Page 368 of 513
PDF/HTML Page 401 of 546
single page version

અહમેષ મોક્ષાધિકારી જ્ઞાયકસ્વભાવાત્મતત્ત્વપરિજ્ઞાનપુરસ્સરમમત્વનિર્મમત્વહાનોપાદાન- વિધાનેન કૃત્યાન્તરસ્યાભાવાત્સર્વારમ્ભેણ શુદ્ધાત્મનિ પ્રવર્તે . તથા હિ — અહં હિ તાવત્ જ્ઞાયક એવ સ્વભાવેન કેવલજ્ઞાયકસ્ય ચ સતો મમ વિશ્વેનાપિ સહજજ્ઞેયજ્ઞાયકલક્ષણ એવ સમ્બન્ધઃ, ન પુનરન્યે સ્વસ્વામિલક્ષણાદયઃ સમ્બન્ધાઃ . તતો મમ ન ક્વચનાપિ મમત્વં, સર્વત્ર નિર્મમત્વમેવ . અથૈકસ્ય જ્ઞાયકભાવસ્ય સમસ્તજ્ઞેયભાવસ્વભાવત્વાત્ પ્રોત્કીર્ણલિખિતનિખાત- કીલિતમજ્જિતસમાવર્તિતપ્રતિબિમ્બિતવત્તત્ર ક્રમપ્રવૃત્તાનન્તભૂતભવદ્ભાવિવિચિત્રપર્યાયપ્રાગ્ભારમગાધ- સ્વભાવં ગમ્ભીરં સમસ્તમપિ દ્રવ્યજાતમેકક્ષણ એવ પ્રત્યક્ષયન્તં જ્ઞેયજ્ઞાયકલક્ષણસમ્બન્ધસ્યા- નિર્વાણમાર્ગાય ચ . તતોઽવધાર્યતે અયમેવ મોક્ષમાર્ગો, નાન્ય ઇતિ ..૧૯૯.. અથ ‘ઉવસંપયામિ સમ્મં જત્તો ણિવ્વાણસંપત્તી’ ઇત્યાદિ પૂર્વપ્રતિજ્ઞાં નિર્વાહયન્ સ્વયમપિ મોક્ષમાર્ગપરિણતિં સ્વીકરોતીતિ પ્રતિપાદયતિ — તમ્હા યસ્માત્પૂર્વોક્ત શુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણમોક્ષમાર્ગેણ જિના જિનેન્દ્રાઃ શ્રમણાશ્ચ સિદ્ધા જાતાસ્તસ્માદહમપિ તહ તથૈવ તેનૈવ પ્રકારેણ જાણિત્તા જ્ઞાત્વા . કમ્ . અપ્પાણં નિજપરમાત્માનમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . જાણગં જ્ઞાયકં કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તગુણસ્વભાવમ્ . કેન કૃત્વા જ્ઞાત્વા . સભાવેણ સમસ્ત- રાગાદિવિભાવરહિતશુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવેન . પશ્ચાત્ કિં કરોમિ . પરિવજ્જામિ પરિ સમન્તાદ્વર્જયામિ . કામ્ . મમત્તિં સમસ્તસચેતનાચેતનમિશ્રપરદ્રવ્યસંબન્ધિનીં મમતામ્ . કથંભૂતઃ સન્ . ઉવટ્ઠિદો ઉપસ્થિતઃ પરિણતઃ . ક્વ . ણિમ્મમત્તમ્હિ સમસ્તપરદ્રવ્યમમકારાહંકારરહિતત્વેન નિર્મમત્વલક્ષણે પરમસામ્યાભિધાને વીતરાગ- ચારિત્રે તત્પરિણતનિજશુદ્ધાત્મસ્વભાવે વા . તથાહિ – અહં તાવત્કેવલજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવત્વેન જ્ઞાયકૈક- ટઙ્કોત્કીર્ણસ્વભાવઃ . તથાભૂતસ્ય સતો મમ ન કેવલં સ્વસ્વામ્યાદયઃ પરદ્રવ્યસંબન્ધા ન સન્તિ, નિશ્ચયેન

ટીકા : — મૈં યહ મોક્ષાધિકારી, જ્ઞાયકસ્વભાવી આત્મતત્ત્વકે પરિજ્ઞાનપૂર્વક મમત્વકી ત્યાગરૂપ ઔર નિર્મમત્વકી ગ્રહણરૂપ વિધિકે દ્વારા સર્વ આરમ્ભ (ઉદ્યમ) સે શુદ્ધાત્મામેં પ્રવૃત્ત હોતા હૂઁ, ક્યોંકિ અન્ય કૃત્યકા અભાવ હૈ . (અર્થાત્ દૂસરા કુછ ભી કરને યોગ્ય નહીં હૈ .) વહ ઇસપ્રકાર હૈ (અર્થાત્ મૈં ઇસપ્રકાર શુદ્ધાત્મામેં પ્રવૃત્ત હોતા હૂઁ) : — પ્રથમ તો મૈં સ્વભાવસે જ્ઞાયક હી હૂઁ; કેવલ જ્ઞાયક હોનેસે મેરા વિશ્વ (સમસ્ત પદાર્થોં) કે સાથ ભી સહજ જ્ઞેયજ્ઞાયકલક્ષણ સમ્બન્ધ હી હૈ, કિન્તુ અન્ય સ્વસ્વામિલક્ષણાદિ સમ્બન્ધ નહીં હૈં; ઇસલિયે મેરા કિસીકે પ્રતિ મમત્વ નહીં હૈ, સર્વત્ર નિર્મમત્વ હી હૈ . અબ, એક જ્ઞાયકભાવકા સમસ્ત જ્ઞેયોંકો જાનનેકા સ્વભાવ હોનેસે, ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન, અનન્ત, ભૂત – વર્તમાન – ભાવી વિચિત્ર પર્યાયસમૂહવાલે, ૧અગાધસ્વભાવ ઔર ગમ્ભીર ઐસે સમસ્ત દ્રવ્યમાત્રકો — માનોં વે દ્રવ્ય જ્ઞાયકમેં ઉત્કીર્ણ હો ગયે હોં, ચિત્રિત હો ગએ હોં, ભીતર ઘુસ ગયે હોં, કીલિત હો ગયે હોં, ડૂબ ગયે હોં, સમા ગયે હોં, પ્રતિબિમ્બિત હુએ હોં, ઇસપ્રકાર — ૧. જિનકા સ્વભાવ અગાધ હૈ ઔર જો ગંભીર હૈં ઐસે સમસ્ત દ્રવ્યોંકો ભૂત, વર્તમાન તથા ભાવીકાલકે ક્રમસે

Page 369 of 513
PDF/HTML Page 402 of 546
single page version

નિવાર્યત્વેનાશક્યવિવેચનત્વાદુપાત્તવૈશ્વરૂપ્યમપિ સહજાનન્તશક્તિજ્ઞાયકસ્વભાવેનૈક્યરૂપ્યમનુજ્ઝન્ત- માસંસારમનયૈવ સ્થિત્યા સ્થિતં મોહેનાન્યથાધ્યવસ્યમાનં શુદ્ધાત્માનમેષ મોહમુત્ખાય યથાસ્થિત- મેવાતિનિઃપ્રકમ્પઃ સમ્પ્રતિપદ્યે . સ્વયમેવ ભવતુ ચાસ્યૈવં દર્શનવિશુદ્ધિમૂલયા સમ્યગ્જ્ઞાનોપયુક્ત- તયાત્યન્તમવ્યાબાધરતત્વાત્સાધોરપિ સાક્ષાત્સિદ્ધભૂતસ્ય સ્વાત્મનસ્તથાભૂતાનાં પરમાત્મનાં ચ નિત્યમેવ તદેકપરાયણત્વલક્ષણો ભાવનમસ્કારઃ ..૨૦૦.. જ્ઞેયજ્ઞાયકસંબન્ધો નાસ્તિ . તતઃ કારણાત્સમસ્તપરદ્રવ્યમમત્વરહિતો ભૂત્વા પરમસામ્યલક્ષણે નિજ- શુદ્ધાત્મનિ તિષ્ઠામીતિ . કિંચ ‘ઉવસંપયામિ સમ્મં’ ઇત્યાદિસ્વકીયપ્રતિજ્ઞાં નિર્વાહયન્સ્વયમપિ મોક્ષમાર્ગ- પરિણતિં સ્વીકરોત્યેવં યદુક્તં ગાથાપાતનિકાપ્રારમ્ભે તેન કિમુક્તં ભવતિ – યે તાં પ્રતિજ્ઞાં ગૃહીત્વા સિદ્ધિં ગતાસ્તૈરેવ સા પ્રતિજ્ઞા વસ્તુવૃત્ત્યા સમાપ્તિં નીતા . કુન્દકુન્દાચાર્યદેવૈઃ પુનર્જ્ઞાનદર્શનાધિકારદ્વયરૂપ- ગ્રન્થસમાપ્તિરૂપેણ સમાપ્તિં નીતા, શિવકુમારમહારાજેન તુ તદ્ગ્રન્થશ્રવણેન ચ . કસ્માદિતિ ચેત્ . યે મોક્ષં ગતાસ્તેષાં સા પ્રતિજ્ઞા પરિપૂર્ણા જાતા, ન ચૈતેષામ્ . કસ્માત્ . ચરમદેહત્વાભાવાદિતિ ..૨૦૦.. એવં જ્ઞાનદર્શનાધિકારસમાપ્તિરૂપેણ ચતુર્થસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ .

એવં નિજશુદ્ધાત્મભાવનારૂપમોક્ષમાર્ગેણ યે સિદ્ધિં ગતા યે ચ તદારાધકાસ્તેષાં દર્શનાધિ- કારાપેક્ષયાવસાનમઙ્ગલાર્થં ગ્રન્થાત્પેક્ષયા મધ્યમઙ્ગલાર્થં ચ તત્પદાભિલાષી ભૂત્વા નમસ્કારં કરોતિ — એક ક્ષણમેં હી જો (શુદ્ધાત્મા) પ્રત્યક્ષ કરતા હૈ, ૧જ્ઞેયજ્ઞાયકલક્ષણ સંબંધકી અનિવાર્યતાકે કારણ જ્ઞેય – જ્ઞાયકકો ભિન્ન કરના અશક્ય હોનેસે વિશ્વરૂપતાકો પ્રાપ્ત હોને પર ભી જો (શુદ્ધાત્મા) સહજ અનન્તશક્તિવાલે જ્ઞાયકસ્વભાવકે દ્વારા એકરૂપતાકો નહીં છોડતા, જો અનાદિ સંસારસે ઇસી સ્થિતિમેં (જ્ઞાયક ભાવરૂપ હી) રહા હૈ ઔર જો મોહકે દ્વારા દૂસરે રૂપમેં જાના – માના જાતા હૈ ઉસ શુદ્ધાત્માકો યહ મૈં મોહકો ઉખાડ ફેં કકર, અતિનિષ્કમ્પ રહતા હુઆ યથાસ્થિત (જૈસાકા તૈસા) હી પ્રાપ્ત કરતા હૂઁ .

ઇસપ્રકાર દર્શનવિશુદ્ધિ જિસકા મૂલ હૈ ઐસી, સમ્યગ્જ્ઞાનમેં ઉપયુક્તતાકે કારણ અત્યન્ત અવ્યાબાધ (નિર્વિઘ્ન) લીનતા હોનેસે, સાધુ હોને પર ભી સાક્ષાત્ સિદ્ધભૂત ઐસા યહ નિજ આત્માકો તથા તથાભૂત (સિદ્ધભૂત) પરમાત્માઓંકો, ૨ઉસીમેં એકપરાયણતા જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા ભાવનમસ્કાર સદા હી ૩સ્વયમેવ હો ..૨૦૦.. ૧. જ્ઞેયજ્ઞાયકસ્વરૂપ સમ્બન્ધ ટાલા નહીં જા સકતા, ઇસલિયે યહ અશક્ય હૈ કિ જ્ઞેય જ્ઞાયકમેં જ્ઞાત ન હોં,

ઇસલિયે આત્મા માનોં સમસ્ત દ્રવ્યરૂપતાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ૨. ઉસીમેં = નમસ્કાર કરને યોગ્ય પદાર્થમેં; ભાવ્યમેં . [માત્ર ભાવ્યમેં હી પરાયણ, એકાગ્ર, લીન હોના

ભાવનમસ્કાર લક્ષણ હૈ .]] ૩. સ્વયમેવ = [આચાર્યદેવ શુદ્ધાત્મામેં લીન હોતે હૈં ઇસલિયે સ્વયમેવ ભાવનમસ્કાર હો જાતા હૈ .]] પ્ર. ૪૭

Page 370 of 513
PDF/HTML Page 403 of 546
single page version

ણમો ણમો નમો નમઃ . પુનઃ પુનર્નમસ્કરોમીતિ ભક્તિ પ્રકર્ષં દર્શયતિ . કેભ્યઃ . સિદ્ધસાહૂણં સિદ્ધસાધુભ્યઃ . સિદ્ધશબ્દવાચ્યસ્વાત્મોપલબ્ધિલક્ષણાર્હત્સિદ્ધેભ્યઃ, સાધુશબ્દવાચ્યમોક્ષસાધકાચાર્યો- પાધ્યાયસાધુભ્યઃ . પુનરપિ કથંભૂતેભ્યઃ . દંસણસંસુદ્ધાણં મૂઢત્રયાદિપઞ્ચવિંશતિમલરહિતસમ્યગ્દર્શન- સંશુદ્ધેભ્યઃ . પુનરપિ કથંભૂતેભ્યઃ . સમ્મણ્ણાણોવજોગજુત્તાણં સંશયાદિરહિતં સમ્યગ્જ્ઞાનં, તસ્યોપયોગઃ સમ્યગ્જ્ઞાનોપયોગઃ, યોગો નિર્વિકલ્પસમાધિર્વીતરાગચારિત્રમિત્યર્થઃ, તાભ્યાં યુક્તાઃ સમ્યગ્જ્ઞાનોપયોગ- યુક્તાસ્તેભ્યઃ . પુનશ્ચ કિંરૂપેભ્યઃ. અવ્વાબાધરદાણં સમ્યગ્જ્ઞાનાદિભાવનોત્પન્નાવ્યાબાધાનન્તસુખ- રતેભ્યશ્ચ ..“ “ “ “ “

સમ્યક્તયા અવગાહન કરકે (ડુબકી લગાકર, ગહરાઈમેં ઉતરકર, નિમગ્ન હોકર) હમ માત્ર શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યરૂપ એક વૃત્તિસે (પરિણતિસે) સદા યુક્ત રહતે હૈં ..૧૦..

[અબ શ્લોકકે દ્વારા મુક્તાત્માકે જ્ઞાનકી મહિમા ગાકર જ્ઞેયતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપનાધિકારકી પૂર્ણાહૂતિ કી જા રહી હૈ . ] : —

અર્થ : — આત્મા બ્રહ્મકો (પરમાત્મત્વકો, સિદ્ધત્વકો) શીઘ્ર પ્રાપ્ત કરકે, અસીમ (અનન્ત) વિશ્વકો શીઘ્રતામેં (એક સમયમેં) જ્ઞેયરૂપ કરતા હુઆ, ભેદોંકો પ્રાપ્ત જ્ઞેયોંકો જ્ઞાનરૂપ કરતા હુઆ (અનેક પ્રકારકે જ્ઞેયોંકો જ્ઞાનમેં જાનતા હુઆ) ઔર સ્વ – પરપ્રકાશક જ્ઞાનકો આત્મારૂપ કરતા હુઆ, પ્રગટ – દૈદીપ્યમાન હોતા હૈ ..૧૧..

Page 371 of 513
PDF/HTML Page 404 of 546
single page version

ઇતિ તત્ત્વદીપિકાયાં પ્રવચનસારવૃત્તૌ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં જ્ઞેયતત્ત્વપ્રજ્ઞાપનો નામ દ્વિતીયઃ શ્રુતસ્કન્ધઃ સમાપ્તઃ ..૨.. ‘અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ’ ઇત્યાદ્યેકાદશગાથાપર્યન્તં શુભાશુભશુદ્ધોપયોગત્રયમુખ્યત્વેન પ્રથમો વિશેષાન્તરાધિકારસ્તદનન્તરં ‘અપદેસો પરમાણૂ પદેસમેત્તો ય’ ઇત્યાદિગાથાનવકપર્યન્તં પુદ્ગલાનાં પરસ્પરબન્ધમુખ્યત્વેન દ્વિતીયો વિશેષાન્તરાધિકારસ્તતઃ પરં ‘અરસમરૂવં’ ઇત્યાદ્યેકોનવિંશતિગાથાપર્યન્તં જીવસ્ય પુદ્ગલકર્મણા સહ બન્ધમુખ્યત્વેન તૃતીયો વિશેષાન્તરાધિકારસ્તતશ્ચ ‘ણ ચયદિ જો દુ મમત્તિં’ ઇત્યાદિદ્વાદશગાથાપર્યન્તં વિશેષભેદભાવનાચૂલિકાવ્યાખ્યાનરૂપશ્ચતુર્થો વિશેષાન્તરાધિકાર ઇત્યેકાધિક- પઞ્ચાશદ્ગાથાભિર્વિશેષાન્તરાધિકારચતુષ્ટયેન વિશેષભેદભાવનાભિધાનશ્ચતુર્થોઽન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ .

ઇતિ શ્રીજયસેનાચાર્યકૃતાયાં તાત્પર્યવૃત્તૌ ‘તમ્હા તસ્સ ણમાઇં’ ઇત્યાદિપઞ્ચત્રિંશદ્ગાથાપર્યન્તં સામાન્યજ્ઞેયવ્યાખ્યાનં, તદનન્તરં ‘દવ્વં જીવં’ ઇત્યાદ્યેકોનવિંશતિગાથાપર્યન્તં જીવપુદ્ગલધર્માદિભેદેન વિશેષજ્ઞેયવ્યાખ્યાનં, તતશ્ચ ‘સપદેસેહિં સમગ્ગો’ ઇત્યાદિગાથાષ્ટકપર્યન્તં સામાન્યભેદભાવના, તતઃ પરં ‘અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ હિ’ ઇત્યાદ્યેકાધિક પઞ્ચાશદ્ગાથાપર્યન્તં વિશેષભેદભાવના ચેત્યન્તરાધિકારચતુષ્ટયેન ત્રયોદશાધિકશતગાથાભિઃ સમ્યગ્દર્શનાધિકારનામા જ્ઞેયાધિકારાપરસંજ્ઞો દ્વિતીયો મહાધિકારઃ સમાપ્તઃ ..૨..

[અબ શ્લોક દ્વારા, દ્રવ્ય ઔર ચરણકા સંબંધ બતલાકર, જ્ઞેયતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપન નામક દ્વિતીયાધિકારકી ઔર ચરણાનુયોગસૂચક ચૂલિકા નામક તૃતીયાધિકારકી સંધિ બતલાઈ જાતી હૈ . ] : —

અર્થ : — ચરણ દ્રવ્યાનુસાર હોતા હૈ ઔર દ્રવ્ય ચરણાનુસાર હોતા હૈ — ઇસપ્રકાર વે દોનોં પરસ્પર અપેક્ષાસહિત હૈં; ઇસલિયે યા તો દ્રવ્યકા આશ્રય લેકર અથવા તો ચરણકા આશ્રય લેકર મુમુક્ષુ (જ્ઞાની, મુનિ) મોક્ષમાર્ગમેં આરોહણ કરો .

ઇસપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ પ્રણીત) શ્રી પ્રવચનસાર શાસ્ત્રકી શ્રીમદમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત તત્વદીપિકાનામક ટીકાકા યહ ‘જ્ઞેયતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપન’ નામક દ્વિતીયશ્રુતસ્કંધ (કા ભાષાનુવાદ) સમાપ્ત હુઆ .

Page 372 of 513
PDF/HTML Page 405 of 546
single page version

કાર્યં પ્રત્યત્રૈવ ગ્રન્થઃ સમાપ્ત ઇતિ જ્ઞાતવ્યમ્ . કસ્માદિતિ ચેત્ . ‘ઉવસંપયામિ સમ્મં’ ઇતિ પ્રતિજ્ઞાસમાપ્તેઃ . અતઃપરં યથાક્રમેણ સપ્તાધિકનવતિગાથાપર્યન્તં ચૂલિકારૂપેણ ચારિત્રાધિકારવ્યાખ્યાનં પ્રારભ્યતે . તત્ર તાવદુત્સર્ગરૂપેણ ચારિત્રસ્ય સંક્ષેપવ્યાખ્યાનમ્ . તદનન્તરમપવાદરૂપેણ તસ્યૈવ ચારિત્રસ્ય વિસ્તરવ્યાખ્યાનમ્ . તતશ્ચ શ્રામણ્યાપરનામમોક્ષમાર્ગવ્યાખ્યાનમ્ . તદનન્તરં શુભોપયોગવ્યાખ્યાન- મિત્યન્તરાધિકારચતુષ્ટયં ભવતિ . તત્રાપિ પ્રથમાન્તરાધિકારે પઞ્ચ સ્થલાનિ . ‘એવં પણમિય સિદ્ધે’ ઇત્યાદિગાથાસપ્તકેન દીક્ષાભિમુખપુરુષસ્ય દીક્ષાવિધાનકથનમુખ્યતયા પ્રથમસ્થલમ્ . અતઃપરં ‘વદસમિદિંદિય’ ઇત્યાદિ મૂલગુણકથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાદ્વયમ્ . તદનન્તરં ગુરુવ્યવસ્થાજ્ઞાપનાર્થં

ઉત્થાનિકા કરતે હૈં . ]

(ચારિત્ર)કા આચરણ કરો .

— ઇસપ્રકાર (શ્રીમદ્ ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ ઇસ આગામી ગાથાકે દ્વારા) દૂસરોંકો ચરણ (ચારિત્ર)કે આચરણ કરનેમેં યુક્ત કરતે (જોડતે) હૈં . ★ઇન્ડ્ડડ્ડદ્રવજ્રા છંદ ૧. ચૂલિકા = જો શાસ્ત્રમેં નહીં કહા ગયા હૈ ઉસકા વ્યાખ્યાન કરના, અથવા કહે ગયે કા વિશેષ વ્યાખ્યાન

Page 373 of 513
PDF/HTML Page 406 of 546
single page version

‘એસ સુરાસુરમણુસિંદવંદિદં ધોદઘાઇકમ્મમલં . પણમામિ વડ્ઢમાણં તિત્થં ધમ્મસ્સ કત્તારં .. સેસે પુણ તિત્થયરે સસવ્વસિદ્ધે વિસુદ્ધસબ્ભાવે . સમણે ય ણાણદંસણચરિત્તતવ- વીરિયાયારે .. તે તે સવ્વે સમગં સમગં પત્તેગમેવ પત્તેગં . વંદામિ ય વટ્ટંતે અરહંતે માણુસે ખેત્તે ..’

‘લિંગગ્ગહણે’ ઇત્યાદિ એકા ગાથા, તથૈવ પ્રાયશ્ચિત્તકથનમુખ્યતયા ‘પયદમ્હિ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમિતિ સમુદાયેન તૃતીયસ્થલે ગાથાત્રયમ્ . અથાચારાદિશાસ્ત્રકથિતક્રમેણ તપોધનસ્ય સંક્ષેપસમાચારકથનાર્થં ‘અધિવાસે વ’ ઇત્યાદિ ચતુર્થસ્થલે ગાથાત્રયમ્ . તદનન્તરં ભાવહિંસાદ્રવ્યહિંસાપરિહારાર્થં ‘અપયત્તા વા ચરિયા’ ઇત્યાદિ પઞ્ચમસ્થલે સૂત્રષટ્કમિત્યેકવિંશતિગાથાભિઃ સ્થલપઞ્ચકેન પ્રથમાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . તદ્યથા – અથાસન્નભવ્યજીવાંશ્ચારિત્રે પ્રેરયતિ — પડિવજ્જદુ પ્રતિપદ્યતાં સ્વીકરોતુ . કિમ્ . સામણ્ણં શ્રામણ્યં ચારિત્રમ્ . યદિ કિમ્ . ઇચ્છદિ જદિ દુક્ખપરિમોક્ખં યદિ ચેત્ દુઃખપરિમોક્ષમિચ્છતિ . સ કઃ કર્તા . પરેષામાત્મા . કથં પ્રતિપદ્યતામ્ . એવં એવં પૂર્વોક્તપ્રકારેણ ‘એસ સુરાસુરમણુસિંદ’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકેન પઞ્ચપરમેષ્ઠિનમસ્કારં કૃત્વા મમાત્મના દુઃખમોક્ષાર્થિનાન્યૈઃ પૂર્વોક્તભવ્યૈર્વા યથા તચ્ચારિત્રં પ્રતિપન્નં તથા પ્રતિપદ્યતામ્ . કિં કૃત્વા પૂર્વમ્ . પણમિય પ્રણમ્ય . કાન્ . સિદ્ધે અઞ્ઞનપાદુકાદિસિદ્ધિવિલક્ષણસ્વાત્મોપલબ્ધિસિદ્ધિસમેતસિદ્ધાન્ . જિણવરવસહે સાસાદનાદિક્ષીણ-

[અબ ગાથાકે પ્રારંભ કરનેસે પૂર્વ ઉસકી સંધિકે લિયે શ્રી અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવને પંચ પરમેષ્ઠીકો નમસ્કાર કરનેકે લિયે નિમ્નપ્રકારસે જ્ઞાનતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપન અધિકારકી પ્રથમ તીન ગાથાયેં લિખી હૈં : —

Page 374 of 513
PDF/HTML Page 407 of 546
single page version

યથા મમાત્મના દુઃખમોક્ષાર્થિના, ‘કિચ્ચા અરહંતાણં સિદ્ધાણં તહ ણમો ગણહરાણં . અજ્ઝાવયવગ્ગાણં સાહૂણં ચેવ સવ્વેસિં .. તેસિં વિસુદ્ધદંસણણાણપહાણાસમં સમાસેજ્જ . ઉવસંપયામિ સમ્મં જત્તો ણિવ્વાણસંપત્તી ..’ ઇતિ અર્હત્સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસાધૂનાં પ્રણતિ- વન્દનાત્મકનમસ્કારપુરઃસરં વિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનપ્રધાનં સામ્યનામ શ્રામણ્યમવાન્તરગ્રન્થસન્દર્ભોભય- સમ્ભાવિતસૌસ્થિત્યં સ્વયં પ્રતિપન્નં, પરેષામાત્માપિ યદિ દુઃખમોક્ષાર્થી તથા તત્પ્રતિપદ્યતામ્ . યથાનુભૂતસ્ય તત્પ્રતિપત્તિવર્ત્મનઃ પ્રણેતારો વયમિમે તિષ્ઠામ ઇતિ ..૨૦૧.. કષાયાન્તા એકદેશજિના ઉચ્યન્તે, શેષાશ્ચાનાગારકેવલિનો જિનવરા ભણ્યન્તે, તીર્થંકરપરમદેવાશ્ચ જિનવરવૃષભા ઇતિ, તાન્ જિનવરવૃષભાન્ . ન કેવલં તાન્ પ્રણમ્ય, પુણો પુણો સમણે ચિચ્ચમત્કારમાત્ર- નિજાત્મસમ્યક્શ્રદ્ધાનજ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપનિશ્ચયરત્નત્રયાચરણપ્રતિપાદનસાધકત્વોદ્યતાન્ શ્રમણશબ્દવાચ્યાના- ચાર્યોપાધ્યાયસાધૂંશ્ચ પુનઃ પુનઃ પ્રણમ્યેતિ . કિંચ પૂર્વં ગ્રન્થપ્રારમ્ભકાલે સામ્યમાશ્રયામીતિ

અન્વયાર્થ : — [યદિ દુઃખપરિમોક્ષમ્ ઇચ્છતિ ] યદિ દુઃખોંસે પરિમુક્ત હોનેકી (છુટકારા પાનેકી) ઇચ્છા હો તો, [એવં ] પૂર્વોક્ત પ્રકારસે (જ્ઞાનતત્ત્વ – પ્રજ્ઞાપનકી પ્રથમ તીન ગાથાઓંકે અનુસાર) [પુનઃ પુનઃ ] બારંબાર [સિદ્ધાન્ ] સિદ્ધોંકો, [જિનવરવૃષભાન્ ] જિનવરવૃષભોંકો (-અર્હન્તોંકો) તથા [શ્રમણાન્ ] શ્રમણોંકો [પ્રણમ્ય ] પ્રણામ કરકે, [શ્રામણ્યં પ્રતિપદ્યતામ્ ] (જીવ) શ્રામણ્યકો અંગીકાર કરો ..૨૦૧..

ટીકા : — જૈસે દુઃખોંસે મુક્ત હોનેકે અર્થી મેરે આત્માને — ૧‘‘કિચ્ચા અરહંતાણં સિદ્ધાણં તહ ણમો ગણહરાણં . અજ્ઝાવયવગ્ગાણં સાહૂણં ચેવ સવ્વેસિં .. તેસિં વિસુદ્ધદંસણણાણપહાણાસમં સમાસેજ્જ . ઉવસંપયામિ સમ્મં જત્તો ણિવ્વાણસંપત્તી .’’ ઇસપ્રકાર અર્હન્તોં, સિદ્ધોં, આચાર્યોં, ઉપાધ્યાયોં તથા સાધુઓંકો ૨પ્રણામ – વંદનાત્મક નમસ્કારપૂર્વક ૩વિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનપ્રધાન સામ્યનામક શ્રામણ્યકો — જિસકા ઇસ ગ્રંથમેં કહે હુએ (જ્ઞાનતત્ત્વપ્રજ્ઞાપન ઔર જ્ઞેયતત્ત્વપ્રજ્ઞાપન નામક) દો અધિકારોંકી રચના દ્વારા સુસ્થિતપન હુઆ હૈ ઉસે — સ્વયં અંગીકાર કિયા, ઉસીપ્રકાર દૂસરોંકા આત્મા ભી, યદિ દુઃખોંસે મુક્ત હોનેકા અર્થી (ઇચ્છુક) હો તો, ઉસે અંગીકાર કરે . ઉસ (શ્રામણ્ય) કો અંગીકાર કરનેકા જો ૪યથાનુભૂત માર્ગ હૈ ઉસકે પ્રણેતા હમ યહ ખડે હૈં ..૨૦૧.. ૧. યહ, જ્ઞાનતત્ત્વપ્રજ્ઞાપનકી ચૌથી ઔર પાઁચવી ગાથાયેં હૈં . ૨. નમસ્કાર પ્રણામ – વંદનમય હૈ . (વિશેષકે લિયે દેખો પૃષ્ઠ ૪ કા ફુ ટનોટ) ૩. વિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનપ્રધાન = જિસમેં વિશુદ્ધ દર્શન ઔર જ્ઞાન પ્રધાન હૈ ઐસા . [સામ્ય નામક શ્રામણ્યમેં વિશુદ્ધ

Page 375 of 513
PDF/HTML Page 408 of 546
single page version

યો હિ નામ શ્રમણો ભવિતુમિચ્છતિ સ પૂર્વમેવ બન્ધુવર્ગમાપૃચ્છતે, ગુરુકલત્રપુત્રેભ્ય આત્માનં વિમોચયતિ, જ્ઞાનદર્શનચારિત્રતપોવીર્યાચારમાસીદતિ . તથા હિ — એવં બન્ધુવર્ગ- માપૃચ્છતે, અહો ઇદંજનશરીરબન્ધુવર્ગવર્તિન આત્માનઃ, અસ્ય જનસ્ય આત્મા ન કિંચનાપિ યુષ્માકં ભવતીતિ નિશ્ચયેન યૂયં જાનીત; તત આપૃષ્ટા યૂયં; અયમાત્મા અદ્યોદ્ભિન્નજ્ઞાનજ્યોતિઃ શિવકુમારમહારાજનામા પ્રતિજ્ઞાં કરોતીતિ ભણિતમ્, ઇદાનીં તુ મમાત્મના ચારિત્રં પ્રતિપન્નમિતિ પૂર્વાપરવિરોધઃ . પરિહારમાહ – ગ્રન્થપ્રારમ્ભાત્પૂર્વમેવ દીક્ષા ગૃહીતા તિષ્ઠતિ, પરં કિંતુ ગ્રન્થકરણવ્યાજેન ક્વાપ્યાત્માનં ભાવનાપરિણતં દર્શયતિ, ક્વાપિ શિવકુમારમહારાજં, ક્વાપ્યન્યં ભવ્યજીવં વા . તેન કારણેનાત્ર ગ્રન્થે પુરુષનિયમો નાસ્તિ, કાલનિયમો નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૨૦૧.. અથ શ્રમણો ભવિતુમિચ્છન્પૂર્વં ક્ષમિતવ્યં કરોતિ — ‘ઉવઠ્ઠિદો હોદિ સો સમણો’ ઇત્યગ્રે ષષ્ઠગાથાયાં યદ્વયાખ્યાનં તિષ્ઠતિ તન્મનસિ ધૃત્વા પૂર્વં કિં કૃત્વા શ્રમણો ભવિષ્યતીતિ વ્યાખ્યાતિ — આપિચ્છ આપૃચ્છય પૃષ્ટવા . કમ્ .

અન્વયાર્થ : — (શ્રામણ્યાર્થી) [બન્ધુવર્ગમ્ આપૃચ્છ્ય ] બંધુવર્ગસે વિદા માઁગકર [ગુરુકલત્રપુત્રૈઃ વિમોચિતઃ ] બડોંસે, સ્ત્રી ઔર પુત્રસે મુક્ત કિયા હુઆ [જ્ઞાનદર્શનચારિત્રતપોવીર્યાચારમ્ આસાદ્ય ] જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર ઔર વીર્યાચારકો અંગીકાર કરકે........ ..૨૦૨..

ટીકા : — જો શ્રમણ હોના ચાહતા હૈ, વહ પહલે હી બંધુવર્ગસે (સગેસંબંધિયોંસે) વિદા માઁગતા હૈ, ગુરુજનોં (બડોં) સે, સ્ત્રી ઔર પુત્રોંસે અપનેકો છુડાતા હૈ, જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર તથા વીર્યાચારકો અંગીકાર કરતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ : —

બંધુવર્ગસે ઇસપ્રકાર વિદા લેતા હૈ : — અહો ! ઇસ પુરુષકે શરીરકે બંધુવર્ગમેં પ્રવર્તમાન આત્માઓ ! ઇસ પુરુષકા આત્મા કિંચિત્માત્ર ભી તુમ્હારા નહીં હૈ, — ઇસપ્રકાર તુમ નિશ્ચયસે

Page 376 of 513
PDF/HTML Page 409 of 546
single page version

આત્માનમેવાત્મનોઽનાદિબન્ધુમુપસર્પતિ . અહો ઇદંજનશરીરજનકસ્યાત્મન્, અહો ઇદંજનશરીર- જનન્યા આત્મન્, અસ્ય જનસ્યાત્મા ન યુવાભ્યાં જનિતો ભવતીતિ નિશ્ચયેન યુવાં જાનીતં; તત ઇમમાત્માનં યુવાં વિમુંચતમ્; અયમાત્મા અદ્યોદ્ભિન્નજ્ઞાનજ્યોતિઃ આત્માનમેવાત્મનો- ઽનાદિજનકમુપસર્પતિ . અહો ઇદંજનશરીરરમણ્યા આત્મન્, અસ્ય જનસ્યાત્માનં ન ત્વં રમય- સીતિ નિશ્ચયેન ત્વં જાનીહિ; તત ઇમમાત્માનં વિમુંચ; અયમાત્મા અદ્યોદ્ભિન્નજ્ઞાનજ્યોતિઃ સ્વાનુભૂતિમેવાત્મનોઽનાદિરમણીમુપસર્પતિ . અહો ઇદંજનશરીરપુત્રસ્યાત્મન્, અસ્ય જનસ્યાત્મનો ન ત્વં જન્યો ભવસીતિ નિશ્ચયેન ત્વં જાનીહિ; તત ઇમમાત્માનં વિમુંચ; અયમાત્મા અદ્યોદ્ભિન્નજ્ઞાનજ્યોતિઃ આત્માનમેવાત્મનોઽનાદિજન્યમુપસર્પતિ . એવં ગુરુકલત્રપુત્રેભ્ય આત્માનં બંધુવગ્ગં બન્ધુવર્ગં ગોત્રમ્ . તતઃ કથંભૂતો ભવતિ . વિમોચિદો વિમોચિતસ્ત્યક્તો ભવતિ . કૈઃ કર્તૃભૂતૈઃ . ગુરુકલત્તપુત્તેહિં પિતૃમાતૃકલત્રપુત્રૈઃ . પુનરપિ કિં કૃત્વા શ્રમણો ભવિષ્યતિ . આસિજ્જ આસાદ્ય આશ્રિત્ય . કમ્ . ણાણદંસણચરિત્તતવવીરિયાયારં જ્ઞાનદર્શનચારિત્રતપોવીર્યાચારમિતિ . અથ વિસ્તરઃ — અહો બન્ધુવર્ગ- પિતૃમાતૃકલત્રપુત્રાઃ, અયં મદીયાત્મા સાંપ્રતમુદ્ભિન્નપરમવિવેકજ્યોતિસ્સન્ સ્વકીયચિદાનન્દૈકસ્વભાવં પરમાત્માનમેવ નિશ્ચયનયેનાનાદિબન્ધુવર્ગં પિતરં માતરં કલત્રં પુત્રં ચાશ્રયતિ, તેન કારણેન માં મુઞ્ચત યૂયમિતિ ક્ષમિતવ્યં કરોતિ . તતશ્ચ કિં કરોતિ . પરમચૈતન્યમાત્રનિજાત્મતત્ત્વસર્વપ્રકારોપાદેય- રુચિપરિચ્છિત્તિનિશ્ચલાનુભૂતિસમસ્તપરદ્રવ્યેચ્છાનિવૃત્તિલક્ષણતપશ્ચરણસ્વશક્ત્યનવગૂહનવીર્યાચારરૂપં જાનો . ઇસલિયે મૈં તુમસે વિદા લેતા હૂઁ . જિસે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા યહ આત્મા આજ અપને આત્મારૂપી અપને અનાદિબંધુકે પાસ જા રહા હૈ .

અહો ! ઇસ પુરુષકે શરીરકે જનક (પિતા)કે આત્મા ! અહો ! ઇસ પુરુષકે શરીરકી જનની (માતા) કે આત્મા ! ઇસ પુરુષકા આત્મા તુમ્હારે દ્વારા જનિત (ઉત્પન્ન) નહીં હૈ, ઐસા તુમ નિશ્ચયસે જાનો . ઇસલિયે તુમ ઇસ આત્માકો છોડો . જિસે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા યહ આત્મા આજ આત્મારૂપી અપને અનાદિજનકકે પાસ જા રહા હૈ . અહો ! ઇસ પુરુષકે શરીરકી રમણી (સ્ત્રી)કે આત્મા ! તૂ ઇસ પુરુષકે આત્માકો રમણ નહીં કરાતા, ઐસા તૂ નિશ્ચયસે જાન . ઇસલિયે તૂ ઇસ આત્માકો છોડ . જિસે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા યહ આત્મા આજ અપની સ્વાનુભૂતિરૂપી અનાદિ – રમણીકે પાસ જા રહા હૈ . અહો ! ઇસ પુરુષકે શરીરકે પુત્ર આત્મા ! તૂ ઇસ પુરુષકે આત્માકા જન્ય (ઉત્પન્ન કિયા ગયા – પુત્ર) નહીં હૈ, ઐસા તૂ નિશ્ચયસે જાન . ઇસલિયે તૂ ઇસ આત્માકો છોડ . જિસે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ હૈ ઐસા યહ આત્મા આજ આત્મારૂપી અપને અનાદિ જન્યકે પાસ જા રહા હૈ . — ઇસપ્રકાર બડોંસે, સ્ત્રીસે ઔર પુત્રસે અપનેકો છુડાતા હૈ .

(યહાઁ ઐસા સમઝના ચાહિયે કિ જો જીવ મુનિ હોના ચાહતા હૈ વહ કુટુમ્બસે સર્વપ્રકારસે વિરક્ત હી હોતા હૈ . ઇસલિયે કુટુમ્બકી સમ્મતિસે હી મુનિ હોનેકા નિયમ નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર કુટુમ્બકે ભરોસે રહને પર તો, યદિ કુટુમ્બ કિસીપ્રકારસે સમ્મતિ હી નહીં દે તો મુનિ હી નહીં

Page 377 of 513
PDF/HTML Page 410 of 546
single page version

વિમોચયતિ . તથા અહો કાલવિનયોપધાનબહુમાનાનિહ્નવાર્થવ્યંજનતદુભયસમ્પન્નત્વલક્ષણ- જ્ઞાનાચાર, ન શુદ્ધસ્યાત્મનસ્ત્વમસીતિ નિશ્ચયેન જાનામિ, તથાપિ ત્વાં તાવદાસીદામિ યાવત્ત્વત્પ્રસાદાત્ શુદ્ધમાત્માનમુપલભે . અહો નિઃશંકિ તત્વનિઃકાંક્ષિતત્વનિર્વિચિકિત્સત્વનિર્મૂઢ- દૃષ્ટિત્વોપબૃંહણસ્થિતિકરણવાત્સલ્યપ્રભાવનાલક્ષણદર્શનાચાર, ન શુદ્ધસ્યાત્મનસ્ત્વમસીતિ નિશ્ચયેન જાનામિ, તથાપિ ત્વાં તાવદાસીદામિ યાવત્ ત્વત્પ્રસાદાત્ શુદ્ધમાત્માનમુપલભે . અહો મોક્ષમાર્ગપ્રવૃત્તિકારણપંચમહાવ્રતોપેતકાયવાઙ્મનોગુપ્તીર્યાભાષૈષણાદાનનિક્ષેપણપ્રતિષ્ઠાપનસમિતિ- લક્ષણચારિત્રાચાર, ન શુદ્ધસ્યાત્મનસ્ત્વમસીતિ નિશ્ચયેન જાનામિ, તથાપિ ત્વાં તાવદાસીદામિ યાવત્ત્વત્પ્રસાદાત્ શુદ્ધમાત્માનમુપલભે . અહો અનશનાવમૌદર્યવૃત્તિપરિસંખ્યાનરસપરિત્યાગ- વિવિક્તશય્યાસનકાયક્લેશપ્રાયશ્ચિત્તવિનયવૈયાવૃત્ત્યસ્વાધ્યાયધ્યાનવ્યુત્સર્ગલક્ષણતપઆચાર, ન નિશ્ચયપઞ્ચાચારમાચારાદિચરણગ્રન્થકથિતતત્સાધકવ્યવહારપઞ્ચાચારં ચાશ્રયતીત્યર્થઃ . અત્ર યદ્ગોત્રાદિભિઃ સહ ક્ષમિતવ્યવ્યાખ્યાનં કૃતં તદત્રાતિપ્રસંગનિષેધાર્થમ્ . તત્ર નિયમો નાસ્તિ . કથમિતિ ચેત્ . પૂર્વકાલે પ્રચુરેણ ભરતસગરરામપાણ્ડવાદયો રાજાન એવ જિનદીક્ષાં ગૃહ્ણન્તિ, તત્પરિવારમધ્યે યદા કોઽપિ મિથ્યાદૃષ્ટિર્ભવતિ તદા ધર્મસ્યોપસર્ગં કરોતીતિ . યદિ પુનઃ કોઽપિ મન્યતે ગોત્રસમ્મતં કૃત્વા હુઆ જા સકેગા . ઇસપ્રકાર કુટુમ્બકો સમ્મત કરકે હી મુનિત્વકે ધારણ કરનેકા નિયમ ન હોને પર ભી, કુછ જીવોંકે મુનિ હોનેસે પૂર્વ વૈરાગ્યકે કારણ કુટુમ્બકો સમઝાનેકી ભાવનાસે પૂર્વોક્ત પ્રકારકે વચન નિકલતે હૈં . ઐસે વૈરાગ્યકે વચન સુનકર, કુટુમ્બમેં યદિ કોઈ અલ્પસંસારી જીવ હો તો વહ ભી વૈરાગ્યકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .)

(અબ નિમ્ન પ્રકારસે પંચાચારકો અંગીકાર કરતા હૈ :) (જિસપ્રકાર બંધુવર્ગસે વિદા લી, અપનેકો બડોંસે, સ્ત્રી ઔર પુત્રસે છુડાયા) ઉસીપ્રકાર — અહો કાલ, વિનય, ઉપધાન, બહુમાન, અનિહ્નવ, અર્થ, વ્યંજન ઔર તદુભયસંપન્ન જ્ઞાનાચાર ! મૈં યહ નિશ્ચયસે જાનતા હૂઁ કિ ‘તૂ શુદ્ધાત્માકા નહીં હૈ; તથાપિ મૈં તુઝે તબ તક અંગીકાર કરતા હૂઁ જબ તક કિ તેરે પ્રસાદસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કર લૂઁ . અહો નિઃશંકિતત્વ, નિકાંક્ષિતત્વ, નિર્વિચિકિત્સત્વ, નિર્મૂઢદૃષ્ટિત્વ, ઉપબૃંહણ, સ્થિતિકરણ, વાત્સલ્ય ઔર પ્રભાવનાસ્વરૂપ દર્શનાચાર . મૈં યહ નિશ્ચયસે જાનતા હૂઁ કિ તૂ શુદ્ધાત્માકા નહીં હૈ, તથાપિ તુઝે તબ તક અંગીકાર કરતા હૂઁ જબ તક કિ તેરે પ્રસાદસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કર લૂઁ . અહો, મોક્ષમાર્ગમેં પ્રવૃત્તિકે કારણભૂત, પંચમહાવ્રતસહિત કાય – વચન – મનગુપ્તિ ઔર ઈર્યા – ભાષા – એષણ – આદાનનિક્ષેપણ – પ્રતિષ્ઠાપનસમિતિસ્વરૂપ ચારિત્રાચાર ! મૈં યહ નિશ્ચયસે જાનતા હૂઁ કિ તૂ શુદ્ધાત્માકા નહીં હૈ, તથાપિ તુઝે તબ તક અંગીકાર કરતા હૂઁ જબ તક કિ તેરે પ્રસાદસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કર લૂઁ . અહો અનશન, અવમૌદર્ય, વૃત્તિપરિસંખ્યાન, રસપરિત્યાગ, વિવિક્ત પ્ર. ૪૮

Page 378 of 513
PDF/HTML Page 411 of 546
single page version

શુદ્ધસ્યાત્મનસ્ત્વમસીતિ નિશ્ચયેન જાનામિ, તથાપિ ત્વાં તાવદાસીદામિ યાવત્ ત્વત્પ્રસાદાત્ શુદ્ધમાત્માનમુપલભે . અહો સમસ્તેતરાચારપ્રવર્તકસ્વશક્ત્યનિગૂહનલક્ષણવીર્યાચાર, ન શુદ્ધ- સ્યાત્મનસ્ત્વમસીતિ નિશ્ચયેન જાનામિ, તથાપિ ત્વાં તાવદાસીદામિ યાવત્ત્વત્પ્રસાદાત્ શુદ્ધમા- ત્માનમુપલભે . એવં જ્ઞાનદર્શનચારિત્રતપોવીર્યાચારમાસીદતિ ચ ..૨૦૨.. પશ્ચાત્તપશ્ચરણં કરોમિ તસ્ય પ્રચુરેણ તપશ્ચરણમેવ નાસ્તિ, કથમપિ તપશ્ચરણે ગૃહીતેઽપિ યદિ ગોત્રાદિ- મમત્વં કરોતિ તદા તપોધન એવ ન ભવતિ . તથાચોક્ત મ્ — ‘‘જો સકલણયરરજ્જં પુવ્વં ચઇઊણ કુણઇ ય મમત્તિં . સો ણવરિ લિંગધારી સંજમસારેણ ણિસ્સારો’’ ..૨૦૨.. અથ જિનદીક્ષાર્થી ભવ્યો જૈનાચાર્ય- માશ્રયતિ — સમણં નિન્દાપ્રશંસાદિસમચિત્તત્વેન પૂર્વસૂત્રોદિતનિશ્ચયવ્યવહારપઞ્ચાચારસ્યાચરણાચારણ- પ્રવીણત્વાત્ શ્રમણમ્ . ગુણડ્ઢં ચતુરશીતિલક્ષગુણાષ્ટાદશસહસ્રશીલસહકારિકારણોત્તમનિજશુદ્ધાત્માનુભૂતિ- ગુણેનાઢયં ભૃતં પરિપૂર્ણત્વાદ્ગુણાઢયમ્ . કુલરૂવવયોવિસિટ્ઠં લોકદુગુંચ્છારહિતત્વેન જિનદીક્ષાયોગ્યં કુલં શય્યાસન, કાયક્લેશ, પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન ઔર વ્યુત્સર્ગસ્વરૂપ તપાચાર ! મૈં યહ નિશ્ચયસે જાનતા હૂઁ કિ તૂ શુદ્ધાત્મા નહીં હૈ તથાપિ તુઝે તબ તક અંગીકાર કરતા હૂઁ જબ તક તેરે પ્રસાદસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કર લૂઁ ! અહો સમસ્ત ઇતર (વીર્યાચારકે અતિરિક્ત અન્ય) આચારમેં પ્રવૃત્તિ કરાનેવાલી સ્વશક્તિકે અગોપનસ્વરૂપ વીર્યાચાર ! મૈં યહ નિશ્ચયસે જાનતા હૂઁ કિ તૂ શુદ્ધાત્માકા નહીં હૈ, તથાપિ તુઝે તબ તક અંગીકાર કરતા હૂઁ જબ તક કિ તેરે પ્રસાદસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કર લૂઁ — ઇસપ્રકાર જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર તથા વીર્યાચારકો અંગીકાર કરતા હૈ .

(સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ અપને સ્વરૂપકો જાનતા હૈ – અનુભવ કરતા હૈ ઔર અપનેકો અન્ય સમસ્ત વ્યવહારભાવોંસે ભિન્ન જાનતા હૈ . જબસે ઉસે સ્વ – પરકા વિવેકસ્વરૂપ ભેદવિજ્ઞાન પ્રગટ હુઆ થા તભી સે વહ સમસ્ત વિભાવભાવોંકા ત્યાગ કર ચુકા હૈ ઔર તભીસે ઉસને ટંકોત્કીર્ણ નિજભાવ અંગીકાર કિયા હૈ . ઇસલિયે ઉસે ન તો ત્યાગ કરનેકો રહા હૈ ઔર ન કુછ ગ્રહણ

— અંગીકાર કરનેકો રહા હૈ . સ્વભાવદૃષ્ટિકી અપેક્ષાસે ઐસા હોને પર ભી, વહ પર્યાયમેં પૂર્વબદ્ધ કર્મોંકે ઉદયકે નિમિત્તસે અનેક પ્રકારકે વિભાવભાવરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ . ઇસ વિભાવપરિણતિકો પૃથક્ હોતી ન દેખકર વહ આકુલ – વ્યાકુલ ભી નહીં હોતા ઔર વહ સકલ વિભાવપરિણતિકો દૂર કરનેકા પુરુષાર્થ કિયે બિના ભી નહીં કરતા . સકલ વિભાવપરિણતિસે રહિત સ્વભાવદૃષ્ટિકે બલસ્વરૂપ પુરુષાર્થસે ગુણસ્થાનોંકી પરિપાટીકે સામાન્ય ક્રમાનુસાર ઉસકે પ્રથમ અશુભ પરિણતિકી હાનિ હોતી હૈ, ઔર ફિ ર ધીરે ધીરે શુભ પરિણતિ ભી છૂટતી જાતી હૈ . ઐસા હોનેસે વહ શુભરાગકે ઉદયકી ભૂમિકામેં ગૃહવાસકા ઔર કુટુમ્બકા ત્યાગી હોકર વ્યવહારરત્નત્રયરૂપ પંચાચારકો અંગીકાર કરતા હૈ . યદ્યપિ વહ જ્ઞાનભાવસે સમસ્ત શુભાશુભ ક્રિયાઓંકા ત્યાગી હૈ તથાપિ પર્યાયમેં શુભરાગ નહીં છૂટનેસે વહ પૂર્વોક્તપ્રકારસે પંચાચારકો ગ્રહણ કરતા હૈ .) ..૨૦૨..

Page 379 of 513
PDF/HTML Page 412 of 546
single page version

તતો હિ શ્રામણ્યાર્થી પ્રણતોઽનુગૃહીતશ્ચ ભવતિ . તથા હિ — આચરિતાચારિતસમસ્ત- વિરતિપ્રવૃત્તિસમાનાત્મરૂપશ્રામણ્યત્વાત્ શ્રમણં, એવંવિધશ્રામણ્યાચરણાચારણપ્રવીણત્વાત્ ગુણાઢયં, ભણ્યતે . અન્તરઙ્ગશુદ્ધાત્માનુભૂતિજ્ઞાપકં નિર્ગ્રન્થનિર્વિકારં રૂપમુચ્યતે . શુદ્ધાત્મસંવિત્તિવિનાશકારિવૃદ્ધ- બાલયૌવનોદ્રેકજનિતબુદ્ધિવૈકલ્યરહિતં વયશ્ચેતિ . તૈઃ કુલરૂપવયોભિર્વિશિષ્ટત્વાત્ કુલરૂપવયો- વિશિષ્ટમ્ . ઇટ્ઠદરં ઇષ્ટતરં સમ્મતમ્ . કૈઃ . સમણેહિં નિજપરમાત્મતત્ત્વભાવનાસહિતસમચિત્તશ્રમણૈર- ન્યાચાર્યૈઃ . ગણિં એવંવિધગુણવિશિષ્ટં પરમાત્મભાવનાસાધકદીક્ષાદાયકમાચાર્યમ્ . તં પિ પણદો ન કેવલં તમાચાર્યમાશ્રિતો ભવતિ, પ્રણતોઽપિ ભવતિ . કેન રૂપેણ . પડિચ્છ મં હે ભગવન્, અનન્તજ્ઞાનાદિ- જિનગુણસંપત્તિકારણભૂતાયા અનાદિકાલેઽત્યન્તદુર્લભાયા ભાવસહિતજિનદીક્ષાયાઃ પ્રદાનેન પ્રસાદેન માં

અન્વયાર્થ : — [શ્રમણં ] જો શ્રમણ હૈ, [ગુણાઢયં ] ગુણાઢય હૈ, [કુલરૂપવયો વિશિષ્ટં ] કુલ, રૂપ તથા વયસે વિશિષ્ટ હૈ, ઔર [શ્રમણૈઃ ઇષ્ટતરં ] શ્રમણોંકો અતિ ઇષ્ટ હૈ [તમ્ અપિ ગણિનં ] ઐસે ગણીકો [મામ્ પ્રતીચ્છ ઇતિ ] ‘મુઝે સ્વીકાર કરો’ ઐસા કહકર [પ્રણતઃ ] પ્રણત હોતા હૈ (-પ્રણામ કરતા હૈ ) [ચ ] ઔર [અનુગ્રહીતઃ ] અનુગૃહીત હોતા હૈ ..૨૦૩..

ટીકા : — પશ્ચાત્ શ્રામણ્યાર્થી પ્રણત ઔર અનુગૃહીત હોતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર હૈ કિ — આચરણ કરનેમેં ઔર આચરણ કરાનેમેં આનેવાલી સમસ્ત વિરતિકી પ્રવૃત્તિકે ૧સમાન આત્મરૂપ — ઐસે શ્રામણ્યપનેકે કારણ જો ‘શ્રમણ’ હૈ; ઐસે શ્રામણ્યકા આચરણ કરનેમેં ઔર આચરણ કરાનેમેં પ્રવીણ હોનેસે જો ‘ગુણાઢય’ હૈ; સર્વ લૌકિકજનોંકે દ્વારા નિઃશંકતયા સેવા કરને યોગ્ય હોનેસે ઔર કુલક્રમાગત (કુલક્રમસે ઉતર આનેવાલે) ક્રૂરતાદિ દોષોંસે રહિત હોનેસે જો ૧. સમાન = તુલ્ય, બરાબર, એકસા, મિલતા હુઆ . [વિરતિકી પ્રવૃત્તિકે તુલ્ય આત્માકા રૂપ અર્થાત્ વિરતિકી

Page 380 of 513
PDF/HTML Page 413 of 546
single page version

સકલલૌકિકજનનિઃશંક સેવનીયત્વાત્ કુલક્રમાગતક્રૌર્યાદિદોષવર્જિતત્વાચ્ચ કુલવિશિષ્ટં, અન્ત- રંગશુદ્ધરૂપાનુમાપકબહિરંગશુદ્ધરૂપત્વાત્ રૂપવિશિષ્ટં, શૈશવવાર્ધક્યકૃ તબુદ્ધિવિક્લવત્વાભાવા- દ્યૌવનોદ્રેક વિક્રિ યાવિવિક્ત બુદ્ધિત્વાચ્ચ વયોવિશિષ્ટં નિઃશેષિતયથોક્તશ્રામણ્યાચરણાચારણવિષય- પૌરુષેયદોષત્વેન મુમુક્ષુભિરભ્યુપગતતરત્વાત્ શ્રમણૈરિષ્ટતરં ચ ગણિનં શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભ- સાધકમાચાર્યં શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભસિદ્ધયા મામનુગૃહાણેત્યુપસર્પન્ પ્રણતો ભવતિ . એવમિયં તે શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભસિદ્ધિરિતિ તેન પ્રાર્થિતાર્થેન સંયુજ્યમાનોઽનુગૃહીતો ભવતિ ..૨૦૩..

પ્રતીચ્છ સ્વીકુરુ . ચેદિ અણુગહિદો ન કેવલં પ્રણતો ભવતિ, તેનાચાર્યેણાનુગૃહીતઃ સ્વીકૃતશ્ચ ભવતિ . હે ભવ્ય, નિસ્સારસંસારે દુર્લભબોધિં પ્રાપ્ય નિજશુદ્ધાત્મભાવનારૂપયા નિશ્ચયચતુર્વિધારાધનયા મનુષ્યજન્મ સફલં કુર્વિત્યનેન પ્રકારેણાનુગૃહીતો ભવતીત્યર્થઃ ..૨૦૩.. અથ ગુરુણા સ્વીકૃતઃ સન્ કીદૃશો ભવતીત્યુપદિશતિ — ણાહં હોમિ પરેસિં નાહં ભવામિ પરેષામ્ . નિજશુદ્ધાત્મનઃ સકશાત્પરેષાં ભિન્નદ્રવ્યાણાં ‘કુલવિશિષ્ટ હૈ; અંતરંગ શુદ્ધરૂપકા અનુમાન કરાનેવાલા બહિરંગ શુદ્ધરૂપ હોનેસે જો ‘રૂપવિશિષ્ટ’ હૈ, બાલકત્વ ઔર વૃદ્ધત્વસે હોનેવાલી ૧બુદ્ધિવિક્લવતાકા અભાવ હોનેસે તથા ૨યૌવનોદ્રેકકી વિક્રિયાસે રહિત બુદ્ધિ હોનેસે જો ‘વયવિશિષ્ટ’ હૈ; ઔર યથોક્ત શ્રામણ્યકા આચરણ કરને તથા આચરણ કરાને સમ્બન્ધી ૩પૌરુષેય દોષોંકો નિઃશેષતયા નષ્ટ કર દેનેસે મુમુક્ષુઓંકે દ્વારા (પ્રાયશ્ચિત્તાદિકે લિયે) જિનકા બહુઆશ્રય લિયા જાતા હૈ ઇસલિયે જો ‘શ્રમણોંકો અતિઇષ્ટ’ હૈ, ઐસે ગણીકે નિકટ — શુદ્ધાત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકે સાધક આચાર્યકે નિકટ — ‘શુદ્ધાત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધિસે મુઝે અનુગૃહીત કરો’ ઐસા કહકર (શ્રામણ્યાર્થી) જાતા હુઆ પ્રણત હોતા હૈ . ‘ઇસ પ્રકાર યહ તુઝે શુદ્ધાત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધિ’ ઐસા (કહકર) ઉસ ગણીકે દ્વારા (વહ શ્રામણ્યાર્થી) ૪પ્રાર્થિત અર્થસે સંયુક્ત કિયા જાતા હુઆ અનુગૃહીત હોતા હૈ ..૨૦૩..

પશ્ચાત્ વહ કૈસા હોતા હૈ, સો ઉપદેશ કરતે હૈં : — ૧. વિક્લવતા = અસ્થિરતા; વિકલતા . ૨. યૌવનોદ્રેક = યૌવનકા જોશ, યૌવનકી અતિશયતા . ૩. પૌરુષેય = મનુષ્યકે લિયે સંભવિત . ૪. પ્રાર્થિત અર્થ = પ્રાર્થના કરકે માઁગી ગઈ વસ્તુ .

Page 381 of 513
PDF/HTML Page 414 of 546
single page version

તતોઽપિ શ્રામણ્યાર્થી યથાજાતરૂપધરો ભવતિ . તથા હિ — અહં તાવન્ન કિંચિદપિ પરેષાં ભવામિ, પરેઽપિ ન કિંચિદપિ મમ ભવન્તિ, સર્વદ્રવ્યાણાં પરૈઃ સહ તત્ત્વતઃ સમસ્તસમ્બન્ધશૂન્યત્વાત્ . તદિહ ષડ્દ્રવ્યાત્મકે લોકે ન મમ કિંચિદપ્યાત્મનોઽન્યદસ્તીતિ નિશ્ચિતમતિઃ પરદ્રવ્યસ્વસ્વામિસમ્બન્ધનિબન્ધનાનામિન્દ્રિયનોઇન્દ્રિયાણાં જયેન જિતેન્દ્રિયશ્ચ સન્ ધૃતયથાનિષ્પન્નાત્મદ્રવ્યશુદ્ધરૂપત્વેન યથાજાતરૂપધરો ભવતિ ..૨૦૪.. સંબન્ધી ન ભવામ્યહમ્ . ણ મે પરે ન મે સંબન્ધીનિ પરદ્રવ્યાણિ . ણત્થિ મજ્ઝમિહ કિંચિ નાસ્તિ મમેહ કિંચિત્ . ઇહ જગતિ નિજશુદ્ધાત્મનો ભિન્નં કિંચિદપિ પરદ્રવ્યં મમ નાસ્તિ . ઇદિ ણિચ્છિદો ઇતિ નિશ્ચિતમતિર્જાતઃ . જિદિંદો જાદો ઇન્દ્રિયમનોજનિતવિકલ્પજાલરહિતાનન્તજ્ઞાનાદિગુણસ્વરૂપનિજપરમાત્મ- દ્રવ્યાદ્વિપરીતેન્દ્રિયનોઇન્દ્રિયાણાં જયેન જિતેન્દ્રિયશ્ચ સંજાતઃ સન્ જધજાદરૂવધરો યથાજાતરૂપધરઃ, વ્યવહારેણ નગ્નત્વં યથાજાતરૂપં, નિશ્ચયેન તુ સ્વાત્મરૂપં, તદિત્થંભૂતં યથાજાતરૂપં ધરતીતિ યથાજાત- રૂપધરઃ નિર્ગ્રન્થો જાત ઇત્યર્થઃ ..૨૦૪.. અથ તસ્ય પૂર્વસૂત્રોદિતયથાજાતરૂપધરસ્ય નિર્ગ્રન્થસ્યાનાદિ- કાલદુર્લભાયાઃ સ્વાત્મોપલબ્ધિલક્ષણસિદ્ધેર્ગમકં ચિહ્નં બાહ્યાભ્યન્તરલિઙ્ગદ્વયમાદિશતિ — જધજાદરૂવજાદં પૂર્વસૂત્રોક્ત લક્ષણયથાજાતરૂપેણ નિર્ગ્રન્થત્વેન જાતમુત્પન્નં યથાજાતરૂપજાતમ્ . ઉપ્પાડિદકેસમંસુગં

અન્વયાર્થ : — [અહં ] મૈં [પરેષાં ] દૂસરોંકા [ન ભવામિ ] નહીં હૂઁ [પરે મે ન ] પર મેરે નહીં હૈં, [ઇહ ] ઇસ લોકમેં [મમ ] મેરા [કિંચિત્ ] કુછ ભી [ન અસ્તિ ] નહીં હૈ — [ઇતિ નિશ્ચિતઃ ] ઐસા નિશ્ચયવાન્ ઔર [જિતેન્દ્રિયઃ ] જિતેન્દ્રિય હોતા હુઆ [યથાજાતરૂપધરઃ ] યથાજાતરૂપધર (સહજરૂપધારી) [જાતઃ ] હોતા હૈ ..૨૦૪..

ટીકા : — ઔર તત્પશ્ચાત્ શ્રામણ્યાર્થી ૧યથાજાતરૂપધર હોતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર : — ‘પ્રથમ તો મૈં કિંચિત્માત્ર ભી પરકા નહીં હૂઁ, પર ભી કિંચિત્માત્ર મેરે નહીં હૈં, ક્યોંકિ સમસ્ત દ્રવ્ય ૨તત્ત્વતઃ પરકે સાથ સમસ્ત સમ્બન્ધ રહિત હૈં; ઇસલિયે ઇસ ષડ્દ્રવ્યાત્મક લોકમેં આત્માસે અન્ય કુછ ભી મેરા નહીં હૈ;’ — ઇસપ્રકાર નિશ્ચિત મતિવાલા (વર્તતા હુઆ) ઔર પરદ્રવ્યોંકે સાથ સ્વ – સ્વામિસંબંધ જિનકા આધાર હૈ ઐસી ઇન્દ્રિયોં ઔર નો – ઇન્દ્રિયોંકે જયસે જિતેન્દ્રિય હોતા હુઆ વહ (શ્રામણ્યાર્થી) આત્મદ્રવ્યકા ૩યથાનિષ્પન્ન શુદ્ધરૂપ ધારણ કરનેસે યથાજાતરૂપધર હોતા હૈ ..૨૦૪.. ૧. યથાજાતરૂપધર = (આત્માકા) જૈસા, મૂલભૂત રૂપ હૈ વૈસા (-સહજ, સ્વાભાવિક) રૂપ ધારણ કરનેવાલા . ૨. તત્ત્વતઃ = વાસ્તવમેં; તત્ત્વકી દૃષ્ટિસે; પરમાર્થતઃ . ૩. યથાનિષ્પન્ન = જૈસા બના હુઆ હૈ વૈસા, સહજ, સ્વાભાવિક .

Page 382 of 513
PDF/HTML Page 415 of 546
single page version

અથૈતસ્ય યથાજાતરૂપધરત્વસ્યાસંસારાનભ્યસ્તત્વેનાત્યન્તમપ્રસિદ્ધસ્યાભિનવાભ્યાસ- કૌશલોપલભ્યમાનાયાઃ સિદ્ધેર્ગમકં બહિરંગાન્તરંગલિંગદ્વૈતમુપદિશતિ —

અબ, અનાદિ સંસારસે અનભ્યસ્ત હોનેસે જો અત્યન્ત અપ્રસિદ્ધ હૈ ઔર ૧અભિનવ અભ્યાસમેં કૌશલ્ય દ્વારા જિસકી સિદ્ધિ ઉપલબ્ધ હોતી હૈ ઐસે ઇસ યથાજાતરૂપધરપનેકે બહિરંગ ઔર અંતરંગ દો લિંગોંકા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યથાજાતરૂપજાતમ્ ] જન્મસમયકે રૂપ જૈસા રૂપવાલા, [ઉત્પાટિતકેશશ્મશ્રુકં ] સિર ઔર ડાઢી – મૂછકે બાલોંકા લોંચ કિયા હુઆ, [શુદ્ધં ] શુદ્ધ (અકિંચન), [હિંસાદિતઃ રહિતમ્ ] હિંસાદિસે રહિત ઔર [અપ્રતિકર્મ ] પ્રતિકર્મ (શારીરિક શ્રૃંગાર)સે રહિત — [લિંગં ભવતિ ] ઐસા (શ્રામણ્યકા બહિરંગ) લિંગ હૈ ..૨૦૫ -૨૦૬.. ૧. અભિનવ = બિલકુલ નયા . (અનાદિ સંસારસે અનભ્યસ્ત યથાજાતરૂપધરપના અભિનવ અભ્યાસમેં પ્રવીણતાકે

Page 383 of 513
PDF/HTML Page 416 of 546
single page version

આત્મનો હિ તાવદાત્મના યથોદિતક્રમેણ યથાજાતરૂપધરસ્ય જાતસ્યાયથાજાતરૂપ- ધરત્વપ્રત્યયાનાં મોહરાગદ્વેષાદિભાવાનાં ભવત્યેવાભાવઃ, તદભાવાત્તુ તદ્ભાવભાવિનો નિવસન- ભૂષણધારણસ્ય મૂર્ધજવ્યંજનપાલનસ્ય સકિંચનત્વસ્ય સાવદ્યયોગયુક્તત્વસ્ય શરીરસંસ્કાર- કરણત્વસ્ય ચાભાવાદ્યથાજાતરૂપત્વમુત્પાટિતકેશશ્મશ્રુત્વં શુદ્ધત્વં હિંસાદિરહિતત્વમપ્રતિકર્મત્વં ચ ભવત્યેવ, તદેતદ્બહિરંગ લિંગમ્ . તથાત્મનો યથાજાતરૂપધરત્વાપસારિતાયથાજાતરૂપધરત્વપ્રત્યય- મોહરાગદ્વેષાદિભાવાનામભાવાદેવ તદ્ભાવભાવિનો મમત્વકર્મપ્રકમપરિણામસ્ય શુભાશુભોપરક્તો- દ્રવ્યલિઙ્ગં જ્ઞાતવ્યમિતિ પ્રથમગાથા ગતા .. મુચ્છારંભવિમુક્કં પરદ્રવ્યકાઙ્ક્ષારહિતનિર્મોહપરમાત્મજ્યોતિ- ર્વિલક્ષણા બાહ્યદ્રવ્યે મમત્વબુદ્ધિર્મૂર્ચ્છા ભણ્યતે, મનોવાક્કાયવ્યાપારરહિતચિચ્ચમત્કારપ્રતિપક્ષભૂત આરમ્ભો વ્યાપારસ્તાભ્યાં મૂર્ચ્છારમ્ભાભ્યાં વિમુક્તં મૂર્ચ્છારમ્ભવિમુક્ત મ્ . જુત્તં ઉવઓગજોગસુદ્ધીહિં નિર્વિકારસ્વ- સંવેદનલક્ષણ ઉપયોગઃ, નિર્વિકલ્પસમાધિર્યોગઃ, તયોરુપયોગયોગયોઃ શુદ્ધિરુપયોગયોગશુદ્ધિસ્તયા યુક્ત મ્ . ણ પરાવેક્ખં નિર્મલાનુભૂતિપરિણતેઃ પરસ્ય પરદ્રવ્યસ્યાપેક્ષયા રહિતં, ન પરાપેક્ષમ્ . અપુણબ્ભવકારણં પુનર્ભવવિનાશકશુદ્ધાત્મપરિણામાવિપરીતાપુનર્ભવસ્ય મોક્ષસ્ય કારણમપુનર્ભવકારણમ્ . જેણ્હં જિનસ્ય સંબન્ધીદં જિનેન પ્રોક્તં વા જૈનમ્ . એવં પઞ્ચવિશેષણવિશિષ્ટં ભવતિ . કિમ્ . લિંગં ભાવલિઙ્ગમિતિ . ઇતિ

[મૂર્ચ્છારમ્ભવિયુક્તમ્ ] મૂર્ચ્છા (મમત્વ) ઔર આરમ્ભ રહિત, [ઉપયોગયોગશુદ્ધિભ્યાં યુક્તં ] ઉપયોગ ઔર યોગકી શુદ્ધિસે યુક્ત તથા [ન પરાપેક્ષં ] પરકી અપેક્ષાસે રહિત — ઐસા [જૈનં ] જિનેન્દ્રદેવકથિત [લિંગમ્ ] (શ્રામણ્યકા અંતરંગ) લિંગ હૈ [અપુનર્ભવકારણમ્ ] જો કિ મોક્ષકા કારણ હૈ .

ટીકા : — પ્રથમ તો અપનેસે, યથોક્તક્રમસે ૧યથાજાતરૂપધર હુએ આત્માકે ૨અયથાજાતરૂપધરપનેકે કારણભૂત મોહરાગદ્વેષાદિભાવોંકા અભાવ હોતા હી હૈ; ઔર ઉનકે અભાવકે કારણ, જો કિ ઉનકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં ઐસે (૧) વસ્ત્રાભૂષણકા ધારણ, (૨) સિર ઔર ડાઢી – મૂછોંકે બાલોંકા રક્ષણ, (૩) સકિંચનત્વ, (૪) સાવદ્યયોગસે યુક્તતા તથા (૫) શારીરિક સંસ્કારકા કરના, ઇન (પાઁચોં) કા અભાવ હોતા હૈ; જિસસે (ઉસ આત્માકે) (૧) જન્મસમયકે રૂપ જૈસા રૂપ, (૨) સિર ઔર ડાઢી – મૂછકે બાલોંકા લોંચ, (૩) શુદ્ધત્વ, (૪) હિંસાદિરહિતતા તથા (૫) અપ્રતિકર્મત્વ (શારીરિક શ્રૃંગાર – સંસ્કારકા અભાવ) હોતા હી હૈ . ઇસલિયે યહ બહિરંગ લિંગ હૈ .

ઔર ફિ ર, આત્માકે યથાજાતરૂપધરપનેસે દૂર કિયા ગયા જો અયથાજાતરૂપધરપના, ઉસકે કારણભૂત મોહરાગદ્વેષાદિભાવોંકા અભાવ હોનેસે હી જો ઉનકે સદ્ભાવમેં હોતે હૈં ઐસે જો ૧. યથાજાતરૂપધર = (આત્માકા) સહજરૂપ ધારણ કરનેવાલા . ૨. અયથાજાતરૂપધર = (આત્માકા) અસહજરૂપ ધારણ કરનેવાલા . ૩. સકિંચન = જિસકે પાસ કુછ ભી (પરિગ્રહ) હો ઐસા .

Page 384 of 513
PDF/HTML Page 417 of 546
single page version

પયોગતત્પૂર્વકતથાવિધયોગાશુદ્ધિયુક્તત્વસ્ય પરદ્રવ્યસાપેક્ષત્વસ્ય ચાભાવાન્મૂર્ચ્છારમ્ભવિયુક્તત્વ- મુપયોગયોગશુદ્ધિયુક્તત્વમપરાપેક્ષત્વં ચ ભવત્યેવ, તદેતદન્તરંગ લિંગમ્ ..૨૦૫.૨૦૬..

અથૈતદુભયલિંગમાદાયૈતદેતત્કૃત્વા ચ શ્રમણો ભવતીતિ ભવતિક્રિયાયાં બન્ધુવર્ગપ્રચ્છન- ક્રિયાદિશેષસકલક્રિયાણાં ચૈકકર્તૃકત્વમુદ્યોતયન્નિયતા શ્રામણ્યપ્રતિપત્તિર્ભવતીત્યુપદિશતિ —

અબ (શ્રામણ્યાર્થી) ઇન દોનોં લિંગોંકો ગ્રહણ કરકે ઔર ઇતના – ઇતના કરકે શ્રમણ હોતા હૈ — ઇસપ્રકાર ૩ભવતિક્રિયામેં, બંધુવર્ગસે વિદા લેનેરૂપ ક્રિયાસે લેકર શેષ સભી ક્રિયાઓંકા એક કર્તા દિખલાતે હુએ, ઇતનેસે (અર્થાત્ ઇતના કરનેસે) શ્રામણ્યકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ, ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [પરમેણ ગુરુણા ] પરમ ગુરુકે દ્વારા પ્રદત્ત [તદપિ લિંગમ્ ] ઉન દોનોં લિંગોંકો [આદાય ] ગ્રહણ કરકે, [સં નમસ્કૃત્ય ] ઉન્હેં નમસ્કાર કરકે [સવ્રતાં ક્રિયાં શ્રુત્વા ] વ્રત સહિત ક્રિયાકો સુનકર [ઉપસ્થિતઃ ] ઉપસ્થિત (આત્માકે સમીપ સ્થિત) હોતા હુઆ [સઃ ] વહ [શ્રમણઃ ભવતિ ] શ્રમણ હોતા હૈ ..૨૦૭.. ૧. કર્મપ્રક્રમ = કામકો અપને ઊ પર લેના; કામમેં યુક્ત હોના, કામકી વ્યવસ્થા . ૨. તત્પૂર્વક = ઉપરક્ત (મલિન) ઉપયોગપૂર્વક . ૩. ભવતિક્રિયા = હોનેરૂપ ક્રિયા .

Page 385 of 513
PDF/HTML Page 418 of 546
single page version

તતોઽપિ શ્રમણો ભવિતુમિચ્છન્ લિંગદ્વૈતમાદત્તે, ગુરું નમસ્યતિ, વ્રતક્રિયે શૃણોતિ, અથોપતિષ્ઠતે; ઉપસ્થિતશ્ચ પર્યાપ્તશ્રામણ્યસામગ્રીકઃ શ્રમણો ભવતિ . તથા હિ — તત ઇદં યથાજાતરૂપધરત્વસ્ય ગમકં બહિરંગમન્તરંગમપિ લિંગં પ્રથમમેવ ગુરુણા પરમેણાર્હદ્ભટ્ટારકેણ તદાત્વે ચ દીક્ષાચાર્યેણ તદાદાનવિધાનપ્રતિપાદકત્વેન વ્યવહારતો દીયમાનત્વાદ્દત્તમાદાનક્રિયયા સમ્ભાવ્ય તન્મયો ભવતિ . તતો ભાવ્યભાવકભાવપ્રવૃત્તેતરેતરસંવલનપ્રત્યસ્તમિતસ્વપરવિભાગત્વેન દત્તસર્વસ્વમૂલોત્તરપરમગુરુનમસ્ક્રિયયા સમ્ભાવ્ય ભાવસ્તવવન્દનામયો ભવતિ . તતઃ સર્વસાવદ્ય- યોગપ્રત્યાખ્યાનલક્ષણૈકમહાવ્રતશ્રવણાત્મના શ્રુતજ્ઞાનેન સમયે ભવન્તમાત્માનં જાનન્ સામાયિક- ગુરુણા પરમેણ દિવ્યધ્વનિકાલે પરમાગમોપદેશરૂપેણાર્હદ્ભટ્ટારકેણ, દીક્ષાકાલે તુ દીક્ષાગુરુણા . લિઙ્ગગ્રહણાનન્તરં તં ણમંસિત્તા તં ગુરું નમસ્કૃત્ય, સોચ્ચા તદનન્તરં શ્રુત્વા . કામ્ . કિરિયં ક્રિયાં બૃહત્પ્રતિક્રમણામ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . સવદં સવ્રતાં વ્રતારોપણસહિતામ્ . ઉવટ્ઠિદો તતશ્ચોપસ્થિતઃ સ્વસ્થઃ સન્ હોદિ સો સમણો સ પૂર્વોક્તસ્તપોધન ઇદાનીં શ્રમણો ભવતીતિ . ઇતો વિસ્તરઃ — પૂર્વોક્ત લિઙ્ગદ્વય- ગ્રહણાનન્તરં પૂર્વસૂત્રોક્તપઞ્ચાચારમાશ્રયતિ, તતશ્ચાનન્તજ્ઞાનાદિગુણસ્મરણરૂપેણ ભાવનમસ્કારેણ તથૈવ તદ્ગુણપ્રતિપાદકવચનરૂપેણ દ્રવ્યનમસ્કારેણ ચ ગુરું નમસ્કરોતિ . તતઃ પરં સમસ્તશુભાશુભપરિણામ- નિવૃત્તિરૂપં સ્વસ્વરૂપે નિશ્ચલાવસ્થાનં પરમસામાયિકવ્રતમારોહતિ સ્વીકરોતિ . મનોવચનકાયૈઃ કૃતકારિતાનુમતૈશ્ચ જગત્ત્રયે કાલત્રયેઽપિ સમસ્તશુભાશુભકર્મભ્યો ભિન્ના નિજશુદ્ધાત્મપરિણતિલક્ષણા યા તુ ક્રિયા સા નિશ્ચયેન બૃહત્પ્રતિક્રમણા ભણ્યતે . વ્રતારોપણાનન્તરં તાં ચ શૃણોતિ . તતો

ટીકા : — તત્પશ્ચાત્ શ્રમણ હોનેકા ઇચ્છુક દોનોં લિંગોંકો ગ્રહણ કરતા હૈ, ગુરુકો નમસ્કાર કરતા હૈ, વ્રત તથા ક્રિયાકો સુનતા હૈ ઔર ઉપસ્થિત હોતા હૈ; ઉપસ્થિત હોતા હુઆ શ્રામણ્યકી સામગ્રી પર્યાપ્ત (પરિપૂર્ણ) હોનેસે શ્રમણ હોતા હૈ . વહ ઇસપ્રકાર : —

પરમ ગુરુ — પ્રથમ હી અર્હંતભટ્ટારક ઔર ઉસ સમય (દીક્ષાકાલમેં) દીક્ષાચાર્ય — ઇસ યથાજાતરૂપધરત્વકે સૂચક બહિરંગ તથા અંતરંગ લિંગકે ગ્રહણકી – વિધિકે પ્રતિપાદક હોનેસે, વ્યવહારસે ઉસ લિંગકે દેનેવાલે હૈં . ઇસપ્રકાર ઉનકે દ્વારા દિયે ગયે ઉન લિંગોંકો ગ્રહણ ક્રિયાકે દ્વારા સંભાવિત – સમ્માનિત કરકે (શ્રામણ્યાર્થી) તન્મય હોતા હૈ . ઔર ફિ ર જિન્હોંને સર્વસ્વ દિયા હૈ ઐસે ૧મૂલ ઔર ઉત્તર પરમગુરુકો, ૨ભાવ્યભાવકતાકે કારણ પ્રવર્તિત ✽ઇતરેતરમલિનકે કારણ જિસમેંસે સ્વ – પરકા વિભાગ અસ્ત હો ગયા હૈ ઐસી નમસ્કાર ક્રિયાકે દ્વારા સંભાવિત કરકે – સમ્માનિત કરકે ૩ભાવસ્તુતિ વન્દનામય હોતા હૈ . પશ્ચાત્ સર્વ સાવદ્યયોગકે પ્રત્યાખ્યાનસ્વરૂપ ૧. મૂલ પરમગુરુ અર્હન્તદેવ તથા ઉત્તરપરમગુરુ દીક્ષાચાર્યકે પ્રતિ અત્યન્ત આરાધ્યભાવકે કારણ આરાધ્ય પરમગુરુ

ઔર આરાધક ઐસે નિજકા ભેદ અસ્ત હો જાતા હૈ . ૨. ભાવ્ય ઔર ભાવકકે અર્થકે લિયે દેખો પૃષ્ઠ ૮ કા પાદ ટિપ્પણ . ✽ઇસકા સ્પષ્ટીકરણ પ્રથમકી ૫ ગાથાઓંકે ટીપ્પણ પત્રમેં દેખિયે . ૩. ભાવસ્તુતિવન્દનામય = ભાવસ્તુતિમય ઔર ભાવવન્દનામય . પ્ર. ૪૯

Page 386 of 513
PDF/HTML Page 419 of 546
single page version

મધિરોહતિ . તતઃ પ્રતિક્રમણાલોચનપ્રત્યાખ્યાનલક્ષણક્રિયાશ્રવણાત્મના શ્રુતજ્ઞાનેન ત્રૈકાલિક- કર્મભ્યો વિવિચ્યમાનમાત્માનં જાનન્નતીતપ્રત્યુત્પન્નાનુપસ્થિતકાયવાઙ્મનઃકર્મવિવિક્ત ત્વમધિ- રોહતિ . તતઃ સમસ્તાવદ્યકર્માયતનં કાયમુત્સૃજ્ય યથાજાતરૂપં સ્વરૂપમેકમેકાગ્રેણાલમ્બ્ય વ્યવ- તિષ્ઠમાન ઉપસ્થિતો ભવતિ . ઉપસ્થિતસ્તુ સર્વત્ર સમદૃષ્ટિત્વાત્ સાક્ષાચ્છ્રમણો ભવતિ ..૨૦૭..

નિર્વિકલ્પસમાધિબલેન કાયમુત્સૃજ્યોપસ્થિતો ભવતિ . તતશ્ચૈવં પરિપૂર્ણશ્રમણસામગ્યાં સત્યાં પરિપૂર્ણ- શ્રમણો ભવતીત્યર્થઃ ..૨૦૭.. એવં દીક્ષાભિમુખપુરુષસ્ય દીક્ષાવિધાનકથનમુખ્યત્વેન પ્રથમસ્થલે એક મહાવ્રતકો સુનનેરૂપ શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા સમયમેં પરિણમિત હોતે હુએ આત્માકો જાનતા હુઆ ૧સામાયિકમેં આરૂઢ હોતા હૈ . પશ્ચાત્ ૨પ્રતિક્રમણ – આલોચના – પ્રત્યાખ્યાન – સ્વરૂપ ક્રિયાકો સુનનેરૂપ શ્રુતજ્ઞાનકે દ્વારા ત્રૈકાલિક કર્મોંસે વિવિક્ત (ભિન્ન) કિયે જાનેવાલે આત્માકો જાનતા હુઆ, અતીત – અનાગત – વર્તમાન, મન – વચન – કાયસંબંધી કર્મોંસે વિવિક્તતા (ભિન્નતા)મેં આરૂઢ હોતા હૈ . પશ્ચાત્ સમસ્ત સાવદ્ય કર્મોંકે ૩આયતનભૂત કાયકા ઉત્સર્ગ (ઉપેક્ષા) કરકે યથાજાતરૂપવાલે સ્વરૂપકો, એકકો એકાગ્રતયા અવલમ્બિત કરકે રહતા હુઆ, ઉપસ્થિત હોતા હૈ . ઔર ઉપસ્થિત હોતા હુઆ, સર્વત્ર સમદૃષ્ટિપનેકે કારણ સાક્ષાત્ શ્રમણ હોતા હૈ ..૨૦૭..

અવિચ્છિન્ન સામાયિકમેં આરૂઢ હુઆ હોને પર ભી શ્રમણ કદાચિત્ છેદોપસ્થાપનાકે યોગ્ય હૈ, ઐસા અબ ઉપદેશ કરતે હૈં : — ૧. સમયમેં (આત્મદ્રવ્યમેં, નિજદ્રવ્યસ્વભાવમેં) પરિણમિત હોના સો સામાયિક હૈ ૨. અતીત – વર્તમાન – અનાગત કાય – વચન – મનસંબંધી કર્મોંસે ભિન્ન નિજશુદ્ધાત્મપરિણતિ વહ પ્રતિક્રમણ –

Page 387 of 513
PDF/HTML Page 420 of 546
single page version

સર્વસાવદ્યયોગપ્રત્યાખ્યાનલક્ષણૈકમહાવ્રતવ્યક્તિવશેન હિંસાનૃતસ્તેયાબ્રહ્મપરિગ્રહવિરત્યા- ત્મકં પંચતયં વ્રતં, તત્પરિકરશ્ચ પંચતયી સમિતિઃ પંચતય ઇન્દ્રિયરોધો લોચઃ ષટ્તયમા- વશ્યકમચેલક્યમસ્નાનં ક્ષિતિશયનમદન્તધાવનં સ્થિતિભોજનમેકભક્તશ્ચૈવં એતે નિર્વિકલ્પ- ગાથાસપ્તકં ગતમ્ . અથ નિર્વિકલ્પસામાયિકસંયમે યદા ચ્યુતો ભવતિ તદા સવિકલ્પં છેદોપસ્થાપન- ચારિત્રમારોહતીતિ પ્રતિપાદયતિ — વદસમિદિંદિયરોધો વ્રતાનિ ચ સમિતયશ્ચેન્દ્રિયરોધશ્ચ વ્રતસમિતીન્દ્રય- રોધઃ . લોચાવસ્સયં લોચશ્ચાવશ્યકાનિ ચ લોચાવશ્યકં, ‘‘સમાહારસ્યૈકવચનમ્’’ . અચેલમણ્હાણં ખિદિસયણમદંતવણં ઠિદિભોયણમેગભત્તં ચ અચેલકાસ્નાનક્ષિતિશયનાદન્તધાવનસ્થિતિભોજનૈકભક્તાનિ . એદે ખલુ મૂલગુણા સમણાણં જિણવરેહિં પણ્ણત્તા એતે ખલુ સ્ફુ ટં અષ્ટાવિંશતિમૂલગુણાઃ શ્રમણાનાં જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તાઃ . તેસુ પમત્તો સમણો છેદોવટ્ઠાવગો હોદિ તેષુ મૂલગુણેષુ યદા પ્રમત્તઃ ચ્યુતો ભવતિ . સઃ કઃ . શ્રમણસ્તપોધનસ્તદાકાલે છેદોપસ્થાપકો ભવતિ . છેદે વ્રતખણ્ડને સતિ પુનરપ્યુપસ્થાપકશ્છેદોપસ્થાપક ઇતિ . તથાહિ — નિશ્ચયેન મૂલમાત્મા, તસ્ય કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તગુણા મૂલગુણાસ્તે ચ નિર્વિકલ્પસમાધિરૂપેણ

અન્વયાર્થ : — [વ્રતસમિતીન્દ્રિયરોધઃ ] વ્રત, સમિતિ, ઇન્દ્રિયરોધ, [લોચાવશ્યકમ્ ] લોચ, આવશ્યક, [અચેલમ્ ] અચેલપના, [અસ્નાનં ] અસ્નાન, [ક્ષિતિશયનમ્ ] ભૂમિશયન, [અદંતધાવનં ] અદંતધાવન, [સ્થિતિભોજનમ્ ] ખડે – ખડે ભોજન, [ચ ] ઔર [એકભક્તં ] એકબાર આહાર — [એતે ] યે [ખલુ ] વાસ્તવમેં [શ્રમણાનાં મૂલગુણાઃ ] શ્રમણોંકે મૂલગુણ [જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તાઃ ] જિનવરોંને કહે હૈં; [તેષુ ] ઉનમેં [પ્રમત્તઃ ] પ્રમત્ત હોતા હુઆ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [છેદોપસ્થાપકઃ ભવતિ ] છેદોપસ્થાપક હોતા હૈ ..૨૦૮ -૨૦૯..

ટીકા : — સર્વ સાવદ્યયોગકે પ્રત્યાખ્યાનસ્વરૂપ એક મહાવ્રતકી વ્યક્તિયાઁ (વિશેષ, પ્રગટતાએઁ) હોનેસે હિંસા, અસત્ય, ચોરી, અબ્રહ્મ ઔર પરિગ્રહકી વિરતિસ્વરૂપ પાઁચ પ્રકારકે વ્રત તથા ઉસકી ૧પરિકરભૂત પાઁચ પ્રકારકી સમિતિ, પાઁચ પ્રકારકા ઇન્દ્રિયરોધ, લોચ, છહ પ્રકારકે આવશ્યક, ૨અચેલપના, અસ્નાન, ભૂમિશયન, અદંતધાવન (દાતુન ન કરના), ખડે – ખડે ભોજન, ઔર એકબાર આહાર — ઇસપ્રકાર યે (અટ્ઠાઈસ) નિર્વિકલ્પ સામાયિકસંયમકે વિકલ્પ (ભેદ) ૧. પરિકર = અનુસરણ કરનેવાલા સમુદાય; અનુચરસમૂહ; [સમિતિ, ઇન્દ્રિયરોધ, ઇત્યાદિ પાંચ વ્રતોંકે પીછે –

પીછે હોતે હી હૈં, ઇસલિયે સમિતિ ઇત્યાદિ ગુણ પાઁચ વ્રતોંકા પરિકર અર્થાત્ અનુચર સમૂહ હૈ] .] ૨. અચેલપના = વસ્ત્રરહિતપના, દિગમ્બરપના .