Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 160-172.

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

યોગેન નિર્મુક્તો ભૂત્વા કેવલસ્વદ્રવ્યાનુવૃત્તિપરિગ્રહાત્ પ્રસિદ્ધશુદ્ધોપયોગ ઉપયોગાત્મનાત્મન્યેવ

નિત્યં નિશ્ચલમુપયુક્તસ્તિષ્ઠામિ . એષ મે પરદ્રવ્યસંયોગકારણવિનાશાભ્યાસઃ ..૧૫૯..

અથ શરીરાદાવપિ પરદ્રવ્યે માધ્યસ્થં પ્રકટયતિ —

ણાહં દેહો ણ મણો ણ ચેવ વાણી ણ કારણં તેસિં .

કત્તા ણ ણ કારયિદા અણુમંતા ણેવ કત્તીણં ..૧૬૦..

નાહં દેહો ન મનો ન ચૈવ વાણી ન કારણં તેષામ્ .

કર્તા ન ન કારયિતા અનુમન્તા નૈવ કર્તૄણામ્ ..૧૬૦..

કેવલજ્ઞાનાન્તર્ભૂતાનન્તગુણાત્મકં નિજાત્માનં શુદ્ધધ્યાનપ્રતિપક્ષભૂતસમસ્તમનોરથરૂપચિન્તાજાલત્યાગેન
ધ્યાયામીતિ શુદ્ધોપયોગલક્ષણં જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૫૯.. એવં શુભાશુભશુદ્ધોપયોગવિવરણરૂપેણ તૃતીયસ્થલે

ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથ દેહમનોવચનવિષયેઽત્યન્તમાધ્યસ્થ્યમુદ્યોતયતિ — ણાહં દેહો ણ મણો ણ ચેવ વાણી

નાહં દેહો ન મનો ન ચૈવ વાણી . મનોવચનકાયવ્યાપારરહિતાત્પરમાત્મદ્રવ્યાદ્ભિન્નં યન્મનોવચનકાયત્રયં

નિશ્ચયનયેન તન્નાહં ભવામિ . તતઃ કારણાત્તત્પક્ષપાતં મુક્ત્વાત્યન્તમધ્યસ્થોઽસ્મિ . ણ કારણં તેસિં ન

કારણં તેષામ્ . નિર્વિકારપરમાહ્લાદૈકલક્ષણસુખામૃતપરિણતેર્યદુપાદાનકારણભૂતમાત્મદ્રવ્યં તદ્વિલક્ષણો

મનોવચનકાયાનામુપાદાનકારણભૂતઃ પુદ્ગલપિણ્ડો ન ભવામિ . તતઃ કારણાત્તત્પક્ષપાતં મુક્ત્વાત્યન્ત-

મધ્યસ્થોઽસ્મિ . કત્તા ણ હિ કારયિદા અણુમંતા ણેવ કત્તીણં કર્તા ન હિ કારયિતા અનુમન્તા નૈવ કર્તૄણામ્ .

અથવા અશુભ ઐસા જો અશુદ્ધોપયોગ ઉસસે મુક્ત હોકર, માત્ર સ્વદ્રવ્યાનુસાર પરિણતિકો ગ્રહણ
કરનેસે જિસકો શુદ્ધોપયોગ સિદ્ધ હુઆ હૈ ઐસા હોતા હુઆ, ઉપયોગાત્મા દ્વારા (ઉપયોગરૂપ નિજ
સ્વરૂપસે) આત્મામેં હી સદા નિશ્ચલરૂપસે ઉપયુક્ત રહતા હૂઁ . યહ મેરા પરદ્રવ્યકે સંયોગકે

કારણકે વિનાશકા અભ્યાસ હૈ ..૧૫૯..

અબ શરીરાદિ પરદ્રવ્યકે પ્રતિ ભી મધ્યસ્થપના પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અહં ન દેહઃ ] મૈં ન દેહ હૂઁ, [ન મનઃ ] ન મન હૂઁ, [ચ એવ ] ઔર

[ન વાણી ] ન વાણી હૂઁ; [તેષાં કારણ ન ] ઉનકા કારણ નહીં હૂઁ [કર્તા ન ] કર્તા નહીં હૂઁ,
[કારયિતા ન ] કરાનેવાલા નહીં હૂઁ; [કર્તૃણાં અનુમન્તા ન એવ ] (ઔર) કર્તાકા અનુમોદક
નહીં હૂઁ ..૧૬૦..

હું દેહ નહિ, વાણી ન, મન નહિ, તેમનું કારણ નહીં,
કર્તા ન, કારયિતા ન, અનુમંતા હૂઁ કર્તાનો નહીં. ૧૬૦.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

શરીરં ચ વાચં ચ મનશ્ચ પરદ્રવ્યત્વેનાહં પ્રપદ્યે, તતો ન તેષુ કશ્ચિદપિ મમ

પક્ષપાતોઽસ્તિ, સર્વત્રાપ્યહમત્યન્તં મધ્યસ્થોઽસ્મિ . તથા હિ — ન ખલ્વહં શરીરવાઙ્મસાં

સ્વરૂપાધારભૂતમચેતનદ્રવ્યમસ્મિ; તાનિ ખલુ માં સ્વરૂપાધારમન્તરેણાપ્યાત્મનઃ સ્વરૂપં ધારયન્તિ .

તતોઽહં શરીરવાઙ્મનઃપક્ષપાતમપાસ્યાત્યન્તં મધ્યસ્થોઽસ્મિ . ન ચ મે શરીરવાઙ્મનઃકારણા-

ચેતનદ્રવ્યત્વમસ્તિ; તાનિ ખલુ માં કારણમન્તરેણાપિ કારણવન્તિ ભવન્તિ . તતોઽહં

તત્કારણત્વપક્ષપાતમપાસ્યાસ્મ્યયમત્યન્તં મધ્યસ્થઃ . ન ચ મે સ્વતન્ત્રશરીરવાઙ્મનઃકારકાચેતન-

દ્રવ્યત્વમસ્તિ; તાનિ ખલુ માં કર્તારમન્તરેણાપિ ક્રિયમાણાનિ . તતોઽહં તત્કર્તૃત્વ-

પક્ષપાતમપાસ્યાસ્મ્યયમત્યન્તં મધ્યસ્થઃ . ન ચ મે સ્વતન્ત્રશરીરવાઙ્મનઃકારકાચેતનદ્રવ્ય-

પ્રયોજકત્વમસ્તિ; તાનિ ખલુ માં કારકપ્રયોજકમન્તરેણાપિ ક્રિયમાણાનિ . તતોઽહં તત્કારક-

પ્રયોજકત્વપક્ષપાતમપાસ્યાસ્મ્યયમત્યન્તં મધ્યસ્થઃ . ન ચ મે સ્વતન્ત્રશરીરવાઙ્મનઃકારકા-

સ્વશુદ્ધાત્મભાવનાવિષયે યત્કૃતકારિતાનુમતસ્વરૂપં તદ્વિલક્ષણં યન્મનોવચનકાયવિષયે કૃતકારિતાનુ-
મતસ્વરૂપં તન્નાહં ભવામિ . તતઃ કારણાત્તત્પક્ષપાતં મુક્ત્વાત્યન્તમધ્યસ્થોઽસ્મીતિ તાત્પર્યમ્ ..૧૬૦..

ટીકા : — મૈં શરીર, વાણી ઔર મનકો પરદ્રવ્યકે રૂપમેં સમઝતા હૂઁ, ઇસલિયે મુઝે ઉનકે

પ્રતિ કુછ ભી પક્ષપાત નહીં હૈ . મૈં ઉન સબકે પ્રતિ અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ . વહ ઇસપ્રકાર : —

વાસ્તવમેં શરીર, વાણી ઔર મનકે સ્વરૂપકા આધારભૂત ઐસા અચેતન દ્રવ્ય નહીં હૂઁ,

મૈં સ્વરૂપાધાર (હુએ) વિના ભી વે વાસ્તવમેં અપને સ્વરૂપકો ધારણ કરતે હૈં . ઇસલિયે મૈં શરીર,

વાણી ઔર મનકા પક્ષપાત છોડકર અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ .

ઔર મૈં શરીર, વાણી તથા મનકા કારણ ઐસા અચેતન દ્રવ્ય નહીં હૂઁ . મૈં કારણ (હુએ)

વિના ભી વે વાસ્તવમેં કારણવાન્ હૈં . ઇસલિયે ઉનકે કારણપનેકા પક્ષપાત છોડકર યહ મૈં

અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ .

ઔર મૈં સ્વતંત્રરૂપસે શરીર, વાણી તથા મનકા કર્તા ઐસા અચેતન દ્રવ્ય નહીં હૂઁ; મૈં કર્તા

(હુએ) વિના ભી વે વાસ્તવમેં કિયે જાતે હૈં . ઇસલિયે ઉનકે કર્તૃત્વકા પક્ષપાત છોડકર યહ

મૈં અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ .

ઔર મૈં, સ્વતન્ત્રરૂપસે શરીર, વાણી તથા મનકા કારક (કર્તા) ઐસા જો અચેતન દ્રવ્ય

હૈ ઉસકા પ્રયોજક નહીં હૂઁ; મૈં કર્તા – પ્રયોજક વિના ભી (અર્થાત્ મૈં ઉનકે કર્તાકા પ્રયોજક —

ઉનકા કરાનેવાલા – હુએ વિના ભી ) વે વાસ્તવમેં કિયે જાતે હૈં . ઇસલિયે યહ મૈં ઉનકે કર્તાકે

પ્રયોજકપનેકા પક્ષપાત છોડકર અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ .

ઔર મૈં સ્વતન્ત્રરૂપસે શરીર, વાણી તથા મનકા કારક જો અચેતન દ્રવ્ય હૈ, ઉસકા

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

ચેતનદ્રવ્યાનુજ્ઞાતૃત્વમસ્તિ; તાનિ ખલુ માં કારકાનુજ્ઞાતારમન્તરેણાપિ ક્રિયમાણાનિ . તતોઽહં

તત્કારકાનુજ્ઞાતૃત્વપક્ષપાતમપાસ્યાસ્મ્યયમત્યન્તં મધ્યસ્થઃ ..૧૬૦..

અથ શરીરવાઙ્મનસાં પરદ્રવ્યત્વં નિશ્ચિનોતિ —

દેહો ય મણો વાણી પોગ્ગલદવ્વપ્પગ ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા .

પોગ્ગલદવ્વં હિ પુણો પિંડો પરમાણુદવ્વાણં ..૧૬૧..

દેહશ્ચ મનો વાણી પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ .

પુદ્ગલદ્રવ્યમપિ પુનઃ પિણ્ડઃ પરમાણુદ્રવ્યાણામ્ ..૧૬૧..

શરીરં ચ વાક્ ચ મનશ્ચ ત્રીણ્યપિ પરદ્રવ્યં, પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકત્વાત્ . પુદ્ગલદ્રવ્યત્વં તુ

તેષાં પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વલક્ષણભૂતસ્વરૂપાસ્તિત્વનિશ્ચિતત્વાત્ . તથાવિધપુદ્ગલદ્રવ્યં ત્વનેકપરમાણુ-

અથ કાયવાઙ્મનસાં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપાત્પરદ્રવ્યત્વં વ્યવસ્થાપયતિ — દેહો ય મણો વાણી પોગ્ગલદવ્વપ્પગ ત્તિ

ણિદ્દિટ્ઠા દેહશ્ચ મનો વાણી તિસ્રોઽપિ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ . કસ્માત્ . વ્યવહારેણ જીવેન

સહૈકત્વેપિ નિશ્ચયેન પરમચૈતન્યપ્રકાશપરિણતેર્ભિન્નત્વાત્ . પુદ્ગલદ્રવ્યં કિં ભણ્યતે . પોગ્ગલદવ્વં હિ પુણો

પિંડો પરમાણુદવ્વાણં પુદ્ગલદ્રવ્યં હિ સ્ફુ ટં પુનઃ પિણ્ડઃ સમૂહો ભવતિ . કેષામ્ . પરમાણુદ્રવ્યાણા-

મિત્યર્થઃ ..૧૬૧.. અથાત્મનઃ શરીરરૂપપરદ્રવ્યાભાવં તત્કર્તૃત્વાભાવં ચ નિરૂપયતિ — ણાહં પુગ્ગલમઇઓ

અનુમોદક નહીં હૂઁ; મૈં કર્તા – અનુમોદક વિના ભી (મૈં ઉનકે કર્તાકા અનુમોદક હુએ વિના ભી)

વે વાસ્તવમેં કિયે જાતે હૈં . ઇસલિયે ઉનકે કર્તાકે અનુમોદકપનેકા પક્ષપાત છોડકર યહ મૈં

અત્યન્ત મધ્યસ્થ હૂઁ ..૧૬૦..

અબ, શરીર, વાણી ઔર મનકા પરદ્રવ્યપના નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [દેહઃ ચ મનઃ વાણી ] દેહ, મન ઔર વાણી [પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકાઃ ]

પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક [ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ] હૈં, ઐસા (વીતરાગદેવને) કહા હૈ [અપિ પુનઃ ] ઔર
[પુદ્ગલ દ્રવ્યં ] વે પુદ્ગલદ્રવ્ય [પરમાણુદ્રવ્યાણાં પિણ્ડઃ ] પરમાણુદ્રવ્યોંકા પિણ્ડ હૈ ..૧૬૧..

ટીકા : — શરીર, વાણી ઔર મન તીનોં હી પરદ્રવ્ય હૈં, ક્યોંકિ વે

પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક હૈં . ઉનકે પુદ્ગલદ્રવ્યપના હૈ, ક્યોંકિ વે પુદ્ગલદ્રવ્યકે સ્વલક્ષણભૂત

મન, વાણી તેમ જ દેહ પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ નિર્દિષ્ટ છે;
ને તેહ પુદ્ગલદ્રવ્ય બહુ પરમાણુઓનો પિંડ છે. ૧૬૧.

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

દ્રવ્યાણામેકપિણ્ડપર્યાયેણ પરિણામઃ, અનેકપરમાણુદ્રવ્યસ્વલક્ષણભૂતસ્વરૂપાસ્તિત્વાનામનેકત્વેઽપિ
કથંચિદેકત્વેનાવભાસનાત્ ..૧૬૧..

અથાત્મનઃ પરદ્રવ્યત્વાભાવં પરદ્રવ્યકર્તૃત્વાભાવં ચ સાધયતિ —

ણાહં પોગ્ગલમઇઓ ણ તે મયા પોગ્ગલા કયા પિંડં .

તમ્હા હિ ણ દેહોઽહં કત્તા વા તસ્સ દેહસ્સ ..૧૬૨..

નાહં પુદ્ગલમયો ન તે મયા પુદ્ગલાઃ કૃતાઃ પિણ્ડમ્ .

તસ્માદ્ધિ ન દેહોઽહં કર્તા વા તસ્ય દેહસ્ય ..૧૬૨..

યદેતત્પ્રકરણનિર્ધારિતં પુદ્ગલાત્મકમન્તર્નીતવાઙ્મનોદ્વૈતં શરીરં નામ પરદ્રવ્યં ન

તાવદહમસ્મિ, મમાપુદ્ગલમયસ્ય પુદ્ગલાત્મકશરીરત્વવિરોધાત્ . ન ચાપિ તસ્ય કારણદ્વારેણ

નાહં પુદ્ગલમયઃ . ણ તે મયા પુગ્ગલા કયા પિંડા ન ચ તે પુદ્ગલા મયા કૃતાઃ પિણ્ડાઃ . તમ્હા હિ ણ

દેહોઽહં તસ્માદ્દેહો ન ભવામ્યહં . હિ સ્ફુ ટં . કત્તા વા તસ્સ દેહસ્સ કર્તા વા ન ભવામિ તસ્ય દેહસ્યેતિ .

સ્વરૂપાસ્તિત્વમેં નિશ્ચિત (રહે હુએ) હૈં . ઉસ પ્રકારકા ૧પુદ્ગલદ્રવ્ય અનેક પરમાણુદ્રવ્યોંકા

એક પિણ્ડપર્યાયરૂપસે પરિણામ હૈ, ક્યોંકિ અનેક પરમાણુદ્રવ્યોંકે સ્વલક્ષણભૂત
સ્વરૂપાસ્તિત્વ અનેક હોને પર ભી કથંચિત્ (સ્નિગ્ધત્વ – રૂક્ષત્વકૃત બંધપરિણામકી

અપેક્ષાસે) એકત્વરૂપ અવભાસિત હોતે હૈં ..૧૬૧..

અબ આત્માકે પરદ્રવ્યત્વકા અભાવ ઔર પરદ્રવ્યકે કર્તૃત્વકા અભાવ સિદ્ધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અહં પુદ્ગલમયઃ ન ] મૈં પુદ્ગલમય નહીં હૂઁ ઔર [તે પુદ્ગલાઃ ] વે

પુદ્ગલ [મયા ] મેરે દ્વારા [પિણ્ડં ન કૃતાઃ ] પિણ્ડરૂપ નહીં કિયે ગયે હૈં, [તસ્માત્ હિ ]
ઇસલિયે [અહં ન દેહઃ ] મૈં દેહ નહીં હૂઁ, [વા ] તથા [તસ્ય દેહસ્ય કર્તા ] ઉસ દેહકા કર્તા
નહીં હૂઁ ..૧૬૨..

ટીકા : — પ્રથમ તો, જો યહ પ્રકરણસે નિર્ધારિત પુદ્ગલાત્મક શરીર નામક પરદ્રવ્ય

હૈ — જિસકે ભીતર વાણી ઔર મનકા સમાવેશ હો જાતા હૈ — વહ મૈં નહીં હૂઁ; ક્યોંકિ

અપુદ્ગલમય ઐસા મૈં પુદ્ગલાત્મક શરીરરૂપ હોનેમેં વિરોધ હૈ . ઔર ઇસીપ્રકાર ઉસ (શરીર)કે

૧. શરીરાદિરૂપ .

હુઁ પૌદ્ગલિક નથી, પુદ્ગલો મેં પિંડરૂપ કર્યાં નથી;
તેથી નથી હુઁ દેહ વા તે દેહનો કર્તા નથી. ૧૬૨.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ક ર્તૃદ્વારેણ કર્તૃપ્રયોજકદ્વારેણ કર્ત્રનુમન્તૃદ્વારેણ વા શરીરસ્ય કર્તાહમસ્મિ, મમાનેકપરમાણુ-
દ્રવ્યૈકપિણ્ડપર્યાયપરિણામસ્યાકર્તૃરનેકપરમાણુદ્રવ્યૈકપિણ્ડપર્યાયપરિણામાત્મકશરીરકર્તૃત્વસ્ય
સર્વથા વિરોધાત્ ..૧૬૨..

અથ કથં પરમાણુદ્રવ્યાણાં પિણ્ડપર્યાયપરિણતિરિતિ સંદેહમપનુદતિ —

અપદેસો પરમાણૂ પદેસમેત્તો ય સયમસદ્દો જો .

ણિદ્ધો વા લુક્ખો વા દુપદેસાદિત્તમણુભવદિ ..૧૬૩..

અપ્રદેશઃ પરમાણુઃ પ્રદેશમાત્રશ્ચ સ્વયમશબ્દો યઃ .

સ્નિગ્ધો વા રૂક્ષો વા દ્વિપ્રદેશાદિત્વમનુભવતિ ..૧૬૩..

અયમત્રાર્થઃ — દેહોઽહં ન ભવામિ . કસ્માત્ . અશરીરસહજશુદ્ધચૈતન્યપરિણતત્વેન મમ દેહત્વવિરોધાત્ .

કર્તા વા ન ભવામિ તસ્ય દેહસ્ય . તદપિ કસ્માત્ . નિઃક્રિયપરમચિજ્જ્યોતિઃપરિણતત્વેન મમ

દેહકર્તૃત્વવિરોધાદિતિ ..૧૬૨.. એવં કાયવાઙ્મનસાં શુદ્ધાત્મના સહ ભેદકથનરૂપેણ ચતુર્થસ્થલે ગાથાત્રયં

ગતમ્ . ઇતિ પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ‘અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ’ ઇત્યાદ્યેકાદશગાથાભિઃ સ્થલચતુષ્ટયેન પ્રથમો

કારણ દ્વારા, કર્તા દ્વારા, કર્તાકે પ્રયોજક દ્વારા યા કર્તાકે અનુમોદક દ્વારા શરીરકા કર્તા મૈં
નહીં હૂઁ, ક્યોંકિ મૈં અનેક પરમાણુદ્રવ્યોંકે એકપિણ્ડ પર્યાયરૂપ પરિણામકા અકર્તા ઐસા મૈં
અનેક પરમાણુદ્રવ્યોંકે એકપિણ્ડપર્યાયરૂપ ૧પરિણામાત્મક શરીરકા કર્તારૂપ હોનેમેં સર્વથા

વિરોધ હૈ ..૧૬૨..

અબ ઇસ સંદેહકો દૂર કરતે હૈં કિ ‘‘પરમાણુદ્રવ્યોંકો પિણ્ડપર્યાયરૂપ પરિણતિ કૈસે હોતી

હૈ ?’’ : —

અન્વયાર્થ : — [પરમાણુઃ ] પરમાણુ [યઃ અપ્રદેશઃ ] જો કિ અપ્રદેશ હૈ,

[પ્રદેશમાત્રઃ ] પ્રદેશમાત્ર હૈ [ચ ] ઔર [સ્વયં અશબ્દઃ ] સ્વયં અશબ્દ હૈ, [સ્નિગ્ધઃ વા રૂક્ષઃ
વા ] વહ સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષ હોતા હુઆ [દ્વિપ્રદેશાદિત્વમ્ અનુભવતિ ] દ્વિપ્રદેશાદિપનેકા અનુભવ
કરતા હૈ ..૧૬૩..

૧. શરીર અનેક પરમાણુદ્રવ્યોંકા એકપિણ્ડપર્યાયરૂપ પરિણામ હૈ .

પરમાણુ જે અપ્રદેશ, તેમ પ્રદેશમાત્ર, અશબ્દ છે,
તે સ્નિગ્ધ રૂક્ષ બની પ્રદેશદ્વયાદિવત્ત્વ અનુભવે. ૧૬૩.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

પરમાણુર્હિ દ્વયાદિપ્રદેશાનામભાવાદપ્રદેશઃ, એકપ્રદેશસદ્ભાવાત્ પ્રદેશમાત્રઃ, સ્વયમનેક-

પરમાણુદ્રવ્યાત્મકશબ્દપર્યાયવ્યક્ત્યસંભવાદશબ્દશ્ચ . યતશ્ચતુઃસ્પર્શપંચરસદ્વિગન્ધપંચવર્ણાનામ-

વિરોધેન સદ્ભાવાત્ સ્નિગ્ધો વા રૂક્ષો વા સ્યાત્, તત એવ તસ્ય પિણ્ડપર્યાયપરિણતિરૂપા

દ્વિપ્રદેશાદિત્વાનુભૂતિઃ . અથૈવં સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વં પિણ્ડત્વસાધનમ્ ..૧૬૩..

અથ કીદ્રશં તત્સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વં પરમાણોરિત્યાવેદયતિ —

વિશેષાન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથ કેવલપુદ્ગલબન્ધમુખ્યત્વેન નવગાથાપર્યન્તં વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તત્ર

સ્થલદ્વયં ભવતિ . પરમાણૂનાં પરસ્પરબન્ધકથનાર્થં ‘અપદેસો પરમાણૂ’ ઇત્યાદિપ્રથમસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયમ્ .

તદનન્તરં સ્કન્ધાનાં બન્ધમુખ્યત્વેન ‘દુપદેસાદી ખંધા’ ઇત્યાદિદ્વિતીયસ્થલે ગાથાપઞ્ચકમ્ . એવં

દ્વિતીયવિશેષાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . અથ યદ્યાત્મા પુદ્ગલાનાં પિણ્ડં ન કરોતિ તર્હિ કથં

પિણ્ડપર્યાયપરિણતિરિતિ પ્રશ્ને પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — અપદેસો અપ્રદેશઃ . સ કઃ . પરમાણૂ પુદ્ગલપરમાણુઃ .

પુનરપિ કથંભૂતઃ . પદેસમેત્તો ય દ્વિતીયાદિપ્રદેશાભાવાત્ પ્રદેશમાત્રશ્ચ . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . સયમસદ્દો ય સ્વયં

વ્યક્તિરૂપેણાશબ્દઃ . એવં વિશેષણત્રયવિશિષ્ટઃ સન્ ણિદ્ધો વા લુક્ખો વા સ્નિગ્ધો વા રૂક્ષો વા યતઃ

કારણાત્સંભવતિ તતઃ કારણાત્ દુપદેસાદિત્તમણુહવદિ દ્વિપ્રદેશાદિરૂપં બન્ધમનુભવતીતિ . તથાહિ —

યથાયમાત્મા શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવેન બન્ધરહિતોઽપિ પશ્ચાદશુદ્ધનયેન સ્નિગ્ધસ્થાનીયરાગભાવેન
રૂક્ષસ્થાનીયદ્વેષભાવેન યદા પરિણમતિ તદા પરમાગમકથિતપ્રકારેણ બન્ધમનુભવતિ, તથા પરમાણુરપિ
સ્વભાવેન બન્ધરહિતોઽપિ યદા બન્ધકારણભૂતસ્નિગ્ધરૂક્ષગુણેન પરિણતો ભવતિ તદા પુદ્ગલાન્તરેણ સહ
વિભાવપર્યાયરૂપં બન્ધમનુભવતીત્યર્થઃ ..૧૬૩.. અથ કીદ્રશં તત્સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વમિતિ પૃષ્ટે પ્રત્યુત્તરં દદાતિ —

પ્ર. ૩૯

ટીકા : — વાસ્તવમેં પરમાણુ દ્વિ – આદિ (દો, તીન આદિ) પ્રદેશોંકે અભાવકે

કારણ અપ્રદેશ હૈ, એક પ્રદેશકે સદ્ભાવકે કારણ પ્રદેશમાત્ર હૈ ઔર સ્વયં અનેક
પરમાણુદ્રવ્યાત્મક શબ્દ પર્યાયકી વ્યક્તિકા (પ્રગટતાકા) અસંભવ હોનેસે અશબ્દ હૈ . (વહ

પરમાણુ) અવિરોધપૂર્વક ચાર સ્પર્શ, પાઁચ રસ, દો ગંધ ઔર પાઁચ વર્ણોંકે સદ્ભાવકે કારણ
સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષ હોતા હૈ, ઇસીલિયે ઉસે ૧પિણ્ડપર્યાયપરિણતિરૂપ દ્વિપ્રદેશાદિપનેકી

અનુભૂતિ હોતી હૈ . ઇસપ્રકાર સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વ પિણ્ડપનેકા કારણ હૈ ..૧૬૩..

અબ યહ બતલાતે હૈં કિ પરમાણુકે વહ સ્નિગ્ધ – રૂક્ષત્વ કિસપ્રકારકા

હોતા હૈ : —

૧. એક પરમાણુકી દૂસરે પરમાણુકે સાથ પિણ્ડરૂપ પરિણતિ દ્વિપ્રદેશીપનેકી અનુભૂતિ હૈ; એક પરમાણુકી અન્ય

દો પરમાણુઓંકે સાથ પિણ્ડરૂપ પરિણતિ ત્રિપ્રદેશીપનેકા અનુભવ હૈ . ઇસપ્રકાર પરમાણુ અન્ય પરમાણુઓંકે

સાથ પિણ્ડરૂપ પરિણમિત હોનેપર અનેકપ્રદેશીપનેકા અનુભવ કરતા હૈ .

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

એગુત્તરમેગાદી અણુસ્સ ણિદ્ધત્તણં ચ લુક્ખત્તં .

પરિણામાદો ભણિદં જાવ અણંતત્તમણુભવદિ ..૧૬૪..

એકોત્તરમેકાદ્યણોઃ સ્નિગ્ધત્વં વા રૂક્ષત્વમ્ .

પરિણામાદ્ભણિતં યાવદનન્તત્વમનુભવતિ ..૧૬૪..

પરમાણોર્હિ તાવદસ્તિ પરિણામઃ તસ્ય વસ્તુસ્વભાવત્વેનાનતિક્રમાત્ . તતસ્તુ પરિણામા-

દુપાત્તકાદાચિત્કવૈચિત્ર્યં ચિત્રગુણયોગિત્વાત્પરમાણોરેકાદ્યેકોત્તરાનન્તાવસાનાવિભાગપરિચ્છેદ-
વ્યાપિ સ્નિગ્ધત્વં વા રૂક્ષત્વં વા ભવતિ ..૧૬૪..

એગુત્તરમેગાદી એકોત્તરમેકાદિ . કિમ્ . ણિદ્ધત્તણં ચ લુક્ખત્તં સ્નિગ્ધત્વં રૂક્ષત્વં ચ કર્મતાપન્નમ્ . ભણિદં

ભણિતં કથિતમ્ . કિંપર્યન્તમ્ . જાવ અણંતત્તમણુભવદિ અનન્તત્વમનન્તપર્યન્તં યાવદનુભવતિ પ્રાપ્નોતિ .

કસ્માત્સકાશાત્ . પરિણામાદો પરિણતિવિશેષાત્પરિણામિત્વાદિત્યર્થઃ . કસ્ય સંબન્ધિ . અણુસ્સ અણોઃ

પુદ્ગલપરમાણોઃ . તથાહિ — યથા જીવે જલાજાગોમહિષીક્ષીરે સ્નેહવૃદ્ધિવત્સ્નેહસ્થાનીયં રાગત્વં રૂક્ષ-

સ્થાનીયં દ્વેષત્વં બન્ધકારણભૂતં જઘન્યવિશુદ્ધિસંક્લેશસ્થાનીયમાદિં કૃત્વા પરમાગમકથિતક્રમેણોત્કૃષ્ટ-
વિશુદ્ધિસંક્લેશપર્યન્તં વર્ધતે, તથા પુદ્ગલપરમાણુદ્રવ્યેઽપિ સ્નિગ્ધત્વં રૂક્ષત્વં ચ બન્ધકારણભૂતં
પૂર્વોક્તજલાદિતારતમ્યશક્તિદૃષ્ટાન્તેનૈકગુણસંજ્ઞાં જઘન્યશક્તિમાદિં કૃત્વા ગુણસંજ્ઞેનાવિભાગપરિચ્છેદ-

અન્વયાર્થ : — [અણોઃ ] પરમાણુકે [પરિણામાત્ ] પરિણમનકે કારણ [એકાદિ ]

એકસે (-એક અવિભાગ પ્રતિચ્છેદસે) લેકર [એકોત્તરં ] એક – એક બઢતે હુએ [યાવત્ ] જબ

તક [અનન્તત્વમ્ અનુભવતિ ] અનન્તપનેકો (-અનન્ત અવિભાગી પ્રતિચ્છેદપનેકો) પ્રાપ્ત હો તબ
તક (સ્નિગ્ધત્વં વા રૂક્ષત્વં) સ્નિગ્ધત્વ અથવા રૂક્ષત્વ હોતા હૈ ઐસા [ભણિતમ્ ] (જિનેન્દ્રદેવને)
કહા હૈ ..૧૬૪..

ટીકા : — પ્રથમ તો પરમાણુકે પરિણામ હોતા હૈ ક્યોંકિ વહ (પરિણામ) વસ્તુકા

સ્વભાવ હોનેસે ઉલ્લંઘન નહીં કિયા જા સકતા . ઔર ઉસ પરિણામકે કારણ જો ૧કાદાચિત્ક

૨વિચિત્રતા ધારણ કરતા હૈ ઐસા, એકસે લેકર એક – એક બઢતે હુએ અનન્ત અવિભાગ પ્રતિચ્છેદોં

૧. કાદાચિત્ક = કિસી સમય હો ઐસા; ક્ષણિક; અનિત્ય .

૨. વિચિત્રતા = અનેકપ્રકારતા; વિવિધતા; અનેકરૂપતા (ચિકનાપન ઔર રૂખાપન પરિણામકે કારણ ક્ષણિક

– તરતમતા, તારતમ્યતા ધારણ કરતા હૈ ) .

એકાંશથી આરંભી જ્યાં અવિભાગ અંશ અનંત છે,
સ્નિગ્ધત્વ વા રૂક્ષત્વ એ પરિણામથી પરમાણુને. ૧૬૪.

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

દ્વિતીયનામાભિધેયેન શક્તિવિશેષેણ વર્ધતે . કિંપર્યન્તમ્ . યાવદનન્તસંખ્યાનમ્ . કસ્માત્ . પુદ્ગલ-

દ્રવ્યસ્ય પરિણામિત્વાત્, પરિણામસ્ય વસ્તુસ્વભાવાદેવ નિષેધિતુમશક્યત્વાદિતિ ..૧૬૪.. અથાત્ર

કીદ્રશાત્સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વગુણાત્ પિણ્ડો ભવતીતિ પ્રશ્ને સમાધાનં દદાતિ — બજ્ઝંતિ હિ બધ્યન્તે હિ

સ્ફુ ટમ્ . કે . કર્મતાપન્નાઃ અણુપરિણામા અણુપરિણામાઃ . અણુપરિણામશબ્દેનાત્ર પરિણામપરિણતા

અણવો ગૃહ્યન્તે . કથંભૂતાઃ . ણિદ્ધા વા લુક્ખા વા સ્નિગ્ધપરિણામપરિણતા વા રૂક્ષપરિણામપરિણતા

. પુનરપિ કિંવિશિષ્ટાઃ . સમા વ વિસમા વા દ્વિશક્તિચતુઃશક્તિષટ્શક્ત્યાદિપરિણતાનાં સમ

ઇતિ સંજ્ઞા, ત્રિશક્તિપઞ્ચશક્તિસપ્તશક્યાદિપરિણતાનાં વિષમ ઇતિ સંજ્ઞા . પુનશ્ચ કિંરૂપાઃ . સમદો

દુરાધિગા જદિ સમતઃ સમસંખ્યાનાત્સકાશાદ્ દ્વાભ્યાં ગુણાભ્યામધિકા યદિ ચેત્ . કથં દ્વિગુણાધિકત્વમિતિ

અથાત્ર કીદ્રશાત્સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વાત્પિણ્ડત્વમિત્યાવેદયતિ —

ણિદ્ધા વા લુક્ખા વા અણુપરિણામા સમા વ વિસમા વા .

સમદો દુરાધિગા જદિ બજ્ઝંતિ હિ આદિપરિહીણા ..૧૬૫..

સ્નિગ્ધા વા રૂક્ષા વા અણુપરિણામાઃ સમા વા વિષમા વા .

સમતો દ્વયધિકા યદિ બધ્યન્તે હિ આદિપરિહીણાઃ ..૧૬૫..

તક વ્યાપ્ત હોનેવાલા સ્નિગ્ધત્વ અથવા રૂક્ષત્વ પરમાણુકે હોતા હૈ ક્યોંકિ પરમાણુ અનેક
પ્રકારકે ગુણોંવાલા હૈ .

ભાવાર્થ : — પરમાણુ પરિણમનવાલા હૈ, ઇસલિયે ઉસકે સ્નિગ્ધત્વ ઔર રૂક્ષત્વ એક

અવિભાગ – ૧પ્રતિચ્છેદસે લેકર અનન્ત અવિભાગ પ્રતિચ્છેદોં તક તરતમતાકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં .

અબ યહ બતલાતે હૈં કિ કૈસે સ્નિગ્ધત્વ – રૂક્ષત્વસે પિણ્ડપના હોતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [અણુપરિણામાઃ ] પરમાણુ – પરિણામ, [સ્નિગ્ધાઃ વા રૂક્ષાઃ વા ] સ્નિગ્ધ

હોં યા રૂક્ષ હાેં [સમાઃ વિષમાઃ વા ] સમ અંશવાલે હોં યા વિષમ અંશવાલે હોં [યદિ સમતઃ

૧ કિસી ગુણમેં (અર્થાત્ ગુણકી પર્યાયમેં) અંશકલ્પના કરને પર, ઉસકા જો છોટેસે છોટા (નિરંશ) અંશ

હોતા હૈ ઉસે ઉસ ગુણકા (અર્થાત્ ગુણકી પર્યાયકા) અવિભાગ પ્રતિચ્છેદ કહા જાતા હૈ . (બકરીસે ગાયકે

દૂધમેં ઔર ગાયસે ભૈંસકે દૂધમેં સચિક્કણતાકે અવિભાગી પ્રતિચ્છેદ અધિક હોતે હૈં . ધૂલસે રાખમેં ઔર

રાખસે વાલૂમેં રૂક્ષતાકે અવિભાગી પ્રતિચ્છેદક અધિક હોતે હૈ .)

હો સ્નિગ્ધ અથવા રૂક્ષ અણુ – પરિણામ, સમ વા વિષમ હો,

બંધાય જો ગુણદ્વય અધિક; નહિ બંધ હોય જઘન્યનો. ૧૬૫.

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

ચેત્ . એકો દ્વિગુણસ્તિષ્ઠતિ દ્વિતીયોઽપિ દ્વિગુણ ઇતિ દ્વૌ સમસંખ્યાનૌ તિષ્ઠતસ્તાવત્ એક સ્ય

વિવક્ષિતદ્વિગુણસ્ય દ્વિગુણાધિક ત્વે કૃ તે સતિ સઃ ચતુર્ગુણો ભવતિ શક્તિચતુષ્ટયપરિણતો ભવતિ . તસ્ય

ચતુર્ગુણસ્ય પૂર્વોક્તદ્વિગુણેન સહ બન્ધો ભવતીતિ . તથૈવ દ્વૌ ત્રિશક્તિયુક્તો તિષ્ઠતસ્તાવત્, તત્રાપ્યેકસ્ય

ત્રિગુણશબ્દાભિધેયસ્ય ત્રિશક્તિયુક્તસ્ય પરમાણોઃ શક્તિદ્વયમેલાપકે કૃતે સતિ પઞ્ચગુણત્વં ભવતિ . તેન

પઞ્ચગુણેન સહ પૂર્વોક્તત્રિગુણસ્ય બન્ધો ભવતિ . એવં દ્વયોર્દ્વયોઃ સ્નિગ્ધયોર્દ્વયોર્દ્વયો રૂક્ષયોર્દ્વયોર્દ્વયોઃ

સ્નિગ્ધરૂક્ષયોર્વા સમયોઃ વિષમયોશ્ચ દ્વિગુણાધિક ત્વે સતિ બન્ધો ભવતીત્યર્થઃ, કિંતુ વિશેષોઽસ્તિ .

આદિપરિહીણા આદિશબ્દેન જલસ્થાનીયં જઘન્યસ્નિગ્ધત્વં વાલુકાસ્થાનીયં જઘન્યરૂક્ષત્વં ભણ્યતે, તાભ્યાં

વિહીના આદિપરિહીણા બધ્યન્તે . કિંચ – પરમચૈતન્યપરિણતિલક્ષણપરમાત્મતત્ત્વભાવનારૂપધર્મધ્યાન-

શુક્લધ્યાનબલેન યથા જધન્યસ્નિગ્ધશક્તિસ્થાનીયે ક્ષીણરાગત્વે સતિ જધન્યરૂક્ષશક્તિસ્થાનીયે ક્ષીણદ્વેષત્વે
ચ સતિ જલવાલુકયોરિવ જીવસ્ય બન્ધો ન ભવતિ, તથા પુદ્ગલપરમાણોરપિ જઘન્યસ્નિગ્ધ-
રૂક્ષશક્તિપ્રસ્તાવે બન્ધો ન ભવતીત્યભિપ્રાયઃ ..૧૬૫.. અથ તમેવાર્થં વિશેષેણ સમર્થયતિ —

ગુણશબ્દવાચ્યશક્તિદ્વયયુક્તસ્ય સ્નિગ્ધપરમાણોશ્ચતુર્ગુણસ્નિગ્ધેન રૂક્ષેણ વા સમશબ્દસંજ્ઞેન તથૈવ

સમતો દ્વયધિકગુણાદ્ધિ સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વાદ્બન્ધ ઇત્યુત્સર્ગઃ, સ્નિગ્ધરૂક્ષદ્વયધિકગુણત્વસ્ય હિ

પરિણામકત્વેન બન્ધસાધનત્વાત્ . ન ખલ્વેકગુણાત્ સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વાદ્બન્ધ ઇત્યપવાદઃ, એકગુણ-

સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્ય હિ પરિણમ્યપરિણામકત્વાભાવેન બન્ધસ્યાસાધનત્વાત્ ..૧૬૫..

દ્વયધિકાઃ ] યદિ સમાનસે દો અધિક અંશવાલે હોં તો [બધ્યન્તે હિ ] બઁધતે હૈં, [આદિ
પરિહીનાઃ ] જઘન્યાંશવાલે નહીં બંધતે ..૧૬૫..

ટીકા : — સમાનસે દો ગુણ (અંશ) અધિક સ્નિગ્ધત્વ યા રૂક્ષત્વ હો તો બંધ હોતા

હૈ યહ ઉત્સર્ગ (સામાન્ય નિયમ) હૈ; ક્યોંકિ સ્નિગ્ધત્વ યા રૂક્ષત્વકી દ્વિગુણાધિકતાકા હોના
વહ પરિણામક (પરિણમન કરાનેવાલા) હોનેસે બંધકા કારણ હૈ .

યદિ એક ગુણ સ્નિગ્ધત્વ યા રૂક્ષત્વ હો તો બંધ નહીં હોતા યહ અપવાદ હૈ; ક્યોંકિ

એક ગુણ સ્નિગ્ધત્વ યા રૂક્ષત્વકે ૧પરિણમ્ય – પરિણામકતાકા અભાવ હોનેસે બંધકે કારણપનેકા

અભાવ હૈ ..૧૬૫..

૧. પરિણમ્ય = પરિણમન કરને યોગ્ય . [દશ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ બારહ અંશ રૂક્ષતાવાલે પરમાણુકે

સાથ બંધકર સ્કંધ બનને પર, દશ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ બારહ અંશ રૂક્ષતારૂપ પરિણમિત હો જાતા
હૈ; અથવા દશ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ બારહ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલે પરમાણુકે સાથ બંધકર સ્કંધ બનને
પર, દશ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ બારહ અંશ સ્નિગ્ધતારૂપ પરિણમિત હો જાતા હૈ; ઇસલિયે કમ
અંશવાલા પરમાણુ પરિણમ્ય હૈ ઔર દો અધિક અંશવાલા પરમાણુ પરિણામક હૈ . એક અંશ સ્નિગ્ધતા યા

રૂક્ષતાવાલા પરમાણુ (સામાન્ય નિયમાનુસાર) પરિણામક તો હૈ હી નહીં, કિન્તુ જઘન્યભાવમેં વર્તિત હોનેસે
પરિણમ્ય ભી નહીં હૈ . ઇસ પ્રકાર જઘન્યભાવ બંધકા કારણ નહીં હૈ .]]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

અથ પરમાણૂનાં પિણ્ડત્વસ્ય યથોદિતહેતુત્વમવધારયતિ —

ણિદ્ધત્તણેણ દુગુણો ચદુગુણણિદ્ધેણ બંધમણુભવદિ .

લુક્ખેણ વા તિગુણિદો અણુ બજ્ઝદિ પંચગુણજુત્તો ..૧૬૬..

સ્નિગ્ધત્વેન દ્વિગુણશ્ચતુર્ગુણસ્નિગ્ધેન બન્ધમનુભવતિ .

રૂક્ષેણ વા ત્રિગુણિતોઽણુર્બધ્યતે પઞ્ચગુણયુક્તઃ ..૧૬૬..

યથોદિતહેતુકમેવ પરમાણૂનાં પિણ્ડત્વમવધાર્યં, દ્વિચતુર્ગુણયોસ્ત્રિપંચગુણયોશ્ચ દ્વયોઃ

સ્નિગ્ધયોઃ દ્વયો રૂક્ષયોર્દ્વયોઃ સ્નિગ્ધરૂક્ષયોર્વા પરમાણ્વોર્બન્ધસ્ય પ્રસિદ્ધેઃ . ઉક્તં ચ — ‘‘ણિદ્ધા

ણિદ્ધેણ બજ્ઝંતિ લુક્ખા લુકખા ય પોગ્ગલા . ણિદ્ધલુક્ખા ય બજ્ઝંતિ રૂવારૂવી ય પોગ્ગલા ..’’

ત્રિશક્તિયુક્તરૂક્ષસ્ય પઞ્ચગુણરૂક્ષેણ સ્નિગ્ધેન વા વિષમસંજ્ઞેન દ્વિગુણાધિકત્વે સતિ બન્ધો ભવતીતિ
જ્ઞાતવ્યમ્ . અયં તુ વિશેષઃ — પરમાનન્દૈકલક્ષણસ્વસંવેદનજ્ઞાનબલેન હીયમાનરાગદ્વેષત્વે સતિ પૂર્વોક્ત-

અબ ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ પરમાણુઓંકે પિણ્ડપનેમેં યથોક્ત (ઉપરોક્ત) હેતુ હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [સ્નિગ્ધત્વેન દ્વિગુણઃ ] સ્નિગ્ધરૂપસે દો અંશવાલા પરમાણુ

[ચતુર્ગુણસ્નિગ્ધેન ] ચાર અંશવાલે સ્નિગ્ધ (અથવા રૂક્ષ) પરમાણુકે સાથ [બંધં અનુભવતિ ]
બંધકા અનુભવ કરતા હૈ . [વા ] અથવા [રૂક્ષેણ ત્રિગુણિતઃ અણુઃ ] રૂક્ષરૂપસે તીન અંશવાલા

પરમાણુ [પંચગુણયુક્તઃ ] પાઁચ અંશવાલેકે સાથ યુક્ત હોતા હુઆ [બધ્યતે ] બંધતા હૈ ..૧૬૬..

ટીકા : — યથોક્ત હેતુસે હી પરમાણુઓંકે પિણ્ડપના હોતા હૈ ઐસા નિશ્ચિત કરના

ચાહિયે; ક્યોંકિ દો ઔર ચાર ગુણવાલે તથા તીન ઔર પાઁચ ગુણવાલે દો સ્નિગ્ધ પરમાણુઓંકે
અથવા દો રૂક્ષ પરમાણુઓંકે અથવા દો સ્નિગ્ધ – રૂક્ષ પરમાણુઓંકે ( – એક સ્નિગ્ધ ઔર એક

રૂક્ષ પરમાણુકે) બંધકી પ્રસિદ્ધિ હૈ . કહા ભી હૈ કિ : —

‘‘ણિદ્ધા ણિદ્ધેણ બજ્ઝંતિ લુક્ખા લુક્ખા ય પોગ્ગલા .

ણિદ્ધલુક્ખા ય બજ્ઝંતિ રૂવારૂવી ય પોગ્ગલા ..’’

‘‘ણિદ્ધસ્સ ણિદ્ધેણ દુરાહિએણ લુક્ખસ્સ લુક્ખેણ દુરાહિએણ .

ણિદ્ધસ્સ લુક્ખેણ હવેદિ બંધો જહણ્ણવજ્જે વિસમેં સમે વા ..’’

ચતુરંશ કો સ્નિગ્ધાણુ સહ દ્વય – અંશમય સ્નિગ્ધાણુનો;

પંચાંશી અણુ સહ બંધ થાય ત્રયાંશમય રૂક્ષાણુનો. ૧૬૬.

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘ણિદ્ધસ્સ ણિદ્ધેણ દુરાહિએણ લુક્ખસ્સ લુક્ખેણ દુરાહિએણ . ણિદ્ધસ્સ લુક્ખેણ હવેજ્જ બંધો

જહણ્ણવજ્જે વિસમે સમે વા ..’’ ..૧૬૬..

જલવાલુકાદૃષ્ટાન્તેન યથા જીવાનાં બન્ધો ન ભવતિ તથા જઘન્યસ્નિગ્ધરૂક્ષત્વગુણે સતિ પરમાણૂનાં ચેતિ .

તથા ચોક્તમ્ — ‘‘ણિદ્ધસ્સ ણિદ્ધેણ દુરાધિગેણ લુક્ખસ્સ લુક્ખેણ દુરાધિગેણ . ણિદ્ધસ્સ લુક્ખેણ

હવેદિ બંધો જઘણ્ણવજ્જે વિસમે સમે વા’’ ..૧૬૬.. એવં પૂર્વોક્તપ્રકારેણ સ્નિગ્ધરૂક્ષપરિણત-

[અર્થ : — પુદ્ગલ ૧‘રૂપી’ ઔર ‘અરૂપી’ હોતે હૈં . ઉનમેંસે સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ સ્નિગ્ધકે

સાથ બંધતે હૈં, રૂક્ષ પુદ્ગલ રૂક્ષકે સાથ બંધતે હૈં, સ્નિગ્ધ ઔર રૂક્ષ ભી બંધતે હૈં .

જઘન્યકે અતિરિક્ત સમ અંશવાલા હો યા વિષમ અંશવાલા હો, સ્નિગ્ધકા દો અધિક

અંશવાલે સ્નિગ્ધ પરમાણુકે સાથ, રૂક્ષકા દો અધિક અંશવાલે રૂક્ષ પરમાણુકે સાથ ઔર
સ્નિગ્ધકા (દો અધિક અંશવાલે) રૂક્ષ પરમાણુકે સાથ બંધ હોતા હૈ . ]

ભાવાર્થ : — દો અંશોંસે લેકર અનન્ત અંશ સ્નિગ્ધતા યા રૂક્ષતાવાલા પરમાણુ ઉસસે

દો અધિક અંશ સ્નિગ્ધતા યા રૂક્ષતાવાલે પરમાણુકે સાથ બઁધકર સ્કંધ બનતા હૈ . જૈસે : —

૨ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ ૪ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલે પરમાણુકે સાથ બંધતા હૈ; ૯૧ અંશ
સ્નિગ્ધતાવાલા પરમાણુ ૯૩ અંશ રૂક્ષતાવાલે પરમાણુકે સાથ બંધતા હૈ; ૫૩૩ અંશ રૂક્ષતાવાલા
પરમાણુ ૫૩૫ અંશ રૂક્ષતાવાલે પરમાણુકે સાથ બંધતા હૈ; ૭૦૦૬ અંશ રૂક્ષતાવાલા પરમાણુ
૭૦૦૮ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલે પરમાણુકે સાથ બંધતા હૈ — ઇન ઉદાહરણોંકે અનુસાર દો સે લેકર

અનન્ત અંશોં (અવિભાગી પ્રતિચ્છેદોં) તક સમઝ લેના ચાહિયે .

માત્ર એક અંશવાલે પરમાણુમેં જઘન્યભાવકે કારણ બંધકી યોગ્યતા નહીં હૈ, ઇસલિયે

એક અંશવાલા સ્નિગ્ધ યા રૂક્ષ પરમાણુ તીન અંશવાલે સ્નિગ્ધ યા રૂક્ષ પરમાણુકે સાથ ભી નહીં
બંધતા .

ઇસપ્રકાર, (એક અંશવાલેકે અતિરિક્ત) દો પરમાણુઓંકે બીચ યદિ દો અંશોંકા અન્તર

હો તબ હી વે બઁધતે હૈં; દો સે અધિક યા કમ અંશોંકા અન્તર હો તો બંધ નહીં હોતા .

જૈસે : – પાઁચ અંશ સ્નિગ્ધતા યા રૂક્ષતાવાલા પરમાણુ સાત અંશોંવાલે પરમાણુકે સાથ બંધતા હૈ;

પરન્તુ પાઁચ અંશોંવાલા પરમાણુ આઠ યા છહ અંશોંવાલે (અથવા પાઁચ અંશોંવાલે) પરમાણુકે
સાથ નહીં બંધતા ..૧૬૬..

૧. કિસી એક પરમાણુકી અપેક્ષાસે વિસદૃશજાતિકા સમાન અંશોંવાલા દૂસરા પરમાણુ ‘રૂપી’ કહલાતા હૈ ઔર

શેષ સબ પરમાણુ ઉસકી અપેક્ષાસે ‘અરૂપી’ કહલાતે હૈં . જૈસે — પાઁચ અંશ સ્નિગ્ધતાવાલે પરમાણુકો પાઁચ

અંશ રૂક્ષતાવાલા દૂસરા પરમાણુ ‘રૂપી’ હૈ ઔર શેષ સબ પરમાણુ ઉસકે લિયે ‘અરૂપી’ હૈં . ઇસકા અર્થ

યહ હુઆ કિ — વિસદૃશજાતિકે સમાન અંશવાલે પરમાણુ પરસ્પર ‘રૂપી’ હૈં; ઔર સદૃશજાતિકે અથવા

અસમાન અંશવાલે પરમાણુ પરસ્પર ‘અરૂપી’ હૈ .

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

અથાત્મનઃ પુદ્ગલપિણ્ડકર્તૃત્વાભાવમવધારયતિ —

દુપદેસાદી ખંધા સુહુમા વા બાદરા સસંઠાણા .

પુઢવિજલતેઉવાઊ સગપરિણામેહિં જાયંતે ..૧૬૭..

દ્વિપ્રદેશાદયઃ સ્કન્ધાઃ સૂક્ષ્મા વા બાદરાઃ સસંસ્થાનાઃ .

પૃથિવીજલતેજોવાયવઃ સ્વકપરિણામૈર્જાયન્તે ..૧૬૭..

એવમમી સમુપજાયમાના દ્વિપ્રદેશાદયઃ સ્કન્ધા વિશિષ્ટાવગાહનશક્તિવશાદુપાત્ત-

સૌક્ષ્મ્યસ્થૌલ્યવિશેષા વિશિષ્ટાકારધારણશક્તિવશાદ્ગૃહીતવિચિત્રસંસ્થાનાઃ સન્તો યથાસ્વં

પરમાણુસ્વરૂપકથનેન પ્રથમગાથા, સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણવિવરણેન દ્વિતીયા, સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણાભ્યાં દ્વયધિકત્વે

સતિ બન્ધકથનેન તૃતીયા, તસ્યૈવ દૃઢીકરણેન ચતુર્થી ચેતિ પરમાણૂનાં પરસ્પરબન્ધવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન
પ્રથમસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયં ગતમ્ . અથાત્મા દ્વયણુકાદિપુદ્ગલસ્કન્ધાનાં કર્તા ન ભવતીત્યુપદિશતિ —

જાયન્તે ઉત્પદ્યન્તે . કે કર્તારઃ . દુપદેસાદી ખંધા દ્વિપ્રદેશાદ્યનન્તાણુપર્યન્તાઃ સ્કન્ધાઃ . કે

જાયન્તે . પુઢવિજલતેઉવાઊ પૃથ્વીજલતેજોવાયવઃ . કથંભૂતાઃ સન્તઃ . સુહુમા વા બાદરા સૂક્ષ્મા

વા બાદરા વા . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટાઃ સન્તઃ . સસંઠાણા યથાસંભવં વૃત્તચતુરસ્રાદિસ્વકીયસ્વકીય-

સંસ્થાનાકારયુક્તાઃ . કૈઃ કૃત્વા જાયન્તે . સગપરિણામેહિં સ્વકીયસ્વકીયસ્નિગ્ધરૂક્ષપરિણામૈરિતિ .

અથ વિસ્તરઃ — જીવા હિ તાવદ્વસ્તુતષ્ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈકરૂપેણ શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવા એવ,

પશ્ચાદ્વયવહારેણાનાદિકર્મબન્ધોપાધિવશેન શુદ્ધાત્મસ્વભાવમલભમાનાઃ સન્તઃ પૃથિવ્યપ્તેજોવાતકાયિકેષુ

અબ, આત્માકે પુદ્ગલોંકે પિણ્ડકે કર્તૃત્વકા અભાવ નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [દ્વિપ્રદેશાદયઃ સ્કંધાઃ ] દ્વિપ્રદેશાદિક (દો સે લેકર

અનન્તપ્રદેશવાલે) સ્કંધ [સૂક્ષ્માઃ વા બાદરાઃ ] જો કિ સૂક્ષ્મ અથવા બાદર હોતે હૈં ઔર
[સસંસ્થાનાઃ ] સંસ્થાનોં (આકારોં) સહિત હોતે હૈં વે — [પૃથિવીજલતેજોવાયવઃ ] પૃથ્વી, જલ,

તેજ ઔર વાયુરૂપ [સ્વકપરિણામૈઃ જાયન્તે ] અપને પરિણામોંસે હોતે હૈં ..૧૬૭..

ટીકા : — ઇસ (પૂર્વોક્ત) પ્રકારસે યહ ઉત્પન્ન હોનેવાલે દ્વિપ્રદેશાદિક સ્કંધ — જિનને

વિશિષ્ટ અવગાહનકી શક્તિકે વશ સૂક્ષ્મતા ઔર સ્થૂલતારૂપ ભેદ ગ્રહણ કિયે હૈં ઔર જિનને
વિશિષ્ટ આકાર ધારણ કરનેકી શક્તિકે વશ હોકર વિચિત્ર સંસ્થાન ગ્રહણ કિયે હૈં વે — અપની

સ્કન્ધો પ્રદેશદ્વયાદિયુત, સ્થૂલ -સૂક્ષ્મ ને સાકાર જે,
તે પૃથ્વી – વાયુ – તેજ – જલ પરિણામથી નિજ થાય છે. ૧૬૭.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

સ્પર્શાદિચતુષ્કસ્યાવિર્ભાવતિરોભાવસ્વશક્તિવશમાસાદ્ય પૃથિવ્યપ્તેજોવાયવઃ સ્વપરિણામૈરેવ જાયન્તે .

અતોઽવધાર્યતે દ્વયણુકાદ્યનન્તાનન્તપુદ્ગલાનાં ન પિણ્ડકર્તા પુરુષોઽસ્તિ ..૧૬૭..

અથાત્મનઃ પુદ્ગલપિણ્ડાનેતૃત્વાભાવમવધારયતિ —

ઓગાઢગાઢણિચિદો પોગ્ગલકાયેહિં સવ્વદો લોગો .

સુહુમેહિ બાદરેહિ ય અપ્પાઓગ્ગેહિં જોગ્ગેહિં ..૧૬૮..

અવગાઢગાઢનિચિતઃ પુદ્ગલકાયૈઃ સર્વતો લોકઃ .

સૂક્ષ્મૈર્બાદરૈશ્ચાપ્રાયોગ્યૈર્યોગ્યૈઃ ..૧૬૮..

સમુત્પદ્યન્તે, તથાપિ સ્વકીયાભ્યન્તરસુખદુઃખાદિરૂપપરિણતેરેવાશુદ્ધોપાદાનકારણં ભવન્તિ, ન ચ

પૃથિવ્યાદિકાયાકારપરિણતેઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ . તત્ર સ્કન્ધાનામેવોપાદાનકારણત્વાદિતિ . તતો

જ્ઞાયતે પુદ્ગલપિણ્ડાનાં જીવઃ કર્તા ન ભવતીતિ ..૧૬૭.. અથાત્મા બન્ધકાલે બન્ધયોગ્ય-

પુદ્ગલાન્ બહિર્ભાગાન્નૈવાનયતીત્યાવેદયતિ — ઓગાઢગાઢણિચિદો અવગાહ્યાવગાહ્ય નૈરન્તર્યેણ

નિચિતો ભૃતઃ . સ કઃ . લોગો લોકઃ . કથંભૂતઃ . સવ્વદો સર્વતઃ સર્વપ્રદેશેષુ . કૈઃ કર્તૃભૂતૈઃ .

પોગ્ગલકાયેહિં પુદ્ગલકાયૈઃ . કિંવિશિષ્ટૈઃ . સુહુમેહિ બાદરેહિ ય ઇન્દ્રિયગ્રહણાયોગ્યૈઃ સૂક્ષ્મૈસ્તદ્ગ્રહણ-

યોેગ્યતાનુસાર ૧સ્પર્શાદિચતુષ્કકે આવિર્ભાવ ઔર તિરોભાવકી સ્વશક્તિકે વશ હોકર પૃથ્વી,

જલ, અગ્નિ, ઔર વાયુરૂપ અપને પરિણામોંસે હી હોતે હૈં . ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ દ્વિ –

અણુકાદિ અનન્તાન્ત પુદ્ગલોંકા પિણ્ડકર્તા આત્મા નહીં હૈ ..૧૬૭..

અબ ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ (જિસ પ્રકાર આત્મા પુદ્ગલપિણ્ડકા કરનેવાલા નહીં

ઉસી પ્રકાર) આત્મા પુદ્ગલપિણ્ડકા લાનેવાલા (ભી) નહીં હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [લોકઃ ] લોક [સર્વતઃ ] સર્વતઃ [સૂક્ષ્મેઃ બાદરૈઃ ] સૂક્ષ્મ તથા બાદર

[ચ ] ઔર [અપ્રાયોગ્યૈઃ યોગ્યૈઃ ] કર્મત્વકે અયોગ્ય તથા કર્મત્વકે યોગ્ય [પુદ્ગલકાયૈઃ ]
પુદ્ગલસ્કંધોંકે દ્વારા [અવગાઢગાઢનિચિતઃ ] (વિશિષ્ટ પ્રકારસે) અવગાહિત હોકર ગાઢ
( – ઘનિષ્ઠ) ભરા હુઆ હૈ ..૧૬૮..

૧. સ્પર્શાદિચતુષ્ક = સ્પર્શ, રસ, ગંધ ઔર વર્ણ . (સ્પર્શાદિકી પ્રગટતા ઔર અપ્રગટતા વહ પુદ્ગલકી

શક્તિ હૈ .)

અવગાઢ ગાઢ ભરેલ છે સર્વત્ર પુદ્ગલકાયથી
આ લોક બાદર - સૂક્ષ્મથી, કર્મત્વયોગ્ય - અયોગ્યથી. ૧૬૮.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

યતો હિ સૂક્ષ્મત્વપરિણતૈર્બાદરપરિણતૈશ્ચાનતિસૂક્ષ્મત્વસ્થૂલત્વાત્ કર્મત્વપરિણમનશક્તિ-

યોગિભિરતિસૂક્ષ્મસ્થૂલતયા તદયોગિભિશ્ચાવગાહવિશિષ્ટત્વેન પરસ્પરમબાધમાનૈઃ સ્વયમેવ સર્વત એવ
પુદ્ગલકાયૈર્ગાઢં નિચિતો લોકઃ, તતોઽવધાર્યતે ન પુદ્ગલપિણ્ડાનામાનેતા પુરુષોઽસ્તિ ..૧૬૮..

અથાત્મનઃ પુદ્ગલપિણ્ડાનાં કર્મત્વકર્તૃત્વાભાવમવધારયતિ —

કમ્મત્તણપાઓગ્ગા ખંધા જીવસ્સ પરિણઇં પપ્પા .

ગચ્છંતિ કમ્મભાવં ણ હિ તે જીવેણ પરિણમિદા ..૧૬૯..

કર્મત્વપ્રાયોગ્યાઃ સ્કન્ધા જીવસ્ય પરિણતિં પ્રાપ્ય .

ગચ્છન્તિ કર્મભાવં ન હિ તે જીવેન પરિણમિતાઃ ..૧૬૯..

યોગ્યૈર્બાદરૈશ્ચ . પુનશ્ચ કથંભૂતૈઃ . અપ્પાઓગ્ગેહિં અતિસૂક્ષ્મસ્થૂલત્વેન કર્મવર્ગણાયોગ્યતારહિતૈઃ . પુનશ્ચ

કિંવિશિષ્ટૈઃ . જોગ્ગેહિં અતિસૂક્ષ્મસ્થૂલત્વાભાવાત્કર્મવર્ગણાયોગ્યૈરિતિ . અયમત્રાર્થઃ — નિશ્ચયેન શુદ્ધ-

સ્વરૂપૈરપિ વ્યવહારેણ કર્મોદયાધીનતયા પૃથિવ્યાદિપઞ્ચસૂક્ષ્મસ્થાવરત્વં પ્રાપ્તૈર્જીવૈર્યથા લોકો નિરન્તરં
ભૃતસ્તિષ્ઠતિ તથા પુદ્ગલૈરપિ . તતો જ્ઞાયતે યત્રૈવ શરીરાવગાઢક્ષેત્રે જીવસ્તિષ્ઠતિ બન્ધયોગ્યપુદ્ગલા અપિ

પ્ર. ૪૧

ટીકા : — સૂક્ષ્મતયા પરિણત તથા બાદરરૂપ પરિણત, અતિ સૂક્ષ્મ અથવા અતિ સ્થૂલ

ન હોનેસે કર્મરૂપ પરિણત હોનેકી શક્તિવાલે તથા અતિ સૂક્ષ્મ અથવા અતિ સ્થૂલ હોનેસે કર્મરૂપ
પરિણત હોનેકી શક્તિસે રહિત — ઐસે પુદ્ગલકાર્યોંકે દ્વારા, અવગાહકી વિશિષ્ટતાકે કારણ

પરસ્પર બાધા કિયે વિના, સ્વયમેવ સર્વતઃ (સર્વ પ્રદેશોંસે) લોક ગાઢ ભરા હુઆ હૈ . ઇસસે

નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ પુદ્ગલપિણ્ડોંકા લાનેવાલા આત્મા નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — ઇસ લોકમેં સર્વત્ર જીવ હૈં ઔર કર્મબંધકે યોગ્ય પુદ્ગલવર્ગણા ભી સર્વત્ર

હૈ . જીવકે જૈસે પરિણામ હોતે હૈં ઉસીપ્રકારકા જીવકો કર્મબંધ હોતા હૈ . ઐસા નહીં હૈ કિ

આત્મા કિસી બાહરકે સ્થાનસે કર્મયોગ્ય પુદ્ગલ લાકર બંધ કરતા હૈ ..૧૬૮..

અબ ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ આત્મા પુદ્ગલપિણ્ડોંકો કર્મરૂપ નહીં કરતા : —

અન્વયાર્થ : — [કર્મત્વપ્રાયોગ્યાઃ સ્કંધાઃ ] કર્મત્વકે યોગ્ય સ્કંધ [જીવસ્યપરિણતિં

પ્રાપ્ય ] જીવકી પરિણતિકો પ્રાપ્ત કરકે [કર્મભાવં ગચ્છન્તિ ] કર્મભાવકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં; [ન
હિ તે જીવેન પરિણમિતાઃ ] જીવ ઉનકો નહીં પરિણમાતા ..૧૬૯..

સ્કંધો કરમને યોગ્ય પામી જીવના પરિણામને
કર્મત્વને પામે; નહિ જીવ પરિણમાવે તેમને. ૧૬૯.

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

યતો હિ તુલ્યક્ષેત્રાવગાઢજીવપરિણામમાત્રં બહિરંગસાધનમાશ્રિત્ય જીવં પરિણમયિતા-

રમન્તરેણાપિ કર્મત્વપરિણમનશક્તિયોગિનઃ પુદ્ગલસ્કન્ધાઃ સ્વયમેવ કર્મભાવેન પરિણમન્તિ,
તતોઽવધાર્યતે ન પુદ્ગલપિણ્ડાનાં કર્મત્વકર્તા પુરુષોઽસ્તિ ..૧૬૯..

અથાત્મનઃ કર્મત્વપરિણતપુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકશરીરકર્તૃત્વાભાવમવધારયતિ —

તે તે કમ્મત્તગદા પોગ્ગલકાયા પુણો વિ જીવસ્સ .

સંજાયંતે દેહા દેહંતરસંકમં પપ્પા ..૧૭૦..

તત્રૈવ તિષ્ઠન્તિ, ન ચ બહિર્ભાગાજ્જીવ આનયતીતિ ..૧૬૮.. અથ કર્મસ્કન્ધાનાં જીવ ઉપાદાનકર્તા

ન ભવતીતિ પ્રજ્ઞાપયતિ — કમ્મત્તણપાઓગ્ગા ખંધા કર્મત્વપ્રાયોગ્યાઃ સ્કન્ધાઃ કર્તારઃ જીવસ્સ પરિણઇં

પપ્પા જીવસ્ય પરિણતિં પ્રાપ્ય નિર્દોષિપરમાત્મભાવનોત્પન્નસહજાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતપરિણતેઃ

પ્રતિપક્ષભૂતાં જીવસંબન્ધિનીં મિથ્યાત્વરાગાદિપરિણતિં પ્રાપ્ય ગચ્છંતિ કમ્મભાવં ગચ્છન્તિ પરિણમન્તિ .

કમ્ . કર્મભાવં જ્ઞાનાવરણાદિદ્રવ્યકર્મપર્યાયમ્ . ણ હિ તે જીવેણ પરિણમિદા ન હિ નૈવ તે કર્મ-

સ્કન્ધા જીવેનોપાદાનકર્તૃભૂતેન પરિણમિતાઃ પરિણતિં નીતા ઇત્યર્થઃ . અનેન વ્યાખ્યાનેનૈતદુક્તં ભવતિ

કર્મસ્કન્ધાનાં નિશ્ચયેન જીવઃ કર્તા ન ભવતીતિ ..૧૬૯.. અથ શરીરાકારપરિણતપુદ્ગલપિણ્ડાનાં જીવઃ

કર્તા ન ભવતીત્યુપદિશતિ ---તે તે કમ્મત્તગદા તે તે પૂર્વસૂત્રોદિતાઃ કર્મત્વં ગતા દ્રવ્યકર્મપર્યાય-

ટીકા : — કર્મરૂપ પરિણમિત હોનેકી શક્તિવાલે પુદ્ગલસ્કંધ તુલ્ય (સમાન)

ક્ષેત્રાવગાહ જીવકે પરિણામમાત્રકા — જો કિ બહિરંગ સાધન (બાહ્યકારણ) હૈ ઉસકા — આશ્રય

કરકે, જીવ ઉનકો પરિણમાને વાલા ન હોને પર ભી, સ્વયમેવ કર્મભાવસે પરિણમિત હોતે હૈં .

ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ પુદ્ગલપિણ્ડોંકો કર્મરૂપ કરનેવાલા આત્મા નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — સમાન ક્ષેત્રમેં રહનેવાલે જીવકે વિકારી પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે

કાર્મણવર્ગણાયેં સ્વયમેવ અપની અન્તરંગશક્તિસે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મરૂપ પરિણમિત હો જાતી હૈં;
જીવ ઉન્હેં કર્મરૂપ પરિણમિત નહીં કરતા ..૧૬૯..

અબ આત્માકે કર્મરૂપ પરિણત પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક શરીરકે કર્તૃત્વકા અભાવ નિશ્ચિત

કરતે હૈં (અર્થાત્ ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ કર્મરૂપ પરિણત જો પુદ્ગલદ્રવ્ય ઉસ – સ્વરૂપ

શરીરકા કર્તા આત્મા નહીં હૈ ) : —

કર્મત્વપરિણત પુદ્ગલોના સ્કંધ તે તે ફરી ફરી
શરીરો બને છે જીવને, સંક્રાંતિ પામી દેહની. ૧૭૦.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

તે તે કર્મત્વગતાઃ પુદ્ગલકાયાઃ પુનરપિ જીવસ્ય .

સંજાયન્તે દેહા દેહાન્તરસંક્રમં પ્રાપ્ય ..૧૭૦..

યે યે નામામી યસ્ય જીવસ્ય પરિણામં નિમિત્તમાત્રીકૃત્ય પુદ્ગલકાયાઃ સ્વયમેવ

કર્મત્વેન પરિણમન્તિ, અથ તે તે તસ્ય જીવસ્યાનાદિસંતાનપ્રવૃત્તશરીરાન્તરસંક્રાન્તિમાશ્રિત્ય
સ્વયમેવ ચ શરીરાણિ જાયન્તે . અતોઽવધાર્યતે ન કર્મત્વપરિણતપુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકશરીરકર્તા

પુરુષોઽસ્તિ ..૧૭૦..

અથાત્મનઃ શરીરત્વાભાવમવધારયતિ —

પરિણતાઃ પોગ્ગલકાયા પુદ્ગલસ્કન્ધાઃ પુણો વિ જીવસ્સ પુનરપિ ભવાન્તરેઽપિ જીવસ્ય સંજાયંતે દેહા

સંજાયન્તે સમ્યગ્જાયન્તે દેહાઃ શરીરાણીતિ . કિં કૃત્વા . દેહંતરસંકમં પપ્પા દેહાન્તરસંક્રમં ભવાન્તરં

પ્રાપ્ય લબ્ધ્વેતિ . અનેન કિમુક્તં ભવતિ — ઔદારિકાદિશરીરનામકર્મરહિતપરમાત્માનમલભમાનેન જીવેન

યાન્યુપાર્જિતાન્યૌદારિકાદિશરીરનામકર્માણિ તાનિ ભવાન્તરે પ્રાપ્તે સત્યુદયમાગચ્છન્તિ, તદુદયેન
નોકર્મપુદ્ગલા ઔદારિકાદિશરીરાકારેણ સ્વયમેવ પરિણમન્તિ . તતઃ કારણાદૌદારિકાદિકાયાનાં જીવઃ

કર્તા ન ભવતીતિ ..૧૭૦.. અથ શરીરાણિ જીવસ્વરૂપં ન ભવન્તીતિ નિશ્ચિનોતિ — ઓરાલિઓ ય

દેહો ઔદારિકશ્ચ દેહઃ દેહો વેઉવ્વિઓ ય દેહો વૈક્રિયકશ્ચ તેજસિઓ તૈજસિકઃ આહારય

કમ્મઇઓ આહારકઃ કાર્મણશ્ચ પુગ્ગલદવ્વપ્પગા સવ્વે એતે પઞ્ચ દેહાઃ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકાઃ સર્વેઽપિ

ગાથા : ૧૭૦ અન્વયાર્થ : — [કર્મત્વગતાઃ ] કર્મરૂપ પરિણત [તે તે ] વે – વે

[પુદ્ગલકાયાઃ ] પુદ્ગલપિણ્ડ [દેહાન્ત સંક્રમં પ્રાપ્ય ] દેહાન્તરરૂપ પરિવર્તનકો પ્રાપ્ત કરકે
[પુનઃ અપિ ] પુનઃ – પુનઃ [જીવસ્ય ] જીવકે [દેહાઃ ] શરીર [સંજાયન્તે ] હોતે હૈં ..૧૭૦..

ટીકા : — જિસ જીવકે પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે જો – જો યહ પુદ્ગલકાય

સ્વયમેવ કર્મરૂપ પરિણત હોતે હૈં, વે જીવકે અનાદિ સંતતિરૂપ (પ્રવાહરૂપ) પ્રવર્તમાન દેહાન્તર
(ભવાંતર) રૂપ પરિવર્તનકા આશ્રય લેકર વે – વે પુદ્ગલપિણ્ડ સ્વયમેવ શરીર (-શરીરરૂપ,

શરીરકે હોનેમેં નિમિત્તરૂપ) બનતે હૈં . ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ કર્મરૂપ પરિણત

પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક શરીરકા કર્તા આત્મા નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — જીવકે પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે જો પુદ્ગલ સ્વયમેવ કર્મરૂપ

પરિણત હોતે હૈં, વે પુદ્ગલ હી અન્ય ભવમેં શરીરકે બનનેમેં નિમિત્તભૂત હોતે હૈં, ઔર નોકર્મપુદ્ગલ
સ્વયમેવ શરીરરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં . ઇસલિયે શરીરકા કર્તા આત્મા નહીં હૈ ..૧૭૦..

અબ આત્માકે શરીરપનેકા અભાવ નિશ્ચિત કરતે હૈં : —

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

ઓરાલિઓ ય દેહો દેહો વેઉવ્વિઓ ય તેજસિઓ .

આહારય કમ્મઇઓ પોગ્ગલદવ્વપ્પગા સવ્વે ..૧૭૧..

ઔદારિકશ્ચ દેહો દેહો વૈક્રિયિકશ્ચ તૈજસઃ .

આહારકઃ કાર્મણઃ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકાઃ સર્વે ..૧૭૧..

યતો હ્યૌદારિકવૈક્રિયિકાહારકતૈજસકાર્મણાનિ શરીરાણિ સર્વાણ્યપિ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મ-

કાનિ, તતોઽવધાર્યતે ન શરીરં પુરુષોઽસ્તિ ..૧૭૧..

અથ કિં તર્હિં જીવસ્ય શરીરાદિસર્વપરદ્રવ્યવિભાગસાધનમસાધારણં સ્વલક્ષણમિત્યા-

વેદયતિ —

અરસમરૂવમગંધં અવ્વત્તં ચેદણાગુણમસદ્દં .

જાણ અલિંગગ્ગહણં જીવમણિદ્દિટ્ઠસંઠાણં ..૧૭૨..

મમ સ્વરૂપં ન ભવન્તિ . કસ્માદિતિ ચેત્ . મમાશરીરચૈતન્યચમત્કારપરિણતત્વેન સર્વદૈવાચેતનશરીરત્વ-

વિરોધાદિતિ ..૧૭૧.. એવં પુદ્ગલસ્કન્ધાનાં બન્ધવ્યાખ્યાનમુખ્યતયા દ્વિતીયસ્થલે ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ .

ઇતિ ‘અપદેસો પરમાણૂ’ ઇત્યાદિ ગાથાનવકેન પરમાણુસ્કન્ધભેદભિન્નપુદ્ગલાનાં પિણ્ડનિષ્પત્તિવ્યાખ્યાન-

અન્વયાર્થ : — [ઔદારિકઃ ચ દેહઃ ] ઔદારિક શરીર, [વૈક્રિયિકઃ દેહઃ ] વૈક્રિયિક

શરીર, [તૈજસઃ ] તૈજસ શરીર, [આહારકઃ ] આહારક શરીર [ચ ] ઔર [કાર્મણઃ ] કાર્મણ
શરીર — [સર્વે ] સબ [પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકાઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક હૈં ..૧૭૧..

ટીકા : — ઔદારિક, વૈક્રિયિક, આહારક, તૈજસ ઔર કાર્મણ — યે શરીર સબ

પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક હૈં . ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ આત્મા શરીર નહીં હૈ ..૧૭૧..

તબ ફિ ર જીવકા, શરીરાદિ સર્વપરદ્રવ્યોંસે વિભાગકા સાધનભૂત, અસાધારણ સ્વલક્ષણ

ક્યા હૈ, સો કહતે હૈં : —

જે દેહ ઔદારિક, ને વૈક્રિય – તેજસ દેહ છે,

કાર્મણ – આહારક દેહ જે, તે સર્વ પુદ્ગલરૂપ છે. ૧૭૧.

છે ચેતનાગુણ, ગંધ - રૂપ -રસ - શબ્દ -વ્યક્તિ ન જીવને,

વળી લિંગગ્રહણ નથી અને સંસ્થાન ભાખ્યું ન તેહને. ૧૭૨.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

અરસમરૂપમગન્ધમવ્યક્તં ચેતનાગુણમશબ્દમ્ .

જાનીહ્યલિઙ્ગગ્રહણં જીવમનિર્દિષ્ટસંસ્થાનમ્ ..૧૭૨..

આત્મનો હિ રસરૂપગન્ધગુણાભાવસ્વભાવત્વાત્સ્પર્શગુણવ્યક્ત્યભાવસ્વભાવત્વાત્ શબ્દ-

પર્યાયાભાવસ્વભાવત્વાત્તથા તન્મૂલાદલિંગગ્રાહ્યત્વાત્સર્વસંસ્થાનાભાવસ્વભાવત્વાચ્ચ પુદ્ગલદ્રવ્ય-
વિભાગસાધનમરસત્વમરૂપત્વમગન્ધત્વમવ્યક્ત ત્વમશબ્દત્વમલિંગગ્રાહ્યત્વમસંસ્થાનત્વં ચાસ્તિ . સકલ-

પુદ્ગલાપુદ્ગલાજીવદ્રવ્યવિભાગસાધનં તુ ચેતનાગુણત્વમસ્તિ . તદેવ ચ તસ્ય સ્વજીવ-

દ્રવ્યમાત્રાશ્રિતત્વેન સ્વલક્ષણતાં બિભ્રાણં શેષદ્રવ્યાન્તરવિભાગં સાધયતિ . અલિંગગ્રાહ્ય ઇતિ

વક્તવ્યે યદલિંગગ્રહણમિત્યુક્તં તદ્બહુતરાર્થપ્રતિપત્તયે . તથા હિ — ન લિંગૈરિન્દ્રિયૈર્ગ્રાહકતામા-

મુખ્યતયા દ્વિતીયવિશેષાન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથૈકોનવિંશતિગાથાપર્યન્તં જીવસ્ય પુદ્ગલેન સહ બન્ધ-

મુખ્યતયા વ્યાખ્યાનં કરોતિ, તત્ર ષટ્સ્થલાનિ ભવન્તિ . તેષ્વાદૌ ‘અરસમરૂવં’ ઇત્યાદિ શુદ્ધજીવ-

વ્યાખ્યાનેન ગાથૈકા, ‘મુત્તો રૂવાદિ’ ઇત્યાદિપૂર્વપક્ષપરિહારમુખ્યતયા ગાથાદ્વયમિતિ પ્રથમસ્થલે
ગાથાત્રયમ્ . તદનન્તરં ભાવબન્ધમુખ્યત્વેન ‘ઉવઓગમઓ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . અથ પરસ્પરં દ્વયોઃ

પુદ્ગલયોઃ બન્ધો, જીવસ્ય રાગાદિપરિણામેન સહ બન્ધો, જીવપુદ્ગલયોર્બન્ધશ્ચેતિ ત્રિવિધબન્ધમુખ્યત્વેન

અન્વયાર્થ : — [જીવમ્ ] જીવકો [અરસમ્ ] અરસ, [અરૂપમ્ ] અરૂપ [અગંધમ્ ]

અગંધ, [અવ્યક્તમ્ ] અવ્યક્ત, [ચેતનાગુણમ્ ] ચેતનાગુણયુક્ત, [અશબ્દમ્ ] અશબ્દ,
[અલિંગગ્રહણમ્ ] અલિંગગ્રહણ (લિંગ દ્વારા ગ્રહણ ન હોને યોગ્ય) ઔર [અનિર્દિષ્ટસંસ્થાનમ્ ]
જિસકા કોઈ સંસ્થાન નહીં કહા ગયા હૈ ઐસા [જાનીહિ ] જાનો ..૧૭૨..

ટીકા : — આત્મા (૧) રસગુણકે અભાવરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે, (૨) રૂપગુણકે

અભાવરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે, (૩) ગંધગુણકે અભાવરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે, (૪)
સ્પર્શગુણરૂપ વ્યક્તતાકે અભાવરૂપ સ્વભાવવાલા હોનેસે, (૫) શબ્દપર્યાયકે અભાવરૂપ
સ્વભાવવાલા હોનેસે, તથા (૬) ઇન સબકે કારણ (અર્થાત્ રસ – રૂપ – ગંધ ઇત્યાદિકે અભાવરૂપ

સ્વભાવકે કારણ) લિંગકે દ્વારા અગ્રાહ્ય હોનેસે ઓર (૭) સર્વ સંસ્થાનોંકે અભાવરૂપ
સ્વભાવવાલા હોનેસે, આત્માકો પુદ્ગલદ્રવ્યસે વિભાગકા સાધનભૂત (૧) અરસપના, (૨)
અરૂપપના, (૩) અગંધપના, (૪) અવ્યક્તપના, (૫) અશબ્દપના, (૬) અલિંગગ્રાહ્યપના ઔર
(૭) અસંસ્થાનપના હૈ . પુદ્ગલ તથા અપુદ્ગલ ઐસે સમસ્ત અજીવ દ્રવ્યોંસે વિભાગકા સાધન

તો ચેતનાગુણમયપના હૈ; ઔર વહી, માત્ર સ્વજીવદ્રવ્યાશ્રિત હોનેસે સ્વલક્ષણપનેકો ધારણ કરતા
હુઆ, આત્માકા શેષ અન્ય દ્રવ્યોંસે વિભાગ (ભેદ) સિદ્ધ કરતા હૈ .

જહાઁ ‘અલિંગગ્રાહ્ય’ કરના હૈ વહાઁ જો ‘અલિંગગ્રહણ’ કહા હૈ, વહ બહુતસે અર્થોંકી

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

પન્નસ્ય ગ્રહણં યસ્યેત્યતીન્દ્રિયજ્ઞાનમયત્વસ્ય પ્રતિપત્તિઃ . ન લિંગૈરિન્દ્રિયૈર્ગ્રાહ્યતામાપન્નસ્ય ગ્રહણં

યસ્યેતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષાવિષયત્વસ્ય . ન લિંગાદિન્દ્રિયગમ્યાદ્ધૂમાદગ્નેરિવ ગ્રહણં યસ્યેતીન્દ્રિય-

પ્રત્યક્ષપૂર્વકાનુમાનાવિષયત્વસ્ય . ન લિંગાદેવ પરૈઃ ગ્રહણં યસ્યેત્યનુમેયમાત્રત્વાભાવસ્ય .

ન લિંગાદેવ પરેષાં ગ્રહણં યસ્યેત્યનુમાતૃમાત્રત્વાભાવસ્ય . ન લિંગાત્સ્વભાવેન ગ્રહણં યસ્યેતિ

પ્રત્યક્ષજ્ઞાતૃત્વસ્ય . ન લિંગેનોપયોગાખ્યલક્ષણેન ગ્રહણં જ્ઞેયાર્થાલમ્બનં યસ્યેતિ બહિરર્થાલમ્બન-

જ્ઞાનાભાવસ્ય . ન લિંગસ્યોપયોગાખ્યલક્ષણસ્ય ગ્રહણં સ્વયમાહરણં યસ્યેત્યનાહાર્યજ્ઞાનત્વસ્ય .

ન લિંગસ્યોપયોગાખ્યલક્ષણસ્ય ગ્રહણં પરેણ હરણં યસ્યેત્યહાર્યજ્ઞાનત્વસ્ય . ન લિંગે

‘ફાસેહિ પોગ્ગલાણં’ ઇત્યાદિ સૂત્રદ્વયમ્ . તતઃ પરં નિશ્ચયેન દ્રવ્યબન્ધકારણત્વાદ્રાગાદિપરિણામ એવ બન્ધ

ઇતિ કથનમુખ્યતયા ‘રત્તો બંધદિ’ ઇત્યાદિ ગાથાત્રયમ્ . અથ ભેદભાવનામુખ્યત્વેન ‘ભણિદા પુઢવી’

ઇત્યાદિ સૂત્રદ્વયમ્ . તદનન્તરં જીવો રાગાદિપરિણામાનામેવ કર્તા, ન ચ દ્રવ્યકર્મણામિતિ કથનમુખ્યત્વેન

પ્રતિપત્તિ (પ્રાપ્તિ, પ્રતિપાદન) કરનેકે લિયે હૈ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ : — (૧) ગ્રાહક (-જ્ઞાયક)

જિસકે લિંગોંકે દ્વારા અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ (-જાનના) નહીં હોતા વહ અલિંગગ્રહણ હૈ;
ઇસપ્રકાર ‘આત્મા અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય’ હૈ ઇસ અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૨) ગ્રાહ્ય (જ્ઞેય) જિસકા

લિંગોંકે દ્વારા અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ (-જાનના) નહીં હોતા વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર
‘આત્મા ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષકા વિષય નહીં હૈ’ ઇસ અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૩) જૈસે ધુંએઁસે અગ્નિકા

ગ્રહણ (જ્ઞાન) હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર લિંગ દ્વારા, અર્થાત્ ઇન્દ્રિયગમ્ય (-ઇન્દ્રિયોંસે જાનને યોગ્ય
ચિહ્ન) દ્વારા જિસકા ગ્રહણ નહીં હોતા વહ અલિંગગ્રહણ હૈ . ઇસપ્રકાર ‘આત્મા ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષપૂર્વક

અનુમાનકા વિષય નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૪) દૂસરોંકે દ્વારા – માત્ર લિંગ દ્વારા

હી જિસકા ગ્રહણ નહીં હોતા વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા અનુમેય માત્ર (કેવલ
અનુમાનસે હી જ્ઞાત હોને યોગ્ય) નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૫) જિસકે લિંગસે હી

પરકા ગ્રહણ નહીં હોતા વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા અનુમાતામાત્ર (કેવલ અનુમાન
કરનેવાલા હો) નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૬) જિસકે લિંગકે દ્વારા નહીં કિન્તુ

સ્વભાવકે દ્વારા ગ્રહણ હોતા હૈ વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતા હૈ’ ઐસે
અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૭) જિસકે લિંગ દ્વારા અર્થાત્ ઉપયોગનામક લક્ષણ દ્વારા ગ્રહણ નહીં

હૈ અર્થાત્ જ્ઞેય પદાર્થોંકા આલમ્બન નહીં હૈ, વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્માકે બાહ્ય
પદાર્થોંકા આલમ્બનવાલા જ્ઞાન નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૮) જો લિંગકો અર્થાત્

ઉપયોગ નામક લક્ષણકો ગ્રહણ નહીં કરતા અર્થાત્ સ્વયં (કહીં બાહરસે) નહીં લાતા સો
અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા જો કહીંસે નહીં લાયા જાતા ઐસે જ્ઞાનવાલા હૈ’ ઐસે અર્થકી
પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૯) જિસે લિંગકા અર્થાત્ ઉપયોગનામક લક્ષણકા ગ્રહણ અર્થાત્ પરસે હરણ

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

ઉપયોગાખ્યલક્ષણે ગ્રહણં સૂર્ય ઇવોપરાગો યસ્યેતિ શુદ્ધોપયોગસ્વભાવસ્ય . ન લિંગાદુપયોગા-

ખ્યલક્ષણાદ્ ગ્રહણં પૌદ્ગલિકકર્માદાનં યસ્યેતિ દ્રવ્યકર્માસંપૃક્તત્વસ્ય . ન લિંગેભ્ય ઇન્દ્રિયેભ્યો

ગ્રહણં વિષયાણામુપભોગો યસ્યેતિ વિષયોપભોક્તૃત્વાભાવસ્ય . ન લિંગાત્ મનો વેન્દ્રિયાદિ-

લક્ષણાદ્ ગ્રહણં જીવસ્ય ધારણં યસ્યેતિ શુક્રાર્તવાનુવિધાયિત્વાભાવસ્ય . ન લિંગસ્ય મેહના-

કારસ્ય ગ્રહણં યસ્યેતિ લૌકિકસાધનમાત્રત્વાભાવસ્ય . ન લિંગેનામેહનાકારેણ ગ્રહણં

લોકવ્યાપ્તિર્યસ્યેતિ કુહુક પ્રસિદ્ધસાધનાકારલોકવ્યાપ્તિત્વાભાવસ્ય . ન લિંગાનાં સ્ત્રીપુન્નપુંસક-

‘કુવ્વં સહાવમાદા’ ઇત્યાદિ ષષ્ઠસ્થલે ગાથાસપ્તકમ્ . યત્ર મુખ્યત્વમિતિ વદતિ તત્ર યથાસંભવમન્યો-

ઽપ્યર્થો લભ્યત ઇતિ સર્વત્ર જ્ઞાતવ્યમ્ . એવમેકોનવિંશતિગાથાભિસ્તૃતીયવિશેષાન્તરાધિકારે સમુદાય-

પાતનિકા . તદ્યથા — અથ કિં તર્હિ જીવસ્ય શરીરાદિપરદ્રવ્યેભ્યો ભિન્નમન્યદ્રવ્યાસાધારણં સ્વસ્વરૂપમિતિ

પ્રશ્ને પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — અરસમરૂવમગંધં રસરૂપગન્ધરહિતત્વાત્તથા ચાધ્યાહાર્યમાણાસ્પર્શરૂપત્વાચ્ચ અવ્વત્તં

અવ્યક્તત્વાત્ અસદ્દં અશબ્દત્વાત્ અલિંગગ્ગહણં અલિઙ્ગગ્રહણત્વાત્ અણિદ્દિટ્ઠસંઠાણં અનિર્દિષ્ટસંસ્થાનત્વાચ્ચ

જાણ જીવં જાનીહિ જીવમ્ . અરસમરૂપમગન્ધમસ્પર્શમવ્યક્તમશબ્દમલિઙ્ગગ્રહણમનિર્દિષ્ટસંસ્થાનલક્ષણં ચ

હે શિષ્ય, જીવં જીવદ્રવ્યં જાનીહિ . પુનરપિ કથંભૂતમ્ . ચેદણાગુણં સમસ્તપુદ્ગલાદિભ્યોઽચેતનેભ્યો

ભિન્નઃ સમસ્તાન્યદ્રવ્યાસાધારણઃ સ્વકીયાનન્તજીવજાતિસાધારણશ્ચ ચેતનાગુણો યસ્ય તં ચેતનાગુણં

નહીં હો સકતા (-અન્યસે નહીં લે જાયા જા સકતા) સો અલિંગ ગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્માકે
જ્ઞાનકા હરણ નહીં કિયા જા સકતા’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૦) જિસે લિંગમેં અર્થાત્

ઉપયોગનામક લક્ષણમેં ગ્રહણ અર્થાત્ સૂર્યકી ભાઁતિ ઉપરાગ (-મલિનતા, વિકાર) નહીં હૈ વહ
અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા શુદ્ધોપયોગસ્વભાવી હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૧)

લિંગ દ્વારા અર્થાત્ ઉપયોગનામક લક્ષણ દ્વારા ગ્રહણ અર્થાત્ પૌદ્ગલિક કર્મકા ગ્રહણ જિસકે
નહીં હૈ, વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા દ્રવ્યકર્મસે અસંયુક્ત (અસંબદ્ધ) હૈ’ ઐસે
અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૨) જિસે લિંગોંકે દ્વારા અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ અર્થાત્

વિષયોંકા ઉપભોગ નહીં હૈ સો અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા વિષયોંકા ઉપભોક્તા નહીં હૈ’
ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૩) લિંગ દ્વારા અર્થાત્ મન અથવા ઇન્દ્રિયાદિ લક્ષણકે દ્વારા ગ્રહણ

અર્થાત્ જીવત્વકો ધારણ કર રખના જિસકે નહીં હૈ વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા શુક્ર
ઔર આર્તવકો અનુવિધાયી (-અનુસાર હોનેવાલા) નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૪)

લિંગકા અર્થાત્ મેહનાકાર (-પુરુષાદિકી ઇન્દ્રિયકા આકાર)કા ગ્રહણ જિસકે નહીં હૈ સો
અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા લૌકિકસાધનમાત્ર નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ .

(૧૫) લિંગકે દ્વારા અર્થાત્ અમેહનાકારકે દ્વારા જિસકા ગ્રહણ અર્થાત્ લોકમેં વ્યાપકત્વ નહીં
હૈ સો અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા પાખણ્ડિયોંકે પ્રસિદ્ધ સાધનરૂપ આકારવાલા —

લોકવ્યાપ્તિવાલા નહીં હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૬) જિસકે લિંગોકા અર્થાત્ સ્ત્રી,

< Previous Page Next Page >