽસ્તિ ..૧૪૫..

અથ કે પ્રાણા ઇત્યાવેદયતિ —

ઇત્યાદિ યથાક્રમેણ ગાથાષ્ટકપર્યન્તં સામાન્યભેદભાવનાવ્યાખ્યાનં કરોતિ . તદ્યથા . અથ

જ્ઞાનજ્ઞેયજ્ઞાપનાર્થં તથૈવાત્મનઃ પ્રાણચતુષ્કેન સહ ભેદભાવનાર્થં વા સૂત્રમિદં પ્રતિપાદયતિ — લોગો લોકો

ભવતિ . કથંભૂતઃ . ણિટ્ઠિદો નિષ્ઠિતઃ સમાપ્તિં નીતો ભૃતો વા . કૈઃ કર્તૃભૂતૈઃ . અટ્ઠેહિં

સહજશુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવો યોઽસૌ પરમાત્મપદાર્થસ્તત્પ્રભૃતયો યેઽર્થાસ્તૈઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . સપદેસેહિં

સમગ્ગો સ્વકીયપ્રદેશૈઃ સમગ્રઃ પરિપૂર્ણઃ . અથવા પદાર્થૈઃ . કથંભૂતૈઃ . સપ્રદેશૈઃ પ્રદેશસહિતૈઃ . પુનરપિ

કિંવિશિષ્ટો લોકઃ . ણિચ્ચો દ્રવ્યાર્થિકનયેન નિત્યઃ લોકાકાશાપેક્ષયા વા . અથવા નિત્યો, ન કેનાપિ

પુરુષવિશેષેણ કૃતઃ . જો તં જાણદિ યઃ કર્તા તં જ્ઞેયભૂતં લોકં જાનાતિ જીવો સ જીવપદાર્થો ભવતિ .

એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ . યોઽસૌ વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવો જીવઃ સ જ્ઞાનં જ્ઞેયશ્ચ ભણ્યતે .

શેષપદાર્થાસ્તુ જ્ઞેયા એવેતિ જ્ઞાતૃજ્ઞેયવિભાગઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટો જીવઃ . પાણચદુક્કે ણ સંબદ્ધો યદ્યપિ

નિશ્ચયેન સ્વતઃસિદ્ધપરમચૈતન્યસ્વભાવેન નિશ્ચયપ્રાણેન જીવતિ તથાપિ વ્યવહારેણાનાદિકર્મબન્ધવશાદા-
યુરાદ્યશુદ્ધપ્રાણચતુષ્કેનાપિ સંબદ્ધઃ સન્ જીવતિ . તચ્ચ શુદ્ધનયેન જીવસ્વરૂપં ન ભવતીતિ ભેદભાવના

જ્ઞાતવ્યેત્યભિપ્રાયઃ ..૧૪૫.. અથેન્દ્રિયાદિપ્રાણચતુષ્કસ્વરૂપં પ્રતિપાદયતિ — અતીન્દ્રિયાનન્તસુખસ્વ-

ભાવાત્મનો વિલક્ષણ ઇન્દ્રિયપ્રાણઃ, મનોવાક્કાયવ્યાપારરહિતાત્પરમાત્મદ્રવ્યાદ્વિસદૃશો બલપ્રાણઃ,

પ્ર. ૩૭

સર્વદા અવિનાશી નિશ્ચયજીવત્વ હોનેપર ભી, સંસારાવસ્થામેં અનાદિપ્રવાહરૂપસે પ્રવર્તમાન પુદ્ગલ
સંશ્લેષકે દ્વારા સ્વયં દૂષિત હોનેસે ઉસકે ચાર પ્રાણોંસે સંયુક્તપના હૈ — જો કિ (સંયુક્તપના)

વ્યવહારજીવત્વકા હેતુ હૈ, ઔર વિભક્ત કરને યોગ્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — ષટ્ દ્રવ્યોંકા સમુદાય વહ લોક હૈ . જીવ ઉસે (અપની) અચિન્ત્ય

જ્ઞાનશક્તિસે જાનતા હૈ; ઇસલિયે જીવકે અતિરિક્ત શેષ દ્રવ્ય જ્ઞેય હૈં ઔર જીવ જ્ઞાન તથા
જ્ઞેય હૈ . ઉસ જીવકો વસ્તુકે સ્વરૂપભૂત હોનેસે જો કભી નષ્ટ નહીં હોતા, ઐસા

નિશ્ચયજીવત્વ સદા હી હૈ . ઉસ નિશ્ચય જીવત્વકા કારણ સ્વાભાવિક અનન્તજ્ઞાનશક્તિ હૈ .

ઐસા નિશ્ચયજીવત્વ જીવકે સદા હોને પર ભી વહ, સંસાર દશામેં સ્વયં પુદ્ગલકે સંબંધસે
દૂષિત હોનેસે ચાર પ્રાણોંસે સંયુક્ત હૈ, ઔર ઇસલિયે ઉસકે વ્યવહારજીવત્વ ભી હૈ . ઉસ

વ્યવહારજીવત્વકો કારણરૂપ જો ચાર પ્રાણોંસે સંયુક્તપના ઉસસે જીવકો ભિન્ન કરના
ચાહિયે ..૧૪૫..

અબ, પ્રાણ કૌન – કૌનસે હૈં, સો બતલાતે હૈં : —

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

ઇંદિયપાણો ય તધા બલપાણો તહ ય આઉપાણો ય .

આણપ્પાણપ્પાણો જીવાણં હોંતિ પાણા તે ..૧૪૬..

ઇન્દ્રિયપ્રાણશ્ચ તથા બલપ્રાણસ્તથા ચાયુઃપ્રાણશ્ચ .

આનપાનપ્રાણો જીવાનાં ભવન્તિ પ્રાણાસ્તે ..૧૪૬..

સ્પર્શનરસનઘ્રાણચક્ષુઃશ્રોત્રપંચકમિન્દ્રિયપ્રાણાઃ, કાયવાઙ્મસ્ત્રયં બલપ્રાણાઃ, ભવ-

ધારણનિમિત્તમાયુઃપ્રાણઃ, ઉદંચનન્યંચનાત્મકો મરુદાનપાનપ્રાણઃ ..૧૪૬..

અથ પ્રાણાનાં નિરુક્ત્યા જીવત્વહેતુત્વં પૌદ્ગલિકત્વં ચ સૂત્રયતિ —

અનાદ્યનન્તસ્વભાવાત્પરમાત્મપદાર્થાદ્વિપરીતઃ સાદ્યન્ત આયુઃપ્રાણઃ, ઉચ્છ્વાસનિશ્વાસજનિતખેદરહિતા-
ચ્છુદ્ધાત્મતત્ત્વાત્પ્રતિપક્ષભૂત આનપાનપ્રાણઃ . એવમાયુરિન્દ્રિયબલોચ્છ્વાસરૂપેણાભેદનયેન જીવાનાં

સંબન્ધિનશ્ચત્વારઃ પ્રાણા ભવન્તિ . તે ચ શુદ્ધનયેન જીવાદ્ભિન્ના ભાવયિતવ્યા ઇતિ ..૧૪૬.. અથ ત એવ

પ્રાણા ભેદનયેન દશવિધા ભવન્તીત્યાવેદયતિ —

પંચ વિ ઇંદિયપાણા મણવચિકાયા ય તિણ્ણિ બલપાણા .

આણપ્પાણપ્પાણો આઉગપાણેણ હોંતિ દસપાણા ..✽૧૨..

અન્વયાર્થ : — [ઇન્દ્રિયપ્રાણઃ ચ ] ઇન્દ્રિયપ્રાણ, [તથા બલપ્રાણઃ ] બલપ્રાણ, [તથા ચ

આયુઃપ્રાણ: ] આયુપ્રાણ [ચ ] ઔર [આનપાનપ્રાણઃ ] શ્વાસોચ્છ્વાસ પ્રાણ — [તે ] યે (ચાર)

[જીવાનાં ] જીવોંકે [પ્રાણાઃ ] પ્રાણ [ભવન્તિ ] હૈં ..૧૪૬..

ટીકા : — સ્પર્શન, રસના, ઘ્રાણ, ચક્ષુ ઔર શ્રોત્ર — યહ પાઁચ ઇન્દ્રિયપ્રાણ હૈં; કાય,

વચન ઔર મન, — યહ તીન બલપ્રાણ હૈં, ભવ ધારણકા નિમિત્ત (અર્થાત્ મનુષ્યાદિ પર્યાયકી

સ્થિતિકા નિમિત્ત) આયુપ્રાણ હૈ; નીચે ઔર ઊ પર જાના જિસકા સ્વરૂપ હૈ ઐસી વાયુ (શ્વાસ)
શ્વાસોચ્છ્વાસ પ્રાણ હૈ ..૧૪૬..

અબ, વ્યુત્પત્તિસે પ્રાણોંકો જીવત્વકા હેતુપના ઔર ઉનકા પૌદ્ગલિકપના સૂત્ર દ્વારા કહતે

હૈં (અર્થાત્ પ્રાણ જીવત્વકે હેતુ હૈ ઐસા વ્યુત્પત્તિસે દરશાતે હૈં તથા પ્રાણ પૌદ્ગલિક હૈં ઐસા
કહતે હૈં ) : —

ઇન્દ્રિયપ્રાણ, તથા વળી બળપ્રાણ, આયુપ્રાણ ને
વળી પ્રાણ શ્વાસોચ્છ્વાસ – એ સૌ, જીવ કેરા પ્રાણ છે . ૧૪૬.

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

પાણેહિં ચદુહિં જીવદિ જીવિસ્સદિ જો હિ જીવિદો પુવ્વં .

સો જીવો પાણા પુણ પોગ્ગલદવ્વેહિં ણિવ્વત્તા ..૧૪૭..

પ્રાણૈશ્ચતુર્ભિર્જીવતિ જીવિષ્યતિ યો હિ જીવિતઃ પૂર્વમ્ .

સ જીવઃ પ્રાણાઃ પુનઃ પુદ્ગલદ્રવ્યૈર્નિર્વૃત્તાઃ ..૧૪૭..

પ્રાણસામાન્યેન જીવતિ જીવિષ્યતિ જીવિતવાંશ્ચ પૂર્વમિતિ જીવઃ . એવમનાદિ-

સંતાનપ્રવર્તમાનતયા ત્રિસમયાવસ્થત્વાત્પ્રાણસામાન્યં જીવસ્ય જીવત્વહેતુરસ્ત્યેવ . તથાપિ તન્ન

જીવસ્ય સ્વભાવત્વમવાપ્નોતિ પુદ્ગલદ્રવ્યનિર્વૃત્તત્વાત્ ..૧૪૭..

ઇન્દ્રિયપ્રાણઃ પઞ્ચવિધઃ, ત્રિધા બલપ્રાણઃ, પુનશ્ચૈક આનપાનપ્રાણઃ, આયુઃપ્રાણશ્ચેતિ ભેદેન દશ

પ્રાણાસ્તેઽપિ ચિદાનન્દૈકસ્વભાવાત્પરમાત્મનો નિશ્ચયેન ભિન્ના જ્ઞાતવ્યા ઇત્યભિપ્રાયઃ ..“૧૨.. અથ

પ્રાણશબ્દવ્યુત્પત્ત્યા જીવસ્ય જીવત્વં પ્રાણાનાં પુદ્ગલસ્વરૂપત્વં ચ નિરૂપયતિ — પાણેહિં ચદુહિં જીવદિ યદ્યપિ

નિશ્ચયેન સત્તાચૈતન્યસુખબોધાદિશુદ્ધભાવપ્રાણૈર્જીવતિ તથાપિ વ્યવહારેણ વર્તમાનકાલે દ્રવ્યભાવ-
રૂપૈશ્ચતુર્ભિરશુદ્ધપ્રાણૈર્જીવતિ જીવિસ્સદિ જીવિષ્યતિ ભાવિકાલે જો હિ જીવિદો યો હિ સ્ફુ ટં જીવિતઃ પુવ્વં

પૂર્વકાલે સો જીવો સ જીવો ભવતિ . તે પાણા તે પૂર્વોક્તાઃ પ્રાણાઃ પોગ્ગલદવ્વેહિં ણિવ્વત્તા ઉદયાગત-

પુદ્ગલકર્મણા નિર્વૃત્તા નિષ્પન્ના ઇતિ . તત એવ કારણાત્પુદ્ગલદ્રવ્યવિપરીતાદનન્તજ્ઞાનદર્શનસુખ-

અન્વયાર્થ : — [યઃ હિ ] જો [ચતુર્ભિઃ પ્રાણૈઃ ] ચાર પ્રાણોંસે [જીવતિ ] જીતા હૈ,

[જીવિષ્યતિ ] જિયેગા [જીવિતઃ પૂર્વં ] ઔર પહલે જીતા થા, [સઃ જીવઃ ] વહ જીવ હૈ .

[પુનઃ ] ફિ ર ભી [પ્રાણાઃ ] પ્રાણ તો [પુદ્ગલદ્રવ્યૈઃ નિર્વૃત્તાઃ ] પુદ્ગલ દ્રવ્યોંસે નિષ્પન્ન
(રચિત) હૈં ..૧૪૭..

ટીકા : — (વ્યુત્પત્તિકે અનુસાર) પ્રાણસામાન્યસે જીતા હૈ, જિયેગા, ઔર પહલે જીતા

થા, વહ જીવ હૈ . ઇસપ્રકાર (પ્રાણસામાન્ય) અનાદિ સંતાનરૂપ (-પ્રવાહરૂપ)સે પ્રવર્તમાન હોનેસે

(સંસારદશામેં) ત્રિકાલ સ્થાયી હોનેસે પ્રાણસામાન્ય જીવકે જીવત્વકા હેતુ હૈ હી . તથાપિ વહ

(પ્રાણ સામાન્ય) જીવકા સ્વભાવ નહીં હૈ ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યસે નિષ્પન્ન — રચિત હૈ .

ભાવાર્થ : — યદ્યપિ નિશ્ચયસે જીવ સદા હી ભાવપ્રાણસે જીતા હૈ, તથાપિ સંસારદશામેં

વ્યવહારસે ઉસે વ્યવહારજીવત્વકે કારણભૂત ઇન્દ્રિયાદિ દ્રવ્યપ્રાણોંસે જીવિત કહા જાતા હૈ . ઐસા

જે ચાર પ્રાણે જીવતો પૂર્વે, જીવે છે, જીવશે,
તે જીવ છે; પણ પ્રાણ તો પુદ્ગલદરવનિષ્પન્ન છે. ૧૪૭.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

અથ પ્રાણાનાં પૌદ્ગલિકત્વં સાધયતિ —

જીવો પાણણિબદ્ધો બદ્ધો મોહાદિએહિં કમ્મેહિં .

ઉવભુંજં કમ્મફલં બજ્ઝદિ અણ્ણેહિં કમ્મેહિં ..૧૪૮..

જીવઃ પ્રાણનિબદ્ધો બદ્ધો મોહાદિકૈઃ કર્મભિઃ .

ઉપભુંજાનઃ કર્મફલં બધ્યતેઽન્યૈઃ કર્મભિઃ ..૧૪૮..

યતો મોહાદિભિઃ પૌદ્ગલિકકર્મભિર્બદ્ધત્વાજ્જીવઃ પ્રાણનિબદ્ધો ભવતિ, યતશ્ચ

પ્રાણનિબદ્ધત્વાત્પૌદ્ગલિકકર્મફલમુપભુંજાનઃ પુનરપ્યન્યૈઃ પૌદ્ગલિકકર્મભિર્બધ્યતે, તતઃ

વીર્યાદ્યનન્તગુણસ્વભાવાત્પરમાત્મતત્ત્વાદ્ભિન્ના ભાવયિતવ્યા ઇતિ ભાવઃ ..૧૪૭.. અથ પ્રાણાનાં યત્પૂર્વ-

સૂત્રોદિતં પૌદ્ગલિકત્વં તદેવ દર્શયતિ — જીવો પાણણિબદ્ધો જીવઃ કર્તા ચતુર્ભિઃ પ્રાણૈર્નિબદ્ધઃ સંબદ્ધો

ભવતિ . કથંભૂતઃ સન્ . બદ્ધો શુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણમોક્ષાદ્વિલક્ષણૈર્બદ્ધઃ . કૈર્બદ્ધઃ . મોહાદિએહિં કમ્મેહિં

મોહનીયાદિકર્મભિર્બદ્ધસ્તતો જ્ઞાયતે મોહાદિકર્મભિર્બદ્ધઃ સન્ પ્રાણનિબદ્ધો ભવતિ, ન ચ કર્મબન્ધરહિત
ઇતિ . તત એવ જ્ઞાયતે પ્રાણાઃ પુદ્ગલકર્મોદયજનિતા ઇતિ . તથાવિધઃ સન્ કિં કરોતિ . ઉવભુંજદિ

કમ્મફલં પરમસમાધિસમુત્પન્નનિત્યાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતભોજનમલભમાનઃ સન્ કટુકવિષસમાનમપિ

કર્મફલમુપભુઙ્ક્તે . બજ્ઝદિ અણ્ણેહિં કમ્મેહિં તત્કર્મફલમુપભુઞ્જાનઃ સન્નયં જીવઃ કર્મરહિતાત્મનો

વિસદૃશૈરન્યકર્મભિર્નવતરકર્મભિર્બધ્યતે . યતઃ કારણાત્કર્મફલં ભુઞ્જાનો નવતર કર્માણિ બધ્નાતિ,

હોનેપર ભી વે દ્રવ્યપ્રાણ આત્માકા સ્વરૂપ કિંચિત્ માત્ર નહીં હૈં ક્યોંકિ વે પુદ્ગલ દ્રવ્યસે
નિર્મિત હૈં ..૧૪૭..

અબ, પ્રાણોંકા પૌદ્ગલિકપના સિદ્ધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [મોહાદિકૈઃ કર્મભિઃ ] મોહાદિક કર્મોંસે [બદ્ધઃ ] બઁધા હુઆ હોનેસે

[જીવઃ ] જીવ [પ્રાણનિબદ્ધઃ ] પ્રાણોંસે સંયુક્ત હોતા હુઆ [કર્મફલં ઉપભુંજાનઃ ] કર્મફલકો
ભોગતા હુઆ [અન્યૈઃ કર્મભિઃ ] અન્ય કર્મોંસે [બધ્યતે ] બઁધતા હૈ ..૧૪૮..

ટીકા : — (૧) મોહાદિક પૌદ્ગલિક કર્મોંસે બઁધા હુઆ હોનેસે જીવ પ્રાણોંસે સંયુક્ત

હોતા હૈ ઔર (૨) પ્રાણોંસે સંયુક્ત હોનેકે કારણ પૌદ્ગલિક કર્મફલકો (મોહી – રાગી – દ્વેષી

જીવ મોહ – રાગ – દ્વેષપૂર્વક) ભોગતા હુઆ પુનઃ ભી અન્ય પૌદ્ગલિક કર્મોંસે બંધતા હૈ, ઇસલિયે

મોહાદિકર્મનિબંધથી સંબંધ પામી પ્રાણનો,
જીવ કર્મફ ળ - ઉપભોગ કરતાં, બંધ પામે કર્મનો. ૧૪૮.

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

પૌદ્ગલિકકર્મકાર્યત્વાત્પૌદ્ગલિકકર્મકારણત્વાચ્ચ પૌદ્ગલિકા એવ પ્રાણા નિશ્ચીયન્તે ..૧૪૮..

અથ પ્રાણાનાં પૌદ્ગલિકકર્મકારણત્વમુન્મીલયતિ —

પાણાબાધં જીવો મોહપદેસેહિં કુણદિ જીવાણં .

જદિ સો હવદિ હિ બંધો ણાણાવરણાદિકમ્મેહિં ..૧૪૯..

પ્રાણાબાધં જીવો મોહપ્રદ્વેષાભ્યાં કરોતિ જીવયોઃ .

યદિ સ ભવતિ હિ બન્ધો જ્ઞાનાવરણાદિકર્મભિઃ ..૧૪૯..

તતો જ્ઞાયતે પ્રાણા નવતરપુદ્ગલકર્મણાં કારણભૂતા ઇતિ ..૧૪૮.. અથ પ્રાણા નવતરપુદ્ગલકર્મબન્ધસ્ય

કારણં ભવન્તીતિ પૂર્વોક્તમેવાર્થં વિશેષેણ સમર્થયતિ — પાણાબાધં આયુરાદિપ્રાણાનાં બાધાં પીડાં કુણદિ

કરોતિ . સ કઃ . જીવો જીવઃ . કાભ્યાં કૃત્વા . મોહપદેસેહિં સક લવિમલકે વલજ્ઞાનપ્રદીપેન મોહાન્ધકાર-

વિનાશકાત્પરમાત્મનો વિપરીતાભ્યાં મોહપ્રદ્વેષાભ્યાં . કેષાં પ્રાણબાધાં કરોતિ . જીવાણં

એકેન્દ્રિયપ્રમુખજીવાનામ્ . જદિ યદિ ચેત્ સો હવદિ બંધો તદા સ્વાત્મોપલમ્ભપ્રાપ્તિરૂપાન્મોક્ષાદ્વિપરીતો

મૂલોત્તરપ્રકૃત્યાદિભેદભિન્નઃ સ પરમાગમપ્રસિદ્ધો હિ સ્ફુ ટં બન્ધો ભવતિ . કૈઃ કૃત્વા . ણાણાવરણાદિકમ્મેહિં

જ્ઞાનાવરણાદિકર્મભિરિતિ . તતો જ્ઞાયતે પ્રાણાઃ પુદ્ગલકર્મબન્ધકારણં ભવન્તીતિ . અયમત્રાર્થઃ — યથા

કોઽપિ તપ્તલોહપિણ્ડેન પરં હન્તુકામઃ સન્ પૂર્વં તાવદાત્માનમેવ હન્તિ, પશ્ચાદન્યઘાતે નિયમો નાસ્તિ,
તથાયમજ્ઞાની જીવોઽપિ તપ્તલોહપિણ્ડસ્થાનીયમોહાદિપરિણામેન પરિણતઃ સન્ પૂર્વં નિર્વિકારસ્વસંવેદન-

(૧) પૌદ્ગલિક કર્મકે કાર્ય હોનેસે ઔર (૨) પૌદ્ગલિક કર્મકે કારણ હોનેસે પ્રાણ
પૌદ્ગલિક હી નિશ્ચિત હોતે હૈં ..૧૪૮..

અબ, પ્રાણોંકે પૌદ્ગલિક કર્મકા કારણપના (અર્થાત્ પ્રાણ પૌદ્ગલિક કર્મકે કારણ

કિસ પ્રકાર હૈં વહ) પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [જીવઃ ] જીવ [મોહપ્રદ્વેષાભ્યાં ] મોહ ઔર દ્વેષકે દ્વારા

[જીવયોઃ ] જીવોંકે (-સ્વજીવકે તથા પરજીવકે) [પ્રાણાબાધં કરોતિ ] પ્રાણોંકો બાધા પહુઁચાતે
હૈં, [સઃ હિ ] તો પૂર્વકથિત [જ્ઞાનાવરણાદિકર્મભિઃ બંધઃ ] જ્ઞાનાવરણાદિક કર્મોંકે દ્વારા બંધ
[ભવતિ ] હોતા હૈ ..૧૪૯..

જીવ મોહ -દ્વેષ વડે કરે બાધા જીવોના પ્રાણને,
તો બંધ જ્ઞાનાવરણ - આદિક કર્મનો તે થાય છે. ૧૪૯.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

પ્રાણૈર્હિ તાવજ્જીવઃ કર્મફલમુપભુંક્તે; તદુપભુંજાનો મોહપ્રદ્વેષાવાપ્નોતિ; તાભ્યાં સ્વજીવ-

પરજીવયોઃ પ્રાણાબાધં વિદધાતિ . તદા કદાચિત્પરસ્ય દ્રવ્યપ્રાણાનાબાધ્ય કદાચિદનાબાધ્ય સ્વસ્ય

ભાવપ્રાણાનુપરક્તત્વેન બાધમાનો જ્ઞાનાવરણાદીનિ કર્માણિ બધ્નાતિ . એવં પ્રાણાઃ

પૌદ્ગલિકકર્મકારણતામુપયાન્તિ ..૧૪૯..

અથ પુદ્ગલપ્રાણસન્તતિપ્રવૃત્તિહેતુમન્તરંગમાસૂત્રયતિ —

આદા કમ્મમલિમસો ધરેદિ પાણે પુણો પુણો અણ્ણે .

ણ ચયદિ જાવ મમત્તિં દેહપધાણેસુ વિસયેસુ ..૧૫૦..

જ્ઞાનસ્વરૂપં સ્વકીયશુદ્ધપ્રાણં હન્તિ, પશ્ચાદુત્તરકાલે પરપ્રાણઘાતે નિયમો નાસ્તીતિ ..૧૪૯.. અથેન્દ્રિ-

યાદિપ્રાણોત્પત્તેરન્તરઙ્ગહેતુમુપદિશતિ — આદા કમ્મમલિમસો અયમાત્મા સ્વભાવેન ભાવકર્મદ્રવ્યકર્મનોકર્મ-

મલરહિતત્વેનાત્યન્તનિર્મલોઽપિ વ્યવહારેણાનાદિકર્મબન્ધવશાન્મલીમસો ભવતિ . તથાભૂતઃ સન્ કિં

કરોતિ . ધરેદિ પાણે પુણો પુણો અણ્ણે ધારયતિ પ્રાણાન્ પુનઃપુનઃ અન્યાન્નવતરાન્ . યાવત્કિમ્ . ણ ચયદિ

ટીકા : — પ્રથમ તો પ્રાણોંસે જીવ કર્મફલકો ભોગતા હૈ; ઉસે ભોગતા હુઆ મોહ તથા

દ્વેષકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; મોહ તથા દ્વેષસે સ્વજીવ તથા પરજીવકે પ્રાણોંકો ૧બાધા પહુઁચાતા હૈ . વહાઁ

કદાચિત્ (-કિસી સમય) પરકે દ્રવ્ય પ્રાણોંકો બાધા પહુઁચાકર ઔર કદાચિત્ (પરકે દ્રવ્ય
પ્રાણોંકો) બાધા ન પહુઁચાકર, અપને ભાવપ્રાણોંકો તો ૨ઉપરક્તપનેસે (અવશ્ય હી) બાધા

પહુઁચાતા હુઆ જીવ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોંકો બાઁધતા હૈ . ઇસપ્રકાર પ્રાણ પૌદ્ગલિક કર્મોંકે

કારણપનેકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં ..૧૪૯..

અબ પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકી સંતતિકી (-પ્રવાહકી – પરમ્પરાકી) પ્રવૃત્તિકા અન્તરંગ હેતુ

સૂત્ર દ્વારા કહતે હૈં : —

૧. બાધા = પીડા, ઉપદ્રવ, વિઘ્ન .

૨. ઉપરક્તપના = મલિનપના; વિકારીપના; મોહાદિપરિણામરૂપ પરિણમિત હોના . [જૈસે કોઈ પુરુષ તપ્ત લોહેકે

ગોલેસે દૂસરેકો જલાનેકી ઇચ્છા કરતા હુઆ પ્રથમ તો સ્વયં અપનેકો હી જલાતા હૈ; (-સ્વયં અપને હી
હાથકો જલાતા હૈ ) ફિ ર દૂસરા જલે યા ન જલે — ઇસકા કોઈ નિયમ નહીં હૈ; ઉસીપ્રકાર જીવ

મોહાદિપરિણામરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ પ્રથમ તો નિર્વિકાર સ્વસંવેદનજ્ઞાનસ્વરૂપ નિજ શુદ્ધ ભાવપ્રાણોંકો
હી હાનિ પહુઁચાતા હૈ, ફિ ર દૂસરેકે દ્રવ્યપ્રાણોંકી હાનિ હો યા ન હો — ઇસકા કોઈ નિયમ નહીં હૈ .]

કર્મે મલિન જીવ ત્યાં લગી પ્રાણો ધરે છે ફરી ફરી,
મમતા શરીરપ્રધાન વિષયે જ્યાં લગી છોડે નહીં. ૧૫૦.

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

આત્મા કર્મમલીમસો ધારયતિ પ્રાણાન્ પુનઃ પુનરન્યાન્ .

ન ત્યજતિ યાવન્મમત્વં દેહપ્રધાનેષુ વિષયેષુ ..૧૫૦..

યેયમાત્મનઃ પૌદ્ગલિકપ્રાણાનાં સંતાનેન પ્રવૃત્તિઃ, તસ્યા અનાદિપૌદ્ગલકર્મમૂલં

શરીરાદિમમત્વરૂપમુપરક્તત્વમન્તરંગો હેતુઃ ..૧૫૦..

અથ પુદ્ગલપ્રાણસંતતિનિવૃત્તિહેતુમન્તરંગ ગ્રાહયતિ —

જો ઇંદિયાદિવિજઈ ભવીય ઉવઓગમપ્પગં ઝાદિ .

કમ્મેહિં સો ણ રજ્જદિ કિહ તં પાણા અણુચરંતિ ..૧૫૧..

જાવ મમત્તિં નિસ્નેહચિચ્ચમત્કારપરિણતેર્વિપરીતાં મમતાં યાવત્કાલં ન ત્યજતિ . કેષુ વિષયેષુ . દેહપધાણેસુ

વિસયેસુ દેહવિષયરહિતપરમચૈતન્યપ્રકાશપરિણતેઃ પ્રતિપક્ષભૂતેષુ દેહપ્રધાનેષુ પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયેષ્વિતિ . તતઃ

સ્થિતમેતત્ — ઇન્દ્રિયાદિપ્રાણોત્પત્તેર્દેહાદિમમત્વમેવાન્તરઙ્ગકારણમિતિ ..૧૫૦.. અથેન્દ્રિયાદિપ્રાણાનામભ્યન્તરં

વિનાશકારણમાવેદયતિ — જો ઇંદિયાદિવિજઈ ભવીય યઃ કર્તાતીન્દ્રિયાત્મોત્થસુખામૃતસંતોષબલેન

જિતેન્દ્રિયત્વેન નિઃકષાયનિર્મલાનુભૂતિબલેન કષાયજયેન ચેન્દ્રિયાદિવિજયી ભૂત્વા ઉવઓગમપ્પગં ઝાદિ

અન્વયાર્થ : — [યાવત્ ] જબ તક [દેહપ્રધાનેષુ વિષયેષુ ] દેહપ્રધાન વિષયોંમેં

[મમત્વં ] મમત્વકો [ન ત્યજતિ ] નહીં છોડતા, [કર્મમલીમસઃ આત્મા ] તબ તક કર્મસે
મલિન આત્મા [પુનઃ પુનઃ ] પુનઃ – પુનઃ [અન્યાન્ પ્રાણાન્ ] અન્ય – અન્ય પ્રાણોંકો [ધારયતિ ]

ધારણ કરતા હૈ ..૧૫૦..

ટીકા : — જો ઇસ આત્માકો પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકી સંતાનરૂપ પ્રવૃત્તિ હૈ, ઉસકા

અન્તરંગ હેતુ શરીરાદિકા મમત્વરૂપ ઉપરક્તપના હૈ, જિસકા મૂલ (-નિમિત્ત) અનાદિ પૌદ્ગલિક
કર્મ હૈ .

ભાવાર્થ : — દ્રવ્યપ્રાણોંકી પરમ્પરા ચલતે રહનેકા અન્તરંગ કારણ અનાદિ પુદ્ગલકર્મકે

નિમિત્તસે હોનેવાલા જીવકા વિકારી પરિણમન હૈ . જબતક જીવ દેહાદિ વિષયોંકે મમત્વરૂપ

વિકારી પરિણમનકો નહીં છોડતા તબ તક ઉસકે નિમિત્તસે પુનઃ – પુનઃ પુદ્ગલકર્મ બઁધતે રહતે

હૈં ઔર ઉસસે પુનઃ – પુનઃ દ્રવ્યપ્રાણોંકા સમ્બન્ધ હોતા રહતા હૈ ..૧૫૦..

અબ પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકી સંતતિકી નિવૃત્તિકા અન્તરઙ્ગ હેતુ સમઝાતે હૈં : —

કરી ઇન્દ્રિયાદિક – વિજય, ધ્યાવે આત્મને — ઉપયોગને,

તે કર્મથી રંજિત નહિ; ક્યમ પ્રાણ તેને અનુસરે ? ૧૫૧.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

ય ઇન્દ્રિયાદિવિજયી ભૂત્વોપયોગમાત્મકં ધ્યાયતિ .

કર્મભિઃ સ ન રજ્યતે કથં તં પ્રાણા અનુચરન્તિ ..૧૫૧..

પુદ્ગલપ્રાણસંતતિનિવૃત્તેરન્તરંગો હેતુર્હિ પૌદ્ગલિકકર્મમૂલસ્યોપરક્તત્વસ્યાભાવઃ . સ તુ

સમસ્તેન્દ્રિયાદિપરદ્રવ્યાનુવૃત્તિવિજયિનો ભૂત્વા સમસ્તોપાશ્રયાનુવૃત્તિવ્યાવૃત્તસ્ય સ્ફ ટિકમણે-
રિવાત્યન્તવિશુદ્ધમુપયોગમાત્રમાત્માનં સુનિશ્ચલં કેવલમધિવસતઃ સ્યાત્ . ઇદમત્ર તાત્પર્યં —

આત્મનોઽત્યન્તવિભક્તત્વસિદ્ધયે વ્યવહારજીવત્વહેતવઃ પુદ્ગલપ્રાણા એવમુચ્છેત્તવ્યાઃ ..૧૫૧..

કેવલજ્ઞાનદર્શનોપયોગં નિજાત્માનં ધ્યાયતિ, કમ્મેહિં સો ણ રજ્જદિ કર્મભિશ્ચિચ્ચમત્કારાત્મનઃ પ્રતિબન્ધ-

કૈર્જ્ઞાનાવરણાદિકર્મભિઃ સ ન રજ્યતે, ન બધ્યતે . કિહ તં પાણા અણુચરંતિ કર્મબન્ધાભાવે સતિ તં પુરુષં

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [ઇન્દ્રિયાદિવિજયીભૂત્વા ] ઇન્દ્રિયાદિકા વિજયી હોકર

[ઉપયોગં આત્મકં ] ઉપયોગમાત્ર આત્માકા [ધ્યાયતિ ] ધ્યાન કરતા હૈ, [સઃ ] વહ [કર્મભિઃ ]
કર્મોંકે દ્વારા [ન રજ્યતે ] રંજિત નહીં હોતા; [તં ] ઉસે [પ્રાણાઃ ] પ્રાણ [કથં ] કૈસે
[અનુચરંતિ ] અનુસરેંગે ? (અર્થાત્ ઉસકે પ્રાણોંકા સમ્બન્ધ નહીં હોતા .) ..૧૫૧..

ટીકા : — વાસ્તવમેં પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકે સંતતિકી નિવૃત્તિકા અન્તરઙ્ગ હેતુ

પૌદ્ગલિક કર્મ જિસકા કારણ ( – નિમિત્ત) હૈ ઐસે ૧ઉપરક્તપનેકા અભાવ હૈ . ઔર વહ

અભાવ જો જીવ સમસ્ત ઇન્દ્રિયાદિક પરદ્રવ્યોંકે અનુસાર પરિણતિકા વિજયી હોકર, (અનેક
વર્ણોવાલે) ૨આશ્રયાનુસાર સારી પરિણતિસે વ્યાવૃત્ત (પૃથક્, અલગ) હુએ સ્ફ ટિક મણિકી

ભાઁતિ, અત્યન્ત વિશુદ્ધ ઉપયોગમાત્ર અકેલે આત્મામેં સુનિશ્ચલતયા વસતા હૈ, ઉસ જીવકે
હોતા હૈ .

યહાઁ યહ તાત્પર્ય હૈ કિ — આત્માકી અત્યન્ત વિભક્તતા સિદ્ધ કરનેકે લિયે

વ્યવહારજીવત્વકે હેતુભૂત પૌદ્ગલિક પ્રાણ ઇસપ્રકાર ઉચ્છેદ કરનેયોગ્ય હૈં .

ભાવાર્થ : — જૈસે અનેક રંગયુક્ત આશ્રયભૂત વસ્તુકે અનુસાર જો (સ્ફ ટિક

મણિકા) અનેકરંગી પરિણમન હૈ ઉસસે સર્વથા વ્યાવૃત્ત હુયે સ્ફ ટિકમણિકે ઉપરક્તપનેકા
અભાવ હૈ, ઉસીપ્રકાર અનેકપ્રકારકે કર્મ વ ઇન્દ્રિયાદિકે અનુસાર જો (આત્માકા) અનેક
પ્રકારકા વિકારી પરિણમન હૈ ઉસસે સર્વથા વ્યાવૃત્ત હુયે આત્માકે ( – જો એક ઉપયોગમાત્ર

૧. ઉપરક્તપના = વિકૃતપના; મલિનપના; રંજિતપના; ઉપરાગયુક્તપના, (ઉપરાગકે અર્થકે લિયે ગાથા ૧૨૬કા

ફુ ટનોટ દેખો])

૨. આશ્રય = જિસમેં સ્ફ ટિકમણિ રખા હો વહ વસ્તુ .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

અથ પુનરપ્યાત્મનોઽત્યન્તવિભક્તત્વસિદ્ધયે ગતિવિશિષ્ટવ્યવહારજીવત્વહેતુપર્યાયસ્વરૂપ-

મુપવર્ણયતિ —

અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ અત્થસ્સત્થંતરમ્હિ સંભૂદો .

અત્થો પજ્જાઓ સો સંઠાણાદિપ્પભેદેહિં ..૧૫૨..

અસ્તિત્વનિશ્ચિતસ્ય હ્યર્થસ્યાર્થાન્તરે સંભૂતઃ .

અર્થઃ પર્યાયઃ સ સંસ્થાનાદિપ્રભેદૈઃ ..૧૫૨..

પ્રાણાઃ કર્તારઃ કથમનુચરન્તિ કથમાશ્રયન્તિ . ન કથમપીતિ . તતો જ્ઞાયતે કષાયેન્દ્રિયવિજય એવ

પઞ્ચેન્દ્રિયાદિપ્રાણાનાં વિનાશકારણમિતિ ..૧૫૧.. એવં ‘સપદેસેહિં સમગ્ગો’ ઇત્યાદિ ગાથાષ્ટકેન

સામાન્યભેદભાવનાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથાનન્તરમેકપઞ્ચાશદ્ગાથાપર્યન્તં વિશેષભેદભાવનાધિકારઃ

કથ્યતે . તત્ર વિશેષાન્તરાધિકારચતુષ્ટયં ભવતિ . તેષુ ચતુર્ષુ મધ્યે શુભાદ્યુપયોગત્રયમુખ્યત્વે-

નૈકાદશગાથાપર્યન્તં પ્રથમવિશેષાન્તરાધિકારઃ પ્રારભ્યતે . તત્ર ચત્વારિ સ્થલાનિ ભવન્તિ . તસ્મિન્નાદૌ

નરાદિપર્યાયૈઃ સહ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપસ્ય પૃથક્ત્વપરિજ્ઞાનાર્થં ‘અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ’ ઇત્યાદિ યથાક્રમેણ
ગાથાત્રયમ્ . તદનન્તરં તેષાં સંયોગકારણં ‘અપ્પા ઉવઓગપ્પા’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . તદનન્તરં

શુભાશુભશુદ્ધોપયોગત્રયસૂચનમુખ્યત્વેન ‘જો જાણાદિ જિણિંદે’ ઇત્યાદિ ગાથાત્રયમ્ . તદનન્તરં

કાયવાઙ્મનસાં શુદ્ધાત્મના સહ ભેદકથનરૂપેણ ‘ણાહં દેહો’ ઇત્યાદિ ગાથાત્રયમ્ . એવમેકાદશગાથાભિઃ

પ્ર. ૩૮

આત્મામેં સુનિશ્ચલતયા બસતા હૈ ઉસકે-) ઉપરક્તપનેકા અભાવ હોતા હૈ . ઉસ અભાવસે

પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકી પરમ્પરા અટક જાતી હૈ .

ઇસપ્રકાર પૌદ્ગલિક પ્રાણોંકા ઉચ્છેદ કરને યોગ્ય હૈ ..૧૫૧..

અબ ફિ ર ભી, આત્માકી અત્યન્ત વિભક્તતા સિદ્ધ કરનેકે લિયે, વ્યવહાર જીવત્વકે

હેતુ ઐસી જો ગતિવિશિષ્ટ (દેવ – મનુષ્યાદિ) પર્યાયોંકા સ્વરૂપ કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અસ્તિત્વનિશ્ચિતસ્ય અર્થસ્ય હિ ] અસ્તિત્વસે નિશ્ચિત અર્થકા

(દ્રવ્યકા) [અર્થાન્તરે સંભૂતઃ ] અન્ય અર્થમેં (દ્રવ્યમેં) ઉત્પન્ન [અર્થઃ ] જો અર્થ (-ભાવ) [સ
પર્યાયઃ ] વહ પર્યાય હૈ — [સંસ્થાનાદિપ્રભેદૈઃ ] કિ જો સંસ્થાનાદિ ભેદોં સહિત

હોતી હૈ ..૧૫૨..

અસ્તિત્વનિશ્ચિત અર્થનો કો અન્ય અર્થે ઊપજતો
જે અર્થ તે પર્યાય છે, જ્યાં ભેદ સંસ્થાનાદિનો. ૧૫૨.

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

સ્વલક્ષણભૂતસ્વરૂપાસ્તિત્વનિશ્ચિતસ્યૈકસ્યાર્થસ્ય સ્વલક્ષણભૂતસ્વરૂપાસ્તિત્વનિશ્ચિત એવાન્ય-

સ્મિન્નર્થે વિશિષ્ટરૂપતયા સંભાવિતાત્મલાભોઽર્થોઽનેકદ્રવ્યાત્મકઃ પર્યાયઃ . સ ખલુ પુદ્ગલસ્ય

પુદ્ગલાન્તર ઇવ જીવસ્ય પુદ્ગલે સંસ્થાનાદિવિશિષ્ટતયા સમુપજાયમાનઃ સંભાવ્યત એવ .

ઉપપન્નશ્ચૈવંવિધઃ પર્યાયઃ, અનેકદ્રવ્યસંયોગાત્મત્વેન કેવલજીવવ્યતિરેક માત્રસ્યૈકદ્રવ્યપર્યાયસ્યા-
સ્ખલિતસ્યાન્તરવભાસનાત્ ..૧૫૨..

અથ પર્યાયવ્યક્તીર્દર્શયતિ —

પ્રથમવિશેષાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . તદ્યથા — અથ પુનરપિ શુદ્ધાત્મનો વિશેષભેદભાવનાર્થં

નરનારકાદિપર્યાયરૂપં વ્યવહારજીવત્વહેતું દર્શયતિ — અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ ચિદાનન્દૈકલક્ષણસ્વરૂપાસ્તિ-

ત્વેન નિશ્ચિતસ્ય જ્ઞાતસ્ય હિ સ્ફુ ટમ્ . કસ્ય . અત્થસ્સ પરમાત્મપદાર્થસ્ય અત્થંતરમ્હિ શુદ્ધાત્માર્થાદન્યસ્મિન્

જ્ઞાનાવરણાદિકર્મરૂપે અર્થાન્તરે સંભૂદો સંજાત ઉત્પન્નઃ અત્થો યો નરનારકાદિરૂપોઽર્થઃ, પજ્જાઓ સો

નિર્વિકારશુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણસ્વભાવવ્યઞ્જનપર્યાયાદન્યાદૃશઃ સન્ વિભાવવ્યઞ્જનપર્યાયો ભવતિ સ
ઇત્થંભૂતપર્યાયો જીવસ્ય . કૈઃ કૃત્વા જાતઃ . સંઠાણાદિપ્પભેદેહિં સંસ્થાનાદિરહિતપરમાત્મદ્રવ્યવિલક્ષણૈઃ

સંસ્થાનસંહનનશરીરાદિપ્રભેદૈરિતિ ..૧૫૨.. અથ તાનેવ પર્યાયભેદાન્ વ્યક્તીકરોતિ — ણરણારયતિરિયસુરા

ટીકા : — સ્વલક્ષણભૂત સ્વરૂપ – અસ્તિત્વસે નિશ્ચિત એક અર્થકા (દ્રવ્યકા),

સ્વલક્ષણભૂત સ્વરૂપ – અસ્તિત્વસે હી નિશ્ચિત ઐસે અન્ય અર્થમેં (દ્રવ્યમેં) વિશિષ્ટરૂપસે (-ભિન્ન –

ભિન્ન રૂપસે) ઉત્પન્ન હોતા હુઆ જો અર્થ (-ભાવ), વહ અનેકદ્રવ્યાત્મક પર્યાય હૈ વહ
અનેકદ્રવ્યાત્મક પર્યાય વાસ્તવમેં, જૈસે પુદ્ગલકી અન્ય પુદ્ગલમેં (અનેકદ્રવ્યાત્મક ઉત્પન્ન
હોતી હુઈ દેખી જાતી હૈ ઉસીપ્રકાર, જીવકી પુદ્ગલમેં સંસ્થાનાદિસે વિશિષ્ટતયા (-સંસ્થાન
ઇત્યાદિકે ભેદ સહિત) ઉત્પન્ન હોતી હુઈ અનુભવમેં અવશ્ય આતી હૈ . ઔર ઐસી પર્યાય ઉપપન્ન

(-યોગ્ય ઘટિત, ન્યાયયુક્ત) હૈ; ક્યોંકિ જો કેવલ જીવકી વ્યતિરેકમાત્ર હૈ ઐસી અસ્ખલિત
એકદ્રવ્યપર્યાય હી અનેક દ્રવ્યોંકે સંયોગાત્મકરૂપસે ભીતર અવભાસિત હોતી હૈ .

ભાવાર્થ : — યદ્યપિ પ્રત્યેક દ્રવ્યકા સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ સદા હી ભિન્ન – ભિન્ન રહતા હૈ

તથાપિ, જૈસે પુદ્ગલોંકી અન્ય પુદ્ગલકે સંબંધસે સ્કંધરૂપ પર્યાય હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર
જીવકી પુદ્ગલોંકે સંબંધસે દેવાદિક પર્યાય હોતી હૈ . જીવકી ઐસી અનેકદ્રવ્યાત્મક

દેવાદિપર્યાય અયુક્ત નહીં હૈ; ક્યોંકિ ભીતર દેખને પર, અનેક દ્રવ્યોંકા સંયોગ હોને પર ભી,
જીવ કહીં પુદ્ગલોંકે સાથ એકરૂપ પર્યાય નહીં કરતા, પરન્તુ વહાઁ ભી માત્ર જીવકી
(-પુદ્ગલપર્યાયસે ભિન્ન-) અસ્ખલિત (-અપનેસે ચ્યુત ન હોનેવાલી) એકદ્રવ્યપર્યાય હી સદા
પ્રવર્તમાન રહતી હૈ ..૧૫૨..

અબ પર્યાયકે ભેદ બતલાતે હૈં : —

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

ણરણારયતિરિયસુરા સંઠાણાદીહિં અણ્ણહા જાદા .

પજ્જાયા જીવાણં ઉદયાદિહિં ણામકમ્મસ્સ ..૧૫૩..

નરનારકતિર્યક્સુરાઃ સંસ્થાનાદિભિરન્યથા જાતાઃ .

પર્યાયા જીવાનામુદયાદિભિર્નામકર્મણઃ ..૧૫૩..

નારકસ્તિર્યઙ્મનુષ્યો દેવ ઇતિ કિલ પર્યાયા જીવાનામ્ . તે ખલુ નામકર્મપુદ્ગલ-

વિપાકકારણત્વેનાનેકદ્રવ્યસંયોગાત્મકત્વાત્ કુકૂલાંગારાદિપર્યાયા જાતવેદસઃ ક્ષોદખિલ્વ-

સંસ્થાનાદિભિરિવ સંસ્થાનાદિભિરન્યથૈવ ભૂતા ભવન્તિ ..૧૫૩..

નરનારકતિર્યગ્દેવરૂપા અવસ્થાવિશેષાઃ . સંઠાણાદીહિં અણ્ણહા જાદા સંસ્થાનાદિભિરન્યથા જાતાઃ,

મનુષ્યભવે યત્સમચતુરસ્રાદિસંસ્થાનમૌદારિકશરીરાદિકં ચ તદપેક્ષયા ભવાન્તરેઽન્યદ્વિસદ્રશં સંસ્થાનાદિકં

ભવતિ . તેન કારણેન તે નરનારકાદિપર્યાયા અન્યથા જાતા ભિન્ના ભણ્યન્તે; ન ચ

શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવપરમાત્મદ્રવ્યત્વેન . કસ્માત્ . તૃણકાષ્ઠપત્રાકારાદિભેદભિન્નસ્યાગ્નેરિવ સ્વરૂપં તદેવ .

પજ્જાયા જીવાણં તે ચ નરનારકાદયો જીવાનાં વિભાવવ્યઞ્જનપર્યાયા ભણ્યન્તે . કૈઃ કૃત્વા . ઉદયાદિહિં

ણામકમ્મસ્સ ઉદયાદિભિર્નામકર્મણો નિર્દોષપરમાત્મશબ્દવાચ્યાન્નિર્ણામનિર્ગોત્રાદિલક્ષણાચ્છુદ્ધાત્મદ્રવ્યાદ-

ન્યાદૃશૈર્નામકર્મજનિતૈર્બન્ધોદયોદીરણાદિભિરિતિ . યત એવ તે કર્મોદયજનિતાસ્તતો જ્ઞાયતે

અન્વયાર્થ : — [નરનારકતિર્યક્સુરાઃ ] મનુષ્ય, નારક, તિર્યંચ ઔર દેવ — યે

[નામકર્મણઃ ઉદયાદિભિઃ ] નામકર્મકે ઉદયાદિક કે કારણ [જીવાનાં પર્યાયાઃ ] જીવોંકી
પર્યાયેં હૈં — [સંસ્થાનાદિભિઃ ] જો કિ સંસ્થાનાદિકે દ્વારા [અન્યથા જાતાઃ ] અન્ય – અન્ય

પ્રકારકી હોતી હૈં ..૧૫૩..

ટીકા : — નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય ઔર દેવ — યે જીવોંકી પર્યાયેં હૈં . વે

નામકર્મરૂપ પુદ્ગલકે વિપાકકે કારણ અનેક દ્રવ્યોંકી સંયોગાત્મક હૈં; ઇસલિયે જૈસે
તૃષકી અગ્નિ ઔર અંગાર ઇત્યાદિ અગ્નિકી પર્યાયેં ચૂરા ઔર ડલી ઇત્યાદિ આકારોંસે અન્ય-
અન્ય પ્રકારકી હોતી હૈં, ઉસીપ્રકાર જીવકી વે નારકાદિ પર્યાયેં સંસ્થાનાદિકે દ્વારા અન્ય-
અન્ય પ્રકારકી હી હોતી હૈં ..૧૫૩..

તિર્યંચ, નારક, દેવ, નર — એ નામકર્મોદય વડે

છે જીવના પર્યાય, જેહ વિશિષ્ટ સંસ્થાનાદિકે. ૧૫૩.

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

અથાત્મનોઽન્યદ્રવ્યસંકીર્ણત્વેઽપ્યર્થનિશ્ચાયકમસ્તિત્વં સ્વપરવિભાગહેતુત્વેનોદ્યોતયતિ —

તં સબ્ભાવણિબદ્ધં દવ્વસહાવં તિહા સમક્ખાદં .

જાણદિ જો સવિયપ્પં ણ મુહદિ સો અણ્ણદવિયમ્હિ ..૧૫૪..

તં સદ્ભાવનિબદ્ધં દ્રવ્યસ્વભાવં ત્રિધા સમાખ્યાતમ્ .

જાનાતિ યઃ સવિકલ્પં ન મુહ્યતિ સોઽન્યદ્રવ્યે ..૧૫૪..

યત્ખલુ સ્વલક્ષણભૂતં સ્વરૂપાસ્તિત્વમર્થનિશ્ચાયકમાખ્યાતં સ ખલુ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવ એવ,

સદ્ભાવનિબદ્ધત્વાદ્ દ્રવ્યસ્વભાવસ્ય . અથાસૌ દ્રવ્યસ્વભાવો દ્રવ્યગુણપર્યાયત્વેન સ્થિત્યુત્પાદવ્યયત્વેન

ચ ત્રિતયીં વિકલ્પભૂમિકામધિરૂઢઃ પરિજ્ઞાયમાનઃ પરદ્રવ્યે મોહમપોહ્ય સ્વપરવિભાગહેતુર્ભવતિ,

શુદ્ધાત્મસ્વરૂપં ન સંભવન્તીતિ ..૧૫૩.. અથ સ્વરૂપાસ્તિત્વલક્ષણં પરમાત્મદ્રવ્યં યોઽસૌ જાનાતિ સ

પરદ્રવ્યે મોહં ન કરોતીતિ પ્રકાશયતિ — જાણદિ જાનાતિ . જો યઃ કર્તા . કમ્ . તં પૂર્વોક્તં દવ્વસહાવં

પરમાત્મદ્રવ્યસ્વભાવમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . સબ્ભાવણિબદ્ધં સ્વભાવઃ સ્વરૂપસત્તા તત્ર નિબદ્ધમાધીનં તન્મયં

અબ, આત્માકા અન્ય દ્રવ્યકે સાથ સંયુક્તપના હોને પર ભી ૧અર્થ નિશ્ચાયક અસ્તિત્વકો

સ્વ – પર વિભાગકે હેતુકે રૂપમેં સમઝાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો જીવ [તં ] ઉસ (પૂર્વોક્ત) [સદ્ભાવનિબદ્ધં ]

અસ્તિત્વનિષ્પન્ન, [ત્રિધા સમાખ્યાતં ] તીન પ્રકારસે કથિત, [સવિકલ્પં ] ભેદોંવાલે
[દ્રવ્યસ્વભાવં ] દ્રવ્યસ્વભાવકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ, [સઃ ] વહ [અન્યદ્રવ્યે ] અન્ય દ્રવ્યમેં
[ન મુહ્યતિ ] મોહકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા ..૧૫૪..

ટીકા : — જો, દ્રવ્યકો નિશ્ચિત કરનેવાલા, સ્વલક્ષણભૂત સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ કહા ગયા

હૈ વહ વાસ્તવમેં દ્રવ્યકા સ્વભાવ હી હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકા સ્વભાવ અસ્તિત્વનિષ્પન્ન (અસ્તિત્વકા
બના હુઆ) હૈ . દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાયરૂપસે તથા ધ્રૌવ્ય – ઉત્પાદ – વ્યયરૂપસે ૨ત્રયાત્મક

ભેદભૂમિકામેં આરૂઢ ઐસા યહ દ્રવ્યસ્વભાવ જ્ઞાત હોતા હુઆ, પરદ્રવ્યકે પ્રતિ મોહકો દૂર કરકે

૧. અર્થ નિશ્ચાયક = દ્રવ્યકા નિશ્ચય કરનેવાલા; (દ્રવ્યકા નિર્ણય કરનેકા સાધન જો સ્વરૂપાસ્તિત્વ હૈ વહ

સ્વ -પરકા ભેદ કરનેમેં સાધનભૂત હૈ, ઇસપ્રકાર ઇસ ગાથામેં સમઝાતે હૈં .)

૨. ત્રયાત્મક = તીનસ્વરૂપ; તીનકે સમૂહરૂપ (દ્રવ્યકા સ્વભાવ દ્રવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાય ઐસે તીન ભેદોંવાલા

તથા ધ્રૌવ્ય, ઉત્પાદ ઔર વ્યય ઐસે તીન ભેદોંવાલા હૈ .)

અસ્તિત્વથી નિષ્પન્ન દ્રવ્યસ્વભાવને ત્રિવિકલ્પને
જે જાણતો, તે આતમા નહિ મોહ પરદ્રવ્યે લહે. ૧૫૪.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

તતઃ સ્વરૂપાસ્તિત્વમેવ સ્વપરવિભાગસિદ્ધયે પ્રતિપદમવધાર્યમ્ . તથા હિ — યચ્ચેતનત્વાન્વયલક્ષણં

દ્રવ્યં, યશ્ચેતનાવિશેષત્વલક્ષણો ગુણો, યશ્ચેતનત્વવ્યતિરેકલક્ષણઃ પર્યાયસ્તત્ત્રયાત્મકં, યા
પૂર્વોત્તરવ્યતિરેકસ્પર્શિના ચેતનત્વેન સ્થિતિર્યાવુત્તરપૂર્વવ્યતિરેકત્વેન ચેતનસ્યોત્પાદવ્યયૌ
તત્ત્રયાત્મકં ચ સ્વરૂપાસ્તિત્વં યસ્ય નુ સ્વભાવોઽહં સ ખલ્વયમન્યઃ . યચ્ચાચેતનત્વાન્વયલક્ષણં

દ્રવ્યં, યોઽચેતનાવિશેષત્વલક્ષણો ગુણો, યોઽચેતનત્વવ્યતિરેકલક્ષણઃ પર્યાયસ્તત્ત્રયાત્મકં, યા
પૂર્વોત્તરવ્યતિરેકસ્પર્શિનાચેતનત્વેન સ્થિતિર્યાવુત્તરપૂર્વવ્યતિરેકત્વેનાચેતનસ્યોત્પાદવ્યયૌ તત્ત્રયાત્મકં
ચ સ્વરૂપાસ્તિત્વં યસ્ય તુ સ્વભાવઃ પુદ્ગલસ્ય સ ખલ્વયમન્યઃ . નાસ્તિ મે મોહોઽસ્તિ

સ્વપરવિભાગઃ ..૧૫૪..

સદ્ભાવનિબદ્ધમ્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . તિહા સમક્ખાદં ત્રિધા સમાખ્યાતં કથિતમ્ . કેવલજ્ઞાનાદયો

ગુણાઃ સિદ્ધત્વાદિવિશુદ્ધપર્યાયાસ્તદુભયાધારભૂતં પરમાત્મદ્રવ્યત્વમિત્યુક્તલક્ષણત્રયાત્મકં તથૈવ
શુદ્ધોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયાત્મકં ચ યત્પૂર્વોક્તં સ્વરૂપાસ્તિત્વં તેન કૃત્વા ત્રિધા સમ્યગાખ્યાતં કથિતં
પ્રતિપાદિતમ્ . પુનરપિ કથંભૂતં આત્મસ્વભાવમ્ . સવિયપ્પં સવિકલ્પં પૂર્વોક્તદ્રવ્યગુણપર્યાયરૂપેણ

સભેદમ્ . ય ઇત્થંભૂતમાત્મસ્વભાવં જાનાતિ, ણ મુહદિ સો અણ્ણદવિયમ્હિ ન મુહ્યતિ સોઽન્યદ્રવ્યે, સ તુ

સ્વ – પરકે વિભાગકા હેતુ હોતા હૈ, ઇસલિયે સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ હી સ્વ – પરકે વિભાગકી સિદ્ધિકે

લિયે પદ – પદ પર અવધારના (લક્ષ્યયેં લેના) ચાહિયે . વહ ઇસપ્રકાર હૈ : —

(૧) ચેતનત્વકા અન્વય જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા જો દ્રવ્ય, (૨) ચેતનાવિશેષત્વ

(ચેતનાકા વિશેષપના) જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા જો ગુણ ઔર (૩) ચેતનત્વકા વ્યતિરેક જિસકા
લક્ષણ હૈ ઐસી જો પર્યાય — યહ ત્રયાત્મક (ઐસા સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ), તથા (૧) પૂર્વ ઔર

ઉત્તર વ્યતિરેકકો સ્પર્શકરનેવાલે ચેતનત્વરૂપસે જો ધ્રૌવ્ય ઔર (૨ – ૩) ચેતનકે ઉત્તર તથા પૂર્વ

વ્યતિરેકરૂપસે જો ઉત્પાદ ઔર વ્યય — યહ ત્રયાત્મક (ઐસા) સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ જિસકા

સ્વભાવ હૈ ઐસા મૈં વાસ્તવમેં યહ અન્ય હૂઁ, (અર્થાત્ મૈં પુદ્ગલસે યે ભિન્ન રહા) . ઔર (૧)

અચેતનત્વકા અન્વય જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા જો દ્રવ્ય, (૨) અચેતના વિશેષત્વ જિસકા લક્ષણ
હૈ ઐસા જો ગુણ ઔર (૩) અચેતનત્વકા વ્યતિરેક જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી જો પર્યાય — યહ

ત્રયાત્મક (ઐસા સ્વરૂપઅસ્તિત્વ) તથા (૧) પૂર્વ ઔર ઉત્તર વ્યતિરેકકો સ્પર્શકરનેવાલે
અચેતનત્વરૂપસે જો ધ્રૌવ્ય ઔર (૨ – ૩) અચેતનકે ઉત્તર તથા પૂર્વ વ્યતિરેકરૂપસે જો ઉત્પાદ

ઔર વ્યય — યહ ત્રયાત્મક ઐસા સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ જિસ પુદ્ગલકા સ્વભાવ હૈ વહ વાસ્તવમેં

(મુઝસે) અન્ય હૈ . (ઇસલિયે) મુઝે મોહ નહીં હૈ; સ્વ -પરકા વિભાગ હૈ .

૧. પૂર્વ અર્થાત્ પહલેકા; ઔર ઉત્તર અર્થાત્ બાદકા . (ચેતન પૂર્વ ઔર ઉત્તરકી દોનોં પર્યાયોંકો સ્પર્શ કરતા

હૈ; ઇસ અપેક્ષાસે ધ્રૌવ્ય હૈ; બાદકી અર્થાત્ વર્તમાન પર્યાયકી અપેક્ષાસે ઉત્પાદ હૈ ઔર પહલેકી પર્યાયકી
અપેક્ષાસે વ્યય હૈ .)

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

અથાત્મનોઽત્યન્તવિભક્તત્વાય પરદ્રવ્યસંયોગકારણસ્વરૂપમાલોચયતિ —

અપ્પા ઉવઓગપ્પા ઉવઓગો ણાણદંસણં ભણિદો .

સો વિ સુહો અસુહો વા ઉવઓગો અપ્પણો હવદિ ..૧૫૫..

આત્મા ઉપયોગાત્મા ઉપયોગો જ્ઞાનદર્શનં ભણિતઃ .

સોઽપિ શુભોઽશુભો વા ઉપયોગ આત્મનો ભવતિ ..૧૫૫..

ભેદજ્ઞાની વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવમાત્મતત્ત્વં વિહાય દેહરાગાદિપરદ્રવ્યે મોહં ન ગચ્છતીત્યર્થઃ ..૧૫૪..

એવં નરનારકાદિપર્યાયૈઃ સહ પરમાત્મનો વિશેષભેદકથનરૂપેણ પ્રથમસ્થલે ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથાત્મનઃ

પૂર્વોક્તપ્રકારેણ નરનારકાદિપર્યાયૈઃ સહ ભિન્નત્વપરિજ્ઞાનં જાતં, તાવદિદાનીં તેષાં સંયોગકારણં
કથ્યતે — અપ્પા આત્મા ભવતિ . કથંભૂતઃ . ઉવઓગપ્પા ચૈતન્યાનુવિધાયી યોઽસાવુપયોગસ્તેન

નિર્વૃત્તત્વાદુપયોગાત્મા . ઉવઓગો ણાણદંસણં ભણિદો સ ચોપયોગઃ સવિકલ્પં જ્ઞાનં નિર્વિકલ્પં દર્શનમિતિ

ભણિતઃ . સો વિ સુહો સોઽપિ જ્ઞાનદર્શનોપયોગો ધર્માનુરાગરૂપઃ શુભઃ, અસુહો વિષયાનુરાગરૂપો

ભાવાર્થ : — મનુષ્ય, દેવ ઇત્યાદિ અનેકદ્રવ્યાત્મક પર્યાયોંમેં ભી જીવકા

સ્વરૂપઅસ્તિત્વ ઔર પ્રત્યેક પરમાણુકા સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ સર્વથા ભિન્ન – ભિન્ન હૈ . સૂક્ષ્મતાસે

દેખને પર વહાઁ જીવ ઔર પુદ્ગલકા સ્વરૂપ – અસ્તિત્વ (અર્થાત્ અપને – અપને દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય

ઔર ધ્રૌવ્ય – ઉત્પાદ – વ્યય) સ્પષ્ટતયા ભિન્ન જાના જા સકતા હૈ . સ્વ – પરકા ભેદ કરનેકે લિયે

જીવકો ઇસ સ્વરૂપાસ્તિત્વકો પદ – પદ પર લક્ષ્યમેં લેના યોગ્ય હૈ . યથા – યહ (જાનનેમેં આતા

હુઆ) ચેતન દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય ઔર ચેતન ધ્રૌવ્ય – ઉત્પાદ – વ્યય જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા મૈં ઇસ

(પુદ્ગલ) સે ભિન્ન રહા; ઔર યહ અચેતન દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય તથા અચેતન ધ્રૌવ્ય – ઉત્પાદ – વ્યય

જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા પુદ્ગલ યહ (મુઝસે) ભિન્ન રહા . ઇસલિયે મુઝે પરકે પ્રતિ મોહ નહીં

હૈ; સ્વ – પરકા ભેદ હૈ ..૧૫૪..

અબ, આત્માકો અત્યન્ત વિભક્ત કરનેકે લિયે પરદ્રવ્યકે સંયોગકે કારણકા સ્વરૂપ

કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [આત્મા ઉપયોગાત્મા ] આત્મા ઉપયોગાત્મક હૈ; [ઉપયોગઃ ] ઉપયોગ

[જ્ઞાનદર્શનં ભણિતઃ ] જ્ઞાન – દર્શન કહા ગયા હૈ; [અપિ ] ઔર [આત્મનઃ ] આત્માકા [સઃ

ઉપયોગઃ ] વહ ઉપયોગ [શુભઃ અશુભઃ વા ] શુભ અથવા અશુભ [ભવતિ ] હોતા હૈ ..૧૫૫..

છે આતમા ઉપયોગરૂપ, ઉપયોગ દર્શન – જ્ઞાન છે;

ઉપયોગ એ આત્મા તણો શુભ વા અશુભરૂપ હોય છે. ૧૫૫.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

આત્મનો હિ પરદ્રવ્યસંયોગકારણમુપયોગવિશેષઃ . ઉપયોગો હિ તાવદાત્મનઃ સ્વભાવ-

શ્ચૈતન્યાનુવિધાયિપરિણામત્વાત્ . સ તુ જ્ઞાનં દર્શનં ચ, સાકારનિરાકારત્વેનોભયરૂપત્વા-

ચ્ચૈતન્યસ્ય . અથાયમુપયોગો દ્વેધા વિશિષ્યતે શુદ્ધાશુદ્ધત્વેન . તત્ર શુદ્ધો નિરુપરાગઃ, અશુદ્ધઃ

સોપરાગઃ . સ તુ વિશુદ્ધિસંક્લેશરૂપત્વેન દ્વૈવિધ્યાદુપરાગસ્ય દ્વિવિધઃ શુભોઽશુભશ્ચ ..૧૫૫..

અથાત્ર ક ઉપયોગઃ પરદ્રવ્યસંયોગકારણમિત્યાવેદયતિ —

ઉવઓગો જદિ હિ સુહો પુણ્ણં જીવસ્સ સંચયં જાદિ .

અસુહો વા તધ પાવં તેસિમભાવે ણ ચયમત્થિ ..૧૫૬..

દ્વેષમોહરૂપશ્ચાશુભઃ . વા વા શબ્દેન શુભાશુભાનુરાગરહિતત્વેન શુદ્ધઃ . ઉવઓગો અપ્પણો હવદિ ઇત્થં-

ભૂતસ્ત્રિલક્ષણ ઉપયોગ આત્મનઃ સંબન્ધી ભવતીત્યર્થઃ ..૧૫૫.. અથોપયોગસ્તાવન્નરનારકાદિપર્યાય-

કારણભૂતસ્ય કર્મરૂપસ્ય પરદ્રવ્યસ્ય સંયોગકારણં ભવતિ . તાવદિદાનીં કસ્ય કર્મણઃ ક ઉપયોગઃ કારણં

ટીકા : — વાસ્તવમેં આત્માકો પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ ૧ઉપયોગવિશેષ હૈ . પ્રથમ

તો ઉપયોગ વાસ્તવમેં આત્માકા સ્વભાવ હૈ ક્યોંકિ વહ ચૈતન્ય – અનુવિધાયી (ઉપયોગ ચૈતન્યકા

અનુસરણ કરકે હોનેવાલા) પરિણામ હૈ . ઔર વહ ઉપયોગ જ્ઞાન તથા દર્શન હૈ, ક્યોંકિ ચૈતન્ય

૨સાકાર ઔર ૩નિરાકાર ઐસા ઉભયરૂપ હૈ . અબ ઇસ ઉપયોગકે શુદ્ધ ઔર અશુદ્ધ ઐસે દો ભેદ

કિયે ગયે હૈં . ઉસમેં, શુદ્ધ ઉપયોગ નિરુપરાગ (-નિર્વિકાર) હૈ; ઔર અશુદ્ધ ઉપયોગ સોપરાગ

(-સવિકાર) હૈ . ઔર વહ અશુદ્ધ ઉપયોગ શુભ ઔર અશુભ ઐસે દો પ્રકારકા હૈ, ક્યોંકિ

ઉપરાગ વિશુદ્ધિરૂપ ઔર સંક્લેશરૂપ ઐસા દો પ્રકારકા હૈ (અર્થાત્ વિકાર મન્દકષાયરૂપ ઔર
તીવ્રકષાયરૂપ ઐસા દો પ્રકારકા હૈ ) .

ભાવાર્થ : — આત્મા ઉપયોગસ્વરૂપ હૈ . પ્રથમ તો ઉપયોગકે દો ભેદ હૈં — શુદ્ધ ઔર

અશુદ્ધ . ઔર ફિ ર અશુદ્ધ ઉપયોગકે દો ભેદ હૈં, શુભ તથા અશુભ ..૧૫૫..

અબ કહતે હૈં કિ ઇનમેં કૌનસા ઉપયોગ પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ હૈ : —

૧. ઉપયોગવિશેષ = ઉપયોગકા ભેદ, પ્રકાર યા અમુક પ્રકારકા ઉપયોગ . (અશુદ્ધોપયોગ પરદ્રવ્યકે સંયોગકા

કારણ હૈ; યહ ૧૫૬ વીં ગાથામેં કહેંગે .)

૨. સાકાર = આકારવાલા યા ભેદવાલા; સવિકલ્પ; વિશેષ .

૩. નિરાકાર = આકાર રહિત; ભેદરહિત; નિર્વિકલ્પ; સામાન્ય .

ઉપયોગ જો શુભ હોય, સંચય થાય પુણ્ય તણો તહીં,
ને પાપસંચય અશુભથી; જ્યાં ઉભય નહિ સંચય નહીં. ૧૫૬.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

ઉપયોગો યદિ હિ શુભઃ પુણ્યં જીવસ્ય સંચયં યાતિ .

અશુભો વા તથા પાપં તયોરભાવે ન ચયોઽસ્તિ ..૧૫૬..

ઉપયોગો હિ જીવસ્ય પરદ્રવ્યસંયોગકારણમશુદ્ધઃ . સ તુ વિશુદ્ધિસંક્લેશરૂપોપરાગવશાત્

શુભાશુભત્વેનોપાત્તદ્વૈવિધ્યઃ, પુણ્યપાપત્વેનોપાત્તદ્વૈવિધ્યસ્ય પરદ્રવ્યસ્ય સંયોગકારણત્વેન નિર્વર્ત-
યતિ . યદા તુ દ્વિવિધસ્યાપ્યસ્યાશુદ્ધસ્યાભાવઃ ક્રિયતે તદા ખલૂપયોગઃ શુદ્ધ એવાવતિષ્ઠતે .

સ પુનરકારણમેવ પરદ્રવ્યસંયોગસ્ય ..૧૫૬..

અથ શુભોપયોગસ્વરૂપં પ્રરૂપયતિ —

ભવતીતિ વિચારયતિ — ઉવઓગો જદિ હિ સુહો ઉપયોગો યદિ ચેત્ હિ સ્ફુ ટં શુભો ભવતિ . પુણ્ણં જીવસ્સ

સંચયં જાદિ તદા કાલે દ્રવ્યપુણ્યં કર્તૃ જીવસ્ય સંચયમુપચયં વૃદ્ધિં યાતિ બધ્યત ઇત્યર્થઃ . અસુહો વા

તહ પાવં અશુભોપયોગો વા તથા તેનૈવ પ્રકારેણ પુણ્યવદ્દ્રવ્યપાપં સંચયં યાતિ . તેસિમભાવે ણ ચયમત્થિ

તયોરભાવે ન ચયોઽસ્તિ . નિર્દોષિનિજપરમાત્મભાવનારૂપેણ શુદ્ધોપયોગબલેન યદા તયોર્દ્વયોઃ શુભાશુભો-

પયોગયોરભાવઃ ક્રિયતે તદોભયઃ સંચયઃ કર્મબન્ધો નાસ્તીત્યર્થઃ ..૧૫૬.. એવં શુભાશુભશુદ્ધોપયોગ-

ત્રયસ્ય સામાન્યકથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ વિશેષેણ શુભોપયોગસ્વરૂપં

અન્વયાર્થ : — [ઉપયોગઃ ] ઉપયોગ [યદિ હિ ] યદિ [શુભઃ ] શુભ હો [જીવસ્ય ]

તો જીવકે [પુણ્યં ] પુણ્ય [સંચયં યાતિ ] સંચયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ [તથા વા અશુભઃ ] ઔર
યદિ અશુભ હો [પાપં ] તો પાપ સંચય હોતા હૈ . [તયોઃ અભાવે ] ઉનકે (દોનોંકે) અભાવમેં

[ચયઃ નાસ્તિ ] સંચય નહીં હોતા ..૧૫૬..

ટીકા : — જીવકો પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ અશુદ્ધ ઉપયોગ હૈ . ઔર વહ વિશુદ્ધિ

તથા સંક્લેશરૂપ ઉપરાગકે કારણ શુભ ઔર અશુભરૂપસે દ્વિવિધતાકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ, જો
પુણ્ય ઔર પાપરૂપસે દ્વિવિધતાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઐસા જો પરદ્રવ્ય ઉસકે સંયોગકે કારણરૂપસે
કામ કરતા હૈ . (ઉપરાગ મન્દકષાયરૂપ ઔર તીવ્રકષાયરૂપસે દો પ્રકારકા હૈ, ઇસલિયે

અશુદ્ધ ઉપયોગ ભી શુભ – અશુભકે ભેદસે દો પ્રકારકા હૈ; ઉસમેંસે શુભોપયોગ પુણ્યરૂપ

પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ હોતા હૈ ઔર અશુભોપયોગ પાપરૂપ પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ
હોતા હૈ .) કિન્તુ જબ દોનોં પ્રકારકે અશુદ્ધોપયોગકા અભાવ કિયા જાતા હૈ તબ વાસ્તવમેં

ઉપયોગ શુદ્ધ હી રહતા હૈ; ઔર વહ તો પરદ્રવ્યકે સંયોગકા અકારણ હી હૈ . (અર્થાત્

શુદ્ધોપયોગ પરદ્રવ્યકે સંયોગકા કારણ નહીં હૈ ) ..૧૫૬..

અબ શુભોપયોગકા સ્વરૂપ કહતે હૈં : —

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

જો જાણાદિ જિણિંદે પેચ્છદિ સિદ્ધે તહેવ અણગારે .

જીવેસુ સાણુકંપો ઉવઓગો સો સુહો તસ્સ ..૧૫૭..

યો જાનાતિ જિનેન્દ્રાન્ પશ્યતિ સિદ્ધાંસ્તથૈવાનાગારાન્ .

જીવેષુ સાનુકમ્પ ઉપયોગઃ સ શુભસ્તસ્ય ..૧૫૭..

વિશિષ્ટક્ષયોપશમદશાવિશ્રાન્તદર્શનચારિત્રમોહનીયપુદ્ગલાનુવૃત્તિપરત્વેન પરિગૃહીત-

શોભનોપરાગત્વાત્ પરમભટ્ટારકમહાદેવાધિદેવપરમેશ્વરાર્હત્સિદ્ધસાધુશ્રદ્ધાને સમસ્તભૂતગ્રામાનુ-

કમ્પાચરણે ચ પ્રવૃત્તઃ શુભ ઉપયોગઃ ..૧૫૭..

અથાશુભોપયોગસ્વરૂપં પ્રરૂપયતિ —

વ્યાખ્યાતિ — જો જાણાદિ જિણિંદે યઃ કર્તા જાનાતિ . કાન્ . અનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયસહિતાન્ ક્ષુધાદ્યષ્ટા-

દશદોષરહિતાંશ્ચ જિનેન્દ્રાન્ . પેચ્છદિ સિદ્ધે પશ્યતિ . કાન્ . જ્ઞાનાવરણાદ્યષ્ટકર્મરહિતાન્સમ્યક્ત્વાદ્યષ્ટ-

ગુણાન્તર્ભૂતાનન્તગુણસહિતાંશ્ચ સિદ્ધાન્ . તહેવ અણગારે તથૈવાનાગારાન્ . અનાગારશબ્દવાચ્યાન્નિશ્ચય-

વ્યવહારપઞ્ચાચારાદિયથોક્તલક્ષણાનાચાર્યોપાધ્યાયસાધૂન્ . જીવેસુ સાણુકંપો ત્રસસ્થાવરજીવેષુ સાનુકમ્પઃ

સદયઃ . ઉવઓગો સો સુહો સ ઇત્થંભૂત ઉપયોગઃ શુભો ભણ્યતે . સ ચ કસ્ય ભવતિ . તસ્સ તસ્ય પૂર્વોક્ત-

પ્ર. ૩૯

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [જિનેન્દ્રાન્ ] જિનેન્દ્રોંકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ, [સિદ્ધાન્

તથૈવ અનાગારાન્ ] સિદ્ધોં તથા અનાગારોંકી (આચાર્ય, ઉપાધ્યાય ઔર સર્વસાધુઓંકી)
[પશ્યતિ ] શ્રદ્ધા કરતા હૈ, [જીવેષુ સાનુકમ્પઃ ] ઔર જીવોંકે પ્રતિ અનુકમ્પાયુક્ત હૈ, [તસ્ય ]
ઉસકે [સઃ ] વહ [શુભઃ ઉપયોગઃ ] શુભ ઉપયોગ હૈ ..૧૫૭..

ટીકા : — વિશિષ્ટ (વિશેષ પ્રકારકી) ક્ષયોપશમદશામેં રહનેવાલે દર્શનમોહનીય ઔર

ચારિત્રમોહનીયરૂપ પુદ્ગલોંકે અનુસાર પરિણતિમેં લગા હોનેસે શુભ ૧ઉપરાગકા ગ્રહણ કિયા

હોનેસે, જો (ઉપયોગ) પરમ ભટ્ટારક મહા દેવાધિદેવ, પરમેશ્વર ઐસે અર્હંત, સિદ્ધ ઔર સાધુકી
શ્રદ્ધા કરનેમેં તથા સમસ્ત જીવસમૂહકી અનુકમ્પાકા આચરણ કરનેમેં પ્રવૃત્ત હૈ, વહ શુભોપયોગ
હૈ ..૧૫૭..

અબ અશુભોપયોગકા સ્વરૂપ કહતે હૈં : —

૧. ઉપરાગકા અર્થ ગાથા ૧૨૬કે ટિપ્પણમેં દેખેં .

જાણે જિનોને જેહ, શ્રદ્ધે સિદ્ધને, અણગારને,
જે સાનુકંપ જીવો પ્રતિ, ઉપયોગ છે શુભ તેહને. ૧૫૭.

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

વિસયકસાઓગાઢો દુસ્સુદિદુચ્ચિત્તદુટ્ઠગોટ્ઠિજુદો .

ઉગ્ગો ઉમ્મગ્ગપરો ઉવઓગો જસ્સ સો અસુહો ..૧૫૮..

વિષયકષાયાવગાઢો દુઃશ્રુતિદુશ્ચિત્તદુષ્ટગોષ્ઠિયુતઃ .

ઉગ્ર ઉન્માર્ગપર ઉપયોગો યસ્ય સોઽશુભઃ ..૧૫૮..

વિશિષ્ટોદયદશાવિશ્રાન્તદર્શનચારિત્રમોહનીયપુદ્ગલાનુવૃત્તિપરત્વેન પરિગૃહીતાશોભનોપ-

રાગત્વાત્પરમભટ્ટારકમહાદેવાધિદેવપરમેશ્વરાર્હત્સિદ્ધસાધુભ્યોઽન્યત્રોન્માર્ગશ્રદ્ધાને વિષયકષાય-
દુઃશ્રવણદુરાશયદુષ્ટસેવનોગ્રતાચરણે ચ પ્રવૃત્તોઽશુભોપયોગઃ ..૧૫૮..

લક્ષણજીવસ્યેત્યભિપ્રાયઃ ..૧૫૭.. અથાશુભોપયોગસ્વરૂપં નિરૂપયતિ — વિસયકસાઓગાઢો વિષય-

કષાયાવગાઢઃ . દુસ્સુદિદુચ્ચિત્તદુટ્ઠગોટ્ઠિજુદો દુઃશ્રુતિદુશ્ચિત્તદુષ્ટગોષ્ઠિયુતઃ . ઉગ્ગો ઉગ્રઃ . ઉમ્મગ્ગપરો ઉન્માર્ગપરઃ .

ઉવઓગો એવં વિશેષણચતુષ્ટયયુક્ત ઉપયોગઃ પરિણામઃ જસ્સ યસ્ય જીવસ્ય ભવતિ સો અસુહો સ

ઉપયોગસ્ત્વશુભો ભણ્યતે, અભેદેન પુરુષો વા . તથા હિ — વિષયકષાયરહિતશુદ્ધચૈતન્યપરિણતેઃ પ્રતિપક્ષ-

ભૂતો વિષયકષાયાવગાઢો વિષયકષાયપરિણતઃ . શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રતિપાદિકા શ્રુતિઃ સુશ્રુતિસ્તદ્વિલક્ષણા

દુઃશ્રુતિઃ મિથ્યાશાસ્ત્રશ્રુતિર્વા; નિશ્ચિન્તાત્મધ્યાનપરિણતં સુચિત્તં, તદ્વિનાશકં દુશ્ચિત્તં, સ્વપરનિમિત્તેષ્ટ-
કામભોગચિન્તાપરિણતં રાગાદ્યપધ્યાનં વા; પરમચૈતન્યપરિણતેર્વિનાશિકા દુષ્ટગોષ્ઠી, તત્પ્રતિપક્ષભૂત-
કુશીલપુરુષગોષ્ઠી વા . ઇત્થંભૂતદુઃશ્રુતિદુશ્ચિત્તદુષ્ટગોષ્ઠીભિર્યુતો દુઃશ્રુતિદુશ્ચિત્તદુષ્ટગોષ્ઠિયુક્તઃ . પરમોપશમ-

અન્વયાર્થ : — [યસ્ય ઉપયોગઃ ] જિસકા ઉપયોગ [વિષયકષાયાવગાઢઃ ]

વિષયકષાયમેં અવગાઢ (મગ્ન) હૈ, [દુઃશ્રુતિદુશ્ચિત્તદુષ્ટગોષ્ટિયુતઃ ] કુશ્રુતિ, કુવિચાર ઔર
કુસંગતિમેં લગા હુઆ હૈ, [ઉગ્રઃ ] ઉગ્ર હૈ તથા [ઉન્માર્ગપરઃ ] ઉન્માર્ગમેં લગા હુઆ હૈ, [સઃ
અશુભઃ ] ઉસકા વહ અશુભોપયોગ હૈ ..૧૫૮..

ટીકા : — વિશિષ્ટ ઉદયદશામેં રહનેવાલે દર્શનમોહનીય ઔર ચારિત્રમોહનીયરૂપ

પુદ્ગલોંકે અનુસાર પરિણતિમેં લગા હોનેસે અશુભ ઉપરાગકો ગ્રહણ કરનેસે, જો (ઉપયોગ) પરમ
ભટ્ટારક, મહા દેવાધિદેવ, પરમેશ્વર ઐસે અર્હંત, સિદ્ધ ઔર સાધુકે અતિરિક્ત અન્ય —

ઉન્માર્ગકી — શ્રદ્ધા કરનેમેં તથા વિષય, કષાય, કુશ્રવણ, કુવિચાર, કુસંગ ઔર ઉગ્રતાકા

આચરણ કરનેમેં પ્રવૃત્ત હૈ, વહ અશુભોપયોગ હૈ ..૧૫૮..

કુવિચાર – સંગતિ – શ્રવણયુત, વિષયે કષાયે મગ્ન જે,

જે ઉગ્ર ને ઉન્માર્ગપર, ઉપયોગ તેહ અશુભ છે. ૧૫૮.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

અથ પરદ્રવ્યસંયોગકારણવિનાશમભ્યસ્યતિ —

અસુહોવઓગરહિદો સુહોવજુત્તો ણ અણ્ણદવિયમ્હિ .

હોજ્જં મજ્ઝત્થોઽહં ણાણપ્પગમપ્પગં ઝાએ ..૧૫૯..

અશુભોપયોગરહિતઃ શુભોપયુક્તો ન અન્યદ્રવ્યે .

ભવન્મધ્યસ્થોઽહં જ્ઞાનાત્મકમાત્મકં ધ્યાયામિ ..૧૫૯..

યો હિ નામાયં પરદ્રવ્યસંયોગકારણત્વેનોપન્યસ્તોઽશુદ્ધ ઉપયોગઃ સ ખલુ મન્દ-

તીવ્રોદયદશાવિશ્રાન્તપરદ્રવ્યાનુવૃત્તિતન્ત્રત્વાદેવ પ્રવર્તતે, ન પુનરન્યસ્માત્ . તતોઽહમેષ સર્વસ્મિન્નેવ

પરદ્રવ્યે મધ્યસ્થો ભવામિ . એવં ભવંશ્ચાહં પરદ્રવ્યાનુવૃત્તિતન્ત્રત્વાભાવાત્ શુભેનાશુભેન વાશુદ્ધોપ-

ભાવપરિણતપરમચૈતન્યસ્વભાવાત્પ્રતિકૂલઃ ઉગ્રઃ . વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતનિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગાદ્વિલક્ષણ

ઉન્માર્ગપરઃ . ઇત્થંભૂતવિશેષણચતુષ્ટયસહિત ઉપયોગઃ પરિણામઃ તત્પરિણતપુરુષો વેત્યશુભોપયોગો ભણ્યત

ઇત્યર્થઃ ..૧૫૮.. અથ શુભાશુભરહિતશુદ્ધોપયોગં પ્રરૂપયતિ — અસુહોવઓગરહિદો અશુભોપયોગરહિતો

ભવામિ . સ કઃ અહં અહં કર્તા . પુનરપિ કથંભૂતઃ . સુહોવજુત્તો ણ શુભોપયોગયુક્તઃ પરિણતો ન ભવામિ .

ક્વ વિષયેઽસૌ શુભોપયોગઃ . અણ્ણદવિયમ્હિ નિજપરમાત્મદ્રવ્યાદન્યદ્રવ્યે . તર્હિ કથંભૂતો ભવામિ . હોજ્જં

મજ્ઝત્થો જીવિતમરણલાભાલાભસુખદુઃખશત્રુમિત્રનિન્દાપ્રશંસાદિવિષયે મધ્યસ્થો ભવામિ . ઇત્થંભૂતઃ

સન્ કિં કરોમિ . ણાણપ્પગમપ્પગં ઝાએ જ્ઞાનાત્મકમાત્માનં ધ્યાયામિ . જ્ઞાનેન નિર્વૃત્તં જ્ઞાનાત્મકં

અબ, પરદ્રવ્યકે સંયોગકા જો કારણ (અશુદ્ધોપયોગ) ઉસકે વિનાશકા અભ્યાસ

બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અન્યદ્રવ્યે ] અન્ય દ્રવ્યમેં [મધ્યસ્થઃ ] મધ્યસ્થ [ભવન્ ] હોતા હુઆ

[અહમ્ ] મૈં [અશુભોપયોગરહિતઃ ] અશુભોપયોગ રહિત હોતા હુઆ તથા [શુભોપયુક્તઃ ન ]
શુભોપયુક્ત નહીં હોતા હુઆ [જ્ઞાનાત્મકમ્ ] જ્ઞાનાત્મક [આત્મકં ] આત્માકો [ધ્યાયામિ ]
ધ્યાતા હૂઁ ..૧૫૯..

ટીકા : — જો યહ, (૧૫૬ વીં ગાથામેં) પરદ્રવ્યમેકે સંયોગકે કારણરૂપમેં કહા ગયા

અશુદ્ધોપયોગ હૈ, વહ વાસ્તવમેં મન્દ – તીવ્ર ઉદયદશામેં રહનેવાલે પરદ્રવ્યાનુસાર પરિણતિકે આધીન

હોનેસે હી પ્રવર્તિત હોતા હૈ, કિન્તુ અન્ય કારણસે નહીં . ઇસલિયે યહ મૈં સમસ્ત પરદ્રવ્યમેં મધ્યસ્થ

હોઊઁ . ઔર ઇસપ્રકાર મધ્યસ્થ હોતા હુઆ મૈં પરદ્રવ્યાનુસાર પરિણતિકે આધીન ન હોનેસે શુભ

મધ્યસ્થ પરદ્રવ્યે થતો, અશુભોપયોગ રહિતને
શુભમાં અયુક્ત, હુઁ ધ્યાઉઁ છું નિજ આત્મને જ્ઞાનાત્મને. ૧૫૯.

< Previous Page Next Page >