Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version

શાદ્વલશિલીન્ધ્રશક્રગોપાદિભાવૈઃ પરિણમન્તે, તથા યદાયમાત્મા રાગદ્વેષવશીકૃતઃ શુભાશુભ- ભાવેન પરિણમતિ તદા અન્યે યોગદ્વારેણ પ્રવિશન્તઃ કર્મપુદ્ગલાઃ સ્વયમેવ સમુપાત્તવૈચિત્ર્યૈ- ર્જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ પરિણમન્તે . અતઃ સ્વભાવકૃતં કર્મણાં વૈચિત્ર્યં, ન પુનરાત્મકૃતમ્ ..૧૮૭..

ઇસસે (યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ) કર્મોંકી વિચિત્રતા (વિવિધતા)કા હોના ૧સ્વભાવકૃત હૈ, કિન્તુ આત્મકૃત નહીં ..૧૮૭..

અન્વયાર્થ : — [સપ્રદેશઃ ] પ્રદેશયુક્ત [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [સમયે ] યથાકાલ [મોહરાગદ્વેષૈઃ ] મોહ – રાગ – દ્વેષકે દ્વારા [કષાયિતઃ ] કષાયિત હોનેસે [કર્મ -રજોભિઃ શ્લિષ્ટઃ ] કર્મરજસે લિપ્ત યા બદ્ધ હોતા હુઆ [બંધ ઇતિ પ્રરૂપિતઃ ] ‘બંધ કહા ગયા હૈ ..૧૮૮.. ૧. સ્વભાવકૃત = કર્મોંકે અપને સ્વભાવસે કિયા હુઆ .

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version

યથાત્ર સપ્રદેશત્વે સતિ લોધ્રાદિભિઃ કષાયિતત્વાત્ મંજિષ્ઠરંગાદિભિરુપશ્લિષ્ટમેકં રક્તં દૃષ્ટં વાસઃ, તથાત્માપિ સપ્રદેશત્વે સતિ કાલે મોહરાગદ્વેષૈઃ કષાયિતત્વાત્ કર્મરજોભિ- રુપશ્લિષ્ટ એકો બન્ધો દ્રષ્ટવ્યઃ, શુદ્ધદ્રવ્યવિષયત્વાન્નિશ્ચયસ્ય ..૧૮૮..

અણુભાગો અનુભાગઃ ફલદાનશક્તિવિશેષઃ ભવતીતિ ક્રિયાધ્યાહારઃ . કથમ્ભૂતો ભવતિ . તિવ્વો તીવ્રઃ પ્રકૃષ્ટઃ પરમામૃતસમાનઃ . કાસાં સંબન્ધી . સુહપયડીણં સદ્વેદ્યાદિશુભપ્રકૃતીનામ્ . કયા કારણ- ભૂતયા . વિસોહી તીવ્રધર્માનુરાગરૂપવિશુદ્ધયા . અસુહાણ સંકિલેસમ્મિ અસદ્વેદ્યાદ્યશુભપ્રકૃતીનાં તુ મિથ્યા- ત્વાદિરૂપતીવ્રસંક્લેશે સતિ તીવ્રો હાલાહલવિષસદૃશો ભવતિ . વિવરીદો દુ જહણ્ણો વિપરીતસ્તુ જઘન્યો ગુડનિમ્બરૂપો ભવતિ . જઘન્યવિશુદ્ધયા જઘન્યસંક્લેશેન ચ મધ્યમવિશુદ્ધયા મધ્યમસંક્લેશેન તુ શુભા- શુભપ્રકૃતીનાં ખણ્ડશર્કરારૂપઃ કાઞ્જીરવિષરૂપશ્ચેતિ . એવંવિધો જઘન્યમધ્યમોત્કૃષ્ટરૂપોઽનુભાગઃ કાસાં સંબન્ધી ભવતિ . સવ્વપયડીણં મૂલોત્તરપ્રકૃતિરહિતનિજપરમાનન્દૈકસ્વભાવલક્ષણસર્વપ્રકારોપાદેયભૂતપરમાત્મ- દ્રવ્યાદ્ભિન્નાનાં હેયભૂતાનાં સર્વમૂલોત્તરકર્મપ્રકૃતીનામિતિ કર્મશક્તિસ્વરૂપં જ્ઞાતવ્યમ્ ..“ “ “ “ “

નયેન બન્ધકારણભૂતરાગાદિપરિણતાત્મૈવ બન્ધો ભણ્યત ઇત્યાવેદયતિ — સપદેસો લોકાકાશપ્રમિતાસંખ્યેય- પ્રદેશત્વાત્સપ્રદેશસ્તાવદ્ભવતિ સો અપ્પા સ પૂર્વોક્તલક્ષણ આત્મા . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . કસાયિદો

ટીકા : — જૈસે જગતમેં વસ્ત્ર સપ્રદેશ હોનેસે લોધ, ફિ ટકરી આદિસે ૧કષાયિત હોતા હૈ, જિસસે વહ મંજીઠાદિકે રંગસે સંબદ્ધ હોતા હુઆ અકેલા હી રંગા હુઆ દેખા જાતા હૈ, ઇસીપ્રકાર આત્મા ભી સપ્રદેશ હોનેસે યથાકાલ મોહ – રાગ – દ્વેષકે દ્વારા કષાયિત હોનેસે કર્મરજકે દ્વારા શ્લિષ્ટ હોતા હુઆ અકેલા હી બંધ હૈ; ઐસા દેખના (-માનના) ચાહિયે, ક્યોંકિ નિશ્ચયકા વિષય શુદ્ધ દ્રવ્ય હૈ ..૧૮૮..

અબ નિશ્ચય ઔર વ્યવહારકા અવિરોધ બતલાતે હૈં : — ૧. કષાયિત = રંગા હુઆ, ઉપરક્ત, મલિન .

Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version

રાગપરિણામ એવાત્મનઃ કર્મ, સ એવ પુણ્યપાપદ્વૈતમ્ . રાગપરિણામસ્યૈવાત્મા કર્તા, તસ્યૈવોપાદાતા હાતા ચેત્યેષ શુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકો નિશ્ચયનયઃ . યસ્તુ પુદ્ગલપરિણામ આત્મનઃ કર્મ, સ એવ પુણ્યપાપદ્વૈતં . પુદ્ગલપરિણામસ્યાત્મા કર્તા, તસ્યોપાદાતા હાતા ચેતિ સોઽશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકો વ્યવહારનયઃ . ઉભાવપ્યેતૌ સ્તઃ, શુદ્ધાશુદ્ધત્વેનોભયથા દ્રવ્યસ્ય પ્રતીયમાનત્વાત્ . કિન્ત્વત્ર નિશ્ચયનયઃ સાધકતમત્વાદુપાત્તઃ, સાધ્યસ્ય હિ શુદ્ધત્વેન દ્રવ્યસ્ય કષાયિતઃ પરિણતો રઞ્જિતઃ . કૈઃ . મોહરાગદોસેહિં નિર્મોહસ્વશુદ્ધાત્મતત્ત્વભાવનાપ્રતિબન્ધિભિર્મોહ- રાગદ્વૈષૈઃ . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . કમ્મરજેહિં સિલિટ્ઠો કર્મરજોભિઃ શ્લિષ્ટઃ કર્મવર્ગણાયોગ્યપુદ્ગલરજોભિઃ સંશ્લિષ્ટો બદ્ધઃ . બંધો ત્તિ પરૂવિદો અભેદેનાત્મૈવ બન્ધ ઇતિ પ્રરૂપિતઃ. ક્વ . સમયે પરમાગમે . અત્રેદં ભણિતં ભવતિ – યથા વસ્ત્રં લોધ્રાદિદ્રવ્યૈઃ કષાયિતં રઞ્જિતં સન્મઞ્જીષ્ઠાદિરઙ્ગદ્રવ્યેણ રઞ્જિતં સદભેદેન રક્તમિત્યુચ્યતે તથા વસ્ત્રસ્થાનીય આત્મા લોધ્રાદિદ્રવ્યસ્થાનીયમોહરાગદ્વેષૈઃ કષાયિતો રઞ્જિતઃ પરિણતો મઞ્જીષ્ઠસ્થાનીયકર્મપુદ્ગલૈઃ સંશ્લિષ્ટઃ સંબદ્ધઃ સન્ ભેદેઽપ્યભેદોપચારલક્ષણેનાસદ્ભૂતવ્યવહારેણ બન્ધ ઇત્યભિધીયતે . કસ્માત્ . અશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાર્થવિષયત્વાદસદ્ભૂતવ્યવહારનયસ્યેતિ ..૧૮૮.. અથ નિશ્ચયવ્યવહારયોરવિરોધં દર્શયતિ — એસો બંધસમાસો એષ બન્ધસમાસઃ . એષ બહુધા પૂર્વોક્ત- પ્રકારો રાગાદિપરિણતિરૂપો બન્ધસંક્ષેપઃ . કેષાં સંબન્ધી . જીવાણં જીવાનામ્ . ણિચ્છયેણ ણિદ્દિટ્ઠો નિશ્ચયનયેન નિર્દિષ્ટઃ કથિતઃ . કૈઃ કર્તૃભૂતૈઃ . અરહંતેહિં અર્હદ્ભિઃ નિર્દોષિપરમાત્મભિઃ . કેષામ્ .

અન્વયાર્થ : — [એષઃ ] યહ (પૂર્વોક્ત પ્રકારસે), [જીવાનાં ] જીવોંકે [બંધસમાસઃ ] બંધકા સંક્ષેપ [નિશ્ચયેન ] નિશ્ચયસે [અર્હદ્ભિઃ ] અર્હન્તભગવાનને [યતીનાં ] યતિયોંસે [નિર્દિષ્ટઃ ] કહા હૈ; [વ્યવહારઃ ] વ્યવહાર [અન્યથા ] અન્યપ્રકારસે [ભણિતઃ ] કહા હૈ ..૧૮૯..

ટીકા : — રાગપરિણામ હી આત્માકા કર્મ હૈ, વહી પુણ્ય – પાપરૂપ દ્વૈત હૈ, આત્મા રાગપરિણામકા હી કર્તા હૈ, ઉસીકા ગ્રહણ કરનેવાલા હૈ ઔર ઉસીકા ત્યાગ કરનેવાલા હૈ; — યહ, ✽શુદ્ધદ્રવ્યકા નિરૂપણસ્વરૂપ નિશ્ચયનય હૈ . ઔર જો પુદ્ગલપરિણામ આત્માકા કર્મ હૈ, વહી પુણ્ય – પાપરૂપ દ્વૈત હૈ, આત્મા પુદ્ગલપરિણામકા કર્તા હૈ, ઉસકા ગ્રહણ કરનેવાલા ઔર છોડનેવાલા હૈ; — ઐસા જો નય વહ ✽અશુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણસ્વરૂપ વ્યવહારનય હૈ . યહ દોનોં ✽નિશ્ચયનય માત્ર સ્વદ્રવ્યકે પરિણામકો બતલાતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે શુદ્ધદ્રવ્યકા કથન કરનેવાલા કહા હૈ, ઔર વ્યવહારનય પરદ્રવ્યકે પરિણામકો આત્મપરિણામ બતલાતા હૈ ઇસલિયે ઉસે અશુદ્ધદ્રવ્યકા કથન કરનેવાલા કહા હૈ . યહાઁ શુદ્ધદ્રવ્યકા કથન એક દ્રવ્યાશ્રિત પરિણામકી અપેક્ષાસે જાનના ચાહિયે, ઔર

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version

શુદ્ધત્વદ્યોતકત્વાન્નિશ્ચયનય એવ સાધકતમો, ન પુનરશુદ્ધત્વદ્યોતકો વ્યવહારનયઃ ..૧૮૯..

જદીણં જિતેન્દ્રિયત્વેન શુદ્ધાત્મસ્વરૂપે યત્નપરાણાં ગણધરદેવાદિયતીનામ્ . વવહારો દ્રવ્યકર્મરૂપવ્યહારબન્ધઃ અણ્ણહા ભણિદો નિશ્ચયનયાપેક્ષયાન્યથા વ્યવહારનયેનેતિ ભણિતઃ . કિંચ રાગાદીનેવાત્મા કરોતિ તાનેવ ભુઙ્ક્તે ચેતિ નિશ્ચયનયલક્ષણમિદમ્ . અયં તુ નિશ્ચયનયો દ્રવ્યકર્મબન્ધપ્રતિપાદકાસદ્ભૂતવ્યવહાર- નયાપેક્ષયા શુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકો વિવક્ષિતનિશ્ચયનયસ્તથૈવાશુદ્ધનિશ્ચયશ્ચ ભણ્યતે . દ્રવ્યકર્માણ્યાત્મા (નય) હૈં; ક્યોંકિ શુદ્ધરૂપ ઔર અશુદ્ધરૂપ — દોનોં પ્રકારસે દ્રવ્યકી પ્રતીતિ કી જાતી હૈ . કિન્તુ યહાઁ નિશ્ચયનય સાધકતમ (ઉત્કૃષ્ટ સાધક) હોનેસે ✽ગ્રહણ કિયા ગયા હૈ; (ક્યોંકિ) સાધ્યકે શુદ્ધ હોનેસે દ્રવ્યકે શુદ્ધત્વકા દ્યોતક (પ્રકાશક) હોનેસે નિશ્ચયનય હી સાધકતમ હૈ, કિન્તુ અશુદ્ધત્વકા દ્યોતક વ્યવહારનય સાધકતમ નહીં હૈ ..૧૮૯..

અબ ઐસા કહતે હૈં કિ અશુદ્ધનયસે અશુદ્ધ આત્માકી હી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ : — ✽નિશ્ચયનય ઉપાદેય હૈ ઔર વ્યવહારનય હેય હૈ . પ્રશ્ન : — દ્રવ્ય સામાન્યકા આલમ્બન હી ઉપાદેય હૈ, ફિ ર ભી યહાઁ રાગપરિણામકી ગ્રહણ – ત્યાગરૂપ પર્યાયોંકો

ઉત્તર : — ‘રાગપરિણામકા કર્તા ભી આત્મા હી હૈ ઔર વીતરાગ પરિણામકા ભી; અજ્ઞાનદશા ભી આત્મા સ્વતંત્રતયા

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version

યો હિ નામ શુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકનિશ્ચયનયનિરપેક્ષોઽશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મક- વ્યવહારનયોપજનિતમોહઃ સન્ અહમિદં મમેદમિત્યાત્માત્મીયત્વેન દેહદ્રવિણાદૌ પરદ્રવ્યે મમત્વં ન જહાતિ સ ખલુ શુદ્ધાત્મપરિણતિરૂપં શ્રામણ્યાખ્યં માર્ગં દૂરાદપહાયાશુદ્ધાત્મપરિણતિ- રૂપમુન્માર્ગમેવ પ્રતિપદ્યતે . અતોઽવધાર્યતે અશુદ્ધનયાદશુદ્ધાત્મલાભ એવ ..૧૯૦.. કરોતિ ભુઙ્ક્તે ચેત્યશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકાસદ્ભૂતવ્યવહારનયો ભણ્યતે . ઇદં નયદ્વયં તાવદસ્તિ . કિંત્વત્ર નિશ્ચયનય ઉપાદેયઃ, ન ચાસદ્ભૂતવ્યવહારઃ . નનુ રાગાદીનાત્મા કરોતિ ભુઙ્ક્તે ચેત્યેવંલક્ષણો નિશ્ચયનયો વ્યાખ્યાતઃ સ કથમુપાદેયો ભવતિ . પરિહારમાહ --રાગદીનેવાત્મા કરોતિ, ન ચ દ્રવ્યકર્મ, રાગાદય એવ બન્ધકારણમિતિ યદા જાનાતિ જીવસ્તદા રાગદ્વેષાદિવિકલ્પજાલત્યાગેન રાગાદિવિનાશાર્થં નિજ- શુદ્ધાત્માનં ભાવયતિ . તતશ્ચ રાગાદિવિનાશો ભવતિ . રાગાદિવિનાશે ચાત્મા શુદ્ધો ભવતિ . તતઃ પરંપરયા શુદ્ધાત્મસાધકત્વાદયમશુદ્ધનયોઽપ્યુપચારેણ શુદ્ધનયો ભણ્યતે, નિશ્ચયનયો ભણ્યતે, તથૈવોપાદેયો ભણ્યતે ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૧૮૯.. એવમાત્મા સ્વપરિણામાનામેવ કર્તા, ન ચ દ્રવ્યકર્મણામિતિ કથન- મુખ્યતયા ગાથાસપ્તકેન ષષ્ઠસ્થલં ગતમ્ . ઇતિ ‘અરસમરૂવં’ ઇત્યાદિગાથાત્રયેણ પૂર્વં શુદ્ધાત્મવ્યાખ્યાને કૃતે સતિ શિષ્યેણ યદુક્તમમૂર્તસ્યાત્મનો મૂર્તકર્મણા સહ કથં બન્ધો ભવતીતિ તત્પરિહારાર્થં નય- વિભાગેન બન્ધસમર્થનમુખ્યતયૈકોનવિંશતિગાથાભિઃ સ્થલષટ્કેન તૃતીયવિશેષાન્તરાઘિકારઃ સમાપ્તઃ . અતઃ પરં દ્વાદશગાથાપર્યન્તં ચતુર્ભિઃ સ્થલૈઃ શુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણાવિશેષભેદભાવનારૂપચૂલિકાવ્યાખ્યાનં

અન્વયાર્થ : — [યઃ તુ ] જો [દેહદ્રવિણેષુ ] દેહ – ધનાદિકમેં [અહં મમ ઇદમ્ ] ‘મૈં યહ હૂઁ ઔર યહ મેરા હૈ’ [ઇતિ મમતાં ] ઐસી મમતાકો [ન ત્યજતિ ] નહીં છોડતા, [સઃ ] વહ [શ્રામણ્યં ત્યક્ત્વા ] શ્રમણતાકો છોડકર [ઉન્માર્ગ પ્રતિપન્નઃ ભવતિ ] ઉન્માર્ગકા આશ્રય લેતા હૈ ..૧૯૦..

ટીકા : — જો આત્મા શુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણસ્વરૂપ ૧નિશ્ચયનયસે નિરપેક્ષ રહકર અશુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણસ્વરૂપ વ્યવહારનયસે જિસે મોહ ઉત્પન્ન હુઆ હૈ ઐસા વર્તતા હુઆ ‘મૈં યહ હૂઁ ઔર યહ મેરા હૈ’ ઇસપ્રકાર ૨આત્મીયતાસે દેહ ધનાદિક પરદ્રવ્યમેં મમત્વ નહીં છોડતા વહ આત્મા વાસ્તવમેં શુદ્ધાત્મપરિણતિરૂપ શ્રામણ્યનામક માર્ગકો દૂરસે છોડકર અશુદ્ધાત્મપરિણતિરૂપ ઉન્માર્ગકા હી આશ્રય લેતા હૈ . ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ અશુદ્ધનયસે અશુદ્ધાત્માકી હી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ ..૧૯૦.. ૧. નિશ્ચયનયસે નિરપેક્ષ = નિશ્ચયનયકે પ્રતિ ઉપેક્ષાવાન્; ઉસે ન ગિનને – માનનેવાલા . ૨. આત્મીયતાસે = નિજરૂપસે (અજ્ઞાની જીવ શરીર, ધન ઇત્યાદિ પરદ્રવ્યકો અપના માનકર ઉસમેં મમત્વ

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version

યો હિ નામ સ્વવિષયમાત્રપ્રવૃત્તાશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકવ્યવહારનયાવિરોધમધ્યસ્થઃ, શુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મકનિશ્ચયનયાપહસ્તિતમોહઃ સન્, નાહં પરેષામસ્મિ, ન પરે મે સન્તીતિ સ્વપરયોઃ પરસ્પરસ્વસ્વામિસમ્બન્ધમુદ્ધૂય, શુદ્ધજ્ઞાનમેવૈકમહમિત્યનાત્માનમુત્સૃજ્યાત્માનમેવાત્મ- કરોતિ . તત્ર શુદ્ધાત્મભાવનાપ્રધાનત્વેન ‘ણ ચયદિ જો દુ મમત્તિં’ ઇત્યાદિપાઠક્રમેણ પ્રથમસ્થલે ગાથા ચતુષ્ટયમ્ . તદનન્તરં શુદ્ધાત્મોપલમ્ભભાવનાફલેન દર્શનમોહગ્રન્થિવિનાશસ્તથૈવ ચારિત્રમોહગ્રન્થિવિનાશઃ ક્રમેણ તદુભયવિનાશો ભવતીતિ કથનમુખ્યત્વેન ‘જો એવં જાણિત્તા’ ઇત્યાદિ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાત્રયમ્ . તતઃ પરં કેવલિધ્યાનોપચારકથનરૂપેણ ‘ણિહદઘણઘાદિકમ્મો’ ઇત્યાદિ તૃતીયસ્થલે ગાથાદ્વયમ્ . તદનન્તરં દર્શનાધિકારોપસંહારપ્રધાનત્વેન ‘એવં જિણા જિણિંદા’ ઇત્યાદિ ચતુર્થસ્થલે ગાથાદ્વયમ્ . તતઃ પરં ‘દંસણસંસુદ્ધાણં’ ઇત્યાદિ નમસ્કારગાથા ચેતિ દ્વાદશગાથાભિશ્ચતુર્થસ્થલે વિશેષાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . અથાશુદ્ધનયાદશુદ્ધાત્મલાભ એવ ભવતીત્યુપદિશતિ — ણ ચયદિ જો દુ મમત્તિં ન ત્યજતિ યસ્તુ મમતામ્ . મમકારાહંકારાદિસમસ્તવિભાવરહિતસકલવિમલકેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તગુણસ્વરૂપ- નિજાત્મપદાર્થનિશ્ચલાનુભૂતિલક્ષણનિશ્ચયનયરહિતત્વેન વ્યવહારમોહિતહૃદયઃ સન્ મમતાં મમત્વભાવં ન

અન્વયાર્થ : — ‘[અહં પરેષાં ન ભવામિ ] મૈં પરકા નહીં હૂઁ, [પરે મે ન સન્તિ ] પર મેરે નહીં હૈં, [જ્ઞાનમ્ અહમ્ એકઃ ] મૈં એક જ્ઞાન હૂઁ’ [ઇતિ યઃ ધ્યાયતિ ] ઇસપ્રકાર જો ધ્યાન કરતા હૈ, [સઃ ધ્યાતા ] વહ ધ્યાતા [ધ્યાને ] ધ્યાનકાલમેં [આત્મા ભવતિ ] આત્મા હોતા હૈ ..૧૯૧..

ટીકા : — જો આત્મા, માત્ર અપને વિષયમેં પ્રવર્તમાન અશુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાત્મક (અશુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણસ્વરૂપ) વ્યવહારનયમેં અવિરોધરૂપસે મધ્યસ્થ રહકર, શુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણસ્વરૂપ નિશ્ચયનયકે દ્વારા જિસને મોહકો દૂર કિયા હૈ ઐસા હોતા હુઆ, ‘મૈં પરકા નહીં હૂઁ, પર મેરે નહીં હૈં’ ઇસપ્રકાર સ્વ – પરકે પરસ્પર ૧સ્વસ્વામિસમ્બન્ધકો છોડકર, ‘શુદ્ધજ્ઞાન હી ૧. જિસ પર સ્વામિત્વ હૈ વહ પદાર્થ ઔર સ્વામીકે બીચકે સંબંધકો; સ્વ – સ્વામિ સંબંધ કહા જાતા હૈ .

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version

ત્વેનોપાદાય પરદ્રવ્યવ્યાવૃત્તત્વાદાત્મન્યેવૈકસ્મિન્નગ્રે ચિન્તાં નિરુણદ્ધિ, સ ખલ્વેકાગ્રચિન્તા- નિરોધક સ્તસ્મિન્નેકાગ્રચિન્તાનિરોધસમયે શુદ્ધાત્મા સ્યાત્ . અતોઽવધાર્યતે શુદ્ધનયાદેવ શુદ્ધાત્મ- લાભઃ ..૧૯૧..

અન્વયાર્થ : — [અહમ્ ] મૈં [આત્મકં ] આત્માકો [એવં ] ઇસપ્રકાર [જ્ઞાનાત્માનં ] જ્ઞાનાત્મક, [દર્શનભૂતમ્ ] દર્શનભૂત, [અતીન્દ્રિયમહાર્થં ] અતીન્દ્રિય મહા પદાર્થ [ધ્રુવમ્ ] ધ્રુવ, [અચલમ્ ] અચલ, [અનાલમ્બં ] નિરાલમ્બ ઔર [શુદ્ધમ્ ] શુદ્ધ [મન્યે ] માનતા હૂઁ ..૧૯૨.. ૧. અગ્ર = વિષય; ધ્યેય; આલમ્બન . ૨. એકાગ્રચિન્તાનિરોધ = એક હી વિષયમેં – ધ્યેયમેં – વિચારકો રોકના; [એકાગ્રચિન્તાનિરોધ નામક ધ્યાન હૈ .]]

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version

આત્મનો હિ શુદ્ધ આત્મૈવ સદહેતુકત્વેનાનાદ્યનન્તત્વાત્ સ્વતઃસિદ્ધત્વાચ્ચ ધ્રુવો, ન કિંચનાપ્યન્યત્ . શુદ્ધત્વં ચાત્મનઃ પરદ્રવ્યવિભાગેન સ્વધર્માવિભાગેન ચૈકત્વાત્ . તચ્ચ જ્ઞાનાત્મક- ત્વાદ્દર્શનભૂતત્વાદતીન્દ્રિયમહાર્થત્વાદચલત્વાદનાલમ્બત્વાચ્ચ . તત્ર જ્ઞાનમેવાત્મનિ બિભ્રતઃ સ્વયં દર્શનભૂતસ્ય ચાતન્મયપરદ્રવ્યવિભાગેન સ્વધર્માવિભાગેન ચાસ્ત્યેકત્વમ્ . તથા પ્રતિનિયતસ્પર્શરસ- ગન્ધવર્ણગુણશબ્દપર્યાયગ્રાહીણ્યનેકાનીન્દ્રિયાણ્યતિક્રમ્ય સર્વસ્પર્શરસગન્ધવર્ણગુણશબ્દપર્યાયગ્રાહક- સ્યૈકસ્ય સતો મહતોઽર્થસ્યેન્દ્રિયાત્મકપરદ્રવ્યવિભાગેન સ્પર્શાદિગ્રહણાત્મકસ્વધર્માવિભાગેન સ્વાત્માનુભૂતિલક્ષણનિશ્ચયનયબલેન પૂર્વમપહાય નિરાકૃત્ય . પશ્ચાત્ કિં કરોતિ . ણાણમહમેક્કો જ્ઞાનમહમેકઃ, સકલવિમલકેવલજ્ઞાનમેવાહં ભાવકર્મદ્રવ્યકર્મનોકર્મરહિતત્વેનૈકશ્ચ . ઇદિ જો ઝાયદિ ઇત્યનેન પ્રકારેણ યોઽસૌ ધ્યાયતિ ચિન્તયતિ ભાવયતિ . ક્ક . ઝાણે નિજશુદ્ધાત્મધ્યાને સ્થિતઃ સો અપ્પાણં હવદિ ઝાદા સ આત્માનં ભવતિ ધ્યાતા . સ ચિદાનન્દૈકસ્વભાવપરમાત્માનં ધ્યાતા ભવતીતિ . તતશ્ચ પરમાત્મધ્યાનાત્તાદૃશમેવ પરમાત્માનં લભતે . તદપિ કસ્માત્ . ઉપાદાનકારણસદ્દશં કાર્યમિતિ વચનાત્ . તતો જ્ઞાયતે શુદ્ધનયાચ્છુદ્ધાત્મલાભ ઇતિ ..૧૯૧.. અથ ધ્રુવત્વાચ્છુદ્ધાત્માનમેવ ભાવયેઽહમિતિ વિચારયતિ — ‘મણ્ણે’ ઇત્યાદિપદખણ્ડનારૂપેણ વ્યાખ્યાનં ક્રિયતે — મણ્ણે મન્યે ધ્યાયામિ સર્વપ્રકારો-

ટીકા : — શુદ્ધાત્મા ૧સત્ ઔર ૨અહેતુક હોનેસે અનાદિ – અનન્ત ઔર સ્વતઃસિદ્ધ હૈ, ઇસલિયે આત્માકે શુદ્ધાત્મા હી ધ્રુવ હૈ, (ઉસકે) દૂસરા કુછ ભી ધ્રુવ નહીં હૈ . આત્મા શુદ્ધ ઇસલિયે હૈ કિ ઉસે પરદ્રવ્યસે વિભાગ (ભિન્નત્વ) ઔર સ્વધર્મસે અવિભાગ હૈ ઇસલિયે એકત્વ હૈ . વહ એકત્વ આત્માકે (૧) જ્ઞાનાત્મકપનેકે કારણ, (૨) દર્શનભૂતપનેકે કારણ, (૩) અતીન્દ્રિય મહા પદાર્થપનેકે કારણ, (૪) અચલપનેકે કારણ, ઔર (૫) નિરાલમ્બપનેકે કારણ હૈ .

ઇનમેંસે (૧ – ૨) જો જ્ઞાનકો હી અપનેમેં ધારણ કર રખતા હૈ ઔર જો સ્વયં દર્શનભૂત હૈ ઐસે આત્માકા અતન્મય (જ્ઞાન – દર્શન રહિત ઐસા) પરદ્રવ્યસે ભિન્નત્વ હૈ ઔર સ્વધર્મસે અભિન્નત્વ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે એકત્વ હૈ; (૩) ઔર જો પ્રતિનિશ્ચિત સ્પર્શ – રસ – ગંધ – વર્ણરૂપ ગુણ તથા શબ્દરૂપ પર્યાયકો ગ્રહણ કરનેવાલી અનેક ઇન્દ્રિયોંકા અતિક્રમ (ઉલ્લંઘન) કરકે, સમસ્ત સ્પર્શ – રસ – ગંધ – વર્ણરૂપ ગુણોં ઔર શબ્દરૂપ પર્યાયકો ગ્રહણ કરનેવાલા એક સત્ મહા પદાર્થ હૈ, ઐસે આત્માકા ઇન્દ્રિયાત્મક પરદ્રવ્યસે વિભાગ હૈ, ઔર સ્પર્શાદિકે ગ્રહણસ્વરૂપ (જ્ઞાનસ્વરૂપ) સ્વધર્મસે અવિભાગ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે એકત્વ હૈ, (૪) ઔર ક્ષણવિનાશરૂપસે પ્રવર્તમાન જ્ઞેયપર્યાયોંકો (પ્રતિક્ષણ નષ્ટ હોનેવાલી જ્ઞાતવ્ય પર્યાયોંકો) ગ્રહણ કરને ઔર છોડનેકા ૧. સત્ = વિદ્યમાન; અસ્તિત્વવાલા; હોનેવાલા . ૨. અહેતુક = જિસકા કોઈ કારણ નહીં હૈ ઐસા; અકારણ . ૩. પ્રતિનિશ્ચિત = પ્રતિનિયત . (પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય અપને – અપને નિયત વિષયકો ગ્રહણ કરતી હૈ; જૈસે ચક્ષુ વર્ણકો

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version

ચાસ્ત્યેકત્વમ્ . તથા ક્ષણક્ષયપ્રવૃત્તપરિચ્છેદ્યપર્યાયગ્રહણમોક્ષણાભાવેનાચલસ્ય પરિચ્છેદ્યપર્યાયાત્મક- પરદ્રવ્યવિભાગેન તત્પ્રત્યયપરિચ્છેદાત્મક સ્વધર્માવિભાગેન ચાસ્ત્યેક ત્વમ્ . તથા નિત્યપ્રવૃત્તપરિચ્છેદ્ય- દ્રવ્યાલમ્બનાભાવેનાનાલમ્બસ્ય પરિચ્છેદ્યપરદ્રવ્યવિભાગેન તત્પ્રત્યયપરિચ્છેદાત્મકસ્વધર્માવિભાગેન ચાસ્ત્યેકત્વમ્ . એવં શુદ્ધ આત્મા, ચિન્માત્રશુદ્ધનયસ્ય તાવન્માત્રનિરૂપણાત્મકત્વાત્ . અયમેક એવ ચ ધ્રુવત્વાદુપલબ્ધવ્યઃ . કિમન્યૈરધ્વનીનાંગસંગચ્છમાનાનેકમાર્ગપાદપચ્છાયાસ્થાનીયૈરધ્રુવૈઃ ..૧૯૨.. પાદેયત્વેન ભાવયે . સ કઃ . અહં અહં કર્તા . કં કર્મતાપન્નમ્ . અપ્પગં સહજપરમાહ્ના----- દૈકલક્ષણનિજાત્માનમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . સુદ્ધં રાગાદિસમસ્તવિભાવરહિતમ્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . ધુવં ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈકસ્વભાવત્વેન ધ્રુવમવિનશ્વરમ્ . પુનરપિ કથંભૂતમ્ . એવં ણાણપ્પાણં દંસણભૂદં એવં બહુવિધપૂર્વોક્તપ્રકારેણાખણ્ડૈકજ્ઞાનદર્શનાત્મકમ્ . પુનશ્ચ કિંરૂપમ્ . અદિંદિયં અતીન્દ્રિયં, મૂર્તવિનશ્વરા- નેકેન્દ્રિયરહિતત્વેનામૂર્તાવિનશ્વરેકાતીન્દ્રિયસ્વભાવમ્ . પુનશ્ચ કીદ્રશમ્ . મહત્થં મોક્ષલક્ષણમહાપુરુષાર્થ- સાધકત્વાન્મહાર્થમ્ . પુનરપિ કિંસ્વભાવમ્ . અચલં અતિચપલચઞ્ચલમનોવાક્કાયવ્યાપારરહિતત્વેન સ્વસ્વરૂપે નિશ્ચલં સ્થિરમ્ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટમ્ . અણાલંબં સ્વાધીનદ્રવ્યત્વેન સાલમ્બનં ભરિતાવસ્થમપિ સમસ્તપરાધીનપરદ્રવ્યાલમ્બનરહિતત્વેન નિરાલમ્બનમિત્યર્થઃ ..૧૯૨.. અથાત્મનઃ પૃથગ્ભૂતં દેહાદિકમ-અથાત્મનઃ પૃથગ્ભૂતં દેહાદિકમ- અભાવ હોનેસે જો અચલ હૈ ઐસે આત્માકો જ્ઞેયપર્યાયસ્વરૂપ પરદ્રવ્યસે વિભાગ હૈ ઔર ૧તન્નિમિત્તક જ્ઞાનસ્વરૂપ સ્વધર્મસે અવિભાગ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે એકત્વ હૈ; (૫) ઔર નિત્યરૂપસે પ્રવર્તમાન (શાશ્વત ઐસા) જ્ઞેયદ્રવ્યોંકે આલમ્બનકા અભાવ હોનેસે જો નિરાલમ્બ હૈ ઐસે આત્માકા જ્ઞેય પરદ્રવ્યોંસે વિભાગ હૈ ઔર તન્નિમિત્તક જ્ઞાનસ્વરૂપ સ્વધર્મસે અવિભાગ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે એકત્વ હૈ .

ઇસપ્રકાર આત્મા શુદ્ધ હૈ ક્યોંકિ ચિન્માત્ર શુદ્ધનય ઉતના હી માત્ર નિરૂપણસ્વરૂપ હૈ (અર્થાત્ ચૈતન્યમાત્ર શુદ્ધનય આત્માકો માત્ર શુદ્ધ હી નિરૂપિત કરતા હૈ ) . ઔર યહ એક હી (યહ શુદ્ધાત્મા એક હી) ધ્રુવત્વકે કારણ ઉપલબ્ધ કરને યોગ્ય હૈ . કિસી પથિકકે શરીરકે અંગોંકે સાથ સંસર્ગમેં આનેવાલી માર્ગકે વૃક્ષોંકી અનેક છાયાકે સમાન અન્ય જો અધ્રુવ (-અન્ય જો અધ્રુવ પદાર્થ) ઉનસે ક્યા પ્રયોજન હૈ ?

ભાવાર્થ : — આત્મા (૧) જ્ઞાનાત્મક, (૨) દર્શનરૂપ, (૩) ઇન્દ્રિયોંકે વિના હી સબકો જાનનેવાલા મહા પદાર્થ, (૪) જ્ઞેય – પરપર્યાયોંકા ગ્રહણ – ત્યાગ ન કરનેસે અચલ ઔર (૫) જ્ઞેય – પરદ્રવ્યોંકા આલમ્બન ન લેનેસે નિરાલમ્બ હૈ; ઇસલિયે વહ એક હૈ .

ઇસપ્રકાર એક હોનેસે વહ શુદ્ધ હૈ . ઐસા શુદ્ધાત્મા ધ્રુવ હોનેસે, વહી એક ઉપલબ્ધ કરને યોગ્ય હૈ ..૧૯૨.. ૧. જ્ઞેય પર્યાયેં જિસકી નિમિત્ત હૈં ઐસા જો જ્ઞાન, ઉસ – સ્વરૂપ સ્વધર્મસે (જ્ઞાનસ્વરૂપ નિજધર્મસે) આત્માકી

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version

આત્મનો હિ પરદ્રવ્યાવિભાગેન પરદ્રવ્યોપરજ્યમાનસ્વધર્મવિભાગેન ચાશુદ્ધત્વનિબન્ધનં ન કિંચનાપ્યન્યદસદ્ધેતુમત્ત્વેનાદ્યન્તવત્ત્વાત્પરતઃસિદ્ધત્વાચ્ચ ધ્રુવમસ્તિ . ધ્રુવ ઉપયોગાત્મા શુદ્ધ આત્મૈવ . અતોઽધ્રુવં શરીરાદિકમુપલભ્યમાનમપિ નોપલભે, શુદ્ધાત્માનમુપલભે ધ્રુવમ્ ..૧૯૩.. ધ્રુવત્વાન્ન ભાવનીયમિત્યાખ્યાતિ — ણ સંતિ ધુવા ધ્રુવા અવિનશ્વરા નિત્યા ન સન્તિ . કસ્ય . જીવસ્સ જીવસ્ય . કે તે . દેહા વા દવિણા વા દેહા વા દ્રવ્યાણિ વા, સર્વપ્રકારશુચિભૂતાદ્દેહરહિતાત્પરમાત્મનો

અબ, ઐસા ઉપદેશ દેતે હૈં કિ અધ્રુવપનેકે કારણ આત્માકે અતિરિક્ત દૂસરા કુછ ભી ઉપલબ્ધ કરને યોગ્ય નહીં હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [દેહાઃ વા ] શરીર, [દ્રવિણાનિ વા ] ધન, [સુખદુઃખે ] સુખ -દુઃખ [વા અથ ] અથવા [શત્રુમિત્રજનાઃ ] શત્રુમિત્રજન (યહ કુછ) [જીવસ્ય ] જીવકે [ધ્રુવાઃ ન સન્તિ ] ધ્રુવ નહીં હૈં; [ધ્રુવઃ ] ધ્રુવ તો [ઉપયોગાત્મકઃ આત્મા ] ઉપયોગાત્મક આત્મા હૈ ..૧૯૩..

ટીકા : — જો પરદ્રવ્યસે અભિન્ન હોનેકે કારણ ઔર પરદ્રવ્યકે દ્વારા ૧ઉપરક્ત હોનેવાલે સ્વધર્મસે ભિન્ન હોનેકે કારણ આત્માકો અશુદ્ધપનેકા કારણ હૈ, ઐસા (આત્માકે અતિરિક્ત) દૂસરા કોઈ ભી ધ્રુવ નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ ૨અસત્ ઔર ૩હેતુમાન્ હોનેસે આદિ – અન્તવાલા ઔર પરતઃસિદ્ધ હૈ; ધ્રુવ તો ઉપયોગાત્મક શુદ્ધ આત્મા હી હૈ . ઐસા હોનેસે મૈં ઉપલભ્યમાન અધ્રુવ ઐસે શરીરાદિકો — વે ઉપલબ્ધ હોને પર ભી — ઉપલબ્ધ નહીં કરતા, ઔર ધ્રુવ ઐસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કરતા હૂઁ ..૧૯૩.. ૧. ઉપરક્ત = મલિન; વિકારી [પરદ્રવ્યકે નિમિત્તસે આત્માકા સ્વધર્મ ઉપરક્ત હોતા હૈ .]] ૨. અસત્ = અસ્તિત્વ રહિત (અનિત્ય); [ધન – દેહાદિક પુદ્ગલ પર્યાય હૈં, ઇસલિયે અસત્ હૈં, ઇસીલિયે

આદિઅન્તવાલી હૈં .]] ૩. હેતુમાન્ = સહેતુક; જિસકી ઉત્પત્તિમેં કોઈ ભી નિમિત્ત હો ઐસા . [દેહ – ધનાદિકી ઉત્પત્તિમેં કોઈ ભી નિમિત્ત

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version

અમુના યથોદિતેન વિધિના શુદ્ધાત્માનં ધ્રુવમધિગચ્છતસ્તસ્મિન્નેવ પ્રવૃત્તેઃ શુદ્ધાત્મત્વં સ્યાત્; તતોઽનન્તશક્તિચિન્માત્રસ્ય પરમસ્યાત્મન એકાગ્રસંચેચેતનલક્ષણં ધ્યાનં સ્યાત્; તતઃ વિલક્ષણા ઔદારિકાદિપઞ્ચદેહાસ્તથૈવ ચ પઞ્ચેન્દ્રિયભોગોપભોગસાધકાનિ પરદ્રવ્યાણિ ચ . ન કેવલં દેહાદયો ધ્રુવા ન ભવન્તિ, સુહદુક્ખા વા નિર્વિકારપરમાનન્દૈકલક્ષણસ્વાત્મોત્થસુખામૃતવિલક્ષણાનિ સાંસારિકસુખદુઃખાનિ વા . અધ અહો ભવ્યાઃ સત્તુમિત્તજણા શત્રુમિત્રાદિભાવરહિતાદાત્મનો ભિન્નાઃ શત્રુ- મિત્રાદિજનાશ્ચ . યદ્યેતત્ સર્વમધ્રુવં તર્હિ કિં ધ્રુવમિતિ ચેત્ . ધુવો ધ્રુવઃ શાશ્વતઃ . સ કઃ . અપ્પા નિજાત્મા . કિંવિશિષ્ટઃ . ઉવઓગપ્પગો ત્રૈલોક્યોદરવિવરવર્તિત્રિકાલવિષયસમસ્તદ્રવ્યગુણપર્યાયયુગપત્- પરિચ્છિત્તિસમર્થકેવલજ્ઞાનદર્શનોપયોગાત્મક ઇતિ . એવમધ્રુવત્વં જ્ઞાત્વા ધ્રુવસ્વભાવે સ્વાત્મનિ ભાવના કર્તવ્યેતિ તાત્પર્યમ્ ..૧૯૩.. એવમશુદ્ધનયાદશુદ્ધાત્મલાભો ભવતીતિ કથનેન પ્રથમગાથા . શુદ્ધનયાચ્છુદ્ધાત્મલાભો ભવતીતિ કથનેન દ્વિતીયા . ધ્રુવત્વાદાત્મૈવ ભાવનીય ઇતિ પ્રતિપાદનેન તૃતીયા . આત્માનોઽન્યદધ્રુવં ન ભાવનીયમિતિ કથનેન ચતુર્થી ચેતિ શુદ્ધાત્મવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન પ્રથમસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયં ગતમ્ . અથૈવં પૂર્વોક્તપ્રકારેણ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભે સતિ કિં ફલં ભવતીતિ પ્રશ્ને પ્રત્યુત્તરમાહ — ઝાદિ ધ્યાયતિ જો યઃ કર્તા . કમ્ . અપ્પગં નિજાત્માનમ્ . કથંભૂતમ્ . પરં

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [એવં જ્ઞાત્વા ] ઐસા જાનકર [વિશુદ્ધાત્મા ] વિશુદ્ધાત્મા હોતા હુઆ [પરમાત્માનં ] પરમ આત્માકા [ધ્યાયતિ ] ધ્યાન કરતા હૈ, [સઃ ] વહ – [સાકારઃ અનાકારઃ ] સાકાર હો યા અનાકાર — [મોહદુર્ગ્રંથિં ] મોહદુર્ગ્રંથિકા [ક્ષપયતિ ] ક્ષય કરતા હૈ ..૧૯૪..

ટીકા : — ઇસ યથોક્ત વિધિકે દ્વારા જો શુદ્ધાત્માકો ધ્રુવ જાનતા હૈ, ઉસે ઉસીમેં પ્રવૃત્તિકે દ્વારા શુદ્ધાત્મત્વ હોતા હૈ; ઇસલિયે અનન્તશક્તિવાલે ૧ચિન્માત્ર પરમ આત્માકા ૧. ચિન્માત્ર = ચૈતન્યમાત્ર [પરમ આત્મા કેવલ ચૈતન્યમાત્ર હૈ, જો કિ અનન્ત શક્તિવાલા હૈ .]]

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version

સાકારોપયુક્તસ્યાનાકારોપયુક્તસ્ય વાવિશેષેણૈકાગ્રચેતનપ્રસિદ્ધેરાસંસારબદ્ધદૃઢતરમોહદુર્ગ્રન્થેરુદ્- ગ્રથનં સ્યાત્ . અતઃ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભસ્ય મોહગ્રન્થિભેદઃ ફલમ્ ..૧૯૪..

ઇસસે (ઐસા કહા ગયા હૈ કિ) મોહગ્રંથિ ભેદ ( દર્શનમોહરૂપી ગાઁઠકા ટૂટના) વહ શુદ્ધાત્માકી ઉપલબ્ધિકા ફલ હૈ ..૧૯૪..

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [નિહતમોહગ્રંથી ] મોહગ્રંથિકો નષ્ટ કરકે, [રાગપ્રદ્વેષૌ ક્ષપયિત્વા ] રાગ – દ્વેષકા ક્ષય કરકે, [સમસુખદુઃખઃ ] સમસુખ – દુઃખ હોતા હુઆ [શ્રામણ્યે ભવેત્ ] શ્રમણતા (મુનિત્વ) મેં પરિણમિત હોતા હૈ, [સઃ ] વહ [અક્ષયં સૌખ્યં ] અક્ષય સૌખ્યકો ૧. એક અગ્રકા (વિષયકા, ધ્યેયકા) સંચેતન અર્થાત્ અનુભવન ધ્યાનકા લક્ષણ હૈ .

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version

મોહગ્રન્થિક્ષપણાદ્ધિ તન્મૂલરાગદ્વેષક્ષપણં; તતઃ સમસુખદુઃખસ્ય પરમમાધ્યસ્થલક્ષણે શ્રામણ્યે ભવનં; તતોઽનાકુલત્વલક્ષણાક્ષયસૌખ્યલાભઃ . અતો મોહગ્રન્થિભેદાદક્ષયસૌખ્યં ફલમ્ ..૧૯૫..

અથ દર્શનમોહગ્રન્થિભેદાત્કિં ભવતીતિ પ્રશ્ને સમાધાનં દદાતિ — જો ણિહદમોહગંઠી યઃ પૂર્વસૂત્રોક્ત- પ્રકારેણ નિહતદર્શનમોહગ્રન્થિર્ભૂત્વા રાગપદોસે ખવીય નિજશુદ્ધાત્મનિશ્ચલાનુભૂતિલક્ષણવીતરાગચારિત્ર- પ્રતિબન્ધકૌ ચરિત્રમોહસંજ્ઞૌ રાગદ્વેષૌ ક્ષપયિત્વા . ક્વ . સામણ્ણે સ્વસ્વભાવલક્ષણે શ્રામણ્યે . પુનરપિ કિં કૃત્વા . હોજ્જં ભૂત્વા . કિંવિશિષ્ટઃ . સમસુહદુક્ખો નિજશુદ્ધાત્મસંવિત્તિસમુત્પન્નરાગાદિવિકલ્પોપાધિ- રહિતપરમસુખામૃતાનુભવેન સાંસારિકસુખદુઃખોત્પન્નહર્ષવિષાદરહિતત્વાત્સમસુખદુઃખઃ . સો સોક્ખં અક્ખયં લહદિ સ એવંગુણવિશિષ્ટો ભેદજ્ઞાની સૌખ્યમક્ષયં લભતે . તતો જ્ઞાયતે દર્શનમોહક્ષયાચ્ચારિત્રમોહસંજ્ઞ- રાગદ્વેષવિનાશસ્તતશ્ચ સુખદુઃખાદિમાધ્યસ્થ્યલક્ષણશ્રામણ્યયયયયેઽવસ્થાનં તેનાક્ષયસુખલાભો ભવતીતિ ..૧૯૫.. અથ નિજશુદ્ધાત્મૈકાગ્ગ્ગ્ગ્ગ્ર્ર્ર્ર્રયલક્ષણધ્યાનમાત્મનોઽત્યન્તવિશુદ્ધિં કરોતીત્યાવેદયતિ — જો ખવિદમોહકલુસો યઃ ક્ષપિતમોહકલુષઃ, મોહો દર્શનમોહઃ કલુષશ્ચારિત્રમોહઃ, પૂર્વસૂત્રદ્વયકથિતક્રમેણ ક્ષપિતમોહકલુષૌ યેન [લભતે ] પ્રાપ્ત ક રતા હૈ ..૧૯૫..

ટીકા : — મોહગ્રંથિકા ક્ષય કરનેસે, મોહગ્રંથિ જિસકા મૂલ હૈ ઐસે રાગ – દ્વેષકા, ક્ષય હોતા હૈ; ઉસસે (રાગ – દ્વેષકા ક્ષય હોનેસે), સુખ – દુઃખ સમાન હૈં ઐસે જીવકા પરમ મધ્યસ્થતા જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી શ્રમણતામેં પરિણમન હોતા હૈ; ઔર ઉસસે (શ્રામણ્યમેં પરિણમનસે) અનાકુલતા જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે અક્ષય સુખકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ .

અબ, ૧એકાગ્રસંચેતન જિસકા લક્ષણ હૈ, ઐસા ધ્યાન આત્મામેં અશુદ્ધતા નહીં લાતા ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં : — ૧. એકાગ્ર = જિસકા એક હી વિષય (આલંબન) હો ઐસા .

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version

આત્મનો હિ પરિક્ષપિતમોહકલુષસ્ય તન્મૂલપરદ્રવ્યપ્રવૃત્ત્યભાવાદ્વિષયવિરક્તત્વં સ્યાત્; તતોઽધિકરણભૂતદ્રવ્યાન્તરાભાવાદુદધિમધ્યપ્રવૃત્તૈકપોતપતત્રિણ ઇવ અનન્યશરણસ્ય મનસો નિરોધઃ સ્યાત્; તતસ્તન્મૂલચંચલત્વવિલયાદનન્તસહજચૈતન્યાત્મનિ સ્વભાવે સમવસ્થાનં સ્યાત્ . તત્તુ સ્વરૂપપ્રવૃત્તાનાકુલૈકાગ્રસંચેતનત્વાત્ ધ્યાનમિત્યુપગીયતે . અતઃ સ્વભાવાવસ્થાનરૂપત્વેન ધ્યાનમાત્મનોઽનન્યત્વાત્ નાશુદ્ધત્વાયેતિ ..૧૯૬.. સ ભવતિ ક્ષપિતમોહકલુષઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . વિસયવિરત્તો મોહકલુષરહિતસ્વાત્મસંવિત્તિસમુત્પન્ન- સુખસુધારસાસ્વાદબલેન કલુષમોહોદયજનિતવિષયસુખાકાઙ્ક્ષારહિતત્વાદ્વિષયવિરક્તઃ . પુનરપિ કથંભૂતઃ . સમવટ્ઠિદો સમ્યગવસ્થિતઃ . ક્વ . સહાવે નિજપરમાત્મદ્રવ્યસ્વભાવે . કિં કૃત્વા પૂર્વમ્ . મણો ણિરુંભિત્તા વિષયકષાયોત્પન્નવિકલ્પજાલરૂપં મનો નિરુધ્ય નિશ્ચલં કૃત્વા . સો અપ્પાણં હવદિ ઝાદા સ એવંગુણયુક્તઃ પુરુષઃ સ્વાત્માનં ભવતિ ધ્યાતા . તેનૈવ શુદ્ધાત્મધ્યાનેનાત્યન્તિકીં મુક્તિલક્ષણાં શુદ્ધિં લભત

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [ક્ષપિતમોહકલુષઃ ] મોહમલકા ક્ષય કરકે, [વિષયવિરક્તઃ ] વિષયસે વિરક્ત હોકર, [મનઃ નિરુધ્ય ] મનકા નિરોધ કરકે, [સ્વભાવે સમવસ્થિતઃ ] સ્વભાવમેં સમવસ્થિત હૈ, [સઃ ] વહ [આત્માનં ] આત્માકા [ધ્યાતા ભવતિ ] ધ્યાન કરનેવાલા હૈ ..૧૯૬..

ટીકા : — જિસને મોહમલકા ક્ષય કિયા હૈ ઐસે આત્માકે, મોહમલ જિસકા મૂલ હૈ ઐસી ૧પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિકા અભાવ હોનેસે વિષયવિરક્તતા હોતી હૈ; (ઉસસે અર્થાત્ વિષય વિરક્ત હોનેસે), સમુદ્રકે મધ્યગત જહાજકે પક્ષીકી ભાઁતિ, અધિકરણભૂત દ્રવ્યાન્તરોંકા અભાવ હોનેસે જિસે અન્ય કોઈ શરણ નહીં રહા હૈ ઐસે મનકા નિરોધ હોતા હૈ . (અર્થાત્ જૈસે સમુદ્રકે બીચમેં પહુઁચે હુએ કિસી એકાકી જહાજ પર બૈઠે હુએ પક્ષીકો ઉસ જહાજકે અતિરિક્ત અન્ય કિસી જહાજકા, વૃક્ષકા યા ભૂમિ ઇત્યાદિકા આધાર ન હોનેસે દૂસરા કોઈ શરણ નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉસકા ઉડના બન્દ હો જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર વિષયવિરક્તતા હોનેસે મનકો આત્મદ્રવ્યકે અતિરિક્ત કિન્હીં અન્યદ્રવ્યોંકા આધાર નહીં રહતા ઇસલિયે દૂસરા કોઈ શરણ ન રહનેસે મન નિરોધકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ); ઔર ઇસલિયે (અર્થાત્ મનકા નિરોધ હોનેસે), મન જિસકા મૂલ હૈ ઐસી ચંચલતાકા વિલય હોનેકે કારણ અનન્તસહજ – ચૈતન્યાત્મક સ્વભાવમેં ૨સમવસ્થાન હોતા હૈ વહ સ્વભાવસમવસ્થાન તો સ્વરૂપમેં પ્રવર્તમાન, અનાકુલ, એકાગ્ર સંચેતન હોનેસે ઉસે ધ્યાન કહા જાતા હૈ .

ઇસસે (યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ – ) ધ્યાન, સ્વભાવસમવસ્થાનરૂપ હોનેકે કારણ આત્માસે ૧. પરદ્રવ્ય પ્રવૃત્તિ = પરદ્રવ્યમેં પ્રવર્તન . ૨. સમવસ્થાન = સ્થિરતયા – દૃઢતયા રહના – ટિકના . પ્ર. ૪૬

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version

લોકો હિ મોહસદ્ભાવે જ્ઞાનશક્તિપ્રતિબન્ધકસદ્ભાવે ચ સતૃષ્ણત્વાદપ્રત્યક્ષાર્થત્વા- ઇતિ . તતઃ સ્થિતં શુદ્ધાત્મધ્યાનાજ્જીવો વિશુદ્ધો ભવતીતિ . કિંચ ધ્યાનેન કિલાત્મા શુદ્ધો જાતઃ તત્ર વિષયે ચતુર્વિધવ્યાખ્યાનં ક્રિયતે . તથાહિ — ધ્યાનં ધ્યાનસન્તાનસ્તથૈવ ધ્યાનચિન્તા ધ્યાનાન્વય- સૂચનમિતિ . તત્રૈકાગ્રચિન્તાનિરોધો ધ્યાનમ્ . તચ્ચ શુદ્ધાશુદ્ધરૂપેણ દ્વિધા . અથ ધ્યાનસન્તાનઃ કથ્યતે — યત્રાન્તર્મુહૂર્તપર્યન્તં ધ્યાનં, તદનન્તરમન્તર્મુહૂર્તપર્યન્તં તત્ત્વચિન્તા, પુનરપ્યન્તર્મુહૂર્તપર્યન્તં ધ્યાનં, પુનરપિ તત્ત્વચિન્તેતિ પ્રમત્તાપ્રમત્તગુણસ્થાનવદન્તર્મુહૂર્તેઽન્તર્મુહૂર્તે ગતે સતિ પરાવર્તનમસ્તિ સ ધ્યાનસન્તાનો ભણ્યતે . સ ચ ધર્મ્યધ્યાનસંબન્ધી . શુક્લધ્યાનં પુનરુપશમશ્રેણિક્ષપકશ્રેણ્યારોહણે ભવતિ . તત્ર ચાલ્પકાલત્વાત્પરાવર્તનરૂપધ્યાનસન્તાનો ન ઘટતે . ઇદાનીં ધ્યાનચિન્તા કથ્યતે – યત્ર ધ્યાનસન્તાન- વદ્ધયાનપરાવર્તો નાસ્તિ, ધ્યાનસંબન્ધિની ચિન્તાસ્તિ, તત્ર યદ્યપિ ક્વાપિ કાલે ધ્યાનં કરોતિ તથાપિ સા ધ્યાનચિન્તા ભણ્યતે . અથ ધ્યાનાન્વયસૂચનં કથ્યતે — યત્ર ધ્યાનસામગ્રીભૂતા દ્વાદશાનુપ્રેક્ષા અન્યદ્વા ધ્યાનસંબન્ધિ સંવેગવૈરાગ્યવચનં વ્યાખ્યાનં વા તત્ ધ્યાનાન્વયસૂચનમિતિ . અન્યથા વા ચતુર્વિધં ધ્યાનવ્યાખ્યાનં – ધ્યાતા ધ્યાનં ફલં ધ્યેયમિતિ . અથવાર્તરૌદ્રધર્મ્યશુક્લવિભેદેન ચતુર્વિધં ધ્યાનવ્યાખ્યાનં અનન્ય હોનેસે અશુદ્ધતાકા કારણ નહીં હોતા ..૧૯૬..

અબ, સૂત્રદ્વારા ઐસા પ્રશ્ન કરતે હૈં કિ જિનને શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કિયા હૈ ઐસે સકલજ્ઞાની (સર્વજ્ઞ) ક્યા ધ્યાતે હૈં ? : —

અન્વયાર્થ : — [નિહતઘનઘાતિકર્મા ] જિનને ઘનઘાતિકર્મકા નાશ કિયા હૈ, [પ્રત્યક્ષં સર્વભાવતત્વજ્ઞઃ ] જો સર્વ પદાર્થોંકે સ્વરૂપકો પ્રત્યક્ષ જાનતે હૈં ઔર [જ્ઞેયાન્તગતઃ ] જો જ્ઞેયોંકે પારકો પ્રાપ્ત હૈં, [અસંદેહઃ શ્રમણઃ ] ઐસે સંદેહ રહિત શ્રમણ [કમ્ અર્થં ] કિસ પદાર્થકો [ધ્યાયતિ ] ધ્યાતે હૈં ? ..૧૯૭..

૧. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જ્ઞાનશક્તિકા પ્રતિબંધક અર્થાત્ જ્ઞાનકે રુકનેમેં નિમિત્તભૂત હૈ .

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version

નવચ્છિન્નવિષયત્વાભ્યાં ચાભિલષિતં જિજ્ઞાસિતં સન્દિગ્ધં ચાર્થં ધ્યાયન્ દૃષ્ટઃ, ભગવાન્ સર્વજ્ઞસ્તુ નિહતઘનઘાતિકર્મતયા મોહાભાવે જ્ઞાનશક્તિપ્રતિબન્ધકાભાવે ચ નિરસ્તતૃષ્ણત્વાત્પ્રત્યક્ષસર્વભાવ- તત્ત્વજ્ઞેયાન્તગતત્વાભ્યાં ચ નાભિલષતિ, ન જિજ્ઞાસતિ, ન સન્દિહ્યતિ ચ; કુતોઽભિલષિતો જિજ્ઞાસિતઃ સન્દિગ્ધશ્ચાર્થઃ . એવં સતિ કિં ધ્યાયતિ ..૧૯૭.. તદન્યત્ર કથિતમાસ્તે ..૧૯૬.. એવમાત્મપરિજ્ઞાનાદ્દર્શનમોહક્ષપણં ભવતીતિ કથનરૂપેણ પ્રથમગાથા, દર્શનમોહક્ષયાચ્ચારિત્રમોહક્ષપણં ભવતીતિ કથનેન દ્વિતીયા, તદુભયક્ષયેણ મોક્ષો ભવતીતિ પ્રતિપાદનેન તૃતીયા ચેત્યાત્મોપલમ્ભફલકથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથોપલબ્ધશુદ્ધાત્મતત્ત્વસકલજ્ઞાની કિં ધ્યાયતીતિ પ્રશ્નમાક્ષેપદ્વારેણ પૂર્વપક્ષં વા કરોતિ — ણિહદઘણઘાદિકમ્મો પૂર્વસૂત્રોદિતનિશ્ચલનિજ- પરમાત્મતત્ત્વપરિણતિરૂપશુદ્ધધ્યાનેન નિહતઘનઘાતિકર્મા . પચ્ચક્ખં સવ્વભાવતચ્ચણ્હૂ પ્રત્યક્ષં યથા ભવતિ તથા સર્વભાવતત્ત્વજ્ઞઃ સર્વપદાર્થપરિજ્ઞાતસ્વરૂપઃ . ણેયંતગદો જ્ઞેયાન્તગતઃ જ્ઞેયભૂતપદાર્થાનાં પરિચ્છિત્તિરૂપેણ પારંગતઃ. એવંવિશેષણત્રયવિશિષ્ટઃ સમણો જીવિતમરણાદિસમભાવપરિણતાત્મસ્વરૂપઃ શ્રમણો મહાશ્રમણઃ હૈ ઔર વહ વિષયકો ૧અવચ્છેદપૂર્વક નહીં જાનતા, ઇસલિયે વહ (લોક) ૨અભિલષિત, ૩જિજ્ઞાસિત ઔર ૪સંદિગ્ધ પદાર્થકા ધ્યાન કરતા હુઆ દિખાઈ દેતા હૈ; પરન્તુ ઘનઘાતિકર્મકા નાશ કિયા જાનેસે (૧) મોહકા અભાવ હોનેકે કારણ તથા (૨) જ્ઞાનશક્તિકે પ્રતિબન્ધક કા અભાવ હોનેસે, (૧) તૃષ્ણા નષ્ટ કી ગઈ હૈ તથા (૨) સમસ્ત પદાર્થોંકા સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ હૈ તથા જ્ઞેયોંકા પાર પા લિયા હૈ, ઇસલિયે ભગવાન સર્વજ્ઞદેવ અભિલાષા નહીં કરતે, જિજ્ઞાસા નહીં કરતે ઔર સંદેહ નહીં કરતે; તબ ફિ ર (ઉનકે) અભિલષિત, જિજ્ઞાસિત ઔર સંદિગ્ધ પદાર્થ કહાઁસે હો સકતા હૈ ? ઐસા હૈ તબ ફિ ર વે ક્યા ધ્યાતે હૈં ?

ભાવાર્થ : — લોકકે (જગત્કે સામાન્ય જીવ સમુદાયકે) મોહકર્મકા સદ્ભાવ હોનેસે વહ તૃષ્ણા સહિત હૈ, ઇસલિયે ઉસે ઇષ્ટ પદાર્થકી અભિલાષા હોતી હૈ; ઔર ઉસકે જ્ઞાનાવરણીય કર્મકા સદ્ભાવ હોનેસે વહ બહુતસે પદાર્થોંકો તો જાનતા હી નહીં હૈ તથા જિસ પદાર્થકો જાનતા હૈ ઉસે ભી પૃથક્કરણ પૂર્વક — સૂક્ષ્મતાસે — સ્પષ્ટતાસે નહીં જાનતા ઇસલિયે ઉસે અજ્ઞાત પદાર્થકો જાનનેકી ઇચ્છા (જિજ્ઞાસા) હોતી હૈ, ઔર અસ્પષ્ટતયા જાને હુએ પદાર્થકે સંબંધમેં સંદેહ હોતા હૈ . ઐસા હોનેસે ઉસકે અભિલષિત, જિજ્ઞાસિત ઔર સંદિગ્ધ પદાર્થકા ધ્યાન સંભવિત હોતા હૈ . પરન્તુ સર્વજ્ઞ ભગવાનકે તો મોહકર્મકા અભાવ હોનેસે વે તૃષ્ણારહિત હૈં, ઇસલિયે ઉનકે અભિલાષા નહીં હૈ; ઔર ઉનકે જ્ઞાનાવરણીય કર્મકા અભાવ હોનેસે વે સમસ્ત પદાર્થોંકો જાનતે હૈં તથા પ્રત્યેક પદાર્થકો અત્યન્ત સ્પષ્ટતાપૂર્વક — પરિપૂર્ણતયા જાનતે હૈં ઇસલિયે ઉન્હેં જિજ્ઞાસા યા સન્દેહ નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર ઉન્હેં કિસી પદાર્થકે પ્રતિ અભિલાષા, જિજ્ઞાસા યા સન્દેહ નહીં હોતા; તબ ફિ ર ઉન્હેં કિસ પદાર્થકા ધ્યાન હોતા હૈ ? ..૧૯૭.. ૧. અવચ્છેદપૂર્વક = પૃથક્કરણ કરકે; સૂક્ષ્મતાસે; વિશેષતાસે; સ્પષ્ટતાસે . ૨. અભિલષિત = જિસકી ઇચ્છા –

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version

અયમાત્મા યદૈવ સહજસૌખ્યજ્ઞાનબાધાયતનાનામસાર્વદિક્કાસકલપુરુષસૌખ્યજ્ઞાના- સર્વજ્ઞઃ ઝાદિ કમટ્ઠં ધ્યાયતિ કમર્થમિતિ પ્રશ્નઃ . અથવા કમર્થં ધ્યાયતિ, ન કમપીત્યાક્ષેપઃ . કથંભૂતઃ સન્ . અસંદેહો અસન્દેહઃ સંશયાદિરહિત ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ – યથા કોઽપિ દેવદત્તો વિષયસુખનિમિત્તં વિદ્યારાધનાધ્યાનં કરોતિ, યદા વિદ્યા સિદ્ધા ભવતિ તત્ફલભૂતં વિષયસુખં ચ સિદ્ધં ભવતિ તદારાધનાધ્યાનં ન કરોતિ, તથાયં ભગવાનપિ કેવલજ્ઞાનવિદ્યાનિમિત્તં તત્ફલભૂતાનન્તસુખનિમિત્તં ચ પૂર્વં છદ્મસ્થાવસ્થાયાં શુદ્ધાત્મભાવનારૂપં ધ્યાનં કૃતવાન્, ઇદાનીં તદ્ધયાનેન કેવલજ્ઞાનવિદ્યા સિદ્ધા તત્ફલભૂતમનન્તસુખં ચ સિદ્ધમ્; કિમર્થં ધ્યાનં કરોતીતિ પ્રશ્નઃ આક્ષેપો વા; દ્વિતીયં ચ કારણં – પરોક્ષેઽર્થે ધ્યાનં ભવતિ, ભગવતઃ સર્વં પ્રત્યક્ષં, કથં ધ્યાનમિતિ પૂર્વપક્ષદ્વારેણ ગાથા ગતા ..૧૯૭.. અથાત્ર પૂર્વપક્ષે પરિહારં દદાતિ — ઝાદિ ધ્યાયતિ એકાકારસમરસીભાવેન પરિણમત્યનુભવતિ . સ કઃ

અબ, સૂત્ર દ્વારા (ઉપરોક્ત ગાથાકે પ્રશ્નકા) ઉત્તર દેતે હૈં કિ — જિસને શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કિયા હૈ વહ સકલજ્ઞાની (સર્વજ્ઞ આત્મા) ઇસ (પરમ સૌખ્ય) કા ધ્યાન કરતા હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [અનક્ષઃ ] અનિન્દ્રિય ઔર [અક્ષાતીતઃ ભૂતઃ ] ઇન્દ્રિયાતીત હુઆ આત્મા [સર્વાબાધવિયુક્તઃ ] સર્વ બાધા રહિત ઔર [સમંતસર્વાક્ષસૌખ્યજ્ઞાનાઢયઃ ] સમ્પૂર્ણ આત્મામેં સમંત (સર્વપ્રકારકે, પરિપૂર્ણ) સૌખ્ય તથા જ્ઞાનસે સમૃદ્ધ વર્તતા હુઆ [પરં સૌખ્યં ] પરમ સૌખ્યકા [ધ્યાયતિ ] ધ્યાન કરતા હૈ ..૧૯૮..

ટીકા : — જબ યહ આત્મા, જો સહજ સુખ ઔર જ્ઞાનકી બાધાકે ૧આયતન હૈં (ઐસી) તથા જો ૨અસકલ આત્મામેં ૩અસર્વપ્રકારકે સુખ ઔર જ્ઞાનકે આયતન હૈં ઐસી ૧ આયતન = નિવાસ; સ્થાન . ૨ અસકલ આત્મામેં = આત્માકે સર્વ પ્રદેશોંમેં નહીં કિન્તુ થોડે હી પ્રદેશોંમેં . ૩ અસર્વપ્રકારકે = સભી પ્રકારકે નહીં કિ ન્તુ અમુક હી પ્રકારકે; અપૂર્ણ [યહ અપૂર્ણ સુખ પરમાર્થતઃ

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version

યતનાનાં ચાક્ષાણામભાવાત્સ્વયમનક્ષત્વેન વર્તતે તદૈવ પરેષામક્ષાતીતો ભવન્ નિરાબાધ- સહજસૌખ્યજ્ઞાનત્વાત્ સર્વાબાધવિયુક્તઃ, સાર્વદિક્કસકલપુરુષસૌખ્યજ્ઞાનપૂર્ણત્વાત્સમન્તસર્વાક્ષ- સૌખ્યજ્ઞાનાઢયશ્ચ ભવતિ . એવંભૂતશ્ચ સર્વાભિલાષજિજ્ઞાસાસન્દેહાસમ્ભવેઽપ્યપૂર્વમનાકુલત્વલક્ષણં પરમસૌખ્યં ધ્યાયતિ . અનાકુલત્વસંગતૈકાગ્રસંચેતનમાત્રેણાવતિષ્ઠત ઇતિ યાવત્ . ઈદૃશ- મવસ્થાનં ચ સહજજ્ઞાનાનન્દસ્વભાવસ્ય સિદ્ધત્વસ્ય સિદ્ધિરેવ ..૧૯૮.. કર્તા . ભગવાન્ . કિં ધ્યાયતિ . સોક્ખં સૌખ્યમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . પરં ઉત્કૃષ્ટં, સર્વાત્મપ્રદેશાહ્લાદક- પરમાનન્તસુખમ્ . કસ્મિન્પ્રસ્તાવે . યસ્મિન્નેવ ક્ષણે ભૂદો ભૂતઃ સંજાતઃ . કિંવિશિષ્ટઃ . અક્ખાતીદો અક્ષાતીતઃ ઇન્દ્રિયરહિતઃ . ન કેવલં સ્વયમતીન્દ્રિયો જાતઃ પરેષાં ચ અણક્ખો અનક્ષઃ ઇન્દ્રિયવિષયો ન ભવતીત્યર્થઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટઃ . સવ્વાબાધવિજુત્તો પ્રાકૃતલક્ષણબલેન બાધાશબ્દસ્ય હ્ર્ર્ર્ર્રસ્વત્વં સર્વાબાધા- વિયુક્ત : . આસમન્તાદ્બાધાઃ પીડા આબાધાઃ સર્વાશ્ચ તા આબાધાશ્ચ સર્વાબાધાસ્તાભિર્વિયુક્તો રહિતઃ સર્વાબાધાવિયુક્ત : . પુનશ્ચ કિંરૂપઃ . સમંતસવ્વક્ખસોક્ખણાણડ્ઢો સમન્તતઃ સામસ્ત્યેન સ્પર્શનાદિ- સર્વાક્ષસૌખ્યજ્ઞાનાઢયઃ . સમન્તતઃ સર્વાત્મપ્રદેશૈર્વા સ્પર્શનાદિસર્વેન્દ્રિયાણાં સમ્બન્ધિત્વેન યે જ્ઞાનસૌખ્યે દ્વે તાભ્યામાઢયઃ પરિપૂર્ણઃ ઇત્યર્થઃ . તદ્યથા — અયં ભગવાનેકદેશોદ્ભવસાંસારિકજ્ઞાનસુખકારણભૂતાનિ સર્વાત્મપ્રદેશોદ્ભવસ્વાભાવિકાતીન્દ્રિયજ્ઞાનસુખવિનાશકાનિ ચ યાનીન્દ્રિયાણિ નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મક કારણ- ઇન્દ્રિયોંકે અભાવકે કારણ સ્વયં ‘અનિન્દ્રિય’ રૂપસે વર્તતા હૈ, ઉસી સમય વહ દૂસરોંકો ‘ઇન્દ્રિયાતીત’ (ઇન્દ્રિયઅગોચર) વર્તતા હુઆ, નિરાબાધ સહજસુખ ઔર જ્ઞાનવાલા હોનેસે ‘સર્વબાધા રહિત’ તથા સકલ આત્મામેં સર્વપ્રકારકે (પરિપૂર્ણ) સુખ ઔર જ્ઞાનસે પરિપૂર્ણ હોનેસે ‘સમસ્ત આત્મામેં સંમત સૌખ્ય ઔર જ્ઞાનસે સમૃદ્ધ’ હોતા હૈ . ઇસપ્રકારકા વહ આત્મા સર્વ અભિલાષા, જિજ્ઞાસા ઔર સંદેહકા અસંભવ હોને પર ભી અપૂર્વ ઔર અનાકુલત્વલક્ષણ પરમસૌખ્યકા ધ્યાન કરતા હૈ; અર્થાત્ અનાકુલત્વસંગત એક ‘અગ્ર’કે સંચેતનમાત્રરૂપસે અવસ્થિત રહતા હૈ, (અર્થાત્ અનાકુલતાકે સાથ રહનેવાલે એક આત્મારૂપી વિષયકે અનુભવનરૂપ હી માત્ર સ્થિત રહતા હૈ ) ઔર ઐસા અવસ્થાન સહજજ્ઞાનાનન્દસ્વભાવ સિદ્ધત્વકી સિદ્ધિ હી હૈ (અર્થાત્ ઇસપ્રકાર સ્થિત રહના, સહજજ્ઞાન ઔર આનન્દ જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે સિદ્ધત્વકી પ્રાપ્તિ હી હૈ .)

ભાવાર્થ : — ૧૯૭વીં ગાથામેં પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કિયા ગયા થા કિ સર્વજ્ઞભગવાનકો કિસી પદાર્થકે પ્રતિ અભિલાષા, જિજ્ઞાસા યા સન્દેહ નહીં હૈ તબ ફિ ર વે કિસ પદાર્થકા ધ્યાન કરતે હૈં ? ઉસકા ઉત્તર ઇસ ગાથામેં ઇસપ્રકાર દિયા ગયા હૈ કિ : — એક અગ્ર (વિષય) કા સંવેદન ધ્યાન હૈ . સર્વ આત્મપ્રદેશોંમેં પરિપૂર્ણ આનન્દ ઔર જ્ઞાનસે ભરે હુએ સર્વજ્ઞ ભગવાન પરમાનન્દસે અભિન્ન ઐસે નિજાત્મારૂપી એક વિષયકા સંવેદન કરતે હૈં ઇસલિયે ઉનકે પરમાનન્દકા ધ્યાન હૈ, અર્થાત્ વે પરમસૌખ્યકા ધ્યાન કરતે હૈં ..૧૯૮..

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version

યતઃ સર્વ એવ સામાન્યચરમશરીરાસ્તીર્થકરાઃ અચરમશરીરા મુમુક્ષવશ્ચામુનૈવ યથોદિ- તેન શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રવૃત્તિલક્ષણેન વિધિના પ્રવૃત્તમોક્ષસ્ય માર્ગમધિગમ્ય સિદ્ધા બભૂવુઃ, ન પુનરન્યથાપિ, તતોઽવધાર્યતે કેવલમયમેક એવ મોક્ષસ્ય માર્ગો, ન દ્વિતીય ઇતિ . અલં ચ સમયસારબલેનાતિક્રામતિ વિનાશયતિ યદા તસ્મિન્નેવ ક્ષણે સમસ્તબાધારહિતઃ સન્નતીન્દ્રિયમનન્ત- માત્મોત્થસુખં ધ્યાયત્યનુભવતિ પરિણમતિ . તતો જ્ઞાયતે કેવલિનામન્યચ્ચિન્તાનિરોધલક્ષણં ધ્યાનં નાસ્તિ, કિંત્વિદમેવ પરમસુખાનુભવનં વા ધ્યાનકાર્યભૂતાં કર્મનિર્જરાં દૃષ્ટવા ધ્યાનશબ્દેનોપચર્યતે . યત્પુનઃ સયોગિકેવલિનસ્તૃતીયશુક્લધ્યાનમયોગિકેવલિનશ્ચતુર્થશુક્લધ્યાનં ભવતીત્યુક્તં તદુપચારેણ જ્ઞાતવ્યમિતિ સૂત્રાભિપ્રાયઃ ..૧૯૮.. એવં કેવલી કિં ધ્યાયતીતિ પ્રશ્નમુખ્યત્વેન પ્રથમગાથા . પરમસુખં ધ્યાયત્યનુભવતીતિ પરિહારમુખ્યત્વેન દ્વિતીયા ચેતિ ધ્યાનવિષયપૂર્વપક્ષપરિહારદ્વારેણ તૃતીયસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથાયમેવ નિજશુદ્ધાત્મોપલબ્ધિલક્ષણમોક્ષમાર્ગો, નાન્ય ઇતિ વિશેષેણ સમર્થયતિ — જાદા જાતા ઉત્પન્નાઃ . કથંભૂતાઃ. સિદ્ધા સિદ્ધાઃ સિદ્ધપરમેષ્ઠિનો મુક્તાત્માન ઇત્યર્થઃ . કે કર્તારઃ . જિણા જિનાઃ અનાગારકેવલિનઃ . જિણિંદા ન કેવલં જિના જિનેન્દ્રાશ્ચ તીર્થકરપરમદેવાઃ . કથંભૂતાઃ સન્તઃ એતે સિદ્ધા

અબ, યહ નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ – ‘યહી (પૂર્વોક્ત હી) શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિ જિસકા લક્ષણ હૈ, ઐસા મોક્ષકા માર્ગ હૈ’ : —

અન્વયાર્થ : — [જિનાઃ જિનેન્દ્રાઃ શ્રમણાઃ ] જિન, જિનેન્દ્ર ઔર શ્રમણ (અર્થાત્ સામાન્યકેવલી, તીર્થંકર ઔર મુનિ) [એવં ] ઇસ (પૂર્વોક્ત હી) પ્રકારસે [માર્ગ સમુત્થિતાઃ ] માર્ગમેં આરૂઢ હોતે હુએ [સિદ્ધાઃ જાતાઃ ] સિદ્ધ હુએ [નમોઽસ્તુ ] નમસ્કાર હો [તેભ્યઃ ] ઉન્હેં [ચ ] ઔર [તસ્મૈ નિર્વાણમાર્ગાય ] ઉસ નિર્વાણમાર્ગકો ..૧૯૯..

ટીકા : — સભી સામાન્ય ચરમશરીરી, તીર્થંકર ઔર અચરમશરીરી મુમુક્ષુ ઇસી યથોક્ત શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રવૃત્તિલક્ષણ (શુદ્ધાત્મતત્ત્વમેં પ્રવૃત્તિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી) વિધિસે પ્રવર્તમાન મોક્ષમાર્ગકો પ્રાપ્ત કરકે સિદ્ધ હુએ; કિન્તુ ઐસા નહીં હૈ કિ કિસી દૂસરી વિધિસે ભી સિદ્ધ હુએ

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version

પ્રપંચેન . તેષાં શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રવૃત્તાનાં સિદ્ધાનાં તસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રવૃત્તિરૂપસ્ય મોક્ષમાર્ગસ્ય ચ પ્રત્યસ્તમિતભાવ્યભાવકવિભાગત્વેન નોઆગમભાવનમસ્કારોઽસ્તુ . અવધારિતો મોક્ષમાર્ગઃ, કૃત્યમનુષ્ઠીયતે ..૧૯૯..

અથોપસમ્પદ્યે સામ્યમિતિ પૂર્વપ્રતિજ્ઞાં નિર્વહન્ મોક્ષમાર્ગભૂતાં સ્વયમપિ શુદ્ધાત્મ- પ્રવૃત્તિમાસૂત્રયતિ —

અબ, ‘સામ્યકો પ્રાપ્ત કરતા હૂઁ’ ઐસી (પાઁચવીં ગાથામેં કી ગઈ) પૂર્વપ્રતિજ્ઞાકા નિર્વહણ કરતે હુએ (આચાર્યદેવ) સ્વયં ભી મોક્ષમાર્ગભૂત શુદ્ધાત્મપ્રવૃત્તિ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [તસ્માત્ ] ઐસા હોનેસે (અર્થાત્ શુદ્ધાત્મામેં પ્રવૃત્તિકે દ્વારા હી મોક્ષ હોતા હોનેસે) [તથા ] ઇસપ્રકાર [આત્માનં ] આત્માકો [સ્વભાવેન જ્ઞાયકં ] સ્વભાવસે જ્ઞાયક [જ્ઞાત્વા ] જાનકર [નિર્મમત્વે ઉપસ્થિતઃ ] મૈં નિર્મમત્વમેં સ્થિત રહતા હુઆ [મમતાં પરિવર્જયામિ ] મમતાકા પરિત્યાગ કરતા હૂઁ ..૨૦૦.. ૧. ભાવ્ય = ઘ્યેય; ભાવક = ધ્યાતા; ભાવ્ય -ભાવકકે અર્થકે લિયે દેખો પૃ૦ ૬ મેં ફુ ટનોટ .