Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 210-222.

Page 388 of 513
PDF/HTML Page 421 of 546
single page version

સામાયિકસંયમવિકલ્પત્વાત્ શ્રમણાનાં મૂલગુણા એવ . તેષુ યદા નિર્વિકલ્પસામાયિક-

સંયમાધિરૂઢત્વેનાનભ્યસ્તવિકલ્પત્વાત્પ્રમાદ્યતિ તદા કેવલકલ્યાણમાત્રાર્થિનઃ કુણ્ડલવલયાંગુલી-
યાદિપરિગ્રહઃ કિલ શ્રેયાન્, ન પુનઃ સર્વથા કલ્યાણલાભ એવેતિ સમ્પ્રધાર્ય વિકલ્પેનાત્માન-
મુપસ્થાપયન્ છેદોપસ્થાપકો ભવતિ ..૨૦૮ . ૨૦૯..

અથાસ્ય પ્રવ્રજ્યાદાયક ઇવ છેદોપસ્થાપકઃ પરોઽપ્યસ્તીત્યાચાર્યવિકલ્પપ્રજ્ઞાપન-

દ્વારેણોપદિશતિ —

લિંગગ્ગહણે તેસિં ગુરુ ત્તિ પવ્વજ્જદાયગો હોદિ .

છેદેસૂવટ્ઠવગા સેસા ણિજ્જાવગા સમણા ..૨૧૦..

પરમસામાયિકાભિધાનેન નિશ્ચયૈકવ્રતેન મોક્ષબીજભૂતેન મોક્ષે જાતે સતિ સર્વે પ્રકટા ભવન્તિ . તેન

કારણેન તદેવ સામાયિકં મૂલગુણવ્યક્તિકારણત્વાત્ નિશ્ચયમૂલગુણો ભવતિ . યદા પુનર્નિર્વિકલ્પસમાધૌ

સમર્થો ન ભવત્યયં જીવસ્તદા યથા કોઽપિ સુવર્ણાર્થી પુરુષઃ સુવર્ણમલભમાનસ્તપર્યાયાનપિ કુણ્ડલાદીન્
ગૃહ્ણાતિ, ન ચ સર્વથા ત્યાગં કરોતિ; તથાયં જીવોઽપિ નિશ્ચયમૂલગુણાભિધાનપરમસમાધ્યભાવે
છેદોપસ્થાનં ચારિત્રં ગૃહ્ણાતિ . છેદે સત્યુપસ્થાપનં છેદોપસ્થાપનમ્ . અથવા છેદેન વ્રતભેદેનોપસ્થાપનં

છેદોપસ્થાપનમ્ . તચ્ચ સંક્ષેપેણ પઞ્ચમહાવ્રતરૂપં ભવતિ . તેષાં વ્રતાનાં ચ રક્ષણાર્થં પશ્ચસમિત્યાદિભેદેન

પુનરષ્ટાવિંશતિમૂલગુણભેદા ભવન્તિ . તેષાં ચ મૂલગુણાનાં રક્ષણાર્થં દ્વાવિંશતિપરીષહજયદ્વાદશવિધ-

તપશ્ચરણભેદેન ચતુસ્ત્રિંશદુત્તરગુણા ભવન્તિ . તેષાં ચ રક્ષણાર્થં દેવમનુષ્યતિર્યગચેતનકૃતચતુર્વિધોપસર્ગ-

જયદ્વાદશાનુપ્રેક્ષાભાવનાદયશ્ચેત્યભિપ્રાયઃ ..૨૦૮.૨૦૯.. એવં મૂલોત્તરગુણકથનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે

હોનેસે શ્રમણોંકે મૂલગુણ હી હૈં . જબ (શ્રમણ) નિર્વિકલ્પ સામાયિકસંયમમેં આરૂઢતાકે કારણ

જિસમેં વિકલ્પોંકા અભ્યાસ (સેવન) નહીં હૈ ઐસી દશામેંસે ચ્યુત હોતા હૈ, તબ
‘કેવલસુવર્ણમાત્રકે અર્થીકો કુણ્ડલ, કંકણ, અંગૂઠી આદિકો ગ્રહણ કરના (ભી) શ્રેય હૈ,
કિન્તુ ઐસા નહીં હૈ કિ (કુણ્ડલ ઇત્યાદિકા ગ્રહણ કભી ન કરકે) સર્વથા સ્વર્ણકી હી પ્રાપ્તિ
કરના હી શ્રેય હૈ’ ઐસા વિચાર કરકે મૂલગુણોંમેં વિકલ્પરૂપસે (ભેદરૂપસે) અપનેકો સ્થાપિત
કરતા હુઆ છેદોપસ્થાપક હોતા હૈ ..૨૦૮ – ૨૦૯..

અબ ઇનકે (શ્રમણકે) પ્રવ્રજ્યાદાયકકી ભાઁતિ છેદોપસ્થાપક પર (દૂસરા) ભી હોતા હૈ

ઐસા, આચાર્યકે ભેદોંકે પ્રજ્ઞાપન દ્વારા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

જે લિંગગ્રહણે સાધુપદ દેનાર તે ગુરુ જાણવા;
છેદદ્વયે સ્થાપન કરે તે શેષ મુનિ નિર્યાપકા. ૨૧૦.

Page 389 of 513
PDF/HTML Page 422 of 546
single page version

લિઙ્ગગ્રહણે તેષાં ગુરુરિતિ પ્રવ્રજ્યાદાયકો ભવતિ .

છેદયોરુપસ્થાપકાઃ શેષા નિર્યાપકાઃ શ્રમણાઃ ..૨૧૦..

યતો લિંગગ્રહણકાલે નિર્વિકલ્પસામાયિકસંયમપ્રતિપાદકત્વેન યઃ કિલાચાર્યઃ

પ્રવ્રજ્યાદાયકઃ સ ગુરુઃ, યઃ પુનરનન્તરં સવિકલ્પચ્છેદોપસ્થાપનસંયમપ્રતિપાદકત્વેન છેદં
પ્રત્યુપસ્થાપકઃ સ નિર્યાપકઃ, યોઽપિ છિન્નસંયમપ્રતિસન્ધાનવિધાનપ્રતિપાદકત્વેન છેદે
સત્યુપસ્થાપકઃ સોઽપિ નિર્યાપક એવ . તતશ્છેદોપસ્થાપકઃ પરોઽપ્યસ્તિ ..૨૧૦..

સૂત્રદ્વયં ગતમ્ . અથાસ્ય તપોધનસ્ય પ્રવ્રજ્યાદાયક ઇવાન્યોઽપિ નિર્યાપકસંજ્ઞો ગુરુરસ્તિ ઇતિ

ગુરુવ્યવસ્થાં નિરૂપયતિ — લિંગગ્ગહણે તેસિં લિઙ્ગગ્રહણે તેષાં તપોધનાનાં ગુરુ ત્તિ હોદિ ગુરુર્ભવતીતિ . સ

કઃ . પવ્વજ્જદાયગો નિર્વિકલ્પસમાધિરૂપપરમસામાયિકપ્રતિપાદકો યોઽસૌ પ્રવ્રજ્યાદાયકઃ સ એવ

દીક્ષાગુરુઃ, છેદેસુ અ વટ્ટગા છેદયોશ્ચ વર્તકાઃ યે સેસા ણિજ્જાવગા સમણા તે શેષાઃ શ્રમણા નિર્યાપકા ભવન્તિ

શિક્ષાગુરવશ્ચ ભવન્તીતિ . અયમત્રાર્થઃ — નિર્વિકલ્પસમાધિરૂપસામાયિકસ્યૈકદેશેન ચ્યુતિરેકદેશચ્છેદઃ,

અન્વયાર્થ : — [લિંગગ્રહણે ] લિંગગ્રહણકે સમય [પ્રવ્રજ્યાદાયકઃ ભવતિ ] જો

પ્રવ્રજ્યા (દીક્ષા) દાયક હૈં વહ [તેષાં ગુરુઃ ઇતિ ] ઉનકે ગુરુ હૈં ઔર [છેદયોંઃ ઉપસ્થાપકાઃ ]
જો ૧છેદદ્વયમેં ઉપસ્થાપક હૈં (અર્થાત્ (૧) – જો ભેદોંમેં સ્થાપિત કરતે હૈં તથા (૨) – જો

સંયમમેં છેદ હોને પર પુનઃ સ્થાપિત કરતે હૈં ) [શેષાઃ શ્રમણાઃ ] વે શેષ શ્રમણ [નિર્યાપકાઃ ]

૨નિર્યાપક હૈં ..૨૧૦..

ટીકા : — જો આચાર્ય લિંગગ્રહણકે સમય નિર્વિકલ્પ સામાયિકસંયમકે પ્રતિપાદક

હોનેસે પ્રવ્રજ્યાદાયક હૈં, વે ગુરુ હૈં; ઔર તત્પશ્ચાત્ તત્કાલ હી જો (આચાર્ય) સવિકલ્પ
છેદોપસ્થાપનાસંયમકે પ્રતિપાદક હોનેસે ‘છેદકે પ્રતિ ઉપસ્થાપક (ભેદમેં સ્થાપિત કરનેવાલે)’
હૈં, વે નિર્યાપક હૈં; ઉસીપ્રકાર જો (આચાર્ય) ૩છિન્ન સંયમકે ૪પ્રતિસંધાનકી વિધિકે પ્રતિપાદક

હોનેસે ‘છેદ હોને પર ઉપસ્થાપક (-સંયમમેં છેદ હોને પર ઉસમેં પુનઃ સ્થાપિત કરનેવાલે)’ હૈં,
વે ભી નિર્યાપક હી હૈં . ઇસલિયે ૩છેદોપસ્થાપક, પર ભી હોતે હૈં ..૨૧૦..

૧. છેદદ્વય = દો પ્રકારકે છેદ . [યહાઁ (૧) સંયમમેં જો ૨૮ મૂલગુણરૂપ ભેદ હોતે હૈં ઉસે ભી છેદ કહા

હૈ ઔર (૨) ખણ્ડન અથવા દોષકો ભી છેદ કહા હૈ .]]

૨. નિર્યાપક = નિર્વાહ કરનેવાલા; સદુપદેશસે દૃઢ કરનેવાલા; શિક્ષાગુરુ, શ્રુતગુરુ .

૩. છિન્ન = છેદકો પ્રાપ્ત; ખણ્ડિત; ટૂટા હુઆ, દોષ પ્રાપ્ત .

૪. પ્રતિસંધાન = પુનઃ જોડ દેના વહ; દોષોંકો દૂર કરકે એકસા (દોષ રહિત) કર દેના વહ .

૫. છેદોપસ્થાપકકે દો અર્થ હૈં : (૧) જો ‘છેદ (ભેદ) કે પ્રતિ ઉપસ્થાપક’ હૈ, અર્થાત્ જો ૨૮ મૂલગુણરૂપ

ભેદોંકો સમઝાકર ઉસમેં સ્થાપિત કરતા હૈ વહ છેદોપસ્થાપક હૈ; તથા (૨) જો ‘છેદકે હોને પર
ઉપસ્થાપક’ હૈ, અર્થાત્ સંયમકે છિન્ન (ખણ્ડિત) હોને પર ઉસમેં પુનઃ સ્થાપિત કરતા હૈ, વહ ભી
છેદોપસ્થાપક હૈ .

Page 390 of 513
PDF/HTML Page 423 of 546
single page version

અથ છિન્નસંયમપ્રતિસન્ધાનવિધાનમુપદિશતિ —

પયદમ્હિ સમારદ્ધે છેદો સમણસ્સ કાયચેટ્ઠમ્હિ .

જાયદિ જદિ તસ્સ પુણો આલોયણપુવ્વિયા કિરિયા ..૨૧૧..

છેદુવજુત્તો સમણો સમણં વવહારિણં જિણમદમ્હિ .

આસેજ્જાલોચિત્તા ઉવદિટ્ઠં તેણ કાયવ્વં ..૨૧૨..

પ્રયતાયાં સમારબ્ધાયાં છેદઃ શ્રમણસ્ય કાયચેષ્ટાયામ્ .

જાયતે યદિ તસ્ય પુનરાલોચનપૂર્વિકા ક્રિયા ..૨૧૧..

છેદોપયુક્તઃ શ્રમણઃ શ્રમણં વ્યવહારિણં જિનમતે .

આસાદ્યાલોચ્યોપદિષ્ટં તેન કર્તવ્યમ્ ..૨૧૨..

સર્વથા ચ્યુતિઃ સક લચ્છેદ ઇતિ દેશસકલભેદેન દ્વિધા છેદઃ . તયોશ્છેદયોર્યે પ્રાયશ્ચિત્તં દત્વા સંવેગ-

વૈરાગ્યજનકપરમાગમવચનૈઃ સંવરણં કુર્વન્તિ તે નિર્યાપકાઃ શિક્ષાગુરવઃ શ્રુતગુરવશ્ચેતિ ભણ્યન્તે .

દીક્ષાદાયકસ્તુ દીક્ષાગુરુરિત્યભિપ્રાયઃ ..૨૧૦.. અથ પૂર્વસૂત્રોક્તચ્છેદદ્વયસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તવિધાનં કથયતિ —

પયદમ્હિ સમારદ્ધે છેદો સમણસ્સ કાયચેટ્ઠમ્હિ જાયદિ જદિ પ્રયતાયાં સમારબ્ધાયાં છેદઃ શ્રમણસ્ય કાયચેષ્ટાયાં

જાયતે યદિ ચેત્ . અથ વિસ્તરઃ – છેદો જાયતે યદિ ચેત્ . સ્વસ્થભાવચ્યુતિલક્ષણઃ છેદો ભવતિ . કસ્યામ્ .

કાયચેષ્ટાયામ્ . કથંભૂતાયામ્ . પ્રયતાયાં સ્વસ્થભાવલક્ષણપ્રયત્નપરાયાં સમારબ્ધાયાં અશનશયનયાન-

અબ છિન્નસંયમકે પ્રતિસંધાનકી વિધિકા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [શ્રમણસ્ય ] શ્રમણકે [પ્રયતાયાં ] ૧પ્રયત્નપૂર્વક

[સમારબ્ધાયાં ] કી જાનેવાલી [કાયચેષ્ટાયાં ] કાયચેષ્ટામેં [છેદઃ જાયતે ] છેદ હોતા

૧. મુનિકે (મુનિત્વોચિત) શુદ્ધોપયોગ વહ અન્તરંગ અથવા નિશ્ચયપ્રયત્ન હૈ, ઔર ઉસ શુદ્ધોપયોગદશામેં પ્રવર્તમાન

(હઠરહિત) દેહચેષ્ટાદિ સંબન્ધી શુભોપયોગ વહ બહિરંગ અથવા વ્યવહારપ્રયત્ન હૈ . [જહાઁ શુદ્ધોપયોગદશા નહીં

હોતી વહાઁ શુભોપયોગ હઠસહિત હોતા હૈ; વહ શુભોપયોગ વ્યવહાર – પ્રયત્નકો ભી પ્રાપ્ત નહીં હોતા . ]

જો છેદ થાય પ્રયત્ન સહ કૃત કાયની ચેષ્ટા વિષે,
આલોચનાપૂર્વક ક્રિયા કર્તવ્ય છે તે સાધુને. ૨૧૧.

છેદોપયુક્ત મુનિ, શ્રમણ વ્યવહારવિજ્ઞ કને જઈ,
નિજ દોષ આલોચન કરી, શ્રમણોપદિષ્ટ કરે વિધિ. ૨૧૨.

Page 391 of 513
PDF/HTML Page 424 of 546
single page version

હૈ તો [તસ્ય પુનઃ ] ઉસે તો [આલોચનાપૂર્વિકા ક્રિયા ] ૧આલોચનાપૂર્વક ક્રિયા કરના

ચાહિયે .

[શ્રમણઃ છેદોપયુક્તઃ ] (કિન્તુ) યદિ શ્રમણ છેદમેં ઉપયુક્ત હુઆ હો તો ઉસે

[જિનમત ] જૈનમતમેં [વ્યવહારિણં ] વ્યવહારકુશલ [શ્રમણં આસાદ્ય ] શ્રમણકે પાસ જાકર
[આલોચ્ય ] ૨આલોચના કરકે (અપને દોષકા નિવેદન કરકે), [તેન ઉપદિષ્ટં ] વે જૈસા

ઉપદેશ દેં વહ [કર્તવ્યમ્ ] કરના ચાહિયે ..૨૧૧ -૨૧૨..

ટીકા : — સંયમકા છેદ દો પ્રકારકા હૈ; બહિરંગ ઔર અન્તરંગ . ઉસમેં માત્ર કાયચેષ્ટા

સંબંધી વહ બહિરંગ હૈ ઔર ઉપયોગ સંબંધી વહ અન્તરંગ હૈ . ઉસમેં, યદિ ભલીભાઁતિ ઉપર્યુક્ત

શ્રમણકે પ્રયત્નકૃત કાયચેષ્ટાકા કથંચિત્ બહિરંગ છેદ હોતા હૈ, તો વહ સર્વથા અન્તરંગ છેદસે
રહિત હૈ ઇસલિયે આલોચનાપૂર્વક ક્રિયાસે હી ઉસકા પ્રતીકાર (ઇલાજ) હોતા હૈ . કિન્તુ યદિ

વહી શ્રમણ ઉપયોગસંબંધી છેદ હોનેસે સાક્ષાત્ છેદમેં હી ઉપયુક્ત હોતા હૈ તો જિનોક્ત
વ્યવહારવિધિમેં કુશલ શ્રમણકે આશ્રયસે, આલોચનાપૂર્વક, ઉનકે દ્વારા ઉપદિષ્ટ અનુષ્ઠાન દ્વારા
(સંયમકા) પ્રતિસંધાન હોતા હૈ .

૧. આલોચના = સૂક્ષ્મતાસે દેખ લેના વહ, સૂક્ષ્મતાસે વિચારના વહ, ઠીક ધ્યાનમેં લેના વહ .

૨. નિવેદન; કથન . [૨૧૧ વીં ગાથામેં આલોચનાકા પ્રથમ અર્થ ઘટિત હોતા હૈ ઔર ૨૧૨ વીં મેં દૂસરા ]

દ્વિવિધઃ કિલ સંયમસ્ય છેદઃ, બહિરંગોઽન્તરંગશ્ચ . તત્ર કાયચેષ્ટામાત્રાધિકૃતો

બહિરંગઃ, ઉપયોગાધિકૃતઃ પુનરન્તરંગઃ . તત્ર યદિ સમ્યગુપયુક્તસ્ય શ્રમણસ્ય પ્રયત્નસમાર-

બ્ધાયાઃ કાયચેષ્ટાયાઃ કથંચિદ્બહિરંગચ્છેદો જાયતે તદા તસ્ય સર્વથાન્તરંગચ્છેદવર્જિતત્વાદા-
લોચનપૂર્વિકયા ક્રિયયૈવ પ્રતીકારઃ . યદા તુ સ એવોપયોગાધિકૃતચ્છેદત્વેન સાક્ષાચ્છેદ

એવોપયુક્તો ભવતિ તદા જિનોદિતવ્યવહારવિધિવિદગ્ધશ્રમણાશ્રયયાલોચનપૂર્વકતદુપદિષ્ટાનુષ્ઠાનેન
પ્રતિસન્ધાનમ્ ..૨૧૧.૨૧૨..

સ્થાનાદિપ્રારબ્ધાયામ્ . તસ્સ પુણો આલોયણપુવ્વિયા કિરિયા તસ્ય પુનરાલોચનપૂર્વિકા ક્રિયા . તદાકાલે

તસ્ય તપોધનસ્ય સ્વસ્થભાવસ્ય બહિરઙ્ગસહકારિકારણભૂતા પ્રતિક્રમણલક્ષણાલોચનપૂર્વિકા પુનઃ ક્રિયૈવ
પ્રાયશ્ચિત્તં પ્રતિકારો ભવતિ, ન ચાધિકમ્ . કસ્માદિતિ ચેત્ . અભ્યન્તરે સ્વસ્થભાવચલનાભાવાદિતિ

પ્રથમગાથા ગતા . છેદપઉત્તો સમણો છેદે પ્રયુક્તઃ શ્રમણો, નિર્વિકારસ્વસંવિત્તિભાવનાચ્યુતિલક્ષણચ્છેદેન

યદિ ચેત્ પ્રયુક્તઃ સહિતઃ શ્રમણો ભવતિ . સમણં વવહારિણં જિણમદમ્હિ શ્રમણં વ્યવહારિણં જિનમતે, તદા

જિનમતે વ્યવહારજ્ઞં પ્રાયશ્ચિત્તકુશલં શ્રમણં આસેજ્જ આસાદ્ય પ્રાપ્ય, ન કેવલમાસાદ્ય આલોચિત્તા

નિઃપ્રપઞ્ચભાવેનાલોચ્ય દોષનિવેદનં કૃત્વા . ઉવદિટ્ઠં તેણ કાયવ્વં ઉપદિષ્ટં તેન કર્તવ્યમ્ . તેન પ્રાયશ્ચિત્ત-

પરિજ્ઞાનસહિતાચાર્યેણ નિર્વિકારસ્વસંવિત્તિભાવનાનુકૂલં યદુપદિષ્ટં પ્રાયશ્ચિત્તં તત્કર્તવ્યમિતિ સૂત્ર-
તાત્પર્યમ્ ..૨૧૧.૨૧૨.. એવં ગુરુવ્યવસ્થાકથનરૂપેણ પ્રથમગાથા, તથૈવ પ્રાયશ્ચિત્તકથનાર્થં ગાથાદ્વય-

Page 392 of 513
PDF/HTML Page 425 of 546
single page version

અથ શ્રામણ્યસ્ય છેદાયતનત્વાત્ પરદ્રવ્યપ્રતિબન્ધાઃ પ્રતિષેધ્યા ઇત્યુપદિશતિ —

અધિવાસે વ વિવાસે છેદવિહૂણો ભવીય સામણ્ણે .

સમણો વિહરદુ ણિચ્ચં પરિહરમાણો ણિબંધાણિ ..૨૧૩..

અધિવાસે વા વિવાસે છેદવિહીનો ભૂત્વા શ્રામણ્યે .

શ્રમણો વિહરતુ નિત્યં પરિહરમાણો નિબન્ધાન્ ..૨૧૩..

મિતિ સમુદાયેન તૃતીયસ્થલે ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથ નિર્વિકારશ્રામણ્યચ્છેદજનકાન્પરદ્રવ્યાનુ-

બન્ધાન્નિષેધયતિ – વિહરદુ વિહરતુ વિહારં કરોતુ . સ કઃ . સમણો શત્રુમિત્રાદિસમચિત્તશ્રમણઃ . ણિચ્ચં

નિત્યં સર્વકાલમ્ . કિં કુર્વન્સન્ . પરિહરમાણો પરિહરન્સન્ . કાન્ . ણિબંધાણિ ચેતનાચેતનમિશ્ર-

પરદ્રવ્યેષ્વનુબન્ધાન્ . ક્વ વિહરતુ . અધિવાસે અધિકૃતગુરુકુલવાસે નિશ્ચયેન સ્વકીયશુદ્ધાત્મવાસે

વા, વિવાસે ગુરુવિરહિતવાસે વા . કિં કૃત્વા . સામણ્ણે નિજશુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણનિશ્ચયચારિત્રે છેદવિહૂણો

ભાવાર્થ : — યદિ મુનિકે સ્વસ્થભાવલક્ષણ પ્રયત્ન સહિત કી જાનેવાલી અશન – શયન –

ગમનાદિક શારીરિક ચેષ્ટાસંબંધી છેદ હોતા હૈ તો ઉસ તપોધનકે સ્વસ્થભાવકી બહિરંગ
સહકારીકારણભૂત પ્રતિક્રમણસ્વરૂપ આલોચનાપૂર્વક ક્રિયાસે હી ઉસકા પ્રતીકાર – પ્રાયશ્ચિત્ત હો

જાતા હૈ, ક્યોંકિ વહ સ્વસ્થભાવસે ચલિત નહીં હુઆ હૈ . કિન્તુ યદિ ઉસકે નિર્વિકાર

સ્વસંવેદનભાવનાસે ચ્યુતિસ્વરૂપ છેદ હોતા હૈ, તો ઉસે જિનમતમેં વ્યવહારજ્ઞ – પ્રાયશ્ચિત્તકુશલ –

આચાર્યકે નિકટ જાકર, નિષ્પપ્રંચભાવસે દોષકા નિવેદન કરકે, વે આચાર્ય નિર્વિકાર
સ્વસંવેદનભાવનાકે અનુકૂલ જો કુછ ભી પ્રાયશ્ચિત્ત ઉપદેશેં વહ કરના ચાહિયે ..૨૧૧ – ૨૧૨..

અબ, શ્રામણ્યકે છેદકે આયતન હોનેસે ૧પરદ્રવ્ય – પ્રતિબંધ નિષેધ કરને યોગ્ય હૈં, ઐસા

ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અધિવાસે ] અધિવાસમેં (આત્મવાસમેં અથવા ગુરુઓંકે સહવાસમેં)

વસતે હુએ [વા ] યા [વિવાસે ] વિવાસમેં (ગુરુઓંસે ભિન્ન વાસમેં) વસતે હુએ, [નિત્યં ] સદા
[નિબંધાન્ ] (પરદ્રવ્યસમ્બન્ધી) પ્રતિબંધોંકો [પરિહરમાણઃ ] પરિહરણ કરતા હુઆ [શ્રામણ્યે ]
શ્રામણ્યમેં [છેદવિહીનઃ ભૂત્વા ] છેદવિહીન હોકર [શ્રમણઃ વિહરતુ ] શ્રમણ વિહરો ..૨૧૩..

૧. પરદ્રવ્ય -પ્રતિબંધ = પરદ્રવ્યોંમેં રાગાદિપૂર્વક સંબંધ કરના; પરદ્રવ્યોંમેં બઁધના – રુકના; લીન હોના; પરદ્રવ્યોંમેં

રુકાવટ .

પ્રતિબંધ પરિત્યાગી સદા અધિવાસ અગર વિવાસમાં,
મુનિરાજ વિહરો સર્વદા થઈ છેદહીન શ્રામણ્યમાં. ૨૧૩.

Page 393 of 513
PDF/HTML Page 426 of 546
single page version

સર્વ એવ હિ પરદ્રવ્યપ્રતિબન્ધા ઉપયોગોપરંજકત્વેન નિરુપરાગોપયોગરૂપસ્ય શ્રામણ્યસ્ય

છેદાયતનાનિ; તદભાવાદેવાછિન્નશ્રામણ્યમ્ . અત આત્મન્યેવાત્મનો નિત્યાધિકૃત્ય વાસે વા

ગુરુત્વેન ગુરૂનધિકૃત્ય વાસે વા ગુરુભ્યો વિશિષ્ટે વાસે વા નિત્યમેવ પ્રતિષેધયન્
પરદ્રવ્યપ્રતિબન્ધાન્ શ્રામણ્યે છેદવિહીનો ભૂત્વા શ્રમણો વર્તતામ્ ..૨૧૩..

અથ શ્રામણ્યસ્ય પરિપૂર્ણતાયતનત્વાત્ સ્વદ્રવ્ય એવ પ્રતિબન્ધો વિધેય ઇત્યુપદિશતિ —

ચરદિ ણિબદ્ધો ણિચ્ચં સમણો ણાણમ્હિ દંસણમુહમ્હિ .

પયદો મૂલગુણેસુ ય જો સો પડિપુણ્ણસામણ્ણો ..૨૧૪..

ચરતિ નિબદ્ધો નિત્યં શ્રમણો જ્ઞાને દર્શનમુખે .

પ્રયતો મૂલગુણેષુ ચ યઃ સ પરિપૂર્ણશ્રામણ્યઃ ..૨૧૪..

ભવીય છેદવિહીનો ભૂત્વા, રાગાદિરહિતનિજશુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણનિશ્ચયચારિત્રચ્યુતિરૂપચ્છેદરહિતો ભૂત્વા .

તથાહિ — ગુરુપાર્શ્વે યાવન્તિ શાસ્ત્રાણિ તાવન્તિ પઠિત્વા તદનન્તરં ગુરું પૃષ્ટ્વા ચ સમશીલતપોધનૈઃ સહ,

ભેદાભેદરત્નત્રયભાવનયા ભવ્યાનામાનન્દં જનયન્, તપઃશ્રુતસત્ત્વૈકત્વસન્તોષભાવનાપઞ્ચકં ભાવયન્,

પ્ર. ૫૦

ટીકા : — વાસ્તવમેં સભી પરદ્રવ્ય – પ્રતિબંધ ઉપયોગકે ૧ઉપરંજક હોનેસે ૨નિરુપરાગ

ઉપયોગરૂપ શ્રામણ્યકે છેદકે આયતન હૈં; ઉનકે અભાવસે હી અછિન્ન શ્રામણ્ય હોતા હૈ . ઇસલિયે

આત્મામેં હી આત્માકો સદા ૩અધિકૃત કરકે (આત્માકે ભીતર) બસતે હુએ અથવા ગુરુરૂપસે

ગુરુઓંકો ૪અધિકૃત કરકે (ગુરુઓંકે સહવાસમેં) નિવાસ કરતે હુએ યા ગુરુઓંસે વિશિષ્ટ – ભિન્ન

વાસમેં વસતે હુએ, સદા હી પરદ્રવ્યપ્રતિબંધોંકો નિષેધતા (પરિહરતા) હુઆ શ્રામણ્યમેં છેદવિહીન
હોકર શ્રમણ વર્તો ..૨૧૩..

અબ, શ્રામણ્યકી પરિપૂર્ણતાકા આયતન હોનેસે સ્વદ્રવ્યમેં હી પ્રતિબંધ (સમ્બન્ધ લીનતા)

કરને યોગ્ય હૈ, ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ શ્રમણઃ ] જો શ્રમણ [નિત્યં ] સદા [જ્ઞાને દર્શનમુખે ] જ્ઞાનમેં ઔર

દર્શનાદિમેં [નિબદ્ધઃ ] પ્રતિબદ્ધ [ચ ] તથા [મૂલગુણેષુ પ્રયતઃ ] મૂલગુણોંમેં પ્રયત (પ્રયત્નશીલ)
[ચરતિ ] વિચરણ કરતા હૈ, [સઃ ] વહ [પરિપૂર્ણશ્રામણ્યઃ ] પરિપૂર્ણ શ્રામણ્યવાન્ હૈ ..૨૧૪..

૧. ઉપરંજક = ઉપરાગ કરનેવાલે, મલિનતા – વિકાર કરનેવાલે . ૨. નિરુપરાગ = ઉપરાગરહિત; વિકારરહિત .

૩. અધિકૃત કરકે = સ્થાપિત કરકે; રખકર .

૪. અધિકૃત કરકે = અધિકાર દેકર; સ્થાપિત કરકે; અંગીકૃત કરકે .

જે શ્રમણ જ્ઞાન – દૃગાદિકે પ્રતિબદ્ધ વિચરે સર્વદા,

ને પ્રયત મૂળગુણો વિષે, શ્રામણ્ય છે પરિપૂર્ણ ત્યાં. ૨૧૪.

Page 394 of 513
PDF/HTML Page 427 of 546
single page version

એક એવ હિ સ્વદ્રવ્યપ્રતિબન્ધ ઉપયોગમાર્જકત્વેન માર્જિતોપયોગરૂપસ્ય શ્રામણ્યસ્ય

પરિપૂર્ણતાયતનં; તત્સદ્ભાવાદેવ પરિપૂર્ણં શ્રામણ્યમ્ . અતો નિત્યમેવ જ્ઞાને દર્શનાદૌ ચ પ્રતિબદ્ધેન

મૂલગુણપ્રયતતયા ચરિતવ્યં; જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવશુદ્ધાત્મદ્રવ્યપ્રતિબદ્ધશુદ્ધાસ્તિત્વમાત્રેણ વર્તિતવ્યમિતિ
તાત્પર્યમ્ ..૨૧૪..

અથ શ્રામણ્યસ્ય છેદાયતનત્વાત્ યતિજનાસન્નઃ સૂક્ષ્મપરદ્રવ્યપ્રતિબન્ધોઽપિ પ્રતિષેધ્ય

ઇત્યુપદિશતિ —

ભત્તે વા ખમણે વા આવસધે વા પુણો વિહારે વા .

ઉવધિમ્હિ વા ણિબદ્ધં ણેચ્છદિ સમણમ્હિ વિકધમ્હિ ..૨૧૫..

તીર્થકરપરમદેવગણધરદેવાદિમહાપુરુષાણાં ચરિતાનિ સ્વયં ભાવયન્, પરેષાં પ્રકાશયંશ્ચ, વિહરતીતિ
ભાવઃ ..૨૧૩.. અથ શ્રામણ્યપરિપૂર્ણકારણત્વાત્સ્વશુદ્ધાત્મદ્રવ્યે નિરન્તરમવસ્થાનં કર્તવ્યમિત્યાખ્યાતિ –

ચરદિ ચરતિ વર્તતે . ક થંભૂતઃ . ણિબદ્ધો આધીનઃ, ણિચ્ચં નિત્યં સર્વકાલમ્ . સઃ ક : ક ર્તા . સમણો

લાભાલાભાદિસમચિત્તશ્રમણઃ . ક્વ નિબદ્ધઃ . ણાણમ્હિ વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતપરમાગમજ્ઞાને તત્ફલભૂત-

સ્વસંવેદનજ્ઞાને વા, દંસણમુહમ્હિ દર્શનં તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનં તત્ફલભૂતનિજશુદ્ધાત્મોપાદેયરુચિરૂપ-

નિશ્ચયસમ્યક્ત્વં વા તત્પ્રમુખેષ્વનન્તસુખાદિગુણેષુ . પયદો મૂલગુણેસુ ય પ્રયતઃ પ્રયત્નપરશ્ચ . કેષુ .

મૂલગુણેષુ નિશ્ચયમૂલગુણાધારપરમાત્મદ્રવ્યે વા . જો સો પડિપુણ્ણસામણ્ણો ય એવંગુણવિશિષ્ટશ્રમણઃ સ

પરિપૂર્ણશ્રામણ્યો ભવતીતિ . અયમત્રાર્થઃ — નિજશુદ્ધાત્મભાવનારતાનામેવ પરિપૂર્ણશ્રામણ્યં ભવતીતિ ..૨૧૪..

ટીકા : — એક સ્વદ્રવ્ય – પ્રતિબંધ હી, ઉપયોગકા માર્જન (-શુદ્ધત્વ) કરનેવાલા

હોનેસે, માર્જિત (-શુદ્ધ) ઉપયોગરૂપ શ્રામણ્યકી પરિપૂર્ણતાકા આયતન હૈ; ઉસકે સદ્ભાવસે હી
પરિપૂર્ણ શ્રામણ્ય હોતા હૈ . ઇસલિયે સદા જ્ઞાનમેં ઔર દર્શનાદિકમેં ૧પ્રતિબદ્ધ રહકર મૂલગુણોંમેં

પ્રયત્નશીલતાસે વિચરના; — જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમેં પ્રતિબદ્ધ ઐસા શુદ્ધ

અસ્તિત્વમાત્રરૂપસે વર્તના, યહ તાત્પર્ય હૈ ..૨૧૪..

અબ, મુનિજનકો ૨નિકટકા ૩સૂક્ષ્મપરદ્રવ્યપ્રતિબંધ ભી, શ્રામણ્યકે છેદકા આયતન

હોનેસે નિષેધ્ય હૈ, ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

૧. પ્રતિબદ્ધ = સંબદ્ધ; રુકા હુઆ; બઁધા હુઆ; સ્થિત; સ્થિર; લીન .

૨. આગમ વિરુદ્ધ આહારવિહારાદિ તો મુનિકે છૂટા હુઆ હી હોનેસે ઉસમેં પ્રતિબંધ હોના તો મુનિકે લિયે દૂર

હૈ; કિન્તુ આગમકથિત આહાર વિહારાદિમેં મુનિ પ્રવર્તમાન હૈ ઇસલિયે ઉસમેં પ્રતિબંધ હો જાના સંભવિત હોનેસે
વહ પ્રતિબંધ નિકટકા હૈ .૩. સૂક્ષ્મપરદ્રવ્યપ્રતિબન્ધ = પરદ્રવ્યમેં સૂક્ષ્મ પ્રતિબંધ .

મુનિ ક્ષપણ માંહી, નિવાસસ્થાન, વિહાર યા ભોજન મહીં,
ઉપધિ – શ્રમણ – વિકથા મહીં પ્રતિબંધને ઇચ્છે નહીં. ૨૧૫.

Page 395 of 513
PDF/HTML Page 428 of 546
single page version

ભક્તે વા ક્ષપણે વા આવસથે વા પુનર્વિહારે વા .

ઉપધૌ વા નિબદ્ધં નેચ્છતિ શ્રમણે વિકથાયામ્ ..૨૧૫..

શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણશરીરવૃત્તિહેતુમાત્રત્વેનાદીયમાને ભક્તે, તથાવિધશરીરવૃત્ત્ય-

વિરોધેન શુદ્ધાત્મદ્રવ્યનીરંગનિસ્તરંગવિશ્રાન્તિસૂત્રણાનુસારેણ પ્રવર્તમાને ક્ષપણે, નીરંગ્નિસ્તરંગાન્ત-
રંગદ્રવ્યપ્રસિદ્ધયર્થમધ્યાસ્યમાને ગિરીન્દ્રકન્દરપ્રભૃતાવાવસથે, યથોક્તશરીરવૃત્તિહેતુમાર્ગણાર્થમારભ્ય-

અથ શ્રામણ્યછેદકારણત્વાત્પ્રાસુકાહારાદિષ્વપિ મમત્વં નિષેધયતિ — ણેચ્છદિ નેચ્છતિ . કમ્ ણિબદ્ધં

નિબદ્ધમાબદ્ધમ્ . ક્વ . ભત્તે વા શુદ્ધાત્મભાવનાસહકારિભૂતદેહસ્થિતિહેતુત્વેન ગૃહ્યમાણે ભક્તે વા

પ્રાસુકાહારે, ખમણે વા ઇન્દ્રિયદર્પવિનાશકારણભૂતત્વેન નિર્વિકલ્પસમાધિહેતુભૂતે ક્ષપણે વાનશને, આવસધે

વા પરમાત્મતત્ત્વોપલબ્ધિસહકારિભૂતે ગિરિગુહાદ્યાવસથે વા, પુણો વિહારે વા શુદ્ધાત્મભાવનાસહકારિ-

ભૂતાહારનીહારાર્થવ્યવહારાર્થવ્યવહારે વા પુનર્દેશાન્તરવિહારે વા, ઉવધિમ્હિ શુદ્ધોપયોગભાવનાસહકારિ-

ભૂતશરીરપરિગ્રહે જ્ઞાનોપકરણાદૌ વા, સમણમ્હિ પરમાત્મપદાર્થવિચારસહકારિકારણભૂતે શ્રમણે

સમશીલસંઘાતકતપોધને વા, વિકધમ્હિ પરમસમાધિવિઘાતકશ્રૃઙ્ગારવીરરાગાદિકથાયાં ચેતિ .

અયમત્રાર્થઃ — આગમવિરુદ્ધાહારવિહારાદિષુ તાવત્પૂર્વમેવ નિષિદ્ધઃ, યોગ્યાહારવિહારાદિષ્વપિ મમત્વં ન

કર્તવ્યમિતિ ..૨૧૫.. એવં સંક્ષેપેણાચારારાધનાદિકથિતતપોધનવિહારવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ચતુર્થસ્થલે

અન્વયાર્થ : — [ભક્તે વા ] મુનિ આહારમેં, [ક્ષપણે વા ] ક્ષપણમેં (ઉપવાસમેં),

[આવસથે વા ] આવાસમેં (નિવાસસ્થાનમેં), [પુનઃ વિહારે વા ] ઔર વિહારમેં [ઉપધૌ ] ઉપધિમેં
(પરિગ્રહમેં), [શ્રમણે ] શ્રમણમેં (અન્ય મુનિમેં) [વા ] અથવા [વિકથાયામ્ ] ૧વિકથામેં

[નિબદ્ધં ] પ્રતિબન્ધ [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા ..૨૧૫..

ટીકા : — (૧) શ્રામણ્યપર્યાયકે સહકારી કારણભૂત શરીરકી ૨વૃત્તિકે હેતુમાત્રરૂપસે

ગ્રહણ કિયા જાનેવાલા જો આહાર, (૨) ૩તથાવિધ શરીરકી વૃત્તિકે સાથ વિરોધ વિના,

શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમેં ૪નીરંગ ઔર નિસ્તરંગ વિશ્રાંતિકી રચનાનુસાર પ્રવર્તમાન જો ક્ષપણ (અર્થાત્ શરીરકે

ટિકનેકે સાથ વિરોધ ન આયે ઇસપ્રકાર, શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમેં વિકારરહિત ઔર તરંગરહિત સ્થિરતા હોતી
જાયે, તદનુસાર પ્રવર્તમાન અનશનમેં), (૩) નીરંગ ઔર નિસ્તરંગ – અન્તરંગ દ્રવ્યકી પ્રસિદ્ધિ

(પ્રકૃષ્ટ સિદ્ધિ) કે લિયે સેવન કિયા જાનેવાલા જો ગિરીન્દ્રકન્દરાદિક આવસથમેં (-ઉચ્ચ
પર્વતકી ગુફા ઇત્યાદિ નિવાસસ્થાનમેં), (૪) યથોક્ત શરીરકી વૃત્તિકી કારણભૂત ભિક્ષાકે લિયે

૧. છદ્મસ્થ મુનિકે ધાર્મિક કથા – વાર્ત્તા કરતે હુયે ભી નિર્મલ ચૈતન્ય વિકલ્પમુક્ત હોતા હૈ ઇસલિયે અંશતઃ

મલિન હોતા હૈ, અતઃ ઉસ ધાર્મિક કથાકો ભી વિકથા અર્થાત્ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યસે વિરુદ્ધ કથા કહા હૈ .

૨. વૃત્તિ = નિર્વાહ; ટિકના .

૩. તથાવિધ = વૈસા (શ્રામણ્યપર્યાયકા સહકારી કારણભૂત)
૪. નીરંગ = નીરાગ; નિર્વિકાર .

Page 396 of 513
PDF/HTML Page 429 of 546
single page version

માણે વિહારકર્મણિ, શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણત્વેનાપ્રતિષિધ્યમાને કેવલદેહમાત્ર ઉપધૌ,
અન્યોન્યબોધ્યબોધકભાવમાત્રેણ કથંચિત્પરિચિતે શ્રમણે, શબ્દપુદ્ગલોલ્લાસસંવલનકશ્મલિત-
ચિદ્ભિત્તિભાગાયાં શુદ્ધાત્મદ્રવ્યવિરુદ્ધાયાં કથાયાં ચૈતેષ્વપિ તદ્વિકલ્પાચિત્રિતચિત્તભિત્તિતયા
પ્રતિષેધ્યઃ પ્રતિબન્ધઃ ..૨૧૫..

અથ કો નામ છેદ ઇત્યુપદિશતિ —

અપયત્તા વા ચરિયા સયણાસણઠાણચંકમાદીસુ .

સમણસ્સ સવ્વકાલે હિંસા સા સંતય ત્તિ મદા ..૨૧૬..

ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથ શુદ્ધોપયોગભાવનાપ્રતિબન્ધકચ્છેદં કથયતિ — મદા મતા સમ્મતા . કા .

હિંસા શુદ્ધોપયોગલક્ષણશ્રામણ્યછેદકારણભૂતા હિંસા . કથંભૂતા . સંતત્રિય ત્તિ સંતતા નિરન્તરેતિ . કા

કિયે જાનેવાલે વિહારકાર્યમેં, (૫) શ્રામણ્યપર્યાયકા સહકારી કારણ હોનેસે જિસકા નિષેધ નહીં
હૈ ઐસે કેવલ દેહમાત્ર પરિગ્રહમેં, (૬) માત્ર અન્યોન્ય ૧બોધ્યબોધકરૂપસે જિનકા કથંચિત્

પરિચય વર્તતા હૈ ઐસે શ્રમણ (અન્ય મુનિ) મેં, ઔર (૭) શબ્દરૂપ પુદ્ગલોલ્લાસ
(પુદ્ગલપર્યાય) કે સાથ સંબંધસે જિસમેં ચૈતન્યરૂપી ભિત્તિકા ભાગ મલિન હોતા હૈ, ઐસી
શુદ્ધાત્મદ્રવ્યસે વિરુદ્ધ કથામેં ભી પ્રતિબંધ નિષેધ્ય – ત્યાગને યોગ્ય હૈ અર્થાત્ ઉનકે વિકલ્પોંસે

ભી ચિત્તભૂમિકો ચિત્રિત હોને દેના યોગ્ય નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — આગમવિરુદ્ધ આહારવિહારાદિ તો મુનિને પહલે હી છોડ દિયે હૈં . અબ

સંયમકે નિમિત્તપનેકી બુદ્ધિસે મુનિકે જો આગમોક્ત આહાર, અનશન, ગુફાદિમેં નિવાસ, વિહાર,
દેહમાત્ર પરિગ્રહ, અન્ય મુનિયોંકા પરિચય ઔર ધાર્મિક ચર્ચા – વાર્તા પાયે જાતે હૈં, ઉનકે પ્રતિ

ભી રાગાદિ કરના યોગ્ય નહીં હૈ, — ઉનકે વિકલ્પોંસે ભી મનકો રઁગને દેના યોગ્ય નહીં હૈ;

ઇસપ્રકાર આગમોક્ત આહાર – વિહારાદિમેં ભી પ્રતિબંધ પ્રાપ્ત કરના યોગ્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ ઉસસે

સંયમમેં છેદ હોતા હૈ ..૨૧૫..

અબ છેદ ક્યા હૈ, (અર્થાત્ છેદ કિસે કહતે હૈં ) ઉસકા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

૧. બોધ્ય વહ હૈ જિસે સમઝાયા હૈ અથવા જિસે ઉપદેશ દિયા જાતા હૈ . ઔર બોધક વહ હૈ જો સમઝાતા

હૈ, અર્થાત્ જો ઉપદેશ દેતા હૈ . માત્ર અન્ય શ્રમણોંસે સ્વયંબોધ ગ્રહણ કરનેકે લિયે અથવા અન્ય શ્રમણોંકો

બોધ દેનેકે લિયે મુનિકા અન્ય શ્રમણકે સાથ પરિચય હોતા હૈ .

આસન – શયન – ગમનાદિકે ચર્યા પ્રયત્નવિહીન જે,

તે જાણવી હિંસા સદા સંતાનવાહિની શ્રમણને. ૨૧૬.

Page 397 of 513
PDF/HTML Page 430 of 546
single page version

અપ્રયતા વા ચર્યા શયનાસનસ્થાનચઙ્ક્રમણાદિષુ .

શ્રમણસ્ય સર્વકાલે હિંસા સા સન્તતેતિ મતા ..૨૧૬..

અશુદ્ધોપયોગો હિ છેદઃ, શુદ્ધોપયોગરૂપસ્ય શ્રામણ્યસ્ય છેદનાત્; તસ્ય હિંસનાત્ સ

એવ ચ હિંસા . અતઃ શ્રમણસ્યાશુદ્ધોપયોગાવિનાભાવિની શયનાસનસ્થાનચંક્રમણાદિષ્વપ્રયતા યા

ચર્યા સા ખલુ તસ્ય સર્વકાલમેવ સન્તાનવાહિની છેદાનર્થાન્તરભૂતા હિંસૈવ ..૨૧૬..

હિંસા મતા . ચરિયા ચર્યા ચેષ્ટા . યદિ ચેત્ કથંભૂતા . અપયત્તા વા અપ્રયત્ના વા, નિઃકષાયસ્વસંવિત્તિ-

રૂપપ્રયત્નરહિતા સંક્લેશસહિતેત્યર્થઃ . કેષુ વિષયેષુ . સયણાસણઠાણચંકમાદીસુ શયનાસનસ્થાન-

ચઙ્ક્ર મણસ્વાધ્યાયતપશ્ચરણાદિષુ . કસ્ય . સમણસ્સ શ્રમણસ્ય તપોધનસ્ય . ક્વ . સવ્વકાલે સર્વકાલે .

અયમત્રાર્થઃ ---બાહ્યવ્યાપારરૂપાઃ શત્રવસ્તાવત્પૂર્વમેવ ત્યક્તાસ્તપોધનૈઃ, અશનશયનાદિવ્યાપારૈઃ પુનસ્ત્યક્તું
નાયાતિ . તતઃ કારણાદન્તરઙ્ગક્રોધાદિશત્રુનિગ્રહાર્થં તત્રાપિ સંક્લેશો ન કર્તવ્ય ઇતિ ..૨૧૬..

અથાન્તરઙ્ગબહિરઙ્ગહિંસારૂપેણ દ્વિવિધચ્છેદમાખ્યાતિ — મરદુ વ જિયદુ વ જીવો, અયદાચારસ્સ ણિચ્છિદા હિંસા

મ્રિયતાં વા જીવતુ વા જીવઃ, પ્રયત્નરહિતસ્ય નિશ્ચિતા હિંસા ભવતિ; બહિરઙ્ગાન્યજીવસ્ય મરણેઽમરણે

અન્વયાર્થ : — [શ્રમણસ્ય ] શ્રમણકે [શયનાસનસ્થાનચંક્રમણાદિષુ ] શયન, આસન

(બૈઠના), સ્થાન (ખડે રહના), ગમન ઇત્યાદિમેં [અપ્રયતા વા ચર્યા ] જો અપ્રયત ચર્યા હૈ [સા ]
વહ [સર્વકાલે ] સદા [સંતતા હિંસા ઇતિ મતા ] સતત હિંસા માની ગઈ હૈ ..૨૧૬..

ટીકા : — અશુદ્ધોપયોગ વાસ્તવમેં છેદ હૈ, ક્યોંકિ (ઉસસે) શુદ્ધોપયોગરૂપ

શ્રામણ્યકા છેદન હોતા હૈ; ઔર વહી (-અશુદ્ધોપયોગ હી) હિંસા હૈ, ક્યોંકિ (ઉસસે)
શુદ્ધોપયોગરૂપ શ્રામણ્યકા હિંસન (હનન) હોતા હૈ . ઇસલિયે શ્રમણકે, જો અશુદ્ધોપયોગકે બિના

નહીં હોતી ઐસે શયન – આસન – સ્થાન – ગમન ઇત્યાદિમેં ૧અપ્રયત ચર્યા (આચરણ) વહ વાસ્તવમેં

ઉસકે લિયે સર્વકાલમેં (સદા) હી ૨સંતાનવાહિની હિંસા હી હૈ — જો કિ છેદસે અનન્યભૂત હૈ

(અર્થાત્ છેદસે કોઈ ભિન્ન વસ્તુ નહીં હૈ .)

ભાવાર્થ : — અશુદ્ધોપયોગસે શુદ્ધોપયોગરૂપ મુનિત્વ (૧) છિદતા હૈ (૨) હનન હોતા

હૈ, ઇસલિયે અશુદ્ધોપયોગ (૧) છેદ હી હૈ, (૨) હિંસા હી હૈ . ઔર જહાઁ સોને, બૈઠને, ખડે

હોને, ચલને ઇત્યાદિમેં અપ્રયત આચરણ હોતા હૈ વહાઁ નિયમસે અશુદ્ધોપયોગ તો હોતા હી હૈ,
ઇસલિયે અપ્રયત આચરણ છેદ હી હૈ, હિંસા હી હૈ ..૨૧૬..

૧. અપ્રયત = પ્રયત્ન રહિત, અસાવધાન, અસંયમી, નિરંકુશ, સ્વચ્છન્દી . [અપ્રયત ચર્યા અશુદ્ધોપયોગકે બિના

કભી નહીં હોતી .]]

૨. સંતાનવાહિની = સંતત, સતત, નિરંતર, ધારાવાહી, અટૂટ; [જબ તક અપ્રયત ચર્યા હૈ તબ તક સદા હી હિંસા

સતતરૂપસે ચાલૂ રહતી હૈ .]]

Page 398 of 513
PDF/HTML Page 431 of 546
single page version

અથાન્તરંગબહિરંગત્વેન છેદસ્ય દ્વૈવિધ્યમુપદિશતિ —

મરદુ વ જિયદુ વ જીવો અયદાચારસ્સ ણિચ્છિદા હિંસા .

પયદસ્સ ણત્થિ બંધો હિંસામેત્તેણ સમિદસ્સ ..૨૧૭..

મ્રિયતાં વા જીવતુ વા જીવોઽયતાચારસ્ય નિશ્ચિતા હિંસા .

પ્રયતસ્ય નાસ્તિ બન્ધો હિંસામાત્રેણ સમિતસ્ય ..૨૧૭..

અશુદ્ધોપયોગોઽન્તરંગચ્છેદઃ, પરપ્રાણવ્યપરોપો બહિરંગઃ . તત્ર પરપ્રાણવ્યપરોપસદ્ભાવે

તદસદ્ભાવે વા તદવિનાભાવિનાપ્રયતાચારેણ પ્રસિદ્ધયદશુદ્ધોપયોગસદ્ભાવસ્ય સુનિશ્ચિતહિંસા-

વા, નિર્વિકારસ્વસંવિત્તિલક્ષણપ્રયત્નરહિતસ્ય નિશ્ચયશુદ્ધચૈતન્યપ્રાણવ્યપરોપણરૂપા નિશ્ચયહિંસા ભવતિ .

પયદસ્સ ણત્થિ બંધો બાહ્યાભ્યન્તરપ્રયત્નપરસ્ય નાસ્તિ બન્ધઃ . કેન . હિંસામેત્તેણ દ્રવ્યહિંસામાત્રેણ .

કથંભૂતસ્ય પુરુષસ્ય . સમિદસ્સ સમિતસ્ય શુદ્ધાત્મસ્વરૂપે સમ્યગિતો ગતઃ પરિણતઃ સમિતસ્તસ્ય

સમિતસ્ય, વ્યવહારેણેર્યાદિપઞ્ચસમિતિયુક્તસ્ય ચ . અયમત્રાર્થઃ — સ્વસ્થભાવનારૂપનિશ્ચિયપ્રાણસ્ય

વિનાશકારણભૂતા રાગાદિપરિણતિર્નિશ્ચયહિંસા ભણ્યતે, રાગાદ્યુત્પત્તેર્બહિરઙ્ગનિમિત્તભૂતઃ પરજીવઘાતો
વ્યવહારહિંસેતિ દ્વિધા હિંસા જ્ઞાતવ્યા . કિંતુ વિશેષઃ — બહિરઙ્ગહિંસા ભવતુ વા મા ભવતુ, સ્વસ્થ-

અબ, છેદકે અન્તરંગ ઔર બહિરંગ ઐસે દો પ્રકાર બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [મ્રિયતાં વા જીવતુ વા ] મરે યા જિયે,

[અયતાચારસ્ય ] અપ્રયત આચારવાલેકે [હિંસા ] (અંતરંગ) હિંસા [નિશ્ચિતા ] નિશ્ચિત હૈ;
[પ્રયતસ્ય સમિતસ્ય ] ૧પ્રયતકે, ૨સમિતિવાન્કે [હિંસામાત્રેણ ] (બહિરંગ) હિંસામાત્રસે [બન્ધઃ ]

બંધ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ ..૨૧૭..

ટીકા : — અશુદ્ધોપયોગ અંતરંગ છેદ હૈ; પરપ્રાણોંકા વ્યપરોપ (વિચ્છેદ) વહ

બહિરંગછેદ હૈ . ઇનમેંસે અન્તરંગ છેદ હી વિશેષ બલવાન હૈ, બહિરંગ છેદ નહીં; ક્યોંકિ —

૧. પ્રયત = પ્રયત્નશીલ, સાવધાન, સંયમી [પ્રયત્નકે અર્થકે લિયે દેખો ગાથા ૨૧૧ કા ફુ ટનોટ]]
૨. શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમેં (મુનિત્વોચિત) સમ્યક્ ‘ઇતિ’ અર્થાત્ પરિણતિ વહ નિશ્ચય સમિતિ હૈ . ઔર ઉસ દશામેં

હોનેવાલી (હઠ રહિત) ઈર્યા – ભાષાદિ સમ્બન્ધી શુભ પરિણતિ વહ વ્યવહારસમિતિ હૈ . [જહાઁ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમેં

સમ્યક્પરિણતિરૂપ દશા નહીં હોતી વહાઁ શુભ પરિણતિ હઠ સહિત હોતી હૈ; વહ શુભપરિણતિ વ્યવહારસમિતિ
ભી નહીં હૈ . ]

જીવો – મરો જીવ, યત્નહીન આચાર ત્યાં હિંસા નક્કી;

સમિતિ – પ્રયત્નસહિતને નહિ બંધ હિંસામાત્રથી. ૨૧૭.

Page 399 of 513
PDF/HTML Page 432 of 546
single page version

ભાવપ્રસિદ્ધેઃ, તથા તદ્વિનાભાવિના પ્રયતાચારેણ પ્રસિદ્ધયદશુદ્ધોપયોગાસદ્ભાવપરસ્ય પરપ્રાણ-
વ્યપરોપસદ્ભાવેઽપિ બન્ધાપ્રસિદ્ધયા સુનિશ્ચિતહિંસાઽભાવપ્રસિદ્ધેશ્ચાન્તરંગ એવ છેદો બલીયાન્, ન
પુનર્બહિરંગઃ . એવમપ્યન્તરંગચ્છેદાયતનમાત્રત્વાદ્બહિરંગચ્છેદોઽભ્યુપગમ્યેતૈવ ..૨૧૭..

ભાવનારૂપનિશ્ચયપ્રાણઘાતે સતિ નિશ્ચયહિંસા નિયમેન ભવતીતિ . તતઃ કારણાત્સૈવ મુખ્યેતિ ..૨૧૭..

અથ તમેવાર્થં દૃષ્ટાન્તદાર્ષ્ટાન્તાભ્યાં દૃઢયતિ —

ઉચ્ચાલિયમ્હિ પાએ ઇરિયાસમિદસ્સ ણિગ્ગમત્થાએ .

આબાધેજ્જ કુલિંગં મરિજ્જ તં જોગમાસેજ્જ ..“૧૫..

ણ હિ તસ્સ તણ્ણિમિત્તો બંધો સુહુમો ય દેસિદો સમયે .

મુચ્છા પરિગ્ગહો ચ્ચિય અજ્ઝપ્પપમાણદો દિટ્ઠો ..“૧૬.. (જુમ્મં)

પરપ્રાણોંકે વ્યપરોપકા સદ્ભાવ હો યા અસદ્ભાવ, જો અશુદ્ધોપયોગકે બિના નહીં હોતા ઐસે

૧અપ્રયત આચારસે પ્રસિદ્ધ હોનેવાલા (-જાનનેમેં આનેવાલા) અશુદ્ધોપયોગકા સદ્ભાવ જિસકે

પાયા જાતા હૈ ઉસકે હિંસાકે સદ્ભાવકી પ્રસિદ્ધિ સુનિશ્ચિત હૈ; ઔર ઇસપ્રકાર જો અશુદ્ધોપયોગકે
બિના હોતા હૈ ઐસે ૨પ્રયત આચારસે પ્રસિદ્ધ હોનેવાલા અશુદ્ધોપયોગકા અસદ્ભાવ જિસકે પાયા

જાતા હૈ ઉસકે, પરપ્રાણોંકે વ્યપરોપકે સદ્ભાવમેં ભી બંધકી અપ્રસિદ્ધિ હોનેસે, હિંસાકે અભાવકી
પ્રસિદ્ધિ સુનિશ્ચિત હૈ . ઐસા હોને પર ભી (અર્થાત્ અંતરંગ છેદ હી વિશેષ બલવાન હૈ બહિરંગ છેદ

નહીં, — ઐસા હોન પર ભી) બહિરંગ છેદ અંતરંગ છેદકા આયતનમાત્ર હૈ, ઇસલિયે ઉસે (બહિરંગ

છેદકો) સ્વીકાર તો કરના હી ચાહિયે અર્થાત્ ઉસે માનના હી ચાહિયે .

ભાવાર્થ : — શુદ્ધોપયોગકા હનન હોના વહ અન્તરંગ હિંસા — અન્તરંગ છેદ હૈ, ઔર

દૂસરેકે પ્રાણોંકા વિચ્છેદ હોના બહિરંગ હિંસા – બહિરંગ છેદ હૈ .

જીવ મરે યા ન મરે, જિસકે અપ્રયત આચરણ હૈ ઉસકે શુદ્ધોપયોગકા હનન હોનેસે

અન્તરંગ હિંસા હોતી હી હૈ ઔર ઇસલિયે અન્તરંગ છેદ હોતા હી હૈ . જિસકે પ્રયત આચરણ હૈ

ઉસકે, પરપ્રાણોંકે વ્યપરોપરૂપ બહિરંગ હિંસાકે — બહિરંગ છેદકે — સદ્ભાવમેં ભી, શુદ્ધોપયોગકા

હનન નહીં હોનેસે અન્તરંગ હિંસા નહીં હોતી ઔર ઇસલિયે અન્તરંગ છેદ નહીં હોતા ..૨૧૭..

૧. અશુદ્ધોપયોગકે બિના અપ્રયત આચાર કભી નહીં હોતા, ઇસલિયે જિસકે અપ્રયત આચાર વર્તતા હૈ ઉસકે

અશુદ્ધ ઉપયોગ અવશ્યમેવ હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર અપ્રયત આચારકે દ્વારા અશુદ્ધ ઉપયોગ પ્રસિદ્ધ હોતા હૈ —

જાના જાતા હૈ .

૨. જહાઁ અશુદ્ધ ઉપયોગ નહીં હોતા વહીં પ્રયત આચાર પાયા જાતા હૈ, ઇસલિયે પ્રયત આચારકે દ્વારા અશુદ્ધ

ઉપયોગકા અસદ્ભાવ સિદ્ધ હોતા હૈ — જાના જાતા હૈ .

Page 400 of 513
PDF/HTML Page 433 of 546
single page version

અથ સર્વથાન્તરંગચ્છેદઃ પ્રતિષેધ્ય ઇત્યુપદિશતિ —

અયદાચારો સમણો છસ્સુ વિ કાયેસુ વધકરો ત્તિ મદો .

ચરદિ જદં જદિ ણિચ્ચં કમલં વ જલે ણિરુવલેવો ..૨૧૮..

અયતાચારઃ શ્રમણઃ ષટ્સ્વપિ કાયેષુ વધકર ઇતિ મતઃ .

ચરતિ યતં યદિ નિત્યં કમલમિવ જલે નિરુપલેપઃ ..૨૧૮..

યતસ્તદવિનાભાવિના અપ્રયતાચારત્વેન પ્રસિદ્ધયદશુદ્ધોપયોગસદ્ભાવઃ ષટ્કાયપ્રાણ-

વ્યપરોપપ્રત્યયબન્ધપ્રસિદ્ધયા હિંસક એવ સ્યાત્ . યતશ્ચ તદ્વિનાભાવિના પ્રયતાચારત્વેન

ઉચ્ચાલિયમ્હિ પાએ ઉત્ક્ષિપ્તે ચાલિતે સતિ પાદે . કસ્ય . ઇરિયાસમિદસ્સ ઈર્યાસમિતિતપોધનસ્ય .

ક્વ . ણિગ્ગમત્થાએ વિવક્ષિતસ્થાનાન્નિર્ગમસ્થાને . આબાધેજ્જ આબાધ્યેત પીડયેત . સ કઃ . કુલિંગં

સૂક્ષ્મજન્તુઃ . ન કેવલમાબાધ્યેત, મરિજ્જ મ્રિયતાં વા . કિં કૃત્વા . તં જોગમાસેજ્જ તં પૂર્વોક્તં પાદયોગં

પાદસંઘટ્ટનમાશ્રિત્ય પ્રાપ્યેતિ . ણ હિ તસ્સ તણ્ણિમિત્તો બંધો સુહુમો ય દેસિદો સમયે ન હિ તસ્ય તન્નિમિત્તો

બન્ધઃ સૂક્ષ્મોઽપિ દેશિતઃ સમયે; તસ્ય તપોધનસ્ય તન્નિમિત્તો સૂક્ષ્મજન્તુઘાતનિમિત્તો બન્ધઃ સૂક્ષ્મોઽપિ
સ્તોકોઽપિ નૈવ દૃષ્ટઃ સમયે પરમાગમે . દૃષ્ટાન્તમાહ – મુચ્છા પરિગ્ગહો ચ્ચિય મૂર્ચ્છા પરિગ્રહશ્ચૈવ અજ્ઝપ્પ-

પમાણદો દિટ્ઠો અધ્યાત્મપ્રમાણતો દૃષ્ટ ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ — ‘મૂર્ચ્છા પરિગ્રહઃ’ ઇતિ સૂત્રે યથાધ્યાત્માનુસારેણ

મૂર્ચ્છારૂપરાગાદિપરિણામાનુસારેણ પરિગ્રહો ભવતિ, ન ચ બહિરઙ્ગપરિગ્રહાનુસારેણ; તથાત્ર સૂક્ષ્મ-
જન્તુઘાતેઽપિ યાવતાંશેન સ્વસ્થભાવચલનરૂપા રાગાદિપરિણતિલક્ષણભાવહિંસા તાવતાંશેન બન્ધો ભવતિ,

અબ, સર્વથા અન્તરંગ છેદ નિષેધ્ય – ત્યાજ્ય હૈ ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અયતાચારઃ શ્રમણઃ ] અપ્રયત આચારવાલા શ્રમણ [ષટ્સુ અપિ

કાયેષુ ] છહોં કાય સંબંધી [વધકરઃ ] વધકા કરનેવાલા [ઇતિ મતઃ ] માનનેમેં – કહનેમેં આયા

હૈ; [યદિ ] યદિ [નિત્યં ] સદા [યતં ચરતિ ] પ્રયતરૂપસે આચરણ કરે તો [જલે કમલમ્ ઇવ ]
જલમેં કમલકી ભાઁતિ [નિરુપલેપઃ ] નિર્લેપ કહા ગયા હૈ ..૨૧૮..

ટીકા : — જો અશુદ્ધોપયોગકે બિના નહીં હોતા ઐસે અપ્રયત આચારકે દ્વારા પ્રસિદ્ધ

(જ્ઞાત) હોનેવાલા અશુદ્ધોપયોગકા સદ્ભાવ હિંસક હી હૈ, ક્યોંકિ છહકાયકે પ્રાણોંકે

વ્યપરોપકે આશ્રયસે હોનેવાલે બંધકી પ્રસિદ્ધિ હૈ; ઔર જો અશુદ્ધોપયોગકે બિના હોતા હૈ ઐસે
પ્રયત આચારસે પ્રસિદ્ધ હોનેવાલા અશુદ્ધોપયોગકા અસદ્ભાવ અહિંસક હી હૈ, ક્યોંકિ પરકે

મુનિ યત્નહીન આચારવંત છ કાયનો હિંસક કહ્યો;
જલકમલવત્ નિર્લેપ ભાખ્યો, નિત્ય યત્નસહિત જો. ૨૧૮.

Page 401 of 513
PDF/HTML Page 434 of 546
single page version

પ્રસિદ્ધયદશુદ્ધોપયોગાસદ્ભાવઃ પરપ્રત્યયબન્ધલેશસ્યાપ્યભાવાજ્જલદુર્લલિતં કમલમિવ નિરુપલેપત્વ-
પ્રસિદ્ધેરહિંસક એવ સ્યાત્ . તતસ્તૈસ્તૈઃ સર્વૈઃ પ્રકારૈરશુદ્ધોપયોગરૂપોઽન્તરંગચ્છેદઃ પ્રતિષેધ્યો

યૈર્યૈસ્તદાયતનમાત્રભૂતઃ પરપ્રાણવ્યપરોપરૂપો બહિરંગચ્છેદો દૂરાદેવ પ્રતિષિદ્ધઃ સ્યાત્ ..૨૧૮..

અથૈકાન્તિકાન્તરંગચ્છેદત્વાદુપધિસ્તદ્વત્પ્રતિષેધ્ય ઇત્યુપદિશતિ —

હવદિ વ ણ હવદિ બંધો મદમ્હિ જીવેઽધ કાયચેટ્ઠમ્હિ .

બંધો ધુવમુવધીદો ઇદિ સમણા છયિા સવ્વં ..૨૧૯..

ન ચ પાદસંઘટ્ટનમાત્રેણ . તસ્ય તપોધનસ્ય રાગાદિપરિણતિલક્ષણભાવહિંસા નાસ્તિ . તતઃ

કારણાદ્બન્ધોઽપિ નાસ્તીતિ ..“૧૫ – ૧૬.. અથ નિશ્ચયહિંસારૂપોઽન્તરઙ્ગચ્છેદઃ સર્વથા પ્રતિષેધ્ય

ઇત્યુપદિશતિ — અયદાચારો નિર્મલાત્માનુભૂતિભાવનાલક્ષણપ્રયત્નરહિતત્વેન અયતાચારઃ પ્રયત્નરહિતઃ .

સ કઃ . સમણો શ્રમણસ્તપોધનઃ . છસ્સુ વિ કાયેસુ વધકરો ત્તિ મદો ષટ્સ્વપિ કાયેષુ વધકરો

હિંસાકર ઇતિ મતઃ સમ્મતઃ કથિતઃ . ચરદિ આચરતિ વર્તતે . કથં . યથા ભવતિ જદં યતં

યત્નપરં, જદિ યદિ ચેત્, ણિચ્ચં નિત્યં સર્વકાલં તદા કમલં વ જલે ણિરુવલેવો કમલમિવ જલે નિરુપલેપ

ઇતિ . એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ — શુદ્ધાત્મસંવિત્તિલક્ષણશુદ્ધોપયોગપરિણતપુરુષઃ ષડ્જીવકુલે લોકે

વિચરન્નપિ યદ્યપિ બહિરઙ્ગદ્રવ્યહિંસામાત્રમસ્તિ, તથાપિ નિશ્ચયહિંસા નાસ્તિ . તતઃ કારણાચ્છુદ્ધ-

પરમાત્મભાવનાબલેન નિશ્ચયહિંસૈવ સર્વતાત્પર્યેણ પરિહર્તવ્યેતિ ..૨૧૮.. અથ બહિરઙ્ગજીવઘાતે બન્ધો

પ્ર. ૫૧

આશ્રયસે હોનેવાલે લેશમાત્ર ભી બંધકા અભાવ હોનેસે જલમેં ઝૂલતે હુએ કમલકી ભાઁતિ
નિર્લેપતાકી પ્રસિદ્ધિ હૈ . ઇસલિયે ઉન – ઉન સર્વપ્રકારસે અશુદ્ધોપયોગરૂપ અન્તરંગ છેદ નિષેધ્ય –

ત્યાગને યોગ્ય હૈ, જિન – જિન પ્રકારોંસે ઉસકા આયતનમાત્રભૂત પરપ્રાણવ્યપરોપરૂપ બહિરંગ છેદ

અત્યન્ત નિષિદ્ધ હો .

ભાવાર્થ : — શાસ્ત્રોંમેં અપ્રયત – આચારવાન્ અશુદ્ધોપયોગીકો છહ કાયકા હિંસક કહા

હૈ ઔર પ્રયત – આચારવાન્ શુદ્ધોપયોગકો અહિંસક કહા હૈ, ઇસલિયે શાસ્ત્રોંમેં જિસ – જિસ

પ્રકારસે છહ કાયકી હિંસાકા નિષેધ કિયા ગયા હો, ઉસ – ઉસ સમસ્ત પ્રકારસે અશુદ્ધોપયોગકા

નિષેધ સમઝના ચાહિયે ..૨૧૮..

અબ, ઉપધિ (-પરિગ્રહ) કો ઐકાન્તિક અન્તરંગ – છેદત્વ હોનેસે ઉપધિ અન્તરંગ છેદકી

ભાઁતિ ત્યાજ્ય હૈ, ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

દૈહિક ક્રિયા થકી જીવ મરતાં બંધ થાય – ન થાય છે,

પરિગ્રહ થકી ધ્રુવ બંધ, તેથી સમસ્ત છોડયો યોગીએ. ૨૧૯.

Page 402 of 513
PDF/HTML Page 435 of 546
single page version

ભવતિ વા ન ભવતિ બન્ધો મૃતે જીવેઽથ કાયચેષ્ટાયામ્ .

બન્ધો ધ્રુવમુપધેરિતિ શ્રમણાસ્ત્યક્તવન્તઃ સર્વમ્ ..૨૧૯..

યથા હિ કાયવ્યાપારપૂર્વકસ્ય પરપ્રાણવ્યપરોપસ્યાશુદ્ધોપયોગસદ્ભાવાસદ્ભાવાભ્યામ-

નૈકાન્તિકબન્ધત્વેન છેદત્વમનૈકાન્તિકમિષ્ટં, ન ખલુ તથોપધેઃ, તસ્ય સર્વથા તદવિનાભાવિત્વ-
પ્રસિદ્ધયદૈકાન્તિકાશુદ્ધોપયોગસદ્ભાવસ્યૈકાન્તિકબન્ધત્વેન છેદત્વમૈકાન્તિકમેવ . અત એવ

ભગવન્તોઽર્હન્તઃ પરમાઃ શ્રમણાઃ સ્વયમેવ પ્રાગેવ સર્વમેવોપધિં પ્રતિષિદ્ધવન્તઃ . અત એવ

ચાપરૈરપ્યન્તરંગચ્છેદવત્તદનાન્તરીયકત્વાત્પ્રાગેવ સર્વ એવોપધિઃ પ્રતિષેધ્યઃ ..૨૧૯..

ભવતિ, ન ભવતિ વા, પરિગ્રહે સતિ નિયમેન ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ — હવદિ વ ણ હવદિ બંધો ભવતિ

વા ન ભવતિ બન્ધઃ . કસ્મિન્સતિ . મદમ્હિ જીવે મૃતે સત્યન્યજીવે . અધ અહો . કસ્યાં સત્યામ્ .

કાયચેટ્ઠમ્હિ કાયચેષ્ટાયામ્ . તર્હિ કથં બન્ધો ભવતિ . બંધો ધુવમુવધીદો બન્ધો ભવતિ ધ્રુવં નિશ્ચિતમ્ .

કસ્માત્ . ઉપધેઃ પરિગ્રહાત્સકાશાત્ . ઇદિ ઇતિ હેતોઃ સમણા છયિા સવ્વં શ્રમણા મહાશ્રમણાઃ સર્વજ્ઞાઃ

પૂર્વં દીક્ષાકાલે શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવં નિજાત્માનમેવ પરિગ્રહં કૃત્વા, શેષં સમસ્તં બાહ્યાભ્યન્તરપરિગ્રહં
છર્દિતવન્તસ્ત્યક્તવન્તઃ . એવં જ્ઞાત્વા શેષતપોધનૈરપિ નિજપરમાત્મપરિગ્રહં સ્વીકારં કૃત્વા, શેષઃ સર્વોઽપિ

પરિગ્રહો મનોવચનકાયૈઃ કૃતકારિતાનુમતૈશ્ચ ત્યજનીય ઇતિ . અત્રેદમુક્તં ભવતિ – શુદ્ધચૈતન્યરૂપનિશ્ચય-

પ્રાણે રાગાદિપરિણામરૂપનિશ્ચયહિંસયા પાતિતે સતિ નિયમેન બન્ધો ભવતિ . પરજીવઘાતે પુનર્ભવતિ વા

અન્વયાર્થ : — [અથ ] અબ (ઉપધિકે સંબંધમેં ઐસા હૈ કિ), [કાયચેષ્ટાયામ્ ]

કાયચેષ્ટાપૂર્વક [જીવે મૃતે ] જીવકે મરને પર [બન્ધઃ ] બંધ [ભવતિ ] હોતા હૈ [વા ] અથવા
[ન ભવતિ ] નહીં હોતા; [ઉપધેઃ ] (કિન્તુ) ઉપધિસે – પરિગ્રહસે [ધ્રુવમ્ બંધઃ ] નિશ્ચય હી બંધ

હોતા હૈ; [ઇતિ ] ઇસલિયે [શ્રમણાઃ ] શ્રમણોં (અર્હન્તદેવોં) ને [સર્વ ] સર્વ પરિગ્રહકો
[ત્યક્તવન્તઃ ] છોડા હૈ ..૨૧૯..

ટીકા : — જૈસે કાયવ્યાપારપૂર્વક પરપ્રાણવ્યપરોપકો અશુદ્ધોપયોગકે સદ્ભાવ ઔર

અસદ્ભાવકે દ્વારા અનૈકાંતિક બંધરૂપ હોનેસે ઉસે (કાયવ્યાપારપૂર્વક પરપ્રાણવ્યપરોપકો) છેદપના

૧અનૈકાંતિક માના ગયા હૈ, વૈસા ઉપધિ – પરિગ્રહકા નહીં હૈ . પરિગ્રહ સર્વથા અશુદ્ધોપયોગકે બિના

નહીં હોતા, ઐસા જો પરિગ્રહકા સર્વથા અશુદ્ધોપયોગકે સાથ અવિનાભાવિત્વ હૈ ઉસસે પ્રસિદ્ધ
હોનેવાલે ૨ઐકાન્તિક અશુદ્ધોપયોગકે સદ્ભાવકે કારણ પરિગ્રહ તો ઐકાન્તિક બંધરૂપ હૈ, ઇસલિયે

ઉસે (-પરિગ્રહકો) છેદપના ઐકાન્તિક હી હૈ . ઇસીલિયે ભગવન્ત અર્હન્તોંને — પરમ શ્રમણોંને —

સ્વયં હી પહલે હી સર્વ પરિગ્રહકો છોડા હૈ; ઔર ઇસીલિયે દૂસરોંકો ભી, અન્તરંગ છેદકી ભાઁતિ પ્રથમ
હી સર્વ પરિગ્રહ છોડને યોગ્ય હૈ, ક્યોંકિ વહ (પરિગ્રહ) અન્તરંગ છેદકે બિના નહીં હોતા .

૧. અનૈકાન્તિક = અનિશ્ચિત; નિયમરૂપ ન હો; ઐકાંતિક ન હો .

૨. ઐકાન્તિક = નિશ્ચિત; અવશ્યંભાવી; નિયમરૂપ .

Page 403 of 513
PDF/HTML Page 436 of 546
single page version

“વક્તવ્યમેવ કિલ યત્તદશેષમુક્ત -

મેતાવતૈવ યદિ ચેતયતેઽત્ર કોઽપિ .

વ્યામોહજાલમતિદુસ્તરમેવ નૂનં
નિશ્ચેતનસ્ય વચસામતિવિસ્તરેઽપિ ..૧૪..

ન ભવતીતિ નિયમો નાસ્તિ, પરદ્રવ્યે મમત્વરૂપમૂર્ચ્છાપરિગ્રહેણ તુ નિયમેન ભવત્યેવેતિ ..૨૧૯.. એવં

ભાવહિંસાવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન પઞ્ચમસ્થલે ગાથાષટંક ગતમ્ . ઇતિ પૂર્વોક્તક્રમેણ ‘એવં પણમિય સિદ્ધે’

ઇત્યાદ્યેકવિંશતિગાથાભિઃ સ્થલપઞ્ચકેનોત્સર્ગચારિત્રવ્યાખ્યાનનામા પ્રથમોઽન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અતઃ

પરં ચારિત્રસ્ય દેશકાલાપેક્ષયાપહૃતસંયમરૂપેણાપવાદવ્યાખ્યાનાર્થં પાઠક્રમેણ ત્રિંશદ્ગાથાભિર્દ્વિતીયો-
ઽન્તરાધિકારઃ પ્રારભ્યતે . તત્ર ચત્વારિ સ્થલાનિ ભવન્તિ . તસ્મિન્પ્રથમસ્થલે નિર્ગ્રન્થમોક્ષમાર્ગ-

સ્થાપનામુખ્યત્વેન ‘ણ હિ ણિરવેક્ખો ચાગો’ ઇત્યાદિ ગાથાપઞ્ચકમ્ . અત્ર ટીકાયાં ગાથાત્રયં નાસ્તિ .

તદનન્તરં સર્વસાવદ્યપ્રત્યાખ્યાનલક્ષણસામાયિકસંયમાસમર્થાનાં યતીનાં સંયમશૌચજ્ઞાનોપકરણ-
નિમિત્તમપવાદવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ‘છેદો જેણ ણ વિજ્જદિ’ ઇત્યાદિ સૂત્રત્રયમ્ . તદનન્તરં સ્ત્રીનિર્વાણ-

નિરાકરણપ્રધાનત્વેન ‘પેચ્છદિ ણ હિ ઇહ લોગં’ ઇત્યાદ્યેકાદશ ગાથા ભવન્તિ . તાશ્ચ અમૃતચન્દ્રટીકાયાં ન

સન્તિ . તતઃ પરં સર્વોપેક્ષાસંયમાસમર્થસ્ય તપોધનસ્ય દેશકાલાપેક્ષયા કિંચિત્સંયમસાધકશરીરસ્ય

★વસંતાતિલકા છંદ

ભાવાર્થ : — અશુદ્ધોપયોગકા અસદ્ભાવ હો, તથાપિ કાયકી હલનચલનાદિ ક્રિયા

હોનેસે પરજીવોંકે પ્રાણોંકા ઘાત હો જાતા હૈ . ઇસલિયે કાયચેષ્ટાપૂર્વક પરપ્રાણોંકે ઘાતસે બંધ

હોનેકા નિયમ નહીં હૈ; — અશુદ્ધોપયોગકે સદ્ભાવમેં હોનેવાલે કાયચેષ્ટાપૂર્વક પરપ્રાણોંકે ઘાતસે

તો બંધ હોતા હૈ, ઔર અશુદ્ધોપયોગકે અસદ્ભાવમેં હોનેવાલે કાયચેષ્ટાપૂર્વક પરપ્રાણોંકે ઘાતસે
બંધ નહીં હોતા; ઇસપ્રકાર કાયચેષ્ટાપૂર્વક હોનેવાલે પરપ્રાણોંકે ઘાતસે બંધકા હોના અનૈકાન્તિક
હોનેસે ઉસકે છેદપના અનૈકાન્તિક હૈ — નિયમરૂપ નહીં હૈ .

જૈસે ભાવકે બિના ભી પરપ્રાણોંકા ઘાત હો જાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર ભાવ ન હો તથાપિ

પરિગ્રહકા ગ્રહણ હો જાય, ઐસા કભી નહીં હો સકતા . જહાઁ પરિગ્રહકા ગ્રહણ હોતા હૈ વહાઁ

અશુદ્ધોપયોગકા સદ્ભાવ અવશ્ય હોતા હી હૈ . ઇસલિયે પરિગ્રહસે બંધકા હોના ઐકાંતિક –

નિશ્ચિત – નિયમરૂપ હૈ . ઇસલિયે પરિગ્રહકે છેદપના ઐકાન્તિક હૈ . ઐસા હોનેસે હી પરમ શ્રમણ

ઐસે અર્હન્ત ભગવન્તોંને પહલેસે હી સર્વ પરિગ્રહકા ત્યાગ કિયા હૈ ઔર અન્ય શ્રમણોંકો ભી
પહલેસે હી સર્વ પરિગ્રહકા ત્યાગ કરના ચાહિયે ..૨૧૯..

[અબ, ‘કહને યોગ્ય સબ કહા ગયા હૈ’ ઇત્યાદિ કથન શ્લોક દ્વારા કિયા જાતા હૈ . ]

[અર્થ ] : — જો કહને યોગ્ય હી થા વહ અશેષરૂપસે કહા ગયા હૈ, ઇતને માત્રસે હી

યદિ યહાઁ કોઈ ચેત જાય – સમઝલે તો, (અન્યથા) વાણીકા અતિવિસ્તાર કિયા જાય તથાપિ

નિશ્ચેતન (-જડવત્, નાસમઝ) કો વ્યામોહકા જાલ વાસ્તવમેં અતિ દુસ્તર હૈ .

Page 404 of 513
PDF/HTML Page 437 of 546
single page version

અથાન્તરંગચ્છેદપ્રતિષેધ એવાયમુપધિપ્રતિષેધ ઇત્યુપદિશતિ —

ણ હિ ણિરવેક્ખો ચાગો ણ હવદિ ભિક્ખુસ્સ આસયવિસુદ્ધી .

અવિસુદ્ધસ્સ ય ચિત્તે કહં ણુ કમ્મક્ખઓ વિહિદો ..૨૨૦..

ન હિ નિરપેક્ષસ્ત્યાગો ન ભવતિ ભિક્ષોરાશયવિશુદ્ધિઃ .

અવિશુદ્ધસ્ય ચ ચિત્તે કથં નુ કર્મક્ષયો વિહિતઃ ..૨૨૦..

ન ખલુ બહિરંસંગદ્ભાવે તુષસદ્ભાવે તણ્ડુલગતાશુદ્ધત્વસ્યેવાશુદ્ધોપયોગરૂપ-

સ્યાન્તરંગચ્છેદસ્ય પ્રતિષેધઃ, તદ્ભાવે ચ ન શુદ્ધોપયોગમૂલસ્ય કૈવલ્યસ્યોપલમ્ભઃ . અતોઽશુદ્ધોપ-

નિરવદ્યાહારાદિસહકારિકારણં ગ્રાહ્યમિતિ પુનરપ્યપવાદવિશેષવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ‘ઉવયરણં જિણમગ્ગે’
ઇત્યાદ્યેકાદશગાથા ભવન્તિ . અત્ર ટીકાયાં ગાથાચતુષ્ટયં નાસ્તિ . એવં મૂલસૂત્રાભિપ્રાયેણ ત્રિંશદ્ગાથાભિઃ,

ટીકાપેક્ષયા પુનર્દ્વાદશગાથાભિઃ દ્વિતીયાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . તથાહિ — અથ ભાવશુદ્ધિ-

પૂર્વકબહિરઙ્ગપરિગ્રહપરિત્યાગે કૃતે સતિ અભ્યન્તરપરિગ્રહપરિત્યાગઃ કૃત એવ ભવતીતિ નિર્દિશતિ – ણ

હિ ણિરવેક્ખો ચાગો ન હિ નિરપેક્ષસ્ત્યાગઃ યદિ ચેત્, પરિગ્રહત્યાગઃ સર્વથા નિરપેક્ષો ન ભવતિ કિંતુ

કિમપિ વસ્ત્રપાત્રાદિકં ગ્રાહ્યમિતિ ભવતા ભણ્યતે, તર્હિ હે શિષ્ય ણ હવદિ ભિક્ખુસ્સ આસયવિસુદ્ધી ન

ભવતિ ભિક્ષોરાશયવિશુદ્ધિઃ, તદા સાપેક્ષપરિણામે સતિ ભિક્ષોસ્તપોધનસ્ય ચિત્તશુદ્ધિર્ન ભવતિ .

અવિસુદ્ધસ્ય હિ ચિત્તે શુદ્ધાત્મભાવનારૂપશુદ્ધિરહિતસ્ય તપોધનસ્ય ચિત્તે મનસિ હિ સ્ફુટં કહં તુ

કમ્મક્ખઓ વિહિદો કથં તુ કર્મક્ષયો વિહિતઃ ઉચિતો, ન કથમપિ . અનેનૈતદુક્તં ભવતિ — યથા

બહિરઙ્ગતુષસદ્ભાવે સતિ તણ્ડુલસ્યાભ્યન્તરશુદ્ધિં કર્તું નાયાતિ તથા વિદ્યમાને વા બહિરઙ્ગપરિ-
ગ્રહાભિલાષે સતિ નિર્મલશુદ્ધાત્માનુભૂતિરૂપાં ચિત્તશુદ્ધિં કર્તું નાયાતિ . યદિ પુનર્વિશિષ્ટવૈરાગ્ય-

અબ, ઇસ ઉપધિ (પરિગ્રહ) કા નિષેધ વહ અંતરંગ છેદકા હી નિષેધ હૈ, ઐસા ઉપદેશ

કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [નિરપેક્ષઃ ત્યાગઃ ન હિ ] યદિ નિરપેક્ષ (કિસી ભી વસ્તુકી

અપેક્ષારહિત) ત્યાગ ન હો તો [ભિક્ષોઃ ] ભિક્ષુકે [આશયવિશુદ્ધિઃ ] ભાવકી વિશુદ્ધિ [ન
ભવતિ ] નહીં હોતી; [ચ ] ઔર [ચિત્તે અવિશુદ્ધસ્ય ] જો ભાવમેં અવિશુદ્ધ હૈ ઉસકે
[કર્મક્ષયઃ ] કર્મક્ષય [કથં નુ ] કૈસે [વિહિતઃ ] હો સકતા હૈ ?..૨૨૦..

ટીકા : — જૈસે છિલકેકે સદ્ભાવમેં ચાવલોંમે પાઈ જાનેવાલી (રક્તતારૂપ)

અશુદ્ધતાકા ત્યાગ (-નાશ, અભાવ) નહીં હોતા, ઉસીપ્રકાર બહિરંગ સંગકે સદ્ભાવમેં

નિરપેક્ષ ત્યાગ ન હોય તો નહિ ભાવશુદ્ધિ ભિક્ષુને,
ને ભાવમાં અવિશુદ્ધને ક્ષય કર્મનો કઇ રીત બને? ૨૨૦.

Page 405 of 513
PDF/HTML Page 438 of 546
single page version

યોગરૂપસ્યાન્તરંગચ્છેદસ્ય પ્રતિષેધં પ્રયોજનમપેક્ષ્યોપધેર્વિધીયમાનઃ પ્રતિષેધોઽન્તરંગચ્છેદપ્રતિષેધ
એવ સ્યાત્ ..૨૨૦..

અથૈકાન્તિકાન્તરંગચ્છેદત્વમુપધેર્વિસ્તરેણોપદિશતિ —

કિધ તમ્હિ ણત્થિ મુચ્છા આરંભો વા અસંજમો તસ્સ .

તધ પરદવ્વમ્મિ રદો કધમપ્પાણં પસાધયદિ ..૨૨૧..

પૂર્વકપરિગ્રહત્યાગો ભવતિ તદા ચિત્તશુદ્ધિર્ભવત્યેવ, ખ્યાતિપૂજાલાભનિમિત્તત્યાગે તુ ન ભવતિ ..૨૨૦..

અથ તમેવ પરિગ્રહત્યાગં દ્રઢયતિ —

ગેણ્હદિ વ ચેલખંડં ભાયણમત્થિ ત્તિ ભણિદમિહ સુત્તે .

જદિ સો ચત્તાલંબો હવદિ કહં વા અણારંભો ..“૧૭..

વત્થક્ખંડં દુદ્દિયભાયણમણ્ણં ચ ગેણ્હદિ ણિયદં .

વિજ્જદિ પાણારંભો વિક્ખેવો તસ્સ ચિત્તમ્મિ ..“૧૮..

ગેણ્હઇ વિધુણઇ ધોવઇ સોસેઇ જદં તુ આદવે ખિત્તા .

પત્તં વ ચેલખંડં બિભેદિ પરદો ય પાલયદિ ..“૧૯..

ગેણ્હદિ વ ચેલખંડં ગૃહ્ણાતિ વા ચેલખણ્ડં વસ્ત્રખણ્ડં, ભાયણં ભિક્ષાભાજનં વા અત્થિ ત્તિ ભણિદં

અસ્તીતિ ભણિતમાસ્તે . ક્વ . ઇહ સુત્તે ઇહ વિવક્ષિતાગમસૂત્રે જદિ યદિ ચેત્ . સો ચત્તાલંબો હવદિ કહં

નિરાલમ્બનપરમાત્મતત્ત્વભાવનાશૂન્યઃ સન્ સ પુરુષો બહિર્દ્રવ્યાલમ્બનરહિતઃ કથં ભવતિ, ન કથમપિ; વા
અણારંભો નિઃક્રિયનિરારમ્ભનિજાત્મતત્ત્વભાવનારહિતત્વેન નિરારમ્ભો વા કથં ભવતિ, કિંતુ સારમ્ભ એવ;

ઇતિ પ્રથમગાથા . વત્થક્ખંડં દુદ્દિયભાયણં વસ્ત્રખણ્ડં દુગ્ધિકાભાજનં અણ્ણં ચ ગેણ્હદિ અન્યચ્ચ ગૃહ્ણાતિ

કમ્બલમૃદુશયનાદિકં યદિ ચેત્ . તદા કિં ભવતિ . ણિયદં વિજ્જદિ પાણારંભો નિજશુદ્ધચૈતન્ય-

અશુદ્ધોપયોગરૂપ અંતરંગ છેદકા ત્યાગ નહીં હોતા ઔર ઉસકે સદ્ભાવમેં શુદ્ધોપયોગમૂલક
કૈવલ્ય (મોક્ષ) કી ઉપલબ્ધિ નહીં હોતી . (ઇસસે ઐસા કહા ગયા હૈ કિ) અશુદ્ધોપયોગરૂપ

અંતરંગ છેદકે નિષેધરૂપ પ્રયોજનકી ઉપેક્ષા રખકર વિહિત (-આદેશ) કિયા જાનેવાલા
ઉપધિકા નિષેધ વહ અન્તરંગ છેદકા હી નિષેધ હૈ ..૨૨૦..

અબ, ‘ઉપધિ વહ ઐકાન્તિક અન્તરંગ છેદ હૈ’ ઐસા વિસ્તારસે ઉપદેશ કરતે હૈં : —

આરંભ, અણસંયમ અને મૂર્છા ન ત્યાં – એ કયમ બને ?

પરદ્રવ્યરત જે હોય તે કઈ રીત સાધે આત્મને ? ૨૨૧.

Page 406 of 513
PDF/HTML Page 439 of 546
single page version

કથં તસ્મિન્નાસ્તિ મૂર્ચ્છા આરમ્ભો વા અસંયમસ્તસ્ય .

તથા પરદ્રવ્યે રતઃ કથમાત્માનં પ્રસાધયતિ .૨૨૧..

ઉપધિસદ્ભાવે હિ મમત્વપરિણામલક્ષણાયા મૂર્ચ્છાયાસ્તદ્વિષયકર્મપ્રક્રમપરિણામલક્ષણ-

સ્યારમ્ભસ્ય શુદ્ધાત્મરૂપહિંસનપરિણામલક્ષણસ્યાસંયમસ્ય વાવશ્યમ્ભાવિત્વાત્તથોપધિદ્વિતીયસ્ય પર-
દ્રવ્યરતત્વેન શુદ્ધાત્મદ્રવ્યપ્રસાધકત્વાભાવાચ્ચ ઐકાન્તિકાન્તરંગચ્છેદત્વમુપધેરવધાર્યત એવ . ઇદમત્ર

તાત્પર્યમેવંવિધત્વમુપધેરવધાર્ય સ સર્વથા સંન્યસ્તવ્યઃ ..૨૨૧..

લક્ષણપ્રાણવિનાશરૂપો પરજીવપ્રાણવિનાશરૂપો વા નિયતં નિશ્ચિતં પ્રાણારમ્ભઃ પ્રાણવધો વિદ્યતે, ન કેવલં
પ્રાણારમ્ભઃ, વિક્ખેવો તસ્સ ચિત્તમ્મિ અવિક્ષિપ્તચિત્તપરમયોગરહિતસ્ય સપરિગ્રહપુરુષસ્ય વિક્ષેપસ્તસ્ય વિદ્યતે

ચિત્તે મનસીતિ . ઇતિ દ્વિતીયગાથા . ગેણ્હઇ સ્વશુદ્ધાત્મગ્રહણશૂન્યઃ સન્ ગૃહ્ણાતિ કિમપિ બહિર્દ્રવ્યં; વિધુણઇ

કર્મધૂલિં વિહાય બહિરઙ્ગધૂલિં વિધૂનોતિ વિનાશયતિ; ધોવઇ નિર્મલપરમાત્મતત્ત્વમલજનકરાગાદિમલં

વિહાય બહિરઙ્ગમલં ધૌતિ પ્રક્ષાલયતિ; સોસેઇ જદં તુ આદવે ખિત્તા નિર્વિકલ્પધ્યાનાતપેન સંસારનદી-

શોષણમકુર્વન્ શોષયતિ શુષ્કં કરોતિ યતં તુ યત્નપરં તુ યથા ભવતિ . કિં કૃત્વા . આતપે નિક્ષિપ્ય .

કિં તત્ . પત્તં વ ચેલખંડં પાત્રં વસ્ત્રખણ્ડં વા . બિભેદિ નિર્ભયશુદ્ધાત્મતત્ત્વભાવનાશૂન્યઃ સન્ બિભેતિ ભયં

કરોતિ . કસ્માત્સકાશાત્ . પરદો ય પરતશ્ચૌરાદેઃ . પાલયદિ પરમાત્મભાવનાં ન પાલયન્ન રક્ષન્પરદ્રવ્યં

કિમપિ પાલયતીતિ તૃતીયગાથા ..“૧૭ – ૧૯.. અથ સપરિગ્રહસ્ય નિયમેન ચિત્તશુદ્ધિર્નશ્યતીતિ

વિસ્તરેણાખ્યાતિ — કિધ તમ્હિ ણત્થિ મુચ્છા પરદ્રવ્યમમત્વરહિતચિચ્ચમત્કારપરિણતેર્વિસદૃશા મૂર્ચ્છા કથં

અન્વયાર્થ : — [તસ્મિન્ ] ઉપધિકે સદ્ભાવમેં [તસ્ય ] ઉસ (ભિક્ષુ) કે [મૂર્ચ્છા ]

મૂર્છા, [આરમ્ભઃ ] આરંભ [વા ] યા [અસંયમઃ ] અસંયમ [નાસ્તિ ] ન હો [કથં ] યહ કૈસે
હો સકતા હૈ ? (કદાપિ નહીં હો સકતા), [તથા ] તથા [પરદ્રવ્યે રતઃ ] જો પરદ્રવ્યમેં રત હો
વહ [આત્માનં ] આત્માકો [કથં ] કૈસે [પ્રસાધયતિ ] સાધ સકતા હૈ ? ..૨૨૧..

ટીકા : — ઉપધિકે સદ્ભાવમેં, (૧) મમત્વ – પરિણામ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી મૂર્છા,

(૨) ઉપધિ સંબંધી ૧કર્મપ્રક્રમકે પરિણામ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા આરમ્ભ, અથવા (૩)

શુદ્ધાત્મસ્વરૂપકી હિંસારૂપ પરિણામ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા અસંયમ અવશ્યમેવ હોતા હી હૈ;
તથા ઉપધિ જિસકા દ્વિતીય હો (અર્થાત્ આત્માસે અન્ય ઐસા પરિગ્રહ જિસને ગ્રહણ કિયા હો)
ઉસકે પરદ્રવ્યમેં રતપના ( – લીનતા) હોનેકે કારણ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકી સાધકતાકા અભાવ હોતા

હૈ; ઇસસે ઉપધિકે ઐકાન્તિક અન્તરંગ છેદપના નિશ્ચિત હોતા હી હૈ .

યહાઁ યહ તાત્પર્ય હૈ કિ — ‘ઉપધિ ઐસી હૈ, (પરિગ્રહ વહ અન્તરંગ છેદ હી હૈ ), ઐસા

નિશ્ચિત કરકે ઉસે સર્વથા છોડના ચાહિયે ..૨૨૧..

૧. કર્મપ્રક્રમ = કામમેં યુક્ત હોના; કામકી વ્યવસ્થા .

Page 407 of 513
PDF/HTML Page 440 of 546
single page version

અથ કસ્યચિત્ક્વચિત્કદાચિત્કથંચિત્ક શ્ચિદુપધિરપ્રતિષિદ્ધોઽપ્યસ્તીત્યપવાદમુપદિશતિ —

છેદો જેણ ણ વિજ્જદિ ગહણવિસગ્ગેસુ સેવમાણસ્સ .

સમણો તેણિહ વટ્ટદુ કાલં ખેત્તં વિયાણિત્તા ..૨૨૨..

છેદો યેન ન વિદ્યતે ગ્રહણવિસર્ગેષુ સેવમાનસ્ય .

શ્રમણસ્તેનેહ વર્તતાં કાલં ક્ષેત્રં વિજ્ઞાય ..૨૨૨..

આત્મદ્રવ્યસ્ય દ્વિતીયપુદ્ગલદ્રવ્યાભાવાત્સર્વ એવોપધિઃ પ્રતિષિદ્ધ ઇત્યુત્સર્ગઃ . અયં તુ

નાસ્તિ, અપિ ત્વસ્ત્યેવ . ક્વ . તસ્મિન્ પરિગ્રહાકાઙ્ક્ષિતપુરુષે . આરંભો વા મનોવચનકાયક્રિયારહિત-

પરમચૈતન્યપ્રતિબન્ધક આરમ્ભો વા કથં નાસ્તિ, કિન્ત્વસ્ત્યેવ; અસંજમો તસ્સ શુદ્ધાત્માનુભૂતિવિલક્ષણા-

સંયમો વા કથં નાસ્તિ, કિન્ત્વસ્ત્યેવ તસ્ય સપરિગ્રહસ્ય . તધ પરદવ્વમ્મિ રદો તથૈવ નિજાત્મદ્રવ્યાત્પરદ્રવ્યે

રતઃ કધમપ્પાણં પસાધયદિ સ તુ સપરિગ્રહપુરુષઃ કથમાત્માનં પ્રસાધયતિ, ન કથમપીતિ ..૨૨૧.. એવં

શ્વેતામ્બરમતાનુસારિશિષ્યસમ્બોધનાર્થં નિર્ગ્રન્થમોક્ષમાર્ગસ્થાપનમુખ્યત્વેન પ્રથમસ્થલે ગાથાપઞ્ચકં ગતમ્ .

અથ કાલાપેક્ષયા પરમોપેક્ષાસંયમશક્ત્યભાવે સત્યાહારસંયમશૌચજ્ઞાનોપકરણાદિકં કિમપિ
ગ્રાહ્યમિત્યપવાદમુપદિશતિ — છેદો જેણ ણ વિજ્જદિ છેદો યેન ન વિદ્યતે . યેનોપકરણેન શુદ્ધોપયોગ-

લક્ષણસંયમસ્ય છેદો વિનાશો ન વિદ્યતે . કયોઃ . ગહણવિસગ્ગેસુ ગ્રહણવિસર્ગયોઃ . યસ્યોપ-

કરણસ્યાન્યવસ્તુનો વા ગ્રહણે સ્વીકારે વિસર્જને ત્યાગે . કિં કુર્વતઃ તપોધનસ્ય . સેવમાણસ્સ તદુપકરણં

સેવમાનસ્ય . સમણો તેણિહ વટ્ટદુ કાલં ખેત્તં વિયાણિત્તા શ્રમણસ્તેનોપકરણેનેહ લોકે વર્તતામ્ . કિં કૃત્વા .

કાલં ક્ષેત્રં ચ વિજ્ઞાયેતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ – કાલં પઞ્ચમકાલં શીતોષ્ણાદિકાલં વા, ક્ષેત્રં ભરતક્ષેત્રં

મનુષજાઙ્ગલાદિક્ષેત્રં વા, વિજ્ઞાય યેનોપકરણેન સ્વસંવિત્તિલક્ષણભાવસંયમસ્ય બહિરઙ્ગદ્રવ્યસંયમસ્ય વા
છેદો ન ભવતિ તેન વર્તત ઇતિ ..૨૨૨.. અથ પૂર્વસૂત્રોદિતોપકરણસ્વરૂપં દર્શયતિ — અપ્પડિકુટ્ઠં ઉવધિં

અબ, ‘કિસીકે કહીં કભી કિસી પ્રકાર કોઈ ઉપધિ અનિષિદ્ધ ભી હૈ’ ઐસે અપવાદકા

ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ગ્રહણવિસર્ગેષુ ] જિસ ઉપધિકે (આહાર – નીહારાદિકે) ગ્રહણ-

વિસર્જનમેં સેવન કરનેમેં [યેન ] જિસસે [સેવમાનસ્ય ] સેવન કરનેવાલેકે [છેદઃ ] છેદ [ન
વિદ્યતે ] નહીં હોતા, [તેન ] ઉસ ઉપધિયુક્ત, [કાલં ક્ષેત્રં વિજ્ઞાય ] કાલ ક્ષેત્રકો જાનકર,
[ઇહ ] ઇસ લોકમેં [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [વર્તતામ્ ] ભલે વર્તે ..૨૨૨..

ટીકા : — આત્મદ્રવ્યકે દ્વિતીય પુદ્ગલદ્રવ્યકા અભાવ હોનેસે સમસ્ત હી ઉપધિ નિષિદ્ધ

ગ્રહણે વિસર્ગે સેવતાં નહિ છેદ જેથી થાય છે,
તે ઉપધિ સહ વર્તો ભલે મુનિ કાળક્ષેત્ર વિજાણીને. ૨૨૨.

< Previous Page Next Page >