Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version

વિશિષ્ટકાલક્ષેત્રવશાત્કશ્ચિદપ્રતિષિદ્ધ ઇત્યપવાદઃ . યદા હિ શ્રમણઃ સર્વોપધિપ્રતિષેધમાસ્થાય પરમમુપેક્ષાસંયમં પ્રતિપત્તુકામોઽપિ વિશિષ્ટકાલક્ષેત્રવશાવસન્નશક્તિર્ન પ્રતિપત્તું ક્ષમતે, તદાપકૃષ્ય સંયમં પ્રતિપદ્યમાનસ્તદ્બહિરંગસાધનમાત્રમુપધિમાતિષ્ઠતે . સ તુ તથાસ્થીયમાનો ન ખલૂપધિત્વાચ્છેદઃ, પ્રત્યુત છેદપ્રતિષેધ એવ . યઃ કિલાશુદ્ધોપયોગાવિનાભાવી સ છેદઃ . અયં તુ શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણશરીરવૃત્તિહેતુભૂતાહારનિહારાદિગ્રહણવિસર્જનવિષયચ્છેદપ્રતિષેધાર્થ- મુપાદીયમાનઃ સર્વથા શુદ્ધોપયોગાવિનાભૂતત્વાચ્છેદપ્રતિષેધ એવ સ્યાત્ ..૨૨૨..

નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગસહકારિકારણત્વેનાપ્રતિષિદ્ધમુપધિમુપકરણરૂપોપધિં, અપત્થણિજ્જં અસંજદજણેહિં અપ્રાર્થનીયં નિર્વિકારાત્મોપલબ્ધિલક્ષણભાવસંયમરહિતસ્યાસંયતજનસ્યાનભિલષણીયમ્, મુચ્છાદિજણણરહિદં હૈ — ઐસા ઉત્સર્ગ (-સામાન્ય નિયમ) હૈ; ઔર વિશિષ્ટ કાલક્ષેત્રકે વશ કોઈ ઉપધિ અનિષિદ્ધ

પ્રાપ્ત કરનેકા ઇચ્છુક હોને પર ભી વિશિષ્ટ કાલક્ષેત્રકે વશ હીન શક્તિવાલા હોનેસે ઉસે પ્રાપ્ત કરનેમેં અસમર્થ હોતા હૈ, તબ ઉસમેં ૨અપકર્ષણ કરકે (અનુત્કૃષ્ટ) સંયમ પ્રાપ્ત કરતા હુઆ ઉસકી બહિરંગ સાધનમાત્ર ઉપધિકા આશ્રય કરતા હૈ . ઇસપ્રકાર જિસકા આશ્રય કિયા જાતા હૈ ઐસી વહ ઉપધિ ઉપધિપનેકે કારણ વાસ્તવમેં છેદરૂપ નહીં હૈ, પ્રત્યુત છેદકી નિષેધરૂપ (-ત્યાગરૂપ) હી હૈ . જો ઉપધિ અશુદ્ધોપયોગકે બિના નહીં હોતી વહ છેદ હૈ . કિન્તુ યહ (સંયમકી બાહ્યસાધનમાત્રભૂત ઉપધિ) તો શ્રામણ્યપર્યાયકી સહકારી કારણભૂત શરીરકી વૃત્તિકે હેતુભૂત આહાર -નીહારાદિકે ગ્રહણ – વિસર્જન (ગ્રહણ – ત્યાગ) સંબંધી છેદકે નિષેધાર્થ ગ્રહણ કી જાનેસે સર્વથા શુદ્ધોપયોગ સહિત હૈ, ઇસલિયે છેદકે નિષેધરૂપ હી હૈ ..૨૨૨..

અબ, અનિષિદ્ધ ઉપધિકા સ્વરૂપ કહતે હૈં : —

૧. પરમોપેક્ષાસંયમ = પરમ – ઉપેક્ષાસંયમ [ઉત્સર્ગ, નિશ્ચયનય, સર્વપરિત્યાગ પરમોપેક્ષાસંયમ, વીતરાગ ચારિત્ર, ઔર શુદ્ધોપયોગ; — યે સબ એકાર્થવાચી હૈં .]]

૨. અપકર્ષણ = હીનતા [અપવાદ, વ્યવહારનય, એકદેશપરિત્યાગ, અપહૃતસંયમ (અલ્પતા – હીનતાવાલા સંયમ) સરાગચારિત્ર ઔર શુભોપયોગ — યે સબ એકાર્થવાચી હૈં .]]

Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version

યઃ કિલોપધિઃ સર્વથા બન્ધાસાધકત્વાદપ્રતિક્રુષ્ટઃ, સંયમાદન્યત્રાનુચિતત્વાદસંયતજના- પ્રાર્થનીયો, રાગાદિપરિણામમન્તરેણ ધાર્યમાણત્વાન્મૂર્ચ્છાદિજનનરહિતશ્ચ ભવતિ, સ ખલ્વપ્રતિષિદ્ધઃ . અતો યથોદિતસ્વરૂપ એવોપધિરુપાદેયો, ન પુનરલ્પોઽપિ યથોદિતવિપર્યસ્તસ્વરૂપઃ ..૨૨૩..

અથોત્સર્ગ એવ વસ્તુધર્મો, ન પુનરપવાદ ઇત્યુપદિશતિ — કિં કિંચણ ત્તિ તક્કં અપુણબ્ભવકામિણોધ દેહે વિ .

સંગ ત્તિ જિણવરિંદા અપ્પડિકમ્મત્તમુદ્દિટ્ઠા ..૨૨૪.. પરમાત્મદ્રવ્યવિલક્ષણબહિર્દ્રવ્યમમત્વરૂપમૂર્ચ્છારક્ષણાર્જનસંસ્કારાદિદોષજનનરહિતમ્, ગેણ્હદુ સમણો જદિ વિ અપ્પં ગૃહ્ણાતુ શ્રમણો યમપ્યલ્પં પૂર્વોક્તમુપકરણોપધિં યદ્યપ્યલ્પં તથાપિ પૂર્વોક્તોચિતલક્ષણમેવ ગ્રાહ્યં, ન ચ તદ્વિપરીતમધિકં વેત્યભિપ્રાયઃ ..૨૨૩.. અથ સર્વસઙ્ગપરિત્યાગ એવ શ્રેષ્ઠઃ, શેષમશક્યાનુષ્ઠાનમિતિ પ્રરૂપયતિ — કિં કિંચણ ત્તિ તક્કં કિં કિંચનમિતિ તર્કઃ, કિં કિંચનં પરિગ્રહ ઇતિ તર્કો વિચારઃ ક્રિયતે તાવત્ . કસ્ય . અપુણબ્ભવકામિણો અપુનર્ભવકામિનઃ અનન્તજ્ઞાનાદિચતુષ્ટયાત્મકમોક્ષાભિલાષિણઃ . અધ અહો, દેહો વિ દેહોઽપિ સંગ ત્તિ સઙ્ગઃ પરિગ્રહ ઇતિ હેતોઃ જિણવરિંદા જિનવરેન્દ્રાઃ કર્તારઃ

અન્વયાર્થ : — [યદ્યપિ અલ્પમ્ ] ભલે હી અલ્પ હો તથાપિ, [અપ્રતિક્રુષ્ટમ્ ] જો અનિંદિત હો, [અસંયતજનૈઃ અપ્રાર્થનીયં ] અસંયતજનોંમેં અપ્રાર્થનીય હો ઔર [મૂર્ચ્છાદિજનનરહિતં ] જો મૂર્ચ્છાદિકી જનનરહિત હો — [ઉપધિં ] ઐસી હી ઉપધિકો [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [ગૃહ્ણાતુ ] ગ્રહણ કરો ..૨૨૩..

ટીકા : — જો ઉપધિ સર્વથા બંધકા અસાધક હોનેસે અનિંદિત હૈ, સંયતકે અતિરિક્ત અન્યત્ર અનુચિત હોનેસે અસંયતજનોંકે દ્વારા અપ્રાર્થનીય (અનિચ્છનીય) હૈ ઔર રાગાદિપરિણામકે બિના ધારણકી જાનેસે મૂર્ચ્છાદિકે ઉત્પાદનસે રહિત હૈ, વહ વાસ્તવમેં અનિષિદ્ધ હૈ . ઇસસે યથોક્ત સ્વરૂપવાલી ઉપધિ હી ઉપાદેય હૈ, કિન્તુ કિંચિત્માત્ર ભી યથોક્ત સ્વરૂપસે વિપરીત સ્વરૂપવાલી ઉપધિ ઉપાદેય નહીં હૈ ..૨૨૩..

અબ, ‘ઉત્સર્ગ હી વસ્તુધર્મ હૈ, અપવાદ નહીં’ ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version

અત્ર શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણત્વેનાપ્રતિષિધ્યમાનેઽત્યન્તમુપાત્તેદેહેઽપિ પરદ્રવ્યત્વાત્ પરિગ્રહોઽયં ન નામાનુગ્રહાર્હઃ કિન્તૂપેક્ષ્ય એવેત્યપ્રતિકર્મત્વમુપદિષ્ટવન્તો ભગવન્તોઽર્હદ્દેવાઃ . અથ તત્ર શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભસમ્ભાવનરસિકસ્ય પુંસઃ શેષોઽન્યોઽનુપાત્તઃ પરિગ્રહો વરાકઃ કિં નામ સ્યાદિતિ વ્યક્ત એવ હિ તેષામાકૂતઃ . અતોઽવધાર્યતે ઉત્સર્ગ એવ વસ્તુધર્મો, ન પુનરપવાદઃ . ઇદમત્ર તાત્પર્યં, વસ્તુધર્મત્વાત્પરમનૈર્ગ્રન્થ્યમેવાવલમ્બ્યમ્ ..૨૨૪.. ણિપ્પડિકમ્મત્તમુદ્દિટ્ઠા નિઃપ્રતિકર્મત્વમુપદિષ્ટવન્તઃ . શુદ્ધોપયોગલક્ષણપરમોપેક્ષાસંયમબલેન દેહેઽપિ નિઃપ્રતિકારિત્વં કથિતવન્ત ઇતિ. તતો જ્ઞાયતે મોક્ષસુખાભિલાષિણાં નિશ્ચયેન દેહાદિસર્વસઙ્ગપરિત્યાગ એવોચિતોઽન્યસ્તૂપચાર એવેતિ ..૨૨૪.. એવમપવાદવ્યાખ્યાનરૂપેણ દ્વિતીયસ્થલે ગાથાત્રયં ગતમ્ . અથૈકાદશગાથાપર્યન્તં સ્ત્રીનિર્વાણનિરાકરણમુખ્યત્વેન વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તદ્યથા — શ્વેતામ્બરમતાનુસારી શિષ્યઃ પૂર્વપક્ષં કરોતિ —

અન્વયાર્થ : — [અથ ] જબ કિ [જિનવરેન્દ્રાઃ ] જિનવરેન્દ્રોંને [અપુનર્ભવકામિનઃ ] મોક્ષાભિલાષીકે, [સંગઃ ઇતિ ] ‘દેહ પરિગ્રહ હૈ’ ઐસા કહકર [દેહે અપિ ] દેહમેં ભી [અપ્રતિકર્મત્વમ્ ] અપ્રતિકર્મપના (સંસ્કારરહિતપના) [ઉદ્દિષ્ટવન્તઃ ] કહા (ઉપદેશા) હૈ, તબ [કિં કિંચનમ્ ઇતિ તર્કઃ ] ઉનકા યહ (સ્પષ્ટ) આશય હૈ કિ ઉસકે અન્ય પરિગ્રહ તો કૈસે હો સકતા હૈ ?..૨૨૪..

ટીકા : — યહાઁ, શ્રામણ્યપર્યાયકા સહકારી કારણ હોનેસે જિસકા નિષેધ નહીં કિયા ગયા હૈ ઐસે અત્યન્ત ૧ઉપાત્ત શરીરમેં ભી, ‘યહ (શરીર) પરદ્રવ્ય હોનેસે પરિગ્રહ હૈ, વાસ્તવમેં યહ અનુગ્રહયોગ્ય નહીં, કિન્તુ ઉપેક્ષા યોગ્ય હી હૈ’ ઐસા કહકર, ભગવન્ત અર્હંન્તદેવોંને અપ્રતિકર્મપનેકા ઉપદેશ દિયા હૈ, તબ ફિ ર વહાઁ શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલબ્ધિકી સંભાવનાકે રસિક પુરુષોંકે શેષ અન્ય આશય વ્યક્ત હી હૈ . ઇસસે નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ — ઉત્સર્ગ હી વસ્તુધર્મ હૈ, અપવાદ નહીં .

યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય હૈ કિ વસ્તુધર્મ હોનેસે પરમ નિર્ગ્રંથપના હી અવલમ્બન યોગ્ય

૨અનુપાત્ત પરિગ્રહ બેચારા કૈસે (અનુગ્રહ યોગ્ય) હો સકતા હૈ ? — ઐસા ઉનકા (-અર્હન્ત દેવોંકા)

૧. ઉપાત્ત = પ્રાપ્ત, મિલા હુઆ . ૨. અનુપાત્ત = અપ્રાપ્ત .

Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version

અથ કેઽપવાદવિશેષા ઇત્યુપદિશતિ — ઉવયરણં જિણમગ્ગે લિંગં જહજાદરૂવમિદિ ભણિદં .

પેચ્છદિ ણ હિ ઇહ લોગં નિરુપરાગનિજચૈતન્યનિત્યોપલબ્ધિભાવનાવિનાશકં ખ્યાતિપૂજાલાભરૂપં પ્રેક્ષતે ન ચ હિ સ્ફુ ટં ઇહ લોકમ્ . ન ચ કેવલમિહ લોકં , પરં ચ સ્વાત્મપ્રાપ્તિરૂપં મોક્ષં વિહાય સ્વર્ગભોગપ્રાપ્તિરૂપં પરં ચ પરલોકં ચ નેચ્છતિ . સ કઃ . સમણિંદદેસિદો ધમ્મો શ્રમણેન્દ્રદેશિતો ધર્મઃ, જિનેન્દ્રોપદિષ્ટ ઇત્યર્થઃ . ધમ્મમ્હિ તમ્હિ કમ્હા ધર્મે તસ્મિન્ કસ્માત્ વિયપ્પિયં વિકલ્પિતં નિર્ગ્રન્થલિઙ્ગાદ્વસ્ત્ર- પ્રાવરણેન પૃથક્કૃતમ્ . કિમ્ . લિંગં સાવરણચિહ્નમ્ . કાસાં સંબન્ધિ . ઇત્થીણં સ્ત્રીણામિતિ પૂર્વપક્ષગાથા ..“૨૦.. અથ પરિહારમાહ —

ણિચ્છયદો ઇત્થીણં સિદ્ધી ણ હિ તેણ જમ્મણા દિટ્ઠા નિશ્ચયતઃ સ્ત્રીણાં નરકાદિગતિવિલક્ષણાનન્ત- સુખાદિગુણસ્વભાવા તેનૈવ જન્મના સિદ્ધિર્ન દ્રષ્ટા, ન કથિતા . તમ્હા તપ્પડિરૂવં તસ્માત્કારણાત્તત્પ્રતિયોગ્યં સાવરણરૂપં વિયપ્પિયં લિંગમિત્થીણં નિર્ગ્રન્થલિઙ્ગાત્પૃથક્ત્વેન વિકલ્પિતં કથિતં લિઙ્ગં પ્રાવરણસહિતં ચિહ્નમ્ . કાસામ્ . સ્ત્રીણામિતિ ..“૨૧.. અથ સ્ત્રીણાં મોક્ષપ્રતિબન્ધકં પ્રમાદબાહુલ્યં દર્શયતિ —

પઇડીપમાદમઇયા પ્રકૃત્યા સ્વભાવેન પ્રમાદેન નિર્વૃત્તા પ્રમાદમયી . કા કર્ત્રી ભવતિ . એદાસિં વિત્તિ . એતાસાં સ્ત્રીણાં વૃત્તિઃ પરિણતિઃ . ભાસિયા પમદા તત એવ નામમાલાયાં પ્રમદાઃ પ્રમદાસંજ્ઞા ભાષિતાઃ સ્ત્રિયઃ . તમ્હા તાઓ પમદા યત એવ પ્રમદાસંજ્ઞાસ્તાઃ સ્ત્રિયઃ, તસ્માત્તત એવ પમાદબહુલા ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા નિઃપ્રમાદપરમાત્મતત્ત્વભાવનાવિનાશકપ્રમાદબહુલા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ..“૨૨.. અથ તાસાં મોહાદિ- બાહુલ્યં દર્શયતિ —

અબ, અપવાદકે કૌનસે વિશેષ (ભેદ) હૈં, સો કહતે હૈં : —

Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version

સંતિ ધુવં પમદાણં સન્તિ વિદ્યન્તે ધ્રુવં નિશ્ચિતં પ્રમદાનાં સ્ત્રીણામ્ . કે તે . મોહપદોસા ભયં દુગુંછા ય મોહાદિરહિતાનન્તસુખાદિગુણસ્વરૂપમોક્ષકારણપ્રતિબન્ધકાઃ મોહપ્રદ્વેષભયદુગુંછાપરિણામાઃ, ચિત્તે ચિત્તા માયા કૌટિલ્યાદિરહિતપરમબોધાદિપરિણતેઃ પ્રતિપક્ષભૂતા ચિત્તે મનસિ ચિત્રા વિચિત્રા માયા, તમ્હા તાસિં ણ ણિવ્વાણં તત એવ તાસામવ્યાબાધસુખાદ્યનન્તગુણાધારભૂતં નિર્વાણં નાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ ..“૨૩.. અથૈતદેવ દ્રઢયતિ —

ણ વિણા વટ્ટદિ ણારી ન વિના વર્તતે નારી એક્કં વા તેસુ જીવલોયમ્હિ તેષુ નિર્દોષિ- પરમાત્મધ્યાનવિઘાતકેષુ પૂર્વોક્તદોષેષુ મધ્યે જીવલોકે ત્વેકમપિ દોષં વિહાય ણ હિ સંઉડં ચ ગત્તં ન હિ સ્ફુ ટં સંવૃત્તં ગાત્રં ચ શરીરં, તમ્હા તાસિં ચ સંવરણં તત એવ ચ તાસાં સંવરણં વસ્ત્રાવરણં ક્રિયત ઇતિ ..“૨૪.. અથ પુનરપિ નિર્વાણપ્રતિબન્ધકદોષાન્દર્શયતિ —

વિજ્જદિ વિદ્યતે તાસુ અ તાસુ ચ સ્ત્રીષુ . કિમ્ . ચિત્તસ્સાવો ચિત્તસ્રવઃ, નિઃકામાત્મતત્ત્વ- સંવિત્તિવિનાશકચિત્તસ્ય કામોદ્રેકેણ સ્રવો રાગસાર્દ્રભાવઃ, તાસિં તાસાં સ્ત્રીણાં, સિત્થિલ્લં શિથિલસ્ય ભાવઃ શૈથિલ્યં, તદ્ભવમુક્તિયોગ્યપરિણામવિષયે ચિત્તદાઢર્યાભાવઃ સત્ત્વહીનપરિણામ ઇત્યર્થઃ, અત્તવં ચ પક્ખલણં ઋતૌ ભવમાર્તવં પ્રસ્ખલનં રક્તસ્રવણં, સહસા ઝટિતિ, માસે માસે દિનત્રયપર્યન્તં ચિત્તશુદ્ધિવિનાશકો રક્તસ્રવો ભવતીત્યર્થઃ, ઉપ્પાદો સુહમમણુઆણં ઉત્પાદ ઉત્પત્તિઃ સૂક્ષ્મલબ્ધ્યપર્યાપ્ત- મનુષ્યાણામિતિ ..““ ““ “

લિંગમ્હિ ય ઇત્થીણં થણંતરે ણાહિકક્ખપદેસેસુ સ્ત્રીણાં લિઙ્ગે યોનિપ્રદેશે, સ્તનાન્તરે, નાભિપ્રદેશે, કક્ષપ્રદેશે ચ, ભણિદો સુહુમુપ્પાદો એતેષુ સ્થાનેષુ સૂક્ષ્મમનુષ્યાદિજીવોત્પાદો ભણિતઃ . એતે પૂર્વોક્તદોષાઃ

ગાથા : ૨૨૫ અન્વયાર્થ : — [યથાજાતરૂપં લિગં ] યથાજાતરૂપ (-જન્મજાત – નગ્ન) જો લિંગ વહ [જિન – માર્ગે ] જિનમાર્ગમેં [ઉપકરણં ઇતિ ભણિતમ્ ] ઉપકરણ કહા ગયા હૈ, [ગુરુવચનં ] ગુરુકે વચન, [સૂત્રાધ્યયનં ચ ] સૂત્રોંકા અધ્યયન [ચ ] ઔર [વિનયઃ અપિ ] વિનય ભી [નિર્દિષ્ટમ્ ] ઉપકરણ કહી ગઈ હૈ ..૨૨૫..

Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version

યો હિ નામાપ્રતિષિદ્ધોઽસ્મિન્નુપધિરપવાદઃ, સ ખલુ નિખિલોઽપિ શ્રામણ્યપર્યાય- સહકારિકારણત્વેનોપકારકારકત્વાદુપકરણભૂત એવ, ન પુનરન્યઃ . તસ્ય તુ વિશેષાઃ સર્વાહાર્ય- વર્જિતસહજરૂપાપેક્ષિતયથાજાતરૂપત્વેન બહિરંગલિંગભૂતાઃ કાયપુદ્ગલાઃ, શ્રૂયમાણતત્કાલબોધક- પુરુષાણાં કિં ન ભવન્તીતિ ચેત્ . એવં ન વક્તવ્યં, સ્ત્રીષુ બાહુલ્યેન ભવન્તિ . ન ચાસ્તિત્વમાત્રેણ સમાનત્વમ્ . એકસ્ય વિષકણિકાસ્તિ, દ્વિતીયસ્ય ચ વિષપર્વતોઽસ્તિ, કિં સમાનત્વં ભવતિ . કિંતુ પુરુષાણાં પ્રથમસંહનનબલેન દોષવિનાશકો મુક્તિયોગ્યવિશેષસંયમોઽસ્તિ . તાસિં કહ સંજમો હોદિ તતઃ કારણાત્તાસાં કથં સંયમો ભવતીતિ ..“૨૬.. અથ સ્ત્રીણાં તદ્ભવમુક્તિયોગ્યાં સકલકર્મનિર્જરાં નિષેધયતિ —

જદિ દંસણેણ સુદ્ધા યદ્યપિ દર્શનેન સમ્યક્ત્વેન શુદ્ધા, સુત્તજ્ઝયણે ચાવિ સંજુત્તા એકાદશાઙ્ગ- સૂત્રાધ્યયનેનાપિ સંયુક્તા, ઘોરં ચરદિ વ ચરિયં ઘોરં પક્ષોપવાસમાસોપવાસાદિ ચરતિ વા ચારિત્રં, ઇત્થિસ્સ ણ ણિજ્જરા ભણિદા તથાપિ સ્ત્રીજનસ્ય તદ્ભવકર્મક્ષયયોગ્યા સકલનિર્જરા ન ભણિતેતિ ભાવઃ . કિંચ યથા પ્રથમસંહનનાભાવાત્સ્ત્રી સપ્તમનરકં ન ગચ્છતિ, તથા નિર્વાણમપિ . ‘‘પુંવેદં વેદંતા પુરિસા જે ખવગસેઢિમારૂઢા . સેસોદયેણ વિ તહા ઝાણુવજુત્તા ય તે દુ સિજ્ઝંતિ’’ ઇતિ ગાથાકથિતાર્થાભિપ્રાયેણ ભાવસ્ત્રીણાં કથં નિર્વાણમિતિ ચેત્ . તાસાં ભાવસ્ત્રીણાં પ્રથમસંહનનમસ્તિ, દ્રવ્યસ્ત્રીવેદાભાવાત્તદ્ભવમોક્ષ- પરિણામપ્રતિબન્ધકતીવ્રકામોદ્રેકોઽપિ નાસ્તિ . દ્રવ્યસ્ત્રીણાં પ્રથમસંહનનં નાસ્તીતિ કસ્મિન્નાગમે કથિતમાસ્ત ઇતિ ચેત્ . તત્રોદાહરણગાથા – ‘‘અંતિમતિગસંઘડણં ણિયમેણ ય કમ્મભૂમિમહિલાણં . આદિમતિગસંઘડણં ણત્થિ ત્તિ જિણેહિં ણિદ્દિટ્ઠં’’.. અથ મતમ્ – યદિ મોક્ષો નાસ્તિ તર્હિ ભવદીયમતે કિમર્થમર્જિકાનાં મહાવ્રતારોપણમ્ . પરિહારમાહ – તદુપચારેણ કુલવ્યવસ્થાનિમિત્તમ્ . ન ચોપચારઃ સાક્ષાદ્ભવિતુમર્હતિ, અગ્નિવત્ ક્રૂરોઽયં દેવદત્ત ઇત્યાદિવત્ . તથાચોક્તમ્ – મુખ્યાભાવે સતિ પ્રયોજને નિમિત્તે ચોપચારઃ પ્રવર્તતે . કિંતુ યદિ તદ્ભવે મોક્ષો ભવતિ સ્ત્રીણાં તર્હિ શતવર્ષદીક્ષિતાયા અર્જિકાયા અદ્યદિને દીક્ષિતઃ સાધુઃ કથં વન્દ્યો ભવતિ . સૈવ પ્રથમતઃ કિં ન વન્દ્યા ભવતિ સાધોઃ . કિંતુ ભવન્મતે

ટીકા : — ઇસમેં જો અનિષિદ્ધ ઉપધિ અપવાદ હૈ, વહ સભી વાસ્તવમેં ઐસા હી હૈ કિ જો શ્રામણ્યપર્યાયકે સહકારી કારણકે રૂપમેં ઉપકાર કરનેવાલા હોનેસે ઉપકરણભૂત હૈ, દૂસરા નહીં . ઉસકે વિશેષ (ભેદ) ઇસપ્રકાર હૈં : — (૧) સર્વ આહાર્ય રહિત સહજરૂપસે અપેક્ષિત (સર્વ આહાર્ય રહિત) યથાજાતરૂપપનેકે કારણ જો બહિરંગ લિંગભૂત હૈં ઐસે

૧. આહાર્ય = બાહરસે લાયા જાનેવાલા; કૃત્રિમ; ઔપાધિક, (સર્વ કૃત્રિમ – ઔપાધિક ભાવોંસે રહિત મુનિકે આત્માકા સહજરૂપ વસ્ત્રાભૂષણાદિ સર્વ કૃત્રિમતાઓંસે રહિત યથાજાતરૂપપનેકી અપેક્ષા રખતા હૈ અર્થાત્
મુનિકે આત્માકા રૂપ – દશા – સહજ હોનેસે શરીર ભી યથાજાત હી હોના ચાહિયે; ઇસલિયે યથાજાતરૂપપના વહ મુનિપનેકા બાહ્યલિંગ હૈ .])

Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version

ગુરુગીર્યમાણાત્મતત્ત્વદ્યોતકસિદ્ધોપદેશવચનપુદ્ગલાઃ, તથાધીયમાનનિત્યબોધકાનાદિનિધનશુદ્ધાત્મ- તત્ત્વદ્યોતનસમર્થશ્રુતજ્ઞાનસાધનીભૂતશબ્દાત્મકસૂત્રપુદ્ગલાશ્ચ, શુદ્ધાત્મતત્ત્વવ્યંજકદર્શનાદિપર્યાય- મલ્લિતીર્થકરઃ સ્ત્રીતિ કથ્યતે, તદપ્યયુક્તમ્ . તીર્થકરા હિ સમ્યગ્દર્શનવિશુદ્ધયાદિષોડશભાવનાઃ પૂર્વભવે ભાવયિત્વા પશ્ચાદ્ભવન્તિ . સમ્યગ્દ્રષ્ટેઃ સ્ત્રીવેદકર્મણો બન્ધ એવ નાસ્તિ, કથં સ્ત્રી ભવિષ્યતીતિ . કિંચ યદિ મલ્લિતીર્થકરો વાન્યઃ કોઽપિ વા સ્ત્રી ભૂત્વા નિર્વાણં ગતઃ તર્હિ સ્ત્રીરૂપપ્રતિમારાધના કિં ન ક્રિયતે ભવદ્ભિઃ . યદિ પૂર્વોક્તદોષાઃ સન્તિ સ્ત્રીણાં તર્હિ સીતારુક્મિણીકુન્તીદ્રૌપદીસુભદ્રાપ્રભૃતયો જિનદીક્ષાં ગૃહીત્વા વિશિષ્ટતપશ્ચરણેન કથં ષોડશસ્વર્ગે ગતા ઇતિ ચેત્ . પરિહારમાહ – તત્ર દોષો નાસ્તિ, તસ્માત્સ્વર્ગાદાગત્ય પુરુષવેદેન મોક્ષં યાસ્યન્ત્યગ્રે . તદ્ભવમોક્ષો નાસ્તિ, ભવાન્તરે ભવતુ, કો દોષ ઇતિ . ઇદમત્ર તાત્પર્યમ્ – સ્વયં વસ્તુસ્વરૂપમેવ જ્ઞાતવ્યં, પરં પ્રતિ વિવાદો ન કર્તવ્યઃ . કસ્માત્ . વિવાદે રાગદ્વેષોત્પત્તિર્ભવતિ, તતશ્ચ શુદ્ધાત્મભાવના નશ્યતીતિ ..“૨૭.. અથોપસંહારરૂપેણ સ્થિતપક્ષં દર્શયતિ —

તમ્હા યસ્માત્તદ્ભવે મોક્ષો નાસ્તિ તસ્માત્કારણાત્ તં પડિરૂવં લિંગં તાસિં જિણેહિં ણિદ્દિટ્ઠં તત્પ્રતિરૂપં વસ્ત્રપ્રાવરણસહિતં લિઙ્ગં ચિહ્નં લાઞ્છનં તાસાં સ્ત્રીણાં જિનવરૈઃ સર્વજ્ઞૈર્નિર્દિષ્ટં કથિતમ્ . કુલરૂવવઓજુત્તા સમણીઓ લોકદુગુઞ્છારહિતત્વેન જિનદીક્ષાયોગ્યં કુલં ભણ્યતે, અન્તરઙ્ગનિર્વિકારચિત્તશુદ્ધિજ્ઞાપકં બહિરઙ્ગનિર્વિકારં રૂપં ભણ્યતે, શરીરભઙ્ગરહિતં વા અતિબાલવૃદ્ધબુદ્ધિવૈકલ્યરહિતં વયો ભણ્યતે, તૈઃ કુલરૂપવયોભિર્યુક્તાઃ કુલરૂપવયોયુક્તા ભવન્તિ . કાઃ . શ્રમણ્યોઽર્જિકાઃ . પુનરપિ કિંવિશિષ્ટાઃ . તસ્સમાચારા તાસાં સ્ત્રીણાં યોગ્યસ્તદ્યોગ્ય આચારશાસ્ત્રવિહિતઃ સમાચાર આચાર આચરણં યાસાં તાસ્તત્સમાચારા ઇતિ ..“૨૮.. અથેદાનીં પુરુષાણાં દીક્ષાગ્રહણે વર્ણવ્યવસ્થાં કથયતિ — કાયપુદ્ગલ; (૨) જિનકા શ્રવણ કિયા જાતા હૈ ઐસે ૧તત્કાલબોધક, ગુરુ દ્વારા કહે જાને પર ૨આત્મતત્ત્વ – દ્યોતક, ૩સિદ્ધ ઉપદેશરૂપ વચનપુદ્ગલ; તથા (૩) જિનકા અધ્યયન કિયા જાતા હૈ ઐસે, નિત્યબોધક, અનાદિનિધન શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકો પ્રકાશિત કરનેમેં સમર્થ શ્રુતજ્ઞાનકે સાધનભૂત શબ્દાત્મક સૂત્રપુદ્ગલ; ઔર (૪) શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકો વ્યક્ત કરનેવાલી જો દર્શનાદિક પર્યાયેં, ઉનરૂપસે પરિણમિત પુરુષકે પ્રતિ વિનીતતાકા અભિપ્રાય પ્રવર્તિત

૧. તત્કાલબોધક = ઉસી (ઉપદેશકે) સમય હી બોધ દેનેવાલા . [શાસ્ત્ર શબ્દ સદા બોધકે નિમિત્તભૂત હોનેસે નિત્યબોધક કહે ગયે હૈં, ગુરુવચન ઉપદેશ – કાલમેં હી બોધકે નિમિત્તભૂત હોનેસે તત્કાલબોધક કહે ગયે હૈં .]]

૨. આત્મતત્ત્વદ્યોતક = આત્મતત્ત્વકો સમઝાનેવાલે – પ્રકાશિત કરનેવાલે .

૩. સિદ્ધ = સફલ; રામબાણ; અમોઘ = અચૂક; [ગુરુકા ઉપદેશ સિદ્ધ – સફલ – રામબાણ હૈ .]]

૪. વિનીતતા = વિનય; નમ્રતા; [સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાયમેં પરિણમિત પુરુષકે પ્રતિ વિનયભાવસે પ્રવૃત્ત હોનેમેં મનકે પુદ્ગલ નિમિત્તભૂત હૈં .]]

Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version

તત્પરિણતપુરુષવિનીતતાભિપ્રાયપ્રવર્તકચિત્તપુદ્ગલાશ્ચ ભવન્તિ . ઇદમત્ર તાત્પર્યં, કાયવદ્વચન- મનસી અપિ ન વસ્તુધર્મઃ ..૨૨૫..

વણ્ણેસુ તીસુ એક્કો વર્ણેષુ ત્રિષ્વેકઃ બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવૈશ્યવર્ણેષ્વેકઃ . કલ્લાણંગો કલ્યાણાઙ્ગ આરોગ્યઃ . તવોસહો વયસા તપઃસહઃ તપઃક્ષમઃ . કેન . અતિવૃદ્ધબાલત્વરહિતવયસા . સુમુહો નિર્વિકારાભ્યન્તરપરમચૈતન્યપરિણતિવિશુદ્ધિજ્ઞાપકં ગમકં બહિરઙ્ગનિર્વિકારં મુખં યસ્ય, મુખાવયવભઙ્ગ- રહિતં વા, સ ભવતિ સુમુખઃ . કુચ્છારહિદો લોકમધ્યે દુરાચારાદ્યપવાદરહિતઃ . લિંગગ્ગહણે હવદિ જોગ્ગો એવંગુણવિશિષ્ટપુરુષો જિનદીક્ષાગ્રહણે યોગ્યો ભવતિ . યથાયોગ્યં સચ્છૂદ્રાદ્યપિ ..“૨૯.. અથ નિશ્ચયનયાભિપ્રાયં કથયતિ —

જો રયણત્તયણાસો સો ભંગો જિણવરેહિં ણિદ્દિટ્ઠો યો રત્નત્રયનાશઃ સ ભઙ્ગો જિનવરૈર્નિર્દિષ્ટઃ . વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવનિજપરમાત્મતત્ત્વસમ્યક્શ્રદ્ધાજ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપો યોઽસૌ નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વભાવસ્તસ્ય વિનાશઃ સ એવ નિશ્ચયેન નાશો ભઙ્ગો જિનવરૈર્નિર્દિષ્ટઃ . સેસં ભંગેણ પુણો શેષભઙ્ગેન પુનઃ શેષખણ્ડમુણ્ડવાતવૃષણાદિભઙ્ગેન ણ હોદિ સલ્લેહણાઅરિહો ન ભવતિ સલ્લેખનાર્હઃ . લોકદુગુઞ્છાભયેન નિર્ગ્રન્થરૂપયોગ્યો ન ભવતિ . કૌપીનગ્રહણેન તુ ભાવનાયોગ્યો ભવતીત્યભિપ્રાયઃ ..“૩૦.. એવં સ્ત્રીનિર્વાણનિરાકરણવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેનૈકાદશગાથાભિસ્તૃતીયં સ્થલં ગતમ્ . અથ પૂર્વોક્તસ્યોપકરણરૂપા- પવાદવ્યાખ્યાનસ્ય વિશેષવિવરણં કરોતિ — ઇદિ ભણિદં ઇતિ ભણિતં કથિતમ્ . કિમ્ . ઉવયરણં ઉપકરણમ્ . ક્વ . જિણમગ્ગે જિનોક્તમોક્ષમાર્ગે . કિમુપકરણમ્ . લિંગં શરીરાકારપુદ્ગલપિણ્ડરૂપં કરનેવાલે ચિત્રપુદ્ગલ . (અપવાદમાર્ગમેં જિસ ઉપકરણભૂત ઉપધિકા નિષેધ નહીં હૈ ઉસકે ઉપરોક્ત ચાર ભેદ હૈં .)

યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય હૈ કિ કાયકી ભાઁતિ વચન ઔર મન ભી વસ્તુધર્મ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — જિસ શ્રમણકી શ્રામણ્યપર્યાયકે સહકારી કારણભૂત, સર્વ કૃત્રિમતાઓંસે રહિત યથાજાતરૂપકે સમ્મુખ વૃત્તિ જાયે, ઉસે કાયકા પરિગ્રહ હૈ; જિસ શ્રમણકી ગુરુ – ઉપદેશકે શ્રવણમેં વૃત્તિ રુકે, ઉસે વચનપુદ્ગલોંકા પરિગ્રહ હૈ; જિસ શ્રમણકી સૂત્રાધ્યયનમેં વૃત્તિ રુકે ઉસકે સૂત્રપુદ્ગલોંકા પરિગ્રહ હૈ; ઔર જિસ શ્રમણકે યોગ્ય પુરુષકે વિનયરૂપ પરિણામ હોં ઉસકે મનકે પુદ્ગલોંકા પરિગ્રહ હૈ . યદ્યપિ વહ પરિગ્રહ ઉપકરણભૂત હૈં, ઇસલિયે અપવાદમાર્ગમેં ઉનકા નિષેધ નહીં હૈ, તથાપિ વે વસ્તુધર્મ નહીં હૈં ..૨૨૫..

Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version

અથાપ્રતિષિદ્ધશરીરમાત્રોપધિપાલનવિધાનમુપદિશતિ —

અનાદિનિધનૈકરૂપશુદ્ધાત્મતત્ત્વપરિણતત્વાદખિલકર્મપુદ્ગલવિપાકાત્યન્તવિવિક્તસ્વભાવત્વેન રહિતકષાયત્વાત્તદાત્વમનુષ્યત્વેઽપિ સમસ્તમનુષ્યવ્યવહારબહિર્ભૂતત્વેનેહલોકનિરાપેક્ષત્વાત્તથા દ્રવ્યલિઙ્ગમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . જહજાદરૂવં યથાજાતરૂપં, યથાજાતરૂપશબ્દેનાત્ર વ્યવહારેણ સંગપરિત્યાગયુક્તં નગ્નરૂપં, નિશ્ચયેનાભ્યન્તરેણ શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવં પરમાત્મસ્વરૂપં . ગુરુવયણં પિ ય ગુરુવચનમપિ, નિર્વિકારપરમચિજ્જયોતિઃસ્વરૂપપરમાત્મતત્ત્વપ્રતિબોધકં સારભૂતં સિદ્ધોપદેશરૂપં ગુરૂપદેશવચનમ્ . ન કેવલં ગુરૂપદેશવચનમ્, સુત્તજ્ઝયણં ચ આદિમધ્યાન્તવર્જિતજાતિજરામરણરહિતનિજાત્મદ્રવ્યપ્રકાશક- સૂત્રાધ્યયનં ચ, પરમાગમવાચનમિત્યર્થઃ . ણિદ્દિટ્ઠં ઉપકરણરૂપેણ નિર્દિષ્ટં કથિતમ્ . વિણઓ સ્વકીયનિશ્ચયરત્નત્રયશુદ્ધિર્નિશ્ચયવિનયઃ, તદાધારપુરુષેષુ ભક્તિપરિણામો વ્યવહારવિનયઃ . ઉભયોઽપિ વિનયપરિણામ ઉપકરણં ભવતીતિ નિર્દિષ્ટઃ . અનેન કિમુક્તં ભવતિ — નિશ્ચયેન ચતુર્વિધમેવોપકરણમ્ . અન્યદુપકરણં વ્યવહાર ઇતિ ..૨૨૫.. અથ યુક્તાહારવિહારલક્ષણતપોધનસ્ય સ્વરૂપમાખ્યાતિ – ઇહલોગણિરાવેક્ખો ઇહલોકનિરાપેક્ષઃ, ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈકસ્વભાવનિજાત્મસંવિત્તિવિનાશકખ્યાતિપૂજા- લાભરૂપેહલોકકાઙ્ક્ષારહિતઃ, અપ્પડિબદ્ધો પરમ્હિ લોયમ્હિ અપ્રતિબદ્ધઃ પરસ્મિન્ લોકે, તપશ્ચરણે કૃતે દિવ્યદેવસ્ત્રીપરિવારાદિભોગા ભવન્તીતિ, એવંવિધપરલોકે પ્રતિબદ્ધો ન ભવતિ, જુત્તાહારવિહારો હવે યુક્તાહારવિહારો ભવેત્ . સ કઃ . સમણો શ્રમણઃ . પુનરપિ કથંભૂતઃ . રહિદકસાઓ નિઃકષાયસ્વરૂપ-

અબ, અનિષિદ્ધ ઐસા જો શરીર માત્ર ઉપધિ ઉસકે પાલનકી વિધિકા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [રહિતકષાયઃ ] કષાયરહિત વર્તતા હુઆ [ઇહલોક નિરાપેક્ષઃ ] ઇસ લોકમેં નિરપેક્ષ ઔર [પરસ્મિન્ લોકે ] પરલોકમેં [અપ્રતિબદ્ધઃ ] અપ્રતિબદ્ધ હોનેસે [યુક્તાહારવિહારઃ ભવેત્ ] ૧યુક્તાહાર – વિહારી હોતા હૈ ..૨૨૬..

ટીકા : — અનાદિનિધન એકરૂપ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વમેં પરિણત હોનેસે શ્રમણ સમસ્ત કર્મપુદ્ગલકે વિપાકસે અત્યન્ત વિવિક્ત (-ભિન્ન) સ્વભાવકે દ્વારા કષાયરહિત હોનેસે, ઉસ

૧. યુક્તાહાર – વિહારી = (૧) યોગ્ય (-ઉચિત) આહાર – વિહારવાલા; (૨) યુક્ત અર્થાત્ યોગીકે આહાર -વિહારવાલા; યોગપૂર્વક (આત્મસ્વભાવમેં યુક્તતા પૂર્વક) આહાર -વિહારવાલા .

Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version

ભવિષ્યદમર્ત્યાદિભાવાનુભૂતિતૃષ્ણાશૂન્યત્વેન પરલોકાપ્રતિબદ્ધત્વાચ્ચ, પરિચ્છેદ્યાર્થોપલમ્ભપ્રસિદ્ધયર્થ- પ્રદીપપૂરણોત્સર્પણસ્થાનીયાભ્યાં શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભપ્રસિદ્ધયર્થતચ્છરીરસમ્ભોજનસંચલનાભ્યાં યુક્તાહારવિહારો હિ સ્યાત્ શ્રમણઃ . ઇદમત્ર તાત્પર્યમ્ — યતો હિ રહિતકષાયઃ તતો ન તચ્છરીરાનુરાગેણ દિવ્યશરીરાનુરાગેણ વાહારવિહારયોરયુક્ત્યા પ્રવર્તેત . શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભ- સાધકશ્રામણ્યપર્યાયપાલનાયૈવ કેવલં યુક્તાહારવિહારઃ સ્યાત્ ..૨૨૬..

અથ યુક્તાહારવિહારઃ સાક્ષાદનાહારવિહાર એવેત્યુપદિશતિ — જસ્સ અણેસણમપ્પા તં પિ તવો તપ્પડિચ્છગા સમણા .

અણ્ણં ભિક્ખમણેસણમધ તે સમણા અણાહારા ..૨૨૭.. સંવિત્ત્યવષ્ટમ્ભબલેન રહિતકષાયશ્ચેતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ — યોઽસૌ ઇહલોકપરલોકનિરપેક્ષત્વેન નિઃકષાયત્વેન ચ પ્રદીપસ્થાનીયશરીરે તૈલસ્થાનીયં ગ્રાસમાત્રં દત્વા ઘટપટાદિપ્રકાશ્યપદાર્થસ્થાનીયં નિજપરમાત્મપદાર્થમેવ નિરીક્ષતે સ એવ યુક્તાહારવિહારો ભવતિ, ન પુનરન્યઃ શરીરપોષણનિરત ઇતિ ..૨૨૬.. અથ પઞ્ચદશપ્રમાદૈસ્તપોધનઃ પ્રમત્તો ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ — (વર્તમાન) કાલમેં મનુષ્યત્વકે હોતે હુએ ભી (સ્વયં) સમસ્ત મનુષ્યવ્યવહારસે ૧બહિર્ભૂત હોનેકે કારણ ઇસ લોકકે પ્રતિ નિરપેક્ષ (નિસ્પૃહ) હૈ; તથા ભવિષ્યમેં હોનેવાલે દેવાદિ ભાવોંકે અનુભવકી તૃષ્ણાસે શૂન્ય હોનેકે કારણ પરલોકકે પ્રતિ અપ્રતિબદ્ધ હૈ; ઇસલિયે, જૈસે જ્ઞેય પદાર્થોંકે જ્ઞાનકી સિદ્ધિકે લિયે (-ઘટપટાદિ પદાર્થોંકો દેખનેકે લિયે હી) દીપકમેં તેલ ડાલા જાતા હૈ ઔર દીપકકો હટાયા જાતા હૈ, ઉસીપ્રકાર શ્રમણ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિકી સિદ્ધિકે લિયે (-શુદ્ધાત્માકો પ્રાપ્ત કરનેકે લિયે હી) વહ શરીરકો ખિલાતા ઔર ચલાતા હૈ, ઇસલિયે યુક્તાહારવિહારી હોતા હૈ

યહાઁ ઐસા તાત્પર્ય હૈ કિ : — શ્રમણ કષાયરહિત હૈ ઇસલિયે વહ શરીરકે (-વર્તમાન મનુષ્ય – શરીરકે) અનુરાગસે યા દિવ્ય શરીરકે (-ભાવી દેવશરીરકે) અનુરાગસે આહાર – વિહારમેં અયુક્તરૂપસે પ્રવૃત્ત નહીં હોતા; કિન્તુ શુદ્ધાત્મતત્વકી ઉપલબ્ધિકી સાધકભૂત શ્રામણ્યપર્યાયકે પાલનકે લિયે હી કેવલ યુક્તાહારવિહારી હોતા હૈ ..૨૨૬..

અબ, યુક્તાહારવિહારી સાક્ષાત્ અનાહારવિહારી (-અનાહારી ઔર અવિહારી) હી હૈ ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

૧ બહિર્ભૂત = બાહર, રહિત, ઉદાસીન .

Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version

સ્વયમનશનસ્વભાવત્વાદેષણાદોષશૂન્યભૈક્ષ્યત્વાચ્ચ, યુક્તાહારઃ સાક્ષાદનાહાર એવ સ્યાત્ . તથા હિ — યસ્ય સકલકાલમેવ સકલપુદ્ગલાહરણશૂન્યમાત્માનમવબુદ્ધયમાનસ્ય સકલાશનતૃષ્ણા- શૂન્યત્વાત્સ્વયમનશન એવ સ્વભાવઃ, તદેવ તસ્યાનશનં નામ તપોઽન્તરંગસ્ય બલીયસ્ત્વાત્; ઇતિ કૃત્વા યે તં સ્વયમનશનસ્વભાવં ભાવયન્તિ શ્રમણાઃ, તત્પ્રતિષિદ્ધયે ચૈષણાદોષશૂન્ય-

હવદિ ક્રોધાદિપઞ્ચદશપ્રમાદરહિતચિચ્ચમત્કારમાત્રાત્મતત્ત્વભાવનાચ્યુતઃ સન્ ભવતિ . સ કઃ કર્તા . સમણો સુખદુઃખાદિસમચિત્તઃ શ્રમણઃ . કિંવિશિષ્ટો ભવતિ . પમત્તો પ્રમત્તઃ પ્રમાદી . કૈઃ કૃત્વા . કોહાદિએહિ ચઉહિ વિ ચતુર્ભિરપિ ક્રોધાદિભિઃ, વિકહાહિ સ્ત્રીભક્તચોરરાજકથાભિઃ, તહિંદિયાણમત્થેહિં તથૈવ પઞ્ચેન્દ્રિયાણામર્થૈઃ સ્પર્શાદિવિષયૈઃ . પુનરપિ કિંરૂપઃ. ઉવજુત્તો ઉપયુક્તઃ પરિણતઃ . કાભ્યામ્ . ણેહણિદ્દાહિં સ્નેહનિદ્રાભ્યામિતિ ..“૩૧.. અથ યુક્તાહારવિહારતપોધનસ્વરૂપમુપદિશતિ – જસ્સ યસ્ય મુનેઃ સંબન્ધી અપ્પા આત્મા . કિંવિશિષ્ટઃ . અણેસણં સ્વકીયશુદ્ધાત્મતત્ત્વભાવનોત્પન્નસુખામૃતાહારેણ તૃપ્તત્વાન્ન વિદ્યતે

અન્વયાર્થ : — [યસ્ય આત્મા અનેષણઃ ] જિસકા આત્મા એષણારહિત હૈ (અર્થાત્ જો અનશનસ્વભાવી આત્માકા જ્ઞાતા હોનેસે સ્વભાવસે હી આહારકી ઇચ્છાસે રહિત હૈ ) [તત્ અપિ તપઃ ] ઉસે વહ ભી તપ હૈ; (ઔર) [તત્પ્રત્યેષકાઃ ] ઉસે પ્રાપ્ત કરનેકે લિયે (-અનશનસ્વભાવવાલે આત્માકો પરિપૂર્ણતયા પ્રાપ્ત કરનેકે લિયે) પ્રયત્ન કરનેવાલે [શ્રમણાઃ ] શ્રમણોંકે [અન્યત્ ભૈક્ષમ્ ] અન્ય (-સ્વરૂપસે પૃથક્) ભિક્ષા [અનેષણમ્ ] એષણારહિત (-એષણદોષસે રહિત) હોતી હૈ; [અથ ] ઇસલિએ [તે શ્રમણાઃ ] વે શ્રમણ [અનાહારાઃ ] અનાહારી હૈં ..૨૨૭..

ટીકા : — (૧) સ્વયં અનશનસ્વભાવવાલા હોનેસે (અપને આત્માકો સ્વયં અનશન- સ્વભાવવાલા જાનનેસે) ઔર (૨) એષણાદોષશૂન્ય ભિક્ષાવાલા હોનેસે, યુક્તાહારી (-યુક્તાહારવાલા શ્રમણ) સાક્ષાત્ અનાહારી હી હૈ . વહ ઇસપ્રકાર — સદા હી સમસ્ત પુદ્ગલાહારસે શૂન્ય ઐસે આત્માકો જાનતા હુઆ સમસ્ત અશનતૃષ્ણા રહિત હોનેસે જિસકા ૧સ્વયં અનશન હી સ્વભાવ હૈ, વહી ઉસકે અનશન નામક તપ હૈ, ક્યોંકિ અંતરંગકી વિશેષ બલવત્તા હૈ; — ઐસા સમઝકર જો શ્રમણ (૧) આત્માકો સ્વયં અનશનસ્વભાવ ભાતે હૈં (-સમઝતે હૈં, અનુભવ કરતે હૈં ) ઔર (૨) ઉસકી સિદ્ધિકે લિયે (-પૂર્ણ પ્રાપ્તિકે લિયે) એષણાદોષશૂન્ય ઐસી અન્ય (-પરરૂપ) ભિક્ષા આચરતે હૈં; વે આહાર કરતે હુએ ભી માનોં આહાર નહીં કરતે હોં — ઐસે હોનેસે સાક્ષાત્ અનાહારી હી હૈં, ક્યોંકિ

૧. સ્વયં = અપને આપ; અપનેસે; સહજતાસે (અપને આત્માકો સ્વયં અનશનસ્વભાવી જાનના વહી અનશન નામક તપ હૈ .)

Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version

મન્યદ્ભૈક્ષં ચરન્તિ, તે કિલાહરન્તોઽપ્યનાહરન્ત ઇવ યુક્તાહારત્વેન સ્વભાવપરભાવપ્રત્યય- બન્ધાભાવાત્સાક્ષાદનાહારા એવ ભવન્તિ . એવં સ્વયમવિહારસ્વભાવત્વાત્સમિતિશુદ્ધવિહારત્વાચ્ચ યુક્તવિહારઃ સાક્ષાદવિહાર એવ સ્યાત્ ઇત્યનુક્તમપિ ગમ્યેતેતિ ..૨૨૭..

અથ કુતો યુક્તાહારત્વં સિદ્ધયતીત્યુપદિશતિ — કેવલદેહો સમણો દેહે ણ મમ ત્તિ રહિદપરિકમ્મો .

એષણમાહારાકાઙ્ક્ષા યસ્ય સ ભવત્યનેષણઃ, તં પિ તવો તસ્ય તદેવ નિશ્ચયેન નિરાહારાત્મભાવના- રૂપમુપવાસલક્ષણં તપઃ, તપ્પડિચ્છગા સમણા તત્પ્રત્યેષકાઃ શ્રમણાઃ, તન્નિશ્ચયોપવાસલક્ષણં તપઃ પ્રતીચ્છન્તિ તત્પ્રત્યેષકાઃ શ્રમણાઃ . પુનરપિ કિં યેષામ્ . અણ્ણં નિજપરમાત્મતત્ત્વાદન્યદ્ભિન્નં હેયમ્ . કિમ્ . અણેસણં અન્નસ્યાહારસ્યૈષણં વાચ્છા અન્નૈષણમ્ . કથંભૂતમ્ . ભિક્ખં ભિક્ષાયાં ભવં ભૈક્ષ્યં . અધ અથ અહો, તે સમણા અણાહારા તે અનશનાદિગુણવિશિષ્ટાઃ શ્રમણા આહારગ્રહણેઽપ્યનાહારા ભવન્તિ .. તથૈવ ચ નિઃક્રિયપરમાત્માનં યે ભાવયન્તિ, પઞ્ચસમિતિસહિતા વિહરન્તિ ચ, તે વિહારેઽપ્યવિહારા ભવન્તીત્યર્થઃ ..૨૨૭.. અથ તદેવાનાહારકત્વં પ્રકારાન્તરેણ પ્રાહ – કેવલદેહો કેવલદેહોઽન્યપરિગ્રહરહિતો યુક્તાહારીપનેકે કારણ ઉનકે સ્વભાવ તથા પરભાવકે નિમિત્તસે બન્ધ નહીં હોતા .

ઇસપ્રકાર (જૈસે યુક્તાહારી સાક્ષાત્ અનાહારી હી હૈ, ઐસા કહા ગયા હૈ ઉસીપ્રકાર), (૧) સ્વયં અવિહારસ્વભાવવાલા હોનેસે ઔર (૨) સમિતિશુદ્ધ (-ઈયાસમિતિસે શુદ્ધ ઐસે) વિહારવાલા હોનેસે યુક્તવિહારી (-યુક્તવિહારવાલા શ્રમણ) સાક્ષાત્ અવિહારી હી હૈ — ઐસા અનુક્ત હોને પર ભી (-ગાથામેં નહીં કહા જાને પર ભી) સમઝના ચાહિયે ..૨૨૭..

અબ, (શ્રમણકે) યુક્તાહારીપના કૈસે સિદ્ધ હોતા હૈ સો ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [કેવલદેહઃ શ્રમણઃ ] કેવલદેહી (-જિસકે માત્ર દેહરૂપ પરિગ્રહ વર્તતા હૈ, ઐસે) શ્રમણને [દેહે ] શરીરમેં ભી [ન મમ ઇતિ ] ‘મેરા નહીં હૈ’ ઐસા સમઝકર [રહિતપરિકર્મા ] ૧પરિકર્મ રહિત વર્તતે હુએ, [આત્મનઃ ] અપને આત્માકી [શક્તિં ] શક્તિકો

૧. પરિકર્મ = શોભા; શ્રૃઙ્ગાર; સંસ્કાર; પ્રતિકર્મ .

Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version

યતો હિ શ્રમણઃ શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણત્વેન કેવલદેહમાત્રસ્યોપધેઃ પ્રસહ્યા- પ્રતિષેધકત્વાત્કેવલદેહત્વે સત્યપિ દેહે ‘કિં કિંચણ’ ઇત્યાદિપ્રાક્તનસૂત્રદ્યોતિતપરમેશ્વરાભિપ્રાય- પરિગ્રહેણ ન નામ મમાયં તતો નાનુગ્રહાર્હઃ કિન્તૂપેક્ષ્ય એવેતિ પરિત્યક્તસમસ્તસંસ્કારત્વાદ્રહિત- પરિકર્મા સ્યાત્, તતસ્તન્મમત્વપૂર્વકાનુચિતાહારગ્રહણાભાવાદ્યુક્તાહારત્વં સિદ્ધયેત્ . યતશ્ચ સમસ્તામપ્યાત્મશક્તિં પ્રકટયન્નનન્તરસૂત્રોદિતેનાનશનસ્વભાવલક્ષણેન તપસા તં દેહં સર્વારમ્ભેણા- ભિયુક્તવાન્ સ્યાત્, તત આહારગ્રહણપરિણામાત્મકયોગધ્વંસાભાવાદ્યુક્તસ્યૈવાહારેણ ચ યુક્તાહારત્વં સિદ્ધયેત્ ..૨૨૮.. ભવતિ . સ કઃ કર્તા . સમણો નિન્દાપ્રશંસાદિસમચિત્તઃ શ્રમણઃ . તર્હિ કિં દેહે મમત્વં ભવિષ્યતિ . નૈવં . દેહે વિ મમત્તરહિદપરિકમ્મો દેહેઽપિ મમત્વરહિતપરિકર્મા, ‘‘મમત્તિં પરિવજ્જામિ ણિમ્મમત્તિં ઉવટ્ઠિદો . આલંબણં ચ મે આદા અવસેસાઇં વોસરે ..’’ ઇતિ શ્લોકકથિતક્રમેણ દેહેઽપિ મમત્વરહિતઃ . આજુત્તો તં તવસા આયુક્તવાન્ આયોજિતવાંસ્તં દેહં તપસા . કિં કૃત્વા . અણિગૂહિય અનિગૂહ્ય પ્રચ્છાદનમકૃત્વા . કાં . અપ્પણો સત્તિં આત્મનઃ શક્તિમિતિ . અનેન કિમુક્તં ભવતિ – યઃ કોઽપિ દેહાચ્છેષપરિગ્રહં ત્યક્ત્વા [અનિગૂહ્ય ] છુપાયે વિના [તપસા ] તપકે સાથ [તં ] ઉસે (-શરીરકો) [આયુક્તવાન્ ] યુક્ત કિયા (-જોડા) હૈ ..૨૨૮..

ટીકા : — શ્રામણ્યપર્યાયકે સહકારી કારણકે રૂપમેં કેવલ દેહમાત્ર ઉપધિકો શ્રમણ બલપૂર્વક – હઠસે નિષેધ નહીં કરતા ઇસલિયે વહ કેવલ દેહવાન્ હૈ; ઐસા (દેહવાન્) હોને પર ભી, ‘કિં કિંચણ’ ઇત્યાદિ પૂર્વસૂત્ર (ગાથા ૨૪૪) દ્વારા પ્રકાશિત કિયે ગયે પરમેશ્વરકે અભિપ્રાયકા ગ્રહણ કરકે ‘યહ (શરીર) વાસ્તવમેં મેરા નહીં હૈ ઇસલિયે યહ અનુગ્રહ યોગ્ય નહીં હૈ કિન્તુ ઉપેક્ષા યોગ્ય હી હૈ’ ઇસપ્રકાર દેહમેં સમસ્ત સંસ્કારકો છોડા હોનેસે પરિકર્મરહિત હૈ . ઇસલિયે ઉસકે દેહકે મમત્વપૂર્વક અનુચિત આહારગ્રહણકા અભાવ હોનેસે યુક્તાહારીપના સિદ્ધ હોતા હૈ . ઔર (અન્ય પ્રકારસે) ઉસને (આત્મશક્તિકો કિંચિત્માત્ર ભી છુપાયે બિના) સમસ્ત હી આત્મશક્તિકો પ્રગટ કરકે, અન્તિમ સૂત્ર (ગાથા ૨૨૭) દ્વારા કહે ગયે ૧અનશનસ્વભાવ- લક્ષણ તપકે સાથ ઉસ શરીરકો સર્વારમ્ભ (-ઉદ્યમ) સે યુક્ત કિયા હૈ (-જોડા હૈ ); ઇસલિયે આહારગ્રહણકે પરિણામસ્વરૂપ ૨યોગધ્વંસકા અભાવ હોનેસે ઉસકા આહાર યુક્તકા (-યોગીકા) આહાર હૈ; ઇસલિયે ઉસકે યુક્તાહારીપના સિદ્ધ હોતા હૈ .

૧. અનશનસ્વભાવલક્ષણતપ = અનશનસ્વભાવ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા તપ . [જો આત્માકે અનશન સ્વભાવકો જાનતા હૈ ઉસકે અનશનસ્વભાવલક્ષણ તપ પાયા જાતા હૈ] ]

૨. યોગધ્વંસ = યોગકા નાશ [‘આહાર ગ્રહણ કરના આત્માકા સ્વભાવ હૈ’ ઐસે પરિણામસે પરિણમિત હોના યોગધ્વંસ હૈ . શ્રમણકે ઐસા યોગધ્વંસ નહીં હોતા, ઇસલિયે યહ યુક્ત અર્થાત્ યોગી હૈ ઔર ઇસલિયે ઉસકા આહાર યુક્તાહાર અર્થાત્ યોગીકા આહાર હૈ .]]

Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version

અથ યુક્તાહારસ્વરૂપં વિસ્તરેણોપદિશતિ —

એકકાલ એવાહારો યુક્તાહારઃ, તાવતૈવ શ્રામણ્યપર્યાયસહકારિકારણશરીરસ્ય ધારણ- ત્વાત્ . અનેકકાલસ્તુ શરીરાનુરાગસેવ્યમાનત્વેન પ્રસહ્ય હિંસાયતનીક્રિયમાણો ન યુક્તઃ, દેહેઽપિ મમત્વરહિતસ્તથૈવ તં દેહં તપસા યોજયતિ સ નિયમેન યુક્તાહારવિહારો ભવતીતિ ..૨૨૮.. અથ યુક્તાહારત્વં વિસ્તરેણાખ્યાતિ – એક્કં ખલુ તં ભત્તં એકકાલ એવ ખલુ હિ સ્ફુ ટં સ ભક્ત આહારો યુક્તાહારઃ . કસ્માત્ . એકભક્તેનૈવ નિર્વિકલ્પસમાધિસહકારિકારણભૂતશરીરસ્થિતિસંભવાત્ . સ ચ કથંભૂતઃ . અપ્પડિપુણ્ણોદરં યથાશક્ત્યા ન્યૂનોદરઃ . જહાલદ્ધં યથાલબ્ધો, ન ચ સ્વેચ્છાલબ્ધઃ . ચરણં ભિક્ખેણ

ભાવાર્થ : — શ્રમણ દો પ્રકારસે યુક્તાહારી સિદ્ધ હોતા હૈ; (૧) શરીર પર મમત્વ ન હોનેસે ઉસકે ઉચિત હી આહાર હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ યુક્તાહારી અર્થાત્ ઉચિત આહારવાલા હૈ. ઔર (૨) ‘આહારગ્રહણ આત્માકા સ્વભાવ નહીં હૈ’ ઐસા પરિણામસ્વરૂપ યોગ શ્રમણકે વર્તતા હોનેસે વહ શ્રમણ યુક્ત અર્થાત્ યોગી હૈ ઔર ઇસલિયે ઉસકા આહાર યુક્તાહાર અર્થાત્ યોગીકા આહાર હૈ ..૨૨૮..

અબ યુક્તાહારકા સ્વરૂપ વિસ્તારસે ઉપદેશ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ખલુ ] વાસ્તવમેં [સઃ ભક્તઃ ] વહ આહાર (-યુક્તાહાર) [એકઃ ] એક બાર [અપ્રતિપૂર્ણોદરઃ ] ઊ નોદર [યથાલબ્ધઃ ] યથાલબ્ધ (-જૈસા પ્રાપ્ત હો વૈસા), [ભૈક્ષાચરણેન ] ભિક્ષાચરણસે, [દિવા ] દિનમેં [ન રસાપેક્ષઃ ] રસકી અપેક્ષાસે રહિત ઔર [ન મધુમાંસઃ ] મધુ – માંસ રહિત હોતા હૈ ..૨૨૯..

ટીકા : — એકબાર આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ ઉતનેસે હી શ્રામણ્ય પર્યાયકા સહકારી કારણભૂત શરીર ટિકા રહતા હૈ . [એકસે અધિક બાર આહાર લેના યુક્તાહાર નહીં હૈ, ઐસા નિમ્નાનુસાર દો પ્રકારસે સિદ્ધ હોતા હૈ : — ] (૧) શરીરકે અનુરાગસે હી અનેકબાર આહારકા સેવન કિયા જાતા હૈ, ઇસલિયે અત્યન્તરૂપસે ૧હિંસાયતન કિયા જાનેસે કારણ યુક્ત

૧. હિંસાયતન = હિંસાકા સ્થાન [એકસે અધિકબાર આહાર કરનેમેં શરીરકા અનુરાગ હોતા હૈ, ઇસલિયે વહ આહાર આત્યંતિક હિંસાકા સ્થાન હોતા હૈ, ક્યોંકિ શરીરકા અનુરાગ હી સ્વ – હિંસા હૈ .]]

Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version

શરીરાનુરાગસેવકત્વેન ન ચ યુક્તસ્ય . અપ્રતિપૂર્ણોદર એવાહારો યુક્તાહારઃ, તસ્યૈવાપ્રતિહત- યોગત્વાત્ . પ્રતિપૂર્ણોદરસ્તુ પ્રતિહતયોગત્વેન કથંચિત્ હિંસાયતનીભવન્ ન યુક્તઃ, પ્રતિહત- યોગત્વેન ન ચ યુક્તસ્ય . યથાલબ્ધ એવાહારો યુક્તાહારઃ, તસ્યૈવ વિશેષપ્રિયત્વલક્ષણાનુરાગ- શૂન્યત્વાત્ . અયથાલબ્ધસ્તુ વિશેષપ્રિયત્વલક્ષણાનુરાગસેવ્યમાનત્વેન પ્રસહ્ય હિંસાયતનીક્રિયમાણો ન યુક્તઃ, વિશેષપ્રિયત્વલક્ષણાનુરાગસેવકત્વેન ન ચ યુક્તસ્ય . ભિક્ષાચરણેનૈવાહારો યુક્તાહારઃ, તસ્યૈવારમ્ભશૂન્યત્વાત્ . અભૈક્ષાચરણેન ત્વારમ્ભસમ્ભવાત્પ્રસિદ્ધહિંસાયતનત્વેન ન યુક્તઃ, એવં- વિધાહારસેવનવ્યક્તાન્તરશુદ્ધિત્વાન્ન ચ યુક્તસ્ય . દિવસ એવાહારો યુક્તાહારઃ, તદેવ સમ્યગવ- લોકનાત્ . અદિવસે તુ સમ્યગવલોકનાભાવાદનિવાર્યહિંસાયતનત્વેન ન યુક્તઃ, ભિક્ષાચરણેનૈવ લબ્ધો, ન ચ સ્વપાકેન . દિવા દિવૈવ, ન ચ રાત્રૌ . ણ રસાવેક્ખં રસાપેક્ષો ન ભવતિ, કિંતુ સરસવિરસાદૌ સમચિત્તઃ . ણ મધુમંસં અમધુમાંસઃ, અમધુમાંસ ઇત્યુપલક્ષણેન આચારશાસ્ત્ર- કથિતપિણ્ડશુદ્ધિક્રમેણ સમસ્તાયોગ્યાહારરહિત ઇતિ . એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ . એવંવિશિષ્ટવિશેષણયુક્ત એવાહારસ્તપોધનાનાં યુક્તાહારઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ . ચિદાનન્દૈકલક્ષણનિશ્ચયપ્રાણરક્ષણભૂતા રાગાદિ- (-યોગ્ય) નહીં હૈ; (અર્થાત્ વહ યુક્તાહાર નહીં હૈ ); ઔર (૨) અનેકબાર આહારકા સેવન કરનેવાલા શરીરાનુરાગસે સેવન કરનેવાલા હોનેસે વહ આહાર ૧યુક્ત (-યોગી) કા નહીં હૈ (અર્થાત્ વહ યુક્તાહાર નહીં હૈ .)

૨અપૂર્ણોદર આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ વહી ૩પ્રતિહત ૪યોગ રહિત હૈ . [પૂર્ણોદર આહાર યુક્તાહાર નહીં હૈ, ઐસા નિમ્નાનુસાર દો પ્રકારસે સિદ્ધ હોતા હૈ : — ] (૧) પૂર્ણોદર આહાર તો પ્રતિહત યોગવાલા હોનેસે કથંચિત્ હિંસાયતન હોતા હુઆ યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર (૨) પૂર્ણોદર આહાર કરનેવાલા પ્રતિહત યોગવાલા હોનેસે વહ આહાર યુક્ત (-યોગી) કા આહાર નહીં હૈ .

યથાલબ્ધ આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ વહી (આહાર) વિશેષપ્રિયતાસ્વરૂપ અનુરાગસે શૂન્ય હૈ . (૧) ૫અયથાલબ્ધ આહાર તો વિશેષપ્રિયતાસ્વરૂપ અનુરાગસે સેવન કિયા જાતા હૈ, ઇસલિયે અત્યન્તરૂપસે હિંસાયતન કિયા જાનેકે કારણ યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર અયથાલબ્ધ આહારકા સેવન કરનેવાલા વિશેષપ્રિયતાસ્વરૂપ અનુરાગ દ્વારા સેવન કરનેવાલા હોનેસે વહ આહાર યુક્ત (-યોગી) કા નહીં હૈ .

૧. યુક્ત = આત્મસ્વભાવમેં લગા હુઆ; યોગી . ૨.અપૂર્ણોદર = પૂરા પેટ ન ભરકર; ઊ નોદર કરના .

૩. પ્રતિહત = હનિત, નષ્ટ, રુકા હુઆ, વિઘ્નકો પ્રાપ્ત .

૪. યોગ = આત્મસ્વભાવમેં જુડના .

૫. અયથાલબ્ધ = જૈસા મિલ જાય વૈસા નહીં, કિન્તુ અપની પસંદગીકા; સ્વેચ્છાલબ્ધ .

Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version

એવંવિધાહારસેવનવ્યક્તાન્તરશુદ્ધિત્વાન્ન ચ યુક્તસ્ય . અરસાપેક્ષ એવાહારો યુક્તાહારઃ, તસ્યૈવાન્તઃ- શુદ્ધિસુન્દરત્વાત્ . રસાપેક્ષસ્તુ અન્તરશુદ્ધયા પ્રસહ્ય હિંસાયતનીક્રિયમાણો ન યુક્તઃ, અન્તર- શુદ્ધિસેવકત્વેન ન ચ યુક્તસ્ય . અમધુમાંસ એવાહારો યુક્તાહારઃ, તસ્યૈવાહિંસાયતનત્વાત્ . સમધુમાંસસ્તુ હિંસાયતનત્વાન્ન યુક્તઃ, એવંવિધાહારસેવનવ્યક્તાન્તરશુદ્ધિત્વાન્ન ચ યુક્તસ્ય . મધુમાંસમત્ર હિંસાયતનોપલક્ષણં, તેન સમસ્તહિંસાયતનશૂન્ય એવાહારો યુક્તાહારઃ..૨૨૯.. વિકલ્પોપાધિરહિતા યા તુ નિશ્ચયનયેનાહિંસા, તત્સાધકરૂપા બહિરઙ્ગપરજીવપ્રાણવ્યપરોપણનિવૃત્તિરૂપા દ્રવ્યાહિંસા ચ, સા દ્વિવિધાપિ તત્ર યુક્તાહારે સંભવતિ . યસ્તુ તદ્વિપરીતઃ સ યુક્તાહારો ન ભવતિ . કસ્માદિતિ ચેત્ . તદ્વિલક્ષણભૂતાયા દ્રવ્યભાવરૂપાયા હિંસાયાઃ સદ્ભાવાદિતિ ..૨૨૯.. અથ વિશેષેણ માંસદૂષણં કથયતિ —

ભિક્ષાચરણસે આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ વહી આરંભશૂન્ય હૈ . (૧) અભિક્ષાચરણસે (-ભિક્ષાચરણ રહિત) જો આહાર ઉસમેં આરમ્ભકા સમ્ભવ હોનેસે હિંસાયતનપના પ્રસિદ્ધ હૈ, અતઃ વહ આહાર યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર (૨) ઐસે આહારકે સેવનમેં (સેવન કરનેવાલેકી) અન્તરંગ અશુદ્ધિ વ્યક્ત (-પ્રગટ) હોનેસે વહ આહાર યુક્ત (યોગી) કા નહીં હૈ .

દિનકા આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ વહી સમ્યક્ (બરાબર) દેખા જા સકતા હૈ . (૧) અદિવસ (દિનકે અતિરિક્ત સમયમેં) આહાર તો સમ્યક્ નહીં દેખા જા સકતા, ઇસલિયે ઉસકે હિંસાયતનપના અનિવાર્ય હોનેસે વહ આહાર યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર (૨) ઐસે આહારકે સેવનમેં અન્તરંગ અશુદ્ધિ વ્યક્ત હોનેસે આહાર યુક્ત (-યોગી) કા નહીં હૈ .

રસકી અપેક્ષાસે રહિત આહાર હી યુક્તાહાર હૈ . ક્યોંકિ વહી અન્તરંગ શુદ્ધિસે સુન્દર હૈ . (૧) રસકી અપેક્ષાવાલા આહાર તો અન્તરંગ અશુદ્ધિ દ્વારા અત્યન્તરૂપસે હિંસાયતન કિયા જાનેકે કારણ યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર (૨) ઉસકા સેવન કરનેવાલા અન્તરંગ અશુદ્ધિ પૂર્વક સેવન કરતા હૈ ઇસલિયે વહ આહાર યુક્ત (-યોગી) કા નહીં હૈ .

મધુ – માંસ રહિત આહાર હી યુક્તાહાર હૈ, ક્યોંકિ ઉસીકે હિંસાયતનપનેકા અભાવ હૈ . (૧) મધુ – માંસ સહિત આહાર તો હિંસાયતન હોનેસે યુક્ત (-યોગ્ય) નહીં હૈ; ઔર (૨) ઐસે આહારસે સેવનમેં અન્તરંગ અશુદ્ધિ વ્યક્ત હોનેસે વહ આહાર યુક્ત (-યોગી) કા નહીં હૈ . યહાઁ મધુ – માંસ હિંસાયતનકા ઉપલક્ષણ હૈ ઇસલિયે (‘મધુ – માંસ રહિત આહાર યુક્તાહાર હૈ’ ઇસ કથનસે ઐસા સમઝના ચાહિયે કિ) સમસ્ત હિંસાયતનશૂન્ય આહાર હી યુક્તાહાર હૈ ..૨૨૯..

Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version

અથોત્સર્ગાપવાદમૈત્રીસૌસ્થિત્યમાચરણસ્યોપદિશતિ — બાલો વા વુડ્ઢો વા સમભિહદો વા પુણો ગિલાણો વા .

ભણિત ઇત્યધ્યાહારઃ . સ કઃ . ઉવવાદો વ્યવહારનયેનોત્પાદઃ . કિંવિશિષ્ટઃ . સંતત્તિયં સાન્તતિકો નિરન્તરઃ . કેષાં સંબન્ધી . ણિગોદાણં નિશ્ચયેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવાનામનાદિનિધનત્વેનોત્પાદવ્યય- રહિતાનામપિ નિગોદજીવાનામ્ . પુનરપિ કથંભૂતાનામ્. તજ્જાદીણં તદ્વર્ણતદ્ગન્ધતદ્રસતત્સ્પર્શત્વેન તજ્જાતીનાં માંસજાતીનામ્ . કાસ્વધિકરણભૂતાસુ . મંસપેસીસુ માંસપેશીષુ માંસખણ્ડેષુ . કથંભૂતાસુ . પક્કેસુ અ આમેસુ અ વિપચ્ચમાણાસુ પક્વાસુ ચામાસુ ચ વિપચ્યમાનાસ્વિતિ પ્રથમગાથા . જો પક્કમપક્કં વા યઃ કર્તા પક્વામપક્વાં વા પેસીં પેશીં ખણ્ડમ્ . કસ્ય . મંસસ્સ માંસસ્ય . ખાદિ નિજશુદ્ધાત્મભાવનોત્પન્ન- સુખસુધાહારમલભમાનઃ સન્ ખાદતિ ભક્ષતિ, ફાસદિ વા સ્પર્શતિ વા, સો કિલ ણિહણદિ પિંડં સ કર્તા કિલ લોકોક્ત્યા પરમાગમોક્ત્યા વા નિહન્તિ પિણ્ડમ્ . કેષામ્ . જીવાણં જીવાનામ્ . કતિ- સંખ્યોપેતાનામ્ . અણેગકોડીણં અનેકકોટીનામિતિ . અત્રેદમુક્તં ભવતિ – શેષકન્દમૂલાદ્યાહારાઃ કેચનાનન્ત- કાયા અપ્યગ્નિપક્વાઃ સન્તઃ પ્રાસુકા ભવન્તિ, માંસં પુનરનન્તકાયં ભવતિ તથૈવ ચાગ્નિપક્વમપક્વં પચ્યમાનં વા પ્રાસુકં ન ભવતિ . તેન કારણેનાભોજ્યમભક્ષણીયમિતિ ..“૩૨ – ૩૩.. અથ પાણિગતાહારઃ પ્રાસુકોઽપ્યન્યસ્મૈ ન દાતવ્ય ઇત્યુપાદિશતિ —

અબ ઉત્સર્ગ ઔર અપવાદકી મૈત્રી દ્વારા આચરણકે સુસ્થિતપનેકા ઉપદેશ કરતે હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [બાલઃ વા ] બાલ, [વૃદ્ધઃ વા ] વૃદ્ધ [શ્રમાભિહતઃ વા ] ૧શ્રાંત [પુનઃ ગ્લાનઃ વા ] યા ૨ગ્લાન શ્રમણ [મૂલચ્છેદઃ ] મૂલકા છેદ [યથા ન ભવતિ ] જૈસા ન હો ઉસપ્રકારસે [સ્વયોગ્યાં ] અપને યોગ્ય [ચર્યાં ચરતુ ] આચરણ આચરો ..૨૩૦..

૧. શ્રાન્ત = શ્રમિત; પરિશ્રમી થકા; હુઆ .

૨. ગ્લાન = વ્યાધિગ્રસ્ત; રોગી; દુર્બલ .

Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version

બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનેનાપિ સંયમસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા સ્યાત્તથા સંયતસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યમતિકર્કશમેવાચરણમાચરણીયમિત્યુત્સર્ગઃ . બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનેન શરીરસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનભૂતસંયમસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા સ્યાત્તથા બાલવૃદ્ધ- શ્રાન્તગ્લાનસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યં મૃદ્વેવાચરણમાચરણીયમિત્યપવાદઃ . બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનેન સંયમસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા સ્યાત્તથા સંયતસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યમતિ- કર્કશમાચરણમાચરતા શરીરસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનભૂતસંયમસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા સ્યાત્ તથા બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યં મૃદ્વપ્યાચરણમાચરણીયમિત્યપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગઃ . બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનેન શરીરસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનભૂતસંયમસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા

અપ્પડિકુટ્ઠં પિંડં પાણિગયં ણેવ દેયમણ્ણસ્સ અપ્રતિકૃષ્ટ આગમાવિરુદ્ધ આહારઃ પાણિગતો હસ્તગતો નૈવ દેયો, ન દાતવ્યોઽન્યસ્મૈ, દત્તા ભોત્તુમજોગ્ગં દત્વા પશ્ચાદ્ભોક્તુમયોગ્યં, ભુત્તો વા હોદિ પડિકુટ્ઠો કથંચિત્ ભુક્તો વા, ભોજનં કૃતવાન્, તર્હિ પ્રતિકૃષ્ટો ભવતિ, પ્રાયશ્ચિત્તયોગ્યો ભવતીતિ . અયમત્ર ભાવઃ — હસ્તગતાહારં યોઽસાવન્યસ્મૈ ન દદાતિ તસ્ય નિર્મોહાત્મતત્ત્વભાવનારૂપં નિર્મોહત્વં જ્ઞાયત ઇતિ ..“૩૪.. અથ નિશ્ચયવ્યવહારસંજ્ઞયોરુત્સર્ગાપવાદયોઃ કથંચિત્પરસ્પરસાપેક્ષભાવં સ્થાપયન્ ચારિત્રસ્ય રક્ષાં દર્શયતિ – ચરદુ ચરતુ, આચરતુ . કિમ્ . ચરિયં ચારિત્રમનુષ્ઠાનમ્ . કથંભૂતમ્ . સજોગ્ગં સ્વયોગ્યં, સ્વકીયાવસ્થાયોગ્યમ્ . કથં યથા ભવતિ . મૂલચ્છેદો જધા ણ હવદિ મૂલચ્છેદો યથા ન ભવતિ . સ કઃ કર્તા ચરતિ . બાલો વા વુડ્ઢો વા સમભિહદો વા પુણો ગિલાણો વા બાલો વા, વૃદ્ધો વા, શ્રમેણાભિહતઃ પીડિતઃ શ્રમાભિહતો વા, ગ્લાનો વ્યાધિસ્થો વેતિ . તદ્યથા — ઉત્સર્ગાપવાદલક્ષણં કથ્યતે તાવત્ . સ્વશુદ્ધાત્મનઃ

ટીકા : — બાલ -વૃદ્ધ -શ્રમિત યા ગ્લાન (શ્રમણ) કો ભી સંયમકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વકા સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા — છેદ જૈસે ન હો ઉસપ્રકાર, સંયત ઐસે અપને યોગ્ય અતિ કર્કશ (-કઠોર) આચરણ હી આચરના; ઇસપ્રકાર ઉત્સર્ગ હૈ .

બાલ -વૃદ્ધ -શ્રમિત યા ગ્લાન (શ્રમણ) કો ભી શરીરકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે સાધનભૂત સંયમકા સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા — છેદ જૈસે ન હો ઉસપ્રકાર, બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાનકો અપને યોગ્ય મૃદુ આચરણ હી આચરના; ઇસપ્રકાર અપવાદ હૈ .

બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાનકે સંયમકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વકા સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા — છેદ જૈસે ન હો ઉસ પ્રકારકા સંયત ઐસા અપને યોગ્ય અતિ કઠોર આચરણ આચરતે હુએ, (ઉસકે) શરીરકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે સાધનભૂત સંયમકા સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા (ભી) — છેદ જૈસે ન હો ઉસપ્રકાર બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાન ઐસે અપને યોગ્ય મૃદુ આચરણ ભી આચરના . ઇસપ્રકાર ૧અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ હૈ .

બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાનકો શરીરકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વકે સાધનભૂત સંયમકા પ્ર. ૫૪

૧. અપવાદસાપેક્ષ = અપવાદકી અપેક્ષા સહિત .

Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version

સ્યાત્તથા બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યં મૃદ્વાચરણમાચરતા સંયમસ્ય શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધનત્વેન મૂલભૂતસ્ય છેદો ન યથા સ્યાત્તથા સંયતસ્ય સ્વસ્ય યોગ્યમતિકર્કશમપ્યાચરણમાચરણીય- મિત્યુત્સર્ગસાપેક્ષોઽપવાદઃ . અતઃ સર્વથોત્સર્ગાપવાદમૈત્ર્યા સૌસ્થિત્યમાચરણસ્ય વિધેયમ્ ..૨૩૦..

અથોત્સર્ગાપવાદવિરોધદૌઃસ્થ્યમાચરણસ્યોપદિશતિ — આહારે વ વિહારે દેસં કાલં સમં ખમં ઉવધિં .

જાણિત્તા તે સમણો વટ્ટદિ જદિ અપ્પલેવી સો ..૨૩૧.. સકાશાદન્યદ્બાહ્યાભ્યન્તરપરિગ્રહરૂપં સર્વં ત્યાજ્યમિત્યુત્સર્ગો નિશ્ચયનયઃ સર્વપરિત્યાગઃ પરમોપેક્ષાસંયમો વીતરાગચારિત્રં શુદ્ધોપયોગ ઇતિ યાવદેકાર્થઃ . તત્રાસમર્થઃ પુરુષઃ શુદ્ધાત્મભાવનાસહકારિભૂતં કિમપિ પ્રાસુકાહારજ્ઞાનોપકરણાદિકં ગૃહ્ણાતીત્યપવાદો વ્યવહારનય એકદેશપરિત્યાગઃ તથાચાપહૃતસંયમઃ સરાગચારિત્રં શુભોપયોગ ઇતિ યાવદેકાર્થઃ . તત્ર શુદ્ધાત્મભાવનાનિમિત્તં સર્વત્યાગલક્ષણોત્સર્ગે દુર્ધરાનુષ્ઠાને પ્રવર્તમાનસ્તપોધનઃ શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધકત્વેન મૂલભૂતસંયમસ્ય સંયમસાધકત્વેન મૂલભૂતશરીરસ્ય વા યથા છેદો વિનાશો ન ભવતિ તથા કિમપિ પ્રાસુકાહારાદિકં ગૃહ્ણાતીત્યપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગો ભણ્યતે . યદા પુનરપવાદલક્ષણેઽપહૃતસંયમે પ્રવર્તતે તદાપિ શુદ્ધાત્મતત્ત્વસાધકત્વેન મૂલભૂતસંયમસ્ય સંયમસાધકત્વેન મૂલભૂતશરીરસ્ય વા યથોચ્છેદો વિનાશો ન ભવતિ તથોત્સર્ગસાપેક્ષત્વેન પ્રવર્તતે . તથા પ્રવર્તતે ઇતિ કોઽર્થઃ . યથા સંયમવિરાધના ન ભવતિ તથેત્યુત્સર્ગસાપેક્ષોઽપવાદ ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૨૩૦.. અથાપવાદનિરપેક્ષમુત્સર્ગં તથૈવોત્સર્ગનિરપેક્ષમપવાદં ચ સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા — છેદ જૈસે ન હો ઉસપ્રકારસે બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાન ઐસે અપને યોગ્ય મૃદુ આચરણ આચરતે હુએ, (ઉસકે) સંયમકા — જો કિ શુદ્ધાત્મતત્વકા સાધન હોનેસે મૂલભૂત હૈ ઉસકા (ભી) — છેદ જૈસે ન હો ઉસપ્રકારસે સંયત ઐસા અપને યોગ્ય અતિકર્કશ આચરણ ભી આચરના; ઇસપ્રકાર ઉત્સર્ગસાપેક્ષ અપવાદ હૈ .

ઇસસે (ઐસા કહા હૈ કિ) સર્વથા (સર્વપ્રકારસે) ઉત્સર્ગ ઔર અપવાદકી મૈત્રી દ્વારા આચરણકા સુસ્થિતપના કરના ચાહિયે ..૨૩૦..

અબ, ઉત્સર્ગ ઔર અપવાદકે વિરોધ (-અમૈત્રી) સે આચરણકા ૧દુઃસ્થિતપના હોતા હૈ, ઐસા ઉપદેશ કરતે હૈં : —

૧. દુઃસ્થિત = ખરાબ સ્થિતિવાલા; નષ્ટ .

Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version

અત્ર ક્ષમાગ્લાનત્વહેતુરૂપવાસઃ, બાલવૃદ્ધત્વાધિષ્ઠાનં શરીરમુપધિઃ, તતો બાલવૃદ્ધ- શ્રાન્તગ્લાના એવ ત્વાકૃષ્યન્તે . અથ દેશકાલજ્ઞસ્યાપિ બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનત્વાનુરોધેનાહાર- વિહારયોઃ પ્રવર્તમાનસ્ય મૃદ્વાચરણપ્રવૃત્તત્વાદલ્પો લેપો ભવત્યેવ, તદ્વરમુત્સર્ગઃ . દેશકાલજ્ઞસ્યાપિ બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનત્વાનુરોધેનાહારવિહારયોઃ પ્રવર્તમાનસ્ય મૃદ્વાચરણપ્રવૃત્તત્વાદલ્પ એવ લેપો ભવતિ, તદ્વરમપવાદઃ . દેશકાલજ્ઞસ્યાપિ બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનત્વાનુરોધેનાહારવિહારયોરલ્પલેપ- નિષેધયંશ્ચારિત્રરક્ષણાય વ્યતિરેકદ્વારેણ તમેવાર્થં દ્રઢયતિ – વટ્ટદિ વર્તતે પ્રવર્તતે . સ કઃ કર્તા . સમણો શત્રુમિત્રાદિસમચિત્તઃ શ્રમણઃ . યદિ કિમ્ . જદિ અપ્પલેવી સો યદિ ચેદલ્પલેપી સ્તોકસાવદ્યો ભવતિ . કયોર્વિષયયોર્વર્તતે . આહારે વ વિહારે તપોધનયોગ્યાહારવિહારયોઃ . કિં કૃત્વા પૂર્વં . જાણિત્તા જ્ઞાત્વા . કાન્ . તે તાન્ કર્મતાપન્નાન્; દેસં કાલં સમં ખમં ઉવધિં દેશં, કાલં, માર્ગાદિશ્રમં, ક્ષમાં ક્ષમતામુપવાસાદિવિષયે શક્તિં , ઉપધિં બાલવૃદ્ધશ્રાન્તગ્લાનસંબન્ધિનં શરીરમાત્રોપધિં પરિગ્રહમિતિ પઞ્ચ દેશાદીન્ તપોધનાચરણસહકારિભૂતાનિતિ . તથાહિ — પૂર્વકથિતક્રમેણ તાવદ્દુર્ધરાનુષ્ઠાનરૂપોત્સર્ગે વર્તતે; તત્ર ચ પ્રાસુકાહારાદિગ્રહણનિમિત્તમલ્પલેપં દ્રષ્ટવા યદિ ન પ્રવર્તતે તદા આર્તધ્યાનસંક્લેશેન શરીરત્યાગં

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [આહારે વા વિહારે ] આહાર અથવા વિહારમેં [દેશં ] દેશ, [કાલં ] કાલ, [શ્રમં ] શ્રમ, [ક્ષમાં ] ૧ક્ષમતા તથા [ઉપધિં ] ઉપધિ, [તાન્ જ્ઞાત્વા ] ઇનકો જાનકર [વર્તતે ] પ્રવર્તે [સઃ અલ્પલેપી ] તો વહ અલ્પલેપી હોતા હૈ ..૨૩૧..

ટીકા : — ક્ષમતા તથા ગ્લાનતાકા હેતુ ઉપવાસ હૈ ઔર બાલ તથા વૃદ્ધત્વકા અધિષ્ઠાન ઉપધિ – શરીર હૈ, ઇસલિયે યહાઁ (ટીકામેં) બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાન હી લિયે ગયે હૈં . (અર્થાત્ મૂલ ગાથામેં જો ક્ષમા, ઉપધિ ઇત્યાદિ શબ્દ હૈં ઉનકા આશય ખીંચકર ટીકામેં ‘બાલ, વૃદ્ધ, શ્રાંત, ગ્લાન’ શબ્દ હી પ્રયુક્ત કિયે ગયે હૈં) .

૨દેશકાલજ્ઞકો ભી, યદિ વહ બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાનત્વકે અનુરોધસે (અર્થાત્ બાલત્વ, વૃદ્ધત્વ, શ્રાંતત્વ અથવા ગ્લાનત્વકા અનુસરણ કરકે) આહાર – વિહારમેં પ્રવૃત્તિ કરે તો મૃદુ આચરણમેં પ્રવૃત્ત હોનેસે અલ્પ લેપ હોતા હી હૈ, (-લેપકા સર્વથા અભાવ નહીં હોતા), ઇસલિયે ઉત્સર્ગ અચ્છા હૈ .

દેશકાલજ્ઞકો ભી, યદિ વહ બાલ – વૃદ્ધ – શ્રાંત – ગ્લાનત્વકે અનુરોધસે આહાર – વિહારમેં પ્રવૃત્તિ કરે તો મૃદુ આચરણમેં પ્રવૃત્ત હોનેસે અલ્પ હી લેપ હોતા હૈ . (-વિશેષ લેપ નહીં હોતા), ઇસલિયે અપવાદ અચ્છા હૈ .

૧. ક્ષમતા = શક્તિ; સહનશક્તિ; ધીરજ. ૨. દેશકાલજ્ઞ = દેશ – કાલકો જાનનેવાલા .