Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

વેદાનાં ગ્રહણં યસ્યેતિ સ્ત્રીપુન્નપુંસકદ્રવ્યભાવાભાવસ્ય . ન લિંગાનાં ધર્મધ્વજાનાં ગ્રહણં યસ્યેતિ બહિરંગયતિલિંગાભાવસ્ય . ન લિંગં ગુણો ગ્રહણમર્થાવબોધો યસ્યેતિ ગુણવિશેષાનાલીઢ- શુદ્ધદ્રવ્યત્વસ્ય . ન લિંગં પર્યાયો ગ્રહણમર્થાવબોધવિશેષો યસ્યેતિ પર્યાયવિશેષાનાલીઢ- શુદ્ધદ્રવ્યત્વસ્ય . ન લિંગં પ્રત્યભિજ્ઞાનહેતુર્ગ્રહણમર્થાવબોધસામાન્યં યસ્યેતિ દ્રવ્યાનાલીઢશુદ્ધ- પર્યાયત્વસ્ય ..૧૭૨..

અથ કથમમૂર્તસ્યાત્મનઃ સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વાભાવાદ્બન્ધો ભવતીતિ પૂર્વપક્ષયતિ — ચ . અલિઙ્ગગ્રાહ્યમિતિ વક્તવ્યે યદલિઙ્ગગ્રહણમિત્યુક્તં તત્કિમર્થમિતિ ચેત્, બહુતરાર્થપ્રતિપત્ત્યર્થમ્ . તથાહિ — લિઙ્ગમિન્દ્રિયં તેનાર્થાનાં ગ્રહણં પરિચ્છેદનં ન કરોતિ તેનાલિઙ્ગગ્રહણો ભવતિ . તદપિ કસ્માત્ . સ્વયમેવાતીન્દ્રિયાખણ્ડજ્ઞાનસહિતત્વાત્ . તેનૈવ લિઙ્ગશબ્દવાચ્યેન ચક્ષુરાદીન્દ્રિયેણાન્યજીવાનાં યસ્ય ગ્રહણં પરિચ્છેદનં કર્તું નાયાતિ તેનાલિઙ્ગગ્રહણ ઉચ્યતે . તદપિ કસ્માત્ . નિર્વિકારાતીન્દ્રિય- સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષજ્ઞાનગમ્યત્વાત્ . લિઙ્ગં ધૂમાદિ તેન ધૂમલિઙ્ગોદ્ભવાનુમાનેનાગ્નિવદનુમેયભૂતપરપદાર્થાનાં ગ્રહણં ન કરોતિ તેનાલિઙ્ગગ્રહણ ઇતિ . તદપિ કસ્માત્ . સ્વયમેવાલિઙ્ગોદ્ભવાતીન્દ્રિયજ્ઞાનસહિતત્વાત્ . તેનૈવ લિઙ્ગોદ્ભવાનુમાનેનાગ્નિગ્રહણવત્ પરપુરુષાણાં યસ્યાત્મનો ગ્રહણં પરિજ્ઞાનં કર્તું નાયાતિ તેનાલિઙ્ગ- ગ્રહણ ઇતિ . તદપિ કસ્માત્ . અલિઙ્ગોદ્ભવાતીન્દ્રિયજ્ઞાનગમ્યત્વાત્ . અથવા લિઙ્ગં ચિહ્નં લાઞ્છનં શિખાજટાધારણાદિ તેનાર્થાનાં ગ્રહણં પરિચ્છેદનં ન ક રોતિ તેનાલિઙ્ગગ્રહણ ઇતિ . તદપિ ક સ્માત્ . સ્વાભાવિકાચિહ્નોદ્ભવાતીન્દ્રિયજ્ઞાનસહિતત્વાત્ . તેનૈવ ચિહ્નોદ્ભવજ્ઞાનેન પરપુરુષાણાં યસ્યાત્મનો ગ્રહણં પરિજ્ઞાનં કર્તૃં નાયાતિ તેનાલિઙ્ગગ્રહણ ઇતિ . તદપિ કસ્માત્ . નિરુપરાગસ્વસંવેદનજ્ઞાનગમ્યત્વાદિતિ . પુરુષ ઔર નપુંસક વેદોંકા ગ્રહણ નહીં હૈ વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા દ્રવ્યસે તથા ભાવસે સ્ત્રી, પુરુષ તથા નપુંસક નહીં હૈ’ ઇસ અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ (૧૭) લિંગોકા અર્થાત્ ધર્મચિહ્નોંકા ગ્રહણ જિસકે નહીં હૈ વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્માકે બહિરંગ યતિલિંગોંકા અભાવ હૈ’ ઇસ અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૮) લિંગ અર્થાત્ ગુણ ઐસા જો ગ્રહણ અર્થાત્ અર્થાવબોધ (પદાર્થજ્ઞાન) જિસકે નહીં હૈ સો અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા ગુણવિશેષસે આલિંગિત ન હોનેવાલા ઐસા શુદ્ધ દ્રવ્ય હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૧૯) લિંગ અર્થાત્ પર્યાય ઐસા જો ગ્રહણ, અર્થાત્ અર્થાવબોધવિશેષ જિસકે નહીં હૈ સો અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા પર્યાયવિશેષસે આલિંગિત ન હોનેવાલા ઐસા શુદ્ધ દ્રવ્ય હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . (૨૦) લિંગ અર્થાત્ પ્રત્યભિજ્ઞાનકા કારણ ઐસા જો ગ્રહણ અર્થાત્ અર્થાવબોધ સામાન્ય જિસકે નહીં હૈ વહ અલિંગગ્રહણ હૈ; ઇસપ્રકાર ‘આત્મા દ્રવ્યસે નહીં આલિંગિત ઐસી શુદ્ધ પર્યાય હૈ’ ઐસે અર્થકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ ..૧૭૨..

અબ, અમૂર્ત ઐસે આત્માકે, સ્નિગ્ધ – રૂક્ષત્વકા અભાવ હોનેસે બંધ કૈસે હો સકતા હૈ ? ઐસા પૂર્વ પક્ષ ઉપસ્થિત કરતે હૈં : —

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

મૂર્તયોર્હિ તાવત્પુદ્ગલયો રૂપાદિગુણયુક્તત્વેન યથોદિતસ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્પર્શવિશેષાદન્યોન્ય- બન્ધોઽવધાર્યતે એવ . આત્મકર્મપુદ્ગલયોસ્તુ સ કથમવધાર્યતે; મૂર્તસ્ય કર્મપુદ્ગલસ્ય રૂપાદિ- ગુણયુક્તત્વેન યથોદિતસ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્પર્શવિશેષસંભવેઽપ્યમૂર્તસ્યાત્મનો રૂપાદિગુણયુક્તત્વાભાવેન એવમલિઙ્ગગ્રહણશબ્દસ્ય વ્યાખ્યાનક્રમેણ શુદ્ધજીવસ્વરૂપં જ્ઞાતવ્યમિત્યભિપ્રાયઃ ..૧૭૨.. અથામૂર્ત- શુદ્ધાત્મનો વ્યાખ્યાને કૃતે સત્યમૂર્તજીવસ્ય મૂર્તપુદ્ગલકર્મણા સહ કથં બન્ધો ભવતીતિ પૂર્વપક્ષં કરોતિ — મુત્તો રૂવાદિગુણો મૂર્તો રૂપરસગન્ધસ્પર્શત્વાત્ પુદ્ગલદ્રવ્યગુણઃ બજ્ઝદિ અન્યોન્યસંશ્લેષેણ બધ્યતે બન્ધમનુભવતિ, તત્ર દોષો નાસ્તિ . કૈઃ કૃત્વા . ફાસેહિં અણ્ણમણ્ણેહિં સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણલક્ષણ- સ્પર્શસંયોગૈઃ . કિંવિશિષ્ટૈઃ . અન્યોન્યૈઃ પરસ્પરનિમિત્તૈઃ . તવ્વિવરીદો અપ્પા બજ્ઝદિ કિધ પોગ્ગલં કમ્મં તદ્વિપરીતાત્મા બધ્નાતિ કથં પૌદ્ગલં કર્મેતિ . અયં પરમાત્મા નિર્વિકારપરમચૈતન્ય- ચમત્કારપરિણતત્વેન બન્ધકારણભૂતસ્નિગ્ધરૂક્ષગુણસ્થાનીયરાગદ્વેષાદિવિભાવપરિણામરહિતત્વાદમૂર્તત્વાચ્ચ

ગાથા : ૧૭૩ અન્વયાર્થ : — [મૂર્તઃ ] મૂર્ત (ઐસે પુદ્ગલ) તો [રૂપાદિગુણઃ ] રૂપાદિગુણયુક્ત હોનેસે [અન્યોન્યૈઃ સ્પર્શૈઃ ] પરસ્પર (બંધયોગ્ય) સ્પર્શોંસે [બધ્યતે ] બઁધતે હૈં; (પરન્તુ) [તદ્વિપરીતઃ આત્મા ] ઉસસે વિપરીત (-અમૂર્ત) ઐસા આત્મા [પૌદ્ગલિકં કર્મ ] પૌદ્ગલિક કર્મકો [કથં ] કૈસે [બધ્નાતિ ] બાઁધતા હૈ ? ..૧૭૩..

ટીકા : — મૂર્ત ઐસે દો પુદ્ગલ તો રૂપાદિગુણયુક્ત હોનેસે યથોક્ત સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વરૂપ સ્પર્શવિશેષ (બંધયોગ્ય સ્પર્શ)કે કારણ ઉનકા પારસ્પરિક બંધ અવશ્ય સમઝા જા સકતા હૈ; કિન્તુ આત્મા ઔર કર્મપુદ્ગલકા બંધ હોના કૈસે સમઝા જા સકતા હૈ ? ક્યોંકિ મૂર્ત ઐસા કર્મપુદ્ગલ રૂપાદિગુણયુક્ત હૈ, ઇસલિયે ઉસકે યથોક્ત સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વરૂપ સ્પર્શવિશેષકા સંભવ હોને પર ભી અમૂર્ત ઐસે આત્માકો રૂપાદિગુણયુક્તતા નહીં હૈ ઇસલિયે ઉસકે યથોક્ત સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વરૂપ સ્પર્શવિશેષકા અસંભવ હોનેસે એક અંગ વિકલ હૈ . (અર્થાત્ બંધયોગ્ય દો

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

યથોદિતસ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્પર્શવિશેષાસંભાવનયા ચૈકાંગવિકલત્વાત્ ..૧૭૩..

યેન પ્રકારેણ રૂપાદિરહિતો રૂપીણિ દ્રવ્યાણિ તદ્ગુણાંશ્ચ પશ્યતિ જાનાતિ ચ, તેનૈવ પ્રકારેણ રૂપાદિરહિતો રૂપિભિઃ કર્મપુદ્ગલૈઃ કિલ બધ્યતે; અન્યથા કથમમૂર્તો મૂર્તં પશ્યતિ પૌદ્ગલં કર્મ કથં બધ્નાતિ, ન કથમપીતિ પૂર્વપક્ષઃ ..૧૭૩.. અથૈવમમૂર્તસ્યાપ્યાત્મનો નયવિભાગેન બન્ધો ભવતીતિ પ્રત્યુત્તરં દદાતિ ---રૂવાદિએહિં રહિદો અમૂર્તપરમચિજ્જ્યોતિઃપરિણતત્વેન તાવદયમાત્મા રૂપાદિરહિતઃ . તથાવિધઃ સન્ કિં કરોતિ . પેચ્છદિ જાણાદિ મુક્તાવસ્થાયાં યુગપત્પરિચ્છિત્તિરૂપ- સામાન્યવિશેષગ્રાહકકેવલદર્શનજ્ઞાનોપયોગેન યદ્યપિ તાદાત્મ્યસંબન્ધો નાસ્તિ તથાપિ ગ્રાહ્યગ્રાહકલક્ષણ- સંબન્ધેન પશ્યતિ જાનાતિ . કાનિ કર્મતાપન્નાનિ . રૂવમાદીણિ દવ્વાણિ રૂપરસગન્ધસ્પર્શસહિતાનિ મૂર્તદ્રવ્યાણિ . ન કેવલં દ્રવ્યાણિ ગુણે ય જધા તદ્ગુણાંશ્ચ યથા . અથવા યથા કશ્ચિત્સંસારી અંગોંમેંસે એક અંગ અયોગ્ય હૈ — સ્પર્શગુણરહિત હોનેસે બંધકી યોગ્યતાવાલા નહીં હૈ .) ..૧૭૩..

અબ ઐસા સિદ્ધાન્ત નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ આત્મા અમૂર્ત હોને પર ભી ઉસકો ઇસપ્રકાર બંધ હોતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [યથા ] જૈસે [રૂપાદિકૈઃ રહિતઃ ] રૂપાદિરહિત (જીવ) [રૂપાદીનિ ] રૂપાદિકો – [દ્રવ્યાણિ ગુણાન્ ચ ] દ્રવ્યોંકો તથા ગુણોંકો (રૂપી દ્રવ્યોંકો ઔર ઉનકે ગુણોંકો) — [પશ્યતિ જાનાતિ ] દેખતા હૈ ઔર જાનતા હૈ [તથા ] ઉસીપ્રકાર [તેન ] ઉસકે સાથ (-અરૂપીકા રૂપીકે સાથ) [બંધઃ જાનીહિ ] બંધ જાનો ..૧૭૪..

ટીકા : — જૈસે રૂપાદિરહિત (જીવ) રૂપી દ્રવ્યોંકો તથા ઉનકે ગુણોંકો દેખતા હૈ તથા જાનતા હૈ ઉસીપ્રકાર રૂપાદિરહિત (જીવ) રૂપી કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ બઁધતા હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો તો યહાઁ ભી (દેખને – જાનનેકે સંબંધમેં ભી) વહ પ્રશ્ન અનિવાર્ય

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

જાનાતિ ચેત્યત્રાપિ પર્યનુયોગસ્યાનિવાર્યત્વાત્ . ન ચૈતદત્યન્તદુર્ઘટત્વાદ્દાર્ષ્ટાન્તિકીકૃ તં, કિં તુ દૃષ્ટાન્તદ્વારેણાબાલગોપાલપ્રક ટિતમ્ . તથા હિ — યથા બાલકસ્ય ગોપાલકસ્ય વા પૃથગવસ્થિતં મૃદ્બલીવર્દં બલીવર્દં વા પશ્યતો જાનતશ્ચ ન બલીવર્દેન સહાસ્તિ સંબન્ધઃ, વિષય- ભાવાવસ્થિતબલીવર્દનિમિત્તોપયોગાધિરૂઢબલીવર્દાકારદર્શનજ્ઞાનસંબન્ધો બલીવર્દસંબન્ધવ્યવહાર- સાધકસ્ત્વસ્ત્યેવ, તથા કિલાત્મનો નીરૂપત્વેન સ્પર્શશૂન્યત્વાન્ન કર્મપુદ્ગલૈઃ સહાસ્તિ સંબન્ધઃ, એકાવગાહભાવાવસ્થિતકર્મપુદ્ગલનિમિત્તોપયોગાધિરૂઢરાગદ્વેષાદિભાવસંબન્ધઃ કર્મપુદ્ગલબન્ધ- વ્યવહારસાધકસ્ત્વસ્ત્યેવ ..૧૭૪.. જીવો વિશેષભેદજ્ઞાનરહિતઃ સન્ કાષ્ઠપાષાણાદ્યચેતનજિનપ્રતિમાં દૃષ્ટવા મદીયારાધ્યોઽયમિતિ મન્યતે . યદ્યપિ તત્ર સત્તાવલોકદર્શનેન સહ પ્રતિમાયાસ્તાદાત્મ્યસંબન્ધો નાસ્તિ તથાપિ પરિચ્છેદ્યપરિચ્છેદક- લક્ષણસંબન્ધોઽસ્તિ . યથા વા સમવસરણે પ્રત્યક્ષજિનેશ્વરં દૃષ્ટવા વિશેષભેદજ્ઞાની મન્યતે મદીયારાધ્યોઽયમિતિ . તત્રાપિ યદ્યપ્યવલોક નજ્ઞાનસ્ય જિનેશ્વરેણ સહ તાદાત્મ્યસંબન્ધો નાસ્તિ તથાપ્યા- રાધ્યારાધકસંબન્ધોઽસ્તિ . તહ બંધો તેણ જાણીહિ તથા બન્ધં તેનૈવ દૃષ્ટાન્તેન જાનીહિ . અયમત્રાર્થઃ — યદ્યપ્યયમાત્મા નિશ્ચયેનામૂર્તસ્તથાપ્યનાદિકર્મબન્ધવશાદ્વ્યવહારેણ મૂર્તઃ સન્ દ્રવ્યબન્ધનિમિત્તભૂતં રાગાદિ- વિકલ્પરૂપં ભાવબન્ધોપયોગં કરોતિ . તસ્મિન્સતિ મૂર્તદ્રવ્યકર્મણા સહ યદ્યપિ તાદાત્મ્યસંબન્ધો નાસ્તિ હૈ કિ અમૂર્ત મૂર્તકો કૈસે દેખતા – જાનતા હૈ ?

ઔર ઐસા ભી નહીં હૈ કિ યહ (અરૂપીકા રૂપોકે સાથ બંધ હોનેકી) બાત અત્યન્ત દુર્ઘટ હૈ ઇસલિયે ઉસે દાર્ષ્ટાન્તરૂપ બનાયા હૈ, પરન્તુ દૃષ્ટાંત દ્વારા આબાલગોપાલ સભીકો પ્રગટ (જ્ઞાત) હો જાય ઇસલિયે દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમઝાયા ગયા હૈ . યથા : — બાલગોપાલકા પૃથક્ રહનેવાલે મિટ્ટીકે બૈલકો અથવા (સચ્ચે) બૈલકો દેખને ઔર જાનને પર બૈલકે સાથ સંબંધ નહીં હૈ તથાપિ વિષયરૂપસે રહનેવાલા બૈલ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે ઉપયોગારૂઢ વૃષભાકાર દર્શન – જ્ઞાનકે સાથકા સંબંધ બૈલકે સાથકે સંબંધરૂપ વ્યવહારકા સાધક અવશ્ય હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્મા અરૂપીપનેકે કારણ સ્પર્શશૂન્ય હૈ, ઇસલિયે ઉસકા કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ સંબંધ નહીં હૈ, તથાપિ એકાવગાહરૂપસે રહનેવાલે કર્મપુદ્ગલ જિનકે નિમિત્ત હૈં ઐસે ઉપયોગારૂઢ રાગદ્વેષાદિકભાવોંકે સાથકા સંબંધ કર્મપુદ્ગલોંકે સાથકે બંધરૂપ વ્યવહારકા સાધક અવશ્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — ‘આત્મા અમૂર્તિક હોને પર ભી વહ મૂર્તિકકર્મપુદ્ગલોંકે સાથ કૈસે બઁધતા હૈ ?’ ઇસ પ્રશ્નકા ઉત્તર દેતે હુએ આચાર્યદેવને કહા હૈ કિ — આત્માકે અમૂર્તિક હોને પર ભી વહ મૂર્તિક પદાર્થોંકો કૈસે જાનતા હૈ ? જૈસે વહ મૂર્તિક પદાર્થોંકો જાનતા હૈ ઉસીપ્રકાર મૂર્તિક કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ બઁધતા હૈ .

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

તથાપિ પૂર્વોક્તદૃષ્ટાન્તેન સંશ્લેષસંબન્ધોઽસ્તીતિ નાસ્તિ દોષઃ ..૧૭૪.. એવં શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવ- જીવકથનમુખ્યત્વેન પ્રથમગાથા, મૂર્તિરહિતજીવસ્ય મૂર્તકર્મણા સહ કથં બન્ધો ભવતીતિ પૂર્વપક્ષરૂપેણ

વાસ્તવમેં અરૂપી આત્માકા રૂપી પદાર્થોંકે સાથ કોઈ સંબંધ ન હોને પર ભી અરૂપીકા રૂપીકે સાથ સંબંધ હોનેકા વ્યવહાર ભી વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા . જહાઁ ઐસા કહા જાતા હૈ કિ ‘આત્મા મૂર્તિક પદાર્થકો જાનતા હૈ’ વહાઁ પરમાર્થતઃ અમૂર્તિક આત્માકા મૂર્તિક પદાર્થકે સાથ કોઈ સંબંધ નહીં હૈ; ઉસકા તો માત્ર ઉસ મૂર્તિક પદાર્થકે આકારરૂપ હોનેવાલે જ્ઞાનકે સાથ હી સંબંધ હૈ ઔર ઉસ પદાર્થાકાર જ્ઞાનકે સાથકે સંબંધકે કારણ હી ‘અમૂર્તિક આત્મા મૂર્તિક પદાર્થકો જાનતા હૈ’ ઐસા અમૂર્તિક – મૂર્તિકકા સંબંધરૂપ વ્યવહાર સિદ્ધ હોતા હૈ . ઇસીપ્રકાર જહાઁ ઐસા કહા જાતા હૈ કિ ‘અમુક આત્માકા મૂર્તિક કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ બંધ હૈ’ વહાઁ પરમાર્થતઃ અમૂર્તિક આત્માકા મૂર્તિક કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ કોઈ સમ્બન્ધ નહીં હૈ; આત્માકા તો કર્મપુદ્ગલ જિસમેં નિમિત્ત હૈં ઐસે રાગદ્વેષાદિભાવોંકે સાથ હી સમ્બન્ધ (બંધ) હૈ ઔર ઉન કર્મનિમિત્તક રાગદ્વેષાદિ ભાવોંકે સાથ સમ્બન્ધ હોનેસે હી ‘ઇસ આત્માકા મૂર્તિક કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ બંધ હૈ’ ઐસા અમૂર્તિકમૂર્તિકકા બન્ધરૂપ વ્યવહાર સિદ્ધ હોતા હૈ

યદ્યપિ મનુષ્યકો સ્ત્રી – પુત્ર – ધનાદિકે સાથ વાસ્તવમેં કોઈ સમ્બન્ધ નહીં હૈ, વે ઉસ મનુષ્યસે સર્વથા ભિન્ન હૈં, તથાપિ સ્ત્રી – પુત્ર – ધનાદિકે પ્રતિ રાગ કરનેવાલે મનુષ્યકો રાગકા બન્ધન હોનેસે ઔર ઉસ રાગમેં સ્ત્રી – પુત્ર – ધનાદિકે નિમિત્ત હોનેસે વ્યવહારસે ઐસા અવશ્ય કહા જાતા હૈ કિ ‘ઇસ મનુષ્યકો સ્ત્રી – પુત્ર – ધનાદિકા બન્ધન હૈ; ઇસીપ્રકાર, યદ્યપિ આત્માકા કર્મપુદ્ગલોંકે સાથ વાસ્તવમેં કોઈ સમ્બન્ધ નહીં હૈ, વે આત્માસે સર્વથા ભિન્ન હૈં, તથાપિ રાગદ્વેષાદિ ભાવ કરનેવાલે આત્માકો રાગદ્વેષાદિ ભાવોંકા બન્ધન હોનેસે ઔર ઉન ભાવોંમેં કર્મપુદ્ગલ નિમિત્ત હોનેસે વ્યવહારસે ઐસા અવશ્ય કહા જા સકતા હૈ કિ ‘ઇસ આત્માકો કર્મપુદ્ગલોંકા બન્ધન હૈ’ ..૧૭૪..

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

અયમાત્મા સર્વ એવ તાવત્સવિકલ્પનિર્વિકલ્પપરિચ્છેદાત્મકત્વાદુપયોગમયઃ . તત્ર યો હિ નામ નાનાકારાન્ પરિચ્છેદ્યાનર્થાનાસાદ્ય મોહં વા રાગં વા દ્વેષં વા સમુપૈતિ સ નામ તૈઃ પરપ્રત્યયૈરપિ મોહરાગદ્વેષૈરુપરક્તાત્મસ્વભાવત્વાન્નીલપીતરક્તોપાશ્રયપ્રત્યયનીલપીતરક્તત્વૈરુપરક્ત- સ્વભાવઃ સ્ફ ટિકમણિરિવ સ્વયમેક એવ તદ્ભાવદ્વિતીયત્વાદ્બન્ધો ભવતિ ..૧૭૫.. દ્વિતીયા, તત્પરિહારરૂપેણ તૃતીયા ચેતિ ગાથાત્રયેણ પ્રથમસ્થલં ગતમ્ . અથ રાગદ્વેષમોહલક્ષણં ભાવબન્ધ- સ્વરૂપમાખ્યાતિ — ઉવઓગમઓ જીવો ઉપયોગમયો જીવઃ, અયં જીવો નિશ્ચયનયેન વિશુદ્ધજ્ઞાન- દર્શનોપયોગમયસ્તાવત્તથાભૂતોઽપ્યનાદિબન્ધવશાત્સોપાધિસ્ફ ટિકવત્ પરોપાધિભાવેન પરિણતઃ સન્ . કિં કરોતિ . મુજ્ઝદિ રજ્જેદિ વા પદુસ્સેદિ મુહ્યતિ રજ્યતિ વા પ્રદ્વેષ્ટિ દ્વેષં કરોતિ . કિં કૃત્વા પૂર્વં . પપ્પા પ્રાપ્ય . કાન્ . વિવિધે વિસયે નિર્વિષયપરમાત્મસ્વરૂપભાવનાવિપક્ષભૂતાન્વિવિધપઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાન્ . જો હિ પુણો યઃ પુનરિત્થંભૂતોઽસ્તિ જીવો હિ સ્ફુ ટં, તેહિં સંબંધો તૈઃ સંબદ્ધો ભવતિ, તૈઃ પૂર્વોક્તરાગ- દ્વેષમોહૈઃ કર્તૃભૂતૈર્મોહરાગદ્વેષરહિતજીવસ્ય શુદ્ધપરિણામલક્ષણં પરમધર્મમલભમાનઃ સન્ સ જીવો બદ્ધો ભવતીતિ . અત્ર યોઽસૌ રાગદ્વેષમોહપરિણામઃ સ એવ ભાવબન્ધ ઇત્યર્થઃ ..૧૭૫.. અથ ભાવબન્ધ-

અન્વયાર્થ : — [યઃ હિ પુનઃ ] જો [ઉપયોગમયઃ જીવઃ ] ઉપયોગમય જીવ [વિવિધાન્ વિષયાન્ ] વિવિધ વિષયોંકો [પ્રાપ્ય ] પ્રાપ્ત કરકે [મુહ્યતિ ] મોહ કરતા હૈ, [રજ્યતિ ] રાગ કરતા હૈ, [વા ] અથવા [પ્રદ્વેષ્ટિ ] દ્વેષ કરતા હૈ, [સઃ ] વહ જીવ [તૈઃ ] ઉનકે દ્વારા (મોહ – રાગ – દ્વેષકે દ્વારા) [બન્ધઃ ] બન્ધરૂપ હૈ ..૧૭૫..

ટીકા : — પ્રથમ તો યહ આત્મા સર્વ હી ઉપયોગમય હૈ, ક્યોંકિ વહ સવિકલ્પ ઔર નિર્વિકલ્પ પ્રતિભાસસ્વરૂપ હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાન – દર્શનસ્વરૂપ હૈ .) ઉસમેં જો આત્મા વિવિધાકાર પ્રતિભાસિત હોનેવાલે પદાર્થોંકો પ્રાપ્ત કરકે મોહ, રાગ અથવા દ્વેષ કરતા હૈ, વહ આત્મા — કાલા, પીલા, ઔર લાલ ૧આશ્રય જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે કાલેપન, પીલેપન ઔર લાલપનકે દ્વારા ઉપરક્ત સ્વભાવવાલે સ્ફ ટિકમણિકી ભાઁતિ — પર જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે મોહ, રાગ ઔર દ્વેષકે દ્વારા ઉપરક્ત (વિકારી, મલિન, કલુષિત,) આત્મસ્વભાવવાલા હોનેસે, સ્વયં અકેલા હી બંધ (બંધરૂપ) હૈ, ક્યોંકિ મોહરાગદ્વેષાદિભાવ ઉસકા ૨દ્વિતીય હૈ ..૧૭૫.. ૧. આશ્રય = જિસમેં સ્ફ ટિકમણિ રખા હો વહ પાત્ર . ૨. દ્વિતીય = દૂસરા [‘બન્ધ તો દોકે બીચ હોતા હૈ, અકેલા આત્મા બંધસ્વરૂપ કૈસે હો સકતા હૈ ?’ ઇસ

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

અયમાત્મા સાકારનિરાકારપરિચ્છેદાત્મકત્વાત્પરિચ્છેદ્યતામાપદ્યમાનમર્થજાતં યેનૈવ મોહરૂપેણ રાગરૂપેણ દ્વેષરૂપેણ વા ભાવેન પશ્યતિ જાનાતિ ચ તેનૈવોપરજ્યત એવ . યોઽયમુપરાગઃ સ ખલુ સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્થાનીયો ભાવબન્ધઃ . અથ પુનસ્તેનૈવ પૌદ્ગલિકં કર્મ યુક્તિં દ્રવ્યબન્ધસ્વરૂપં ચ પ્રતિપાદયતિ — ભાવેણ જેણ ભાવેન પરિણામેન યેન જીવો જીવઃ કર્તા પેચ્છદિ જાણાદિ નિર્વિકલ્પદર્શનપરિણામેન પશ્યતિ સવિકલ્પજ્ઞાનપરિણામેન જાનાતિ . કિં કર્મતાપન્નં, આગદં વિસયે આગતં પ્રાપ્તં કિમપીષ્ટાનિષ્ટં વસ્તુ પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયે . રજ્જદિ તેણેવ પુણો રજ્યતે તેનૈવ પુનઃ આદિમધ્યાન્તવર્જિતં રાગાદિદોષરહિતં ચિજ્જ્યોતિઃસ્વરૂપં નિજાત્મદ્રવ્યમરોચમાનસ્તથૈવાજાનન્ સન્ સમસ્તરાગાદિવિકલ્પપરિહારેણાભાવયંશ્ચ તેનૈવ પૂર્વોક્તજ્ઞાનદર્શનોપયોગેન રજ્યતે રાગં કરોતિ ઇતિ ભાવબન્ધયુક્તિઃ . બજ્ઝદિ કમ્મ ત્તિ ઉવદેસો તેન ભાવબન્ધેન નવતરદ્રવ્યકર્મ બધ્નાતીતિ

અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [યેન ભાવેન ] જિસ ભાવસે [વિષયે આગતં ] વિષયાગત પદાર્થકો [પશ્યતિ જાનાતિ ] દેખતા હૈ ઔર જાનતા હૈ, [તેન એવ ] ઉસીસે [રજ્યતિ ] ઉપરક્ત હોતા હૈ; [પુનઃ ] ઔર ઉસીસે [કર્મ બધ્યતે ] કર્મ બઁધતા હૈ; — (ઇતિ) ઐસા (ઉપદેશઃ) ઉપદેશ હૈ ..૧૭૬..

ટીકા : — યહ આત્મા સાકાર ઔર નિરાકાર પ્રતિભાસસ્વરૂપ (-જ્ઞાન ઔર દર્શનસ્વરૂપ) હોનેસે પ્રતિભાસ્ય (પ્રતિભાસિત હોને યોગ્ય) પદાર્થસમૂહકો જિસ મોહરૂપ, રાગરૂપ યા દ્વેષરૂપ ભાવસે દેખતા હૈ ઔર જાનતા હૈ, ઉસીસે ઉપરક્ત હોતા હૈ . જો યહ ઉપરાગ (વિકાર) હૈ વહ વાસ્તવમેં ૧સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્થાનીય ભાવબંધ હૈ . ઔર ઉસીસે અવશ્ય ૧. સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્થાનીય = સ્નિગ્ધતા ઔર રૂક્ષતાકે સમાન . (જૈસે પુદ્ગલમેં વિશિષ્ટ સ્નિગ્ધતારૂક્ષતા વહ બન્ધ

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

બધ્યત એવ . ઇત્યેષ ભાવબન્ધપ્રત્યયો દ્રવ્યબન્ધઃ ..૧૭૬..

યસ્તાવદત્ર કર્મણાં સ્નિગ્ધરૂક્ષત્વસ્પર્શવિશેષૈરેકત્વપરિણામઃ સ કેવલપુદ્ગલબન્ધઃ . યસ્તુ જીવસ્યૌપાધિકમોહરાગદ્વેષપર્યાયૈરેકત્વપરિણામઃ સ કેવલજીવબન્ધઃ . યઃ પુનઃ જીવ- દ્રવ્યબન્ધસ્વરૂપં ચેત્યુપદેશઃ ..૧૭૬.. એવં ભાવબન્ધકથનમુખ્યતયા ગાથાદ્વયેન દ્વિતીયસ્થલં ગતમ્ . અથ પૂર્વનવતરપુદ્ગલદ્રવ્યકર્મણોઃ પરસ્પરબન્ધો, જીવસ્ય તુ રાગાદિભાવેન સહ બન્ધો, જીવસ્યૈવ નવતર- દ્રવ્યકર્મણા સહ ચેતિ ત્રિવિધબન્ધસ્વરૂપં પ્રજ્ઞાપયતિ ---ફાસેહિં પોગ્ગલાણં બંધો સ્પર્શૈઃ પુદ્ગલાનાં બન્ધઃ . પૂર્વનવતરપુદ્ગલદ્રવ્યકર્મણોર્જીવગતરાગાદિભાવનિમિત્તેન સ્વકીયસ્નિગ્ધરૂક્ષોપાદાનકારણેન ચ પરસ્પર- સ્પર્શસંયોગેન યોઽસૌ બન્ધઃ સ પુદ્ગલબન્ધઃ . જીવસ્સ રાગમાદીહિં જીવસ્ય રાગાદિભિઃ . નિરુપરાગ- પરમચૈતન્યરૂપનિજાત્મતત્ત્વભાવનાચ્યુતસ્ય જીવસ્ય યદ્રાગાદિભિઃ સહ પરિણમનં સ જીવબન્ધ ઇતિ . અણ્ણોણ્ણસ્સવગાહો પુગ્ગલજીવપ્પગો ભણિદો અન્યોન્યસ્યાવગાહઃ પુદ્ગલજીવાત્મકો ભણિતઃ . નિર્વિકાર- પૌદ્ગલિક કર્મ બઁધતા હૈ . ઇસપ્રકાર યહ દ્રવ્યબંધકા નિમિત્ત ભાવબંધ હૈ ..૧૭૬..

ગાથા : ૧૭૭ અન્વયાર્થ : — [સ્પર્શૈઃ ] સ્પર્શોંકે સાથ [પુદ્ગલાનાં બંધઃ ] પુદ્ગલોંકા બંધ, [રાગાદિભિઃ જીવસ્ય ] રાગાદિકે સાથ જીવકા બંધ ઔર [અન્યોન્યમ્ અવગાહઃ ] અન્યોન્ય અવગાહ વહ [પુદ્ગલજીવાત્મકઃ ભણિતઃ ] પુદ્ગલજીવાત્મક બંધ કહા ગયા હૈ ..૧૭૭..

ટીકા : — પ્રથમ તો યહાઁ, કર્મોંકા જો સ્નિગ્ધતા – રૂક્ષતારૂપ સ્પર્શવિશેષોંકે સાથ એકત્વપરિણામ હૈ સો કેવલ પુદ્ગલબંધ હૈ; ઔર જીવકા ઔપાધિક મોહ – રાગ – દ્વેષરૂપ પર્યાયોંકે સાથ જો એકત્વ પરિણામ હૈ સો કેવલ જીવબંધ હૈ; ઔર જીવ તથા કર્મપુદ્ગલકે

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

કર્મપુદ્ગલયોઃ પરસ્પરપરિણામનિમિત્તમાત્રત્વેન વિશિષ્ટતરઃ પરસ્પરમવગાહઃ સ તદુભય- બન્ધઃ ..૧૭૭..

અયમાત્મા લોકાકાશતુલ્યાસંખ્યેયપ્રદેશત્વાત્સપ્રદેશઃ . અથ તેષુ તસ્ય પ્રદેશેષુ કાયવાઙ્મનોવર્ગણાલમ્બનઃ પરિસ્પન્દો યથા ભવતિ તથા કર્મપુદ્ગલકાયાઃ સ્વયમેવ પરિસ્પન્દ- સ્વસંવેદનજ્ઞાનરહિતત્વેન સ્નિગ્ધરૂક્ષસ્થાનીયરાગદ્વેષપરિણતજીવસ્ય બન્ધયોગ્યસ્નિગ્ધરૂક્ષપરિણામપરિણત- પુદ્ગલસ્ય ચ યોઽસૌ પરસ્પરાવગાહલક્ષણઃ સ ઇત્થંભૂતબન્ધો જીવપુદ્ગલબન્ધ ઇતિ ત્રિવિધબન્ધલક્ષણં જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૭૭.. અથ ‘બન્ધો જીવસ્સ રાગમાદીહિં’ પૂર્વસૂત્રે યદુક્તં તદેવ રાગત્વં દ્રવ્યબન્ધસ્ય કારણમિતિ વિશેષેણ સમર્થયતિ — સપદેસો સો અપ્પા સ પ્રસિદ્ધાત્મા લોકાકાશપ્રમિતાસંખ્યેયપ્રદેશ- ત્વાત્તાવત્સપ્રદેશઃ . તેસુ પદેસેસુ પોગ્ગલા કાયા તેષુ પ્રદેશેષુ કર્મવર્ગણાયોગ્યપુદ્ગલકાયાઃ કર્તારઃ પવિસંતિ પ્રવિશન્તિ . કથમ્ . જહાજોગ્ગં મનોવચનકાયવર્ગણાલમ્બનવીર્યાન્તરાયક્ષયોપશમજનિતાત્મપ્રદેશપરિસ્પન્દ- પરસ્પર પરિણામકે નિમિત્તમાત્રસે જો વિશિષ્ટતર પરસ્પર અવગાહ હૈ સો ઉભયબંધ હૈ . [અર્થાત્ જીવ ઔર કર્મપુદ્ગલ એક દૂસરેકે પરિણામમેં નિમિત્તમાત્ર હોવેં, ઐસા (વિશિષ્ટપ્રકારકા – ખાસપ્રકારકા) જો ઉનકા એકક્ષેત્રાવગાહસંબંધ હૈ સો વહ પુદ્ગલજીવાત્મક બંધ હૈ . ] ..૧૭૭..

અન્વયાર્થ : — [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [સપ્રદેશઃ ] સપ્રદેશ હૈ; [તેષુ પ્રદેશેષુ ] ઉન પ્રદેશોંમેં [પુદ્ગલાઃ કાયાઃ ] પુદ્ગલસમૂહ [પ્રવિશન્તિ ] પ્રવેશ કરતે હૈં, [યથાયોગ્યં તિષ્ઠન્તિ ] યથાયોગ્ય રહતે હૈં, [યાન્તિ ] જાતે હૈં, [ચ ] ઔર [બધ્યન્તે ] બંધતે હૈં ..૧૭૮..

ટીકા : — યહ આત્મા લોકાકાશતુલ્ય અસંખ્યપ્રદેશી હોનેસે સપ્રદેશ હૈ . ઉસકે ઇન પ્રદેશોંમેં કાયવર્ગણા, વચનવર્ગણા ઔર મનોવર્ગણાકા આલમ્બનવાલા પરિસ્પન્દ (કમ્પન) જિસ

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

વન્તઃ પ્રવિશન્ત્યપિ તિષ્ઠન્ત્યપિ ગચ્છન્ત્યપિ ચ . અસ્તિ ચેજ્જીવસ્ય મોહરાગદ્વેષરૂપો ભાવો બધ્યન્તેઽપિ ચ . તતોઽવધાર્યતે દ્રવ્યબન્ધસ્ય ભાવબન્ધો હેતુઃ ..૧૭૮..

યતો રાગપરિણત એવાભિનવેન દ્રવ્યકર્મણા બધ્યતે, ન વૈરાગ્યપરિણતઃ; અભિનવેન લક્ષણયોગાનુસારેણ યથાયોગ્યમ્ . ન કેવલં પ્રવિશન્તિ ચિટ્ઠંતિ હિ પ્રવેશાનન્તરં સ્વકીયસ્થિતિકાલપર્યન્તં તિષ્ઠન્તિ હિ સ્ફુ ટમ્ . ન કેવલં તિષ્ઠન્તિ જંતિ સ્વકીયોદયકાલં પ્રાપ્ય ફલં દત્વા ગચ્છન્તિ, બજ્ઝંતિ કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયવ્યક્તિરૂપમોક્ષપ્રતિપક્ષભૂતબન્ધસ્ય કારણં રાગાદિકં લબ્ધ્વા પુનરપિ દ્રવ્યબન્ધ- રૂપેણ બધ્યન્તે ચ . અત એતદાયાતં રાગાદિપરિણામ એવ દ્રવ્યબન્ધકારણમિતિ . અથવા દ્વિતીય- વ્યાખ્યાનમ્ — પ્રવિશન્તિ પ્રદેશબન્ધાસ્તિષ્ઠન્તિ સ્થિતિબન્ધાઃ ફલં દત્વા ગચ્છન્ત્યનુભાગબન્ધા બધ્યન્તે પ્રકૃ તિબન્ધા ઇતિ ..૧૭૮.. એવં ત્રિવિધબન્ધમુખ્યતયા સૂત્રદ્વયેન તૃતીયસ્થલં ગતમ્ . અથ દ્રવ્ય- બન્ધકારણત્વાન્નિશ્ચયેન રાગાદિવિકલ્પરૂપો ભાવબન્ધ એવ બન્ધ ઇતિ પ્રજ્ઞાપયતિ — રત્તો બંધદિ કમ્મં રક્તો પ્રકારસે હોતા હૈ, ઉસ પ્રકારસે કર્મપુદ્ગલકે સમૂહ સ્વયમેવ પરિસ્પન્દવાલે હોતે હુએ પ્રવેશ ભી કરતે હૈં, રહતે ભી હૈં, ઔર જાતે ભી હૈં; ઔર યદિ જીવકે મોહ – રાગ – દ્વેષરૂપ ભાવ હોં તો બંધતે ભી હૈં . ઇસલિયે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ દ્રવ્યબંધકા હેતુ ભાવબંધ હૈ ..૧૭૮..

અબ, ઐસા સિદ્ધ કરતે હૈં કિ — રાગ પરિણામમાત્ર જો ભાવબંધ હૈ સો દ્રવ્યબન્ધકા હેતુ હોનેસે વહી નિશ્ચયબન્ધ હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [રક્તઃ ] રાગી આત્મા [કર્મ બધ્નાતિ ] કર્મ બાઁધતા હૈ, [રાગરહિતાત્મા ] રાગરહિત આત્મા [કર્મભિઃ મુચ્યતે ] કર્મોંસે મુક્ત હોતા હૈ; — [એષઃ ] યહ [જીવાનાં ] જીવોંકે [બંધસમાસઃ ] બન્ધકા સંક્ષેપ [નિશ્ચયતઃ ] નિશ્ચયસે [જાનીહિ ] જાનો ..૧૭૯..

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

દ્રવ્યકર્મણા રાગપરિણતો ન મુચ્યતે, વૈરાગ્યપરિણત એવ; બધ્યત એવ સંસ્પૃશતૈવાભિનવેન દ્રવ્યકર્મણા ચિરસંચિતેન પુરાણેન ચ, ન મુચ્યતે રાગપરિણતઃ; મુચ્યત એવ સંસ્પૃશતૈવાભિનવેન દ્રવ્યકર્મણા ચિરસંચિતેન પુરાણેન ચ વૈરાગ્યપરિણતો ન બધ્યતે; તતોઽવધાર્યતે દ્રવ્યબન્ધસ્ય સાધકતમત્વાદ્રાગપરિણામ એવ નિશ્ચયેન બન્ધઃ ..૧૭૯..

અબ, પરિણામકા દ્રવ્યબન્ધકે સાધકતમ રાગસે વિશિષ્ટપના સવિશેષ પ્રગટ કરતે હૈં (અર્થાત્ પરિણામ દ્રવ્યબન્ધકે ઉત્કૃષ્ટ હેતુભૂત રાગસે વિશેષતાવાલા હોતા હૈ ઐસા ભેદ સહિત પ્રગટ કરતે હૈં ) : —

અન્વયાર્થ : — [પરિણામાત્ બંધઃ ] પરિણામસે બન્ધ હૈ, [પરિણામઃ રાગદ્વેષમોહયુતઃ ] (જો) પરિણામ રાગ – દ્વેષ – મોહયુક્ત હૈ . [મોહપ્રદ્વેષૌ અશુભૌ ] (ઉનમેંસે) મોહ ઔર દ્વેષ અશુભ

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

દ્રવ્યબન્ધોઽસ્તિ તાવદ્વિશિષ્ટપરિણામાત્ . વિશિષ્ટત્વં તુ પરિણામસ્ય રાગદ્વેષમોહમય- ત્વેન . તચ્ચ શુભાશુભત્વેન દ્વૈતાનુવર્તિ . તત્ર મોહદ્વેષમયત્વેનાશુભત્વં, રાગમયત્વેન તુ શુભત્વં ચાશુભત્વં ચ . વિશુદ્ધિસંક્લેશાંગત્વેન રાગસ્ય દ્વૈવિધ્યાત્ ભવતિ ..૧૮૦..

અથ વિશિષ્ટપરિણામવિશેષમવિશિષ્ટપરિણામં ચ કારણે કાર્યમુપચર્ય કાર્યત્વેન નિર્દિશતિ —

દ્રવ્યબન્ધસાધકં રાગાદ્યુપાધિજનિતભેદં દર્શયતિ — પરિણામાદો બંધો પરિણામાત્સકાશાદ્બન્ધો ભવતિ . સ ચ પરિણામઃ કિંવિશિષ્ટઃ . પરિણામો રાગદોસમોહજુદો વીતરાગપરમાત્મનો વિલક્ષણત્વેન પરિણામો રાગદ્વેષ- મોહોપાધિત્રયેણ સંયુક્તઃ . અસુહો મોહપદોસો અશુભૌ મોહપ્રદ્વેષૌ . પરોપાધિજનિતપરિણામત્રયમધ્યે મોહ- પ્રદ્વેષદ્વયમશુભમ્ . સુહો વ અસુહો હવદિ રાગો શુભોઽશુભો વા ભવતિ રાગઃ . પઞ્ચપરમેષ્ઠયાદિભક્તિરૂપઃ શુભરાગ ઉચ્યતે, વિષયકષાયરૂપશ્ચાશુભ ઇતિ . અયં પરિણામઃ સર્વોઽપિ સોપાધિત્વાત્ બન્ધહેતુરિતિ જ્ઞાત્વ બન્ધે શુભાશુભસમસ્તરાગદ્વેષવિનાશાર્થં સમસ્તરાગાદ્યુપાધિરહિતે સહજાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતસ્વભાવે નિજાત્મદ્રવ્યે ભાવના કર્તવ્યેતિ તાત્પર્યમ્ ..૧૮૦.. અથ દ્રવ્યરૂપપુણ્યપાપબન્ધકારણત્વાચ્છુભાશુભપરિણામયોઃ પુણ્યપાપસંજ્ઞાં શુભાશુભરહિતશુદ્ધોપયોગપરિણામસ્ય મોક્ષકારણત્વં ચ કથયતિ — સુહપરિણામો પુણ્ણં હૈ, [રાગઃ ] રાગ [શુભઃ વા અશુભઃ ] શુભ અથવા અશુભ [ભવતિ ] હોતા હૈ ..૧૮૦..

ટીકા : — પ્રથમ તો દ્રવ્યબન્ધ વિશિષ્ટ પરિણામસે હોતા હૈ . પરિણામકી વિશિષ્ટતા રાગ – દ્વેષ – મોહમયપનેકે કારણ હૈ . વહ શુભ ઔર અશુભપનેકે કારણ દ્વૈતકા અનુસરણ કરતા હૈ . (અર્થાત્ દો પ્રકારકા હૈ ); ઉસમેંસે ૧મોહ – દ્વેષમયપનેસે અશુભપના હોતા હૈ, ઔર રાગમયપનેસે શુભપના તથા અશુભપના હોતા હૈ ક્યોંકિ ૨રાગ – વિશુદ્ધિ તથા સંક્લેશયુક્ત હોનેસે દો પ્રકારકા હોતા હૈ ..૧૮૦..

અબ વિશિષ્ટ પરિણામકે ભેદકો તથા અવિશિષ્ટ પરિણામકો, કારણમેં કાર્યકા ઉપચાર કરકે કાર્યરૂપસે બતલાતે હૈં : — ૧. મોહમય પરિણામ ઔર દ્વેષમય પરિણામ અશુભ હૈં . ૨. ધર્માનુરાગ વિશુદ્ધિવાલા હોનેસે ધર્માનુરાગમય પરિણામ શુભ હૈ; વિષયાનુરાગ સંક્લેશમય હોનેસે વિષયાનુરાગમય

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

દ્વિવિધસ્તાવત્પરિણામઃ, પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તઃ સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્તશ્ચ . તત્ર પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તઃ પરોપ- રક્તત્વાદ્વિશિષ્ટપરિણામઃ, સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્તસ્તુ પરાનુપરક્તત્વાદવિશિષ્ટપરિણામઃ . તત્રોક્તૌ દ્વૌ વિશિષ્ટપરિણામસ્ય વિશેષૌ, શુભપરિણામોઽશુભપરિણામશ્ચ . તત્ર પુણ્યપુદ્ગલબન્ધકારણાત્વાત્ શુભપરિણામઃ પુણ્યં, પાપપુદ્ગલબન્ધકારણત્વાદશુભપરિણામઃ પાપમ્ . અવિશિષ્ટપરિણામસ્ય તુ શુદ્ધત્વેનૈકત્વાન્નાસ્તિ વિશેષઃ . સ કાલે સંસારદુઃખહેતુકર્મપુદ્ગલક્ષયકારણત્વાત્સંસાર- દુઃખહેતુકર્મપુદ્ગલક્ષયાત્મકો મોક્ષ એવ ..૧૮૧.. દ્રવ્યપુણ્યબન્ધકારણત્વાચ્છુભપરિણામઃ પુણ્યં ભણ્યતે . અસુહો પાવં તિ ભણિદં દ્રવ્યપાપબન્ધકારણત્વાદ- શુભપરિણામઃ પાપં ભણ્યતે . કેષુ વિષયેષુ યોઽસૌ શુભાશુભપરિણામઃ . અણ્ણેસુ નિજશુદ્ધાત્મનઃ સકાશાદન્યેષુ શુભાશુભબહિર્દ્રવ્યેષુ . પરિણામો ણણ્ણગદો પરિણામો નાન્યગતોઽનન્યગતઃ સ્વસ્વરૂપસ્થ ઇત્યર્થંઃ . સ ઇત્થંભૂતઃ શુદ્ધોપયોગલક્ષણઃ પરિણામઃ દુક્ખક્ખયકારણં દુઃખક્ષયકારણં દુઃખક્ષયાભિધાન- મોક્ષસ્ય કારણં ભણિદો ભણિતઃ . ક્વ ભણિતઃ . સમયે પરમાગમે લબ્ધિકાલે વા . કિંચ, મિથ્યાદૃષ્ટિસાસાદનમિશ્રગુણસ્થાનત્રયે તારતમ્યેનાશુભપરિણામો ભવતીતિ પૂર્વં ભણિતમાસ્તે, અવિરત- દેશવિરતપ્રમત્તસંયતસંજ્ઞગુણસ્થાનત્રયે તારતમ્યેન શુભપરિણામશ્ચ ભણિતઃ, અપ્રમત્તાદિક્ષીણકષાયાન્તગુણ- સ્થાનેષુ તારતમ્યેન શુદ્ધોપયોગોઽપિ ભણિતઃ . નયવિવક્ષાયાં મિથ્યાદૃષ્ટયાદિક્ષીણક ષાયાન્તગુણસ્થાનેષુ

અન્વયાર્થ : — [અન્યેષુ ] પરકે પ્રતિ [શુભ પરિણામઃ ] શુભ પરિણામ [પુણ્યમ્ ] પુણ્ય હૈ, ઔર [અશુભઃ ] અશુભ પરિણામ [પાપમ્ ] પાપ હૈ, [ઇતિ ભણિતમ્ ] ઐસા કહા હૈ; [અનન્યગતઃ પરિણામઃ ] જો દૂસરેકે પ્રતિ પ્રવર્તમાન નહીં હૈ ઐસા પરિણામ [સમયે ] સમય પર [દુઃખક્ષયકારણમ્ ] દુઃખક્ષયકા કારણ હૈ ..૧૮૧..

ટીકા : — પ્રથમ તો પરિણામ દો પ્રકારકા હૈ — પરદ્રવ્યપ્રવૃત્ત (પરદ્રવ્યકે પ્રતિ પ્રવર્તમાન) ઔર સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્ત . ઇનમેંસે પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તપરિણામ પરકે દ્વારા ઉપરક્ત (-પરકે નિમિત્તસે વિકારી) હોનેસે વિશિષ્ટ પરિણામ હૈ ઔર સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્ત પરિણામ પરકે દ્વારા ઉપરક્ત ન હોનેસે અવિશિષ્ટ પરિણામ હૈ . ઉસમેં વિશિષ્ટ પરિણામકે પૂર્વોક્ત દો ભેદ હૈં – શુભપરિણામ ઔર અશુભ પરિણામ . ઉનમેં પુણ્યરૂપ પુદ્ગલકે બંધકા કારણ હોનેસે શુભપરિણામ પુણ્ય હૈ ઔર પાપરૂપ પુદ્ગલકે બંધકા કારણ હોનેસે અશુભ પરિણામ પાપ હૈ . અવિશિષ્ટ પરિણામ તો શુદ્ધ હોનેસે એક હૈ ઇસલિયે ઉસકે ભેદ નહીં હૈં . વહ (અવિશિષ્ટ પરિણામ) યથાકાલ સંસારદુઃખકે હેતુભૂત કર્મપુદ્ગલકે ક્ષયકા કારણ હોનેસે સંસારદુઃખકા હેતુભૂત કર્મપુદ્ગલકા ક્ષયસ્વરૂપ મોક્ષ હી હૈ .

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — પરકે પ્રતિ પ્રવર્તમાન ઐસા શુભ પરિણામ વહ પુણયકા કારણ હૈ ઔર અશુભ પરિણામ વહ પાપકા કારણ હૈ; ઇસલિયે યદિ કારણમેં કાર્યકા ઉપચાર કિયા જાય તો, શુભપરિણામ વહ પુણ્ય હૈ ઔર અશુભ પરિણામ વહ પાપ . સ્વાત્મદ્રવ્યમેં પ્રવર્તમાન ઐસા શુદ્ધ પરિણામ મોક્ષકા કારણ હૈ; ઇસલિયે યદિ કારણમેં કાર્યકા ઉપચાર કિયા જાય તો, શુદ્ધ પરિણામ વહ મોક્ષ હૈ ..૧૮૧..

અબ, જીવકી સ્વદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિ ઔર પરદ્રવ્યસે નિવૃત્તિકી સિદ્ધિકે લિયે સ્વ – પરકા વિભાગ બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અથ ] અબ [સ્થાવરાઃ ચ ત્રસાઃ ] સ્થાવર ઔર ત્રસ ઐસે જો [પૃથિવીપ્રમુખાઃ ] પૃથ્વી આદિ [જીવ નિકાયાઃ ] જીવનિકાય [ભણિતાઃ ] કહે ગયે હૈં, [તે ] વે [જીવાત્ અન્યે ] જીવસે અન્ય હૈં, [ચ ] ઔર [જીવઃ અપિ ] જીવ ભી [તેભ્યઃ

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ય એતે પૃથિવીપ્રભૃતયઃ ષડ્જીવનિકાયાસ્ત્રસસ્થાવરભેદેનાભ્યુપગમ્યન્તે તે ખલ્વ- ચેતનત્વાદન્યે જીવાત્, જીવોઽપિ ચ ચેતનત્વાદન્યસ્તેભ્યઃ . અત્ર ષડ્જીવનિકાયા આત્મનઃ પરદ્રવ્યમેક એવાત્મા સ્વદ્રવ્યમ્ ..૧૮૨..

બન્ધ ઇતિ કથનમુખ્યતયા ગાથાત્રયેણ ચતુર્થસ્થલં ગતમ્ . અથ જીવસ્ય સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્તિપરદ્રવ્ય- નિવૃત્તિનિમિત્તં ષડ્જીવનિકાયૈઃ સહ ભેદવિજ્ઞાનં દર્શયતિ --ભણિદા પુઢવિપ્પમુહા ભણિતાઃ પરમાગમે કથિતાઃ પૃથિવીપ્રમુખાઃ . તે કે . જીવણિકાયા જીવસમૂહાઃ . અધ અથ . કથંભૂતાઃ . થાવરા ય તસા સ્થાવરાશ્ચ ત્રસાઃ . તે ચ કિંવિશિષ્ટાઃ . અણ્ણા તે અન્યે ભિન્નાસ્તે . કસ્માત્ . જીવાદો શુદ્ધબુદ્ધૈકજીવસ્વભાવાત્ . જીવો વિ ય તેહિંદો અણ્ણો જીવોઽપિ ચ તેભ્યોઽન્ય ઇતિ . તથાહિ – ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈક સ્વભાવપરમાત્મ- તત્ત્વભાવનારહિતેન જીવેન યદુપાર્જિતં ત્રસસ્થાવરનામકર્મ તદુદયજનિતત્વાદચેતનત્વાચ્ચ ત્રસસ્થાવર- જીવનિકાયાઃ શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવજીવાદ્ભિન્નાઃ . જીવોઽપિ ચ તેભ્યો વિલક્ષણત્વાદ્ભિન્ન ઇતિ . અત્રૈવં ભેદવિજ્ઞાને જાતે સતિ મોક્ષાર્થી જીવઃ સ્વદ્રવ્યે પ્રવૃત્તિં પરદ્રવ્યે નિવૃત્તિં ચ કરોતીતિ ભાવાર્થઃ ..૧૮૨.. અન્યઃ ] ઉનસે અન્ય હૈ ..૧૮૨..

ટીકા : — જો યહ પૃથ્વી ઇત્યાદિ ષટ્ જીવનિકાય ત્રસસ્થાવરકે ભેદપૂર્વક માને જાતે હૈં, વે વાસ્તવમેં અચેતનત્ત્વકે કારણ જીવસે અન્ય હૈં, ઔર જીવ ભી ચેતનત્વકે કારણ ઉનસે અન્ય હૈ . યહાઁ (યહ કહા હૈ કિ) ષટ્ જીવનિકાય આત્માકો પરદ્રવ્ય હૈ, આત્મા એક હી સ્વદ્રવ્ય હૈ ..૧૮૨..

અબ, યહ નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ – જીવકો સ્વદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા નિમિત્ત સ્વ – પરકે વિભાગકા જ્ઞાન હૈ, ઔર પરદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા નિમિત્ત સ્વ – પરકે વિભાગકા અજ્ઞાન હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [એવં ] ઇસપ્રકાર [સ્વભાવમ્ આસાદ્ય ] સ્વભાવકો પ્રાપ્ત કરકે (જીવ – પુદ્ગલકે સ્વભાવકો નિશ્ચિત કરકે) [પરમ્ આત્માનં ] પરકો ઔર સ્વકો [ન એવ જાનાતિ ] નહીં જાનતા, [મોહાત્ ] વહ મોહસે ‘[અહમ્ ] યહ મૈં હૂઁ, [ઇદં મમ ] યહ મેરા

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

યો હિ નામ નૈવં પ્રતિનિયતચેતનાચેતનત્વસ્વભાવેન જીવપુદ્ગલયોઃ સ્વપરવિભાગં પશ્યતિ સ એવાહમિદં મમેદમિત્યાત્માત્મીયત્વેન પરદ્રવ્યમધ્યવસ્યતિ મોહાન્નાન્યઃ . અતો જીવસ્ય પરદ્રવ્ય- પ્રવૃત્તિનિમિત્તં સ્વપરપરિચ્છેદાભાવમાત્રમેવ, સામર્થ્યાત્સ્વદ્રવ્યપ્રવૃત્તિનિમિત્તં તદભાવઃ ..૧૮૩..

ટીકા : — જો આત્મા ઇસપ્રકાર જીવ ઔર પુદ્ગલકે (અપને – અપને) નિશ્ચિત ચેતનત્વ ઔર અચેતનત્વરૂપ સ્વભાવકે દ્વારા સ્વ – પરકે વિભાગકો નહીં દેખતા, વહી આત્મા ‘યહ મૈં હૂઁ, યહ મેરા હૈ’ ઇસપ્રકાર મોહસે પરદ્રવ્યમેં અપનેપનકા અધ્યવસાન કરતા હૈ, દૂસરા નહીં . ઇસસે (યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ) જીવકો પરદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા નિમિત્ત સ્વપરકે જ્ઞાનકા અભાવમાત્ર હી હૈ ઔર (કહે વિના ભી) સામર્થ્યસે (યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ) સ્વદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા નિમિત્ત ૧ઉસકા અભાવ હૈ .

ભાવાર્થ : — જિસે સ્વ – પરકા ભેદવિજ્ઞાન નહીં હૈ વહી પરદ્રવ્યમેં અહંકાર – મમકાર કરતા હૈ, ભેદવિજ્ઞાની નહીં . ઇસલિયે પરદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા કારણ ભેદવિજ્ઞાનકા અભાવ હી હૈ, ઔર સ્વદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિકા કારણ ભેદવિજ્ઞાન હી હૈ ..૧૮૩..

અબ યહ નિરૂપણ કરતે હૈં કિ આત્માકા કર્મ ક્યા હૈ : — ૧. ઉસકા અભાવ = સ્વ -પરકે જ્ઞાનકે અભાવકા અભાવ; સ્વ – પરકે જ્ઞાનકા સદ્ભાવ .

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

આત્મા હિ તાવત્સ્વં ભાવં કરોતિ, તસ્ય સ્વધર્મત્વાદાત્મનસ્તથાભવનશક્તિ- સમ્ભવેનાવશ્યમેવ કાર્યત્વાત્ . સ તં ચ સ્વતન્ત્રઃ કુર્વાણસ્તસ્ય કર્તાવશ્યં સ્યાત્, ક્રિયમાણ- શ્ચાત્મના સ્વો ભાવસ્તેનાપ્યત્વાત્તસ્ય કર્માવશ્યં સ્યાત્ . એવમાત્મનઃ સ્વપરિણામઃ કર્મ . ન ત્વાત્મા પુદ્ગલસ્ય ભાવાન્ કરોતિ, તેષાં પરધર્મત્વાદાત્મનસ્તથાભવનશક્ત્યસમ્ભવેના- કાર્યત્વાત્ . સ તાનકુર્વાણો ન તેષાં કર્તા સ્યાત્, અક્રિયમાણાશ્ચાત્મના તે ન તસ્ય કર્મ સ્યુઃ . એવમાત્મનઃ પુદ્ગલપરિણામો ન કર્મ ..૧૮૪..

નિવૃત્તિં કરોતીતિ ..૧૮૩.. એવં ભેદભાવનાકથનમુખ્યતયા સૂત્રદ્વયેન પઞ્ચમસ્થલં ગતમ્ . અથાત્મનો નિશ્ચયેન રાગાદિસ્વપરિણામ એવ કર્મ, ન ચ દ્રવ્યકર્મેતિ પ્રરૂપયતિ — કુવ્વં સભાવં કુર્વન્સ્વભાવમ્ . અત્ર સ્વભાવશબ્દેન યદ્યપિ શુદ્ધનિશ્ચયેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવો ભણ્યતે, તથાપિ કર્મબન્ધપ્રસ્તાવે રાગાદિ- પરિણામોઽપ્યશુદ્ધનિશ્ચયેન સ્વભાવો ભણ્યતે . તં સ્વભાવં કુર્વન્ . સ કઃ . આદા આત્મા . હવદિ હિ કત્તા કર્તા ભવતિ હિ સ્ફુ ટમ્ . કસ્ય . સગસ્સ ભાવસ્સ સ્વકીયચિદ્રૂપસ્વભાવસ્ય રાગાદિપરિણામસ્ય . તદેવ તસ્ય

અન્વયાર્થ : — [સ્વભાવં કુર્વન્ ] અપને ભાવકો કરતા હુઆ [આત્મા ] આત્મા [હિ ] વાસ્તવમેં [સ્વકસ્ય ભાવસ્ય ] અપને ભાવકા [કર્તા ભવતિ ] કર્તા હૈ; [તુ ] પરન્તુ [પુદ્ગલદ્રવ્યમયાનાં સર્વભાવાનાં ] પુદ્ગલદ્રવ્યમય સર્વ ભાવોંકા [કર્તા ન ] કર્તા નહીં હૈ ..૧૮૪..

ટીકા : — પ્રથમ તો આત્મા વાસ્તવમેં સ્વ ભાવકો કરતા હૈ, ક્યોંકિ વહ (ભાવ) ઉસકા સ્વ ધર્મ હૈ, ઇસલિયે આત્માકો ઉસરૂપ હોનેકી (પરિણમિત હોનેકી) શક્તિકા સંભવ હૈ, અતઃ વહ (ભાવ) અવશ્યમેવ આત્માકા કાર્ય હૈ . (ઇસપ્રકાર) વહ (આત્મા) ઉસે (-સ્વ ભાવકો) સ્વતંત્ર- તયા કરતા હુઆ ઉસકા કર્તા અવશ્ય હૈ ઔર સ્વ ભાવ આત્માકે દ્વારા કિયા જાતા હુઆ આત્માકે દ્વારા પ્રાપ્ય હોનેસે અવશ્ય હી આત્માકા કર્મ હૈ . ઇસપ્રકાર સ્વ પરિણામ આત્માકા કર્મ હૈ .

પરન્તુ, આત્મા પુદ્ગલકે ભાવોંકો નહીં કરતા, ક્યોંકિ વે પરકે ધર્મ હૈં, ઇસલિયે આત્માકે ઉસ – રૂપ હોનેકી શક્તિકા અસંભવ હોનેસે વે આત્માકા કાર્ય નહીં હૈં . (ઇસપ્રકાર) વહ (આત્મા) ઉન્હેં ન કરતા હુઆ ઉનકા કર્તા નહીં હોતા ઔર વે આત્માકે દ્વારા ન કિયે જાતે હુએ ઉસકા કર્મ નહીં હૈં . ઇસપ્રકાર પુદ્ગલપરિણામ આત્માકા કર્મ નહીં હૈ ..૧૮૪..

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

ન ખલ્વાત્મનઃ પુદ્ગલપરિણામઃ કર્મ, પરદ્રવ્યોપાદાનહાનશૂન્યત્વાત્ . યો હિ યસ્ય પરિણમયિતા દૃષ્ટઃ સ ન તદુપાદાનહાનશૂન્યો દૃષ્ટઃ, યથાગ્નિરયઃપિણ્ડસ્ય . આત્મા તુ તુલ્યક્ષેત્રવર્તિત્વેઽપિ પરદ્રવ્યોપાદાનહાનશૂન્ય એવ . તતો ન સ પુદ્ગલાનાં કર્મભાવેન પરિણમયિતા સ્યાત્ ..૧૮૫..

અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [સર્વકાલેષુ ] સભી કાલોંમેં [પુદ્ગલમધ્યે વર્તમાનઃ અપિ ] પુદ્ગલકે મધ્યમેં રહતા હુઆ ભી [પુદ્ગલાનિ કર્માણિ ] પૌદ્ગલિક કર્મોંકો [હિ ] વાસ્તવમેં [ગૃહ્ણાતિ ન એવ ] ન તો ગ્રહણ કરતા હૈ, [ન મુચંતિ ] ન છોડતા હૈ, ઔર [ન કરોતિ ] ન કરતા હૈ ..૧૮૬..

ટીકા : — વાસ્તવમેં પુદ્ગલપરિણામ આત્માકા કર્મ નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પરદ્રવ્યકે ગ્રહણ – ત્યાગસે રહિત હૈ; જો જિસકા પરિણમાનેવાલા દેખા જાતા હૈ વહ ઉસકે ગ્રહણત્યાગસે રહિત નહીં દેખા જાતા; જૈસે — અગ્નિ લોહેકે ગોલેમેં ગ્રહણ – ત્યાગ રહિત હોતી હૈ . આત્મા તો તુલ્ય ક્ષેત્રમેં વર્તતા હુઆ ભી (-પરદ્રવ્યકે સાથ એકક્ષેત્રાવગાહી હોનેપર ભી) પરદ્રવ્યકે ગ્રહણ – ત્યાગસે રહિત હી હૈ . ઇસલિયે વહ પુદ્ગલોંકો કર્મભાવસે પરિણમાનેવાલા નહીં હૈ ..૧૮૫..

તબ (યદિ આત્મા પુદ્ગલોંકો કર્મરૂપ પરિણમિત નહીં કરતા તો ફિ ર) આત્મા કિસપ્રકાર પુદ્ગલ કર્મોંકે દ્વારા ગ્રહણ કિયા જાતા હૈ ઔર છોડા જાતા હૈ ? ઇસકા અબ નિરૂપણ કરતે હૈં : —

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

સોઽયમાત્મા પરદ્રવ્યોપાદાનહાનશૂન્યોઽપિ સામ્પ્રતં સંસારાવસ્થાયાં નિમિત્તમાત્રીકૃત- પરદ્રવ્યપરિણામસ્ય સ્વપરિણામમાત્રસ્ય દ્રવ્યત્વભૂતત્વાત્ કેવલસ્ય કલયન્ કર્તૃત્વં, તદેવ તસ્ય સ્વપરિણામં નિમિત્તમાત્રીકૃત્યોપાત્તકર્મપરિણામાભિઃ પુદ્ગલધૂલીભિર્વિશિષ્ટાવગાહરૂપેણોપાદીયતે કદાચિન્મુચ્યતે ચ ..૧૮૬.. પરભાવં ન ગૃહ્ણાતિ ન મુઞ્ચતિ ન ચ કરોત્યુપાદાનરૂપેણ લોહપિણ્ડો વાગ્નિં તથાયમાત્મા ન ચ ગૃહ્ણાતિ ન ચ મુઞ્ચતિ ન ચ કરોત્યુપાદાનરૂપેણ પુદ્ગલકર્માણીતિ . કિં કુર્વન્નપિ . પોગ્ગલમજ્ઝે વટ્ટણ્ણવિ સવ્વકાલેસુ ક્ષીરનીરન્યાયેન પુદ્ગલમધ્યે વર્ત્તમાનોઽપિ સર્વકાલેષુ . અનેન કિ મુક્તં ભવતિ . યથા સિદ્ધો ભગવાન્ પુદ્ગલમધ્યે વર્ત્તમાનોઽપિ પરદ્રવ્યગ્રહણમોચનકરણરહિતસ્તથા શુદ્ધનિશ્ચયેન શક્તિરૂપેણ સંસારી જીવોઽપીતિ ભાવાર્થઃ ..૧૮૫.. અથ યદ્યયમાત્મા પુદ્ગલકર્મ ન કરોતિ ન ચ મુઞ્ચતિ તર્હિ બન્ધઃ કથં, તર્હિ મોક્ષોઽપિ કથમિતિ પ્રશ્ને પ્રત્યુત્તરં દદાતિ --સ ઇદાણિં કત્તા સં સ ઇદાનીં કર્તા સન્ . સ પૂર્વોક્તલક્ષણ આત્મા, ઇદાનીં કોઽર્થઃ એવં પૂર્વોક્ત નયવિભાગેન, કર્તા સન્ . કસ્ય . સગપરિણામસ્સ નિર્વિકારનિત્યા-

અન્વયાર્થ : — [સઃ ] વહ [ઇદાનીં ] અભી (સંસારાવસ્થામેં) [દ્રવ્યજાતસ્ય ] દ્રવ્યસે (આત્મદ્રવ્યસે) ઉત્પન્ન હોનેવાલે [સ્વકપરિણામસ્ય ] (અશુદ્ધ) સ્વપરિણામકા [કર્તા સન્ ] કર્તા હોતા હુઆ [કર્મધૂલિભિઃ ] કર્મરજસે [આદીયતે ] ગ્રહણ કિયા જાતા હૈ ઔર [કદાચિત્ વિમુચ્યતે ] કદાચિત્ છોડા જાતા હૈ ..૧૮૬..

ટીકા : — સો યહ આત્મા પરદ્રવ્યકે ગ્રહણ – ત્યાગસે રહિત હોતા હુઆ ભી અભી સંસારાવસ્થામેં, પરદ્રવ્યપરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરતે હુએ કેવલ સ્વપરિણામમાત્રકા — ઉસ સ્વપરિણામકે દ્રવ્યત્વભૂત હોનેસે — કર્તૃત્વકા અનુભવ કરતા હુઆ, ઉસકે ઇસી સ્વપરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે કર્મપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતી હુઈ ઐસી પુદ્ગલરજકે દ્વારા વિશિષ્ટ અવગાહરૂપસે ગ્રહણ કિયા જાતા હૈ ઔર કદાચિત્ છોડા જાતા હૈ .

ભાવાર્થ : — અભી સંસારાવસ્થામેં જીવ પૌદ્ગલિક કર્મપરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે અપને અશુદ્ધ પરિણામકા હી કર્તા હોતા હૈ (ક્યોંકિ વહ અશુદ્ધ પરિણામ સ્વદ્રવ્યસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ), પરદ્રવ્યકા કર્તા નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર જીવ અપને અશુદ્ધ પરિણામકા કર્તા હોને પર જીવકે ઉસી અશુદ્ધ પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે કર્મરૂપ પરિણમિત હોતી હુઈ પુદ્ગલરજ વિશેષ અવગાહરૂપસે જીવકો ગ્રહણ૧ કરતી હૈ, ઔર કભી (સ્થિતિકે અનુસાર રહકર અથવા જીવકે ૧. કર્મપરિણત પુદ્ગલોંકા જીવકે સાથ વિશેષ અવગાહરૂપસે રહનેકો હી યહાઁ કર્મપુદ્ગલોંકે દ્વારા જીવકા

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

અસ્તિ ખલ્વાત્મનઃ શુભાશુભપરિણામકાલે સ્વયમેવ સમુપાત્તવૈચિત્ર્યકર્મપુદ્ગલપરિણામઃ, નવઘનામ્બુનો ભૂમિસંયોગપરિણામકાલે સમુપાત્તવૈચિત્ર્યાન્યપુદ્ગલપરિણામવત્ . તથા હિ — યથા યદા નવઘનામ્બુ ભૂમિસંયોગેન પરિણમતિ તદાન્યે પુદ્ગલાઃ સ્વયમેવ સમુપાત્તવૈચિત્ર્યૈઃ નન્દૈકલક્ષણપરમસુખામૃતવ્યક્તિરૂપકાર્યસમયસારસાધકનિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકકારણસમયસારવિલક્ષણસ્ય મિથ્યાત્વરાગાદિવિભાવરૂપસ્ય સ્વકીયપરિણામસ્ય . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટસ્ય . દવ્વજાદસ્સ સ્વકીયાત્મ- દ્રવ્યોપાદાનકારણજાતસ્ય . આદીયદે કદાઈ કમ્મધૂલીહિં આદીયતે બધ્યતે . કાભિઃ . કર્મધૂલીભિઃ કર્તૃ- ભૂતાભિઃ કદાચિત્પૂર્વોક્તવિભાવપરિણામકાલે . ન કેવલમાદીયતે, વિમુચ્ચદે વિશેષેણ મુચ્યતે ત્યજ્યતે તાભિઃ કર્મધૂલીભિઃ કદાચિત્પૂર્વોક્તકારણસમયસારપરિણતિકાલે . એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ . અશુદ્ધ- પરિણામેન બધ્યતે શુદ્ધપરિણામેન મુચ્યત ઇતિ ..૧૮૬.. અથ યથા દ્રવ્યકર્માણિ નિશ્ચયેન સ્વયમેવોત્પદ્યન્તે તથા જ્ઞાનાવરણાદિવિચિત્રભેદરૂપેણાપિ સ્વયમેવ પરિણમન્તીતિ કથયતિ ---પરિણમદિ જદા અપ્પા પરિણમતિ યદાત્મા . સમસ્તશુભાશુભપરદ્રવ્યવિષયે પરમોપેક્ષાલક્ષણં શુદ્ધોપયોગપરિણામં મુક્ત્વા યદાયમાત્મા પરિણમતિ . ક્વ . સુહમ્હિ અસુહમ્હિ શુભેઽશુભે વા પરિણામે . કથંભૂતઃ સન્ . રાગદોસજુદો શુદ્ધ પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે) છોડતી હૈ ..૧૮૬..

અબ પુદ્ગલ કર્મોંકી વિચિત્રતા (જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણાદિરૂપ અનેકપ્રકારતા) કો કૌન કરતા હૈ ? ઇસકા નિરૂપણ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદા ] જબ [આત્મા ] આત્મા [રાગદ્વેષયુતઃ ] રાગદ્વેષયુક્ત હોતા હુઆ [શુભે અશુભે ] શુભ ઔર અશુભમેં [પરિણમિત ] પરિણમિત હોતા હૈ, તબ [કર્મરજઃ ] કર્મરજ [જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ ] જ્ઞાનાવરણાદિરૂપસે [તં ] ઉસમેં [પ્રવિશતિ ] પ્રવેશ કરતી હૈ ..૧૮૭..

ટીકા : — જૈસે નયે મેઘજલકે ભૂમિસંયોગરૂપ પરિણામકે સમય અન્ય પુદ્ગલપરિણામ સ્વયમેવ વૈચિત્ર્યકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં, ઉસીપ્રકાર આત્માકે શુભાશુભ પરિણામકે સમય