Pravachansar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 273-275 ; Parishista; Sadhak jivani drashti; Varnanukram gatha suchi.

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version

વિયુક્તો નિત્યં જ્ઞાની સ્યાત્, સ ખલુ સમ્પૂર્ણશ્રામણ્યઃ સાક્ષાત્ શ્રમણો હેલાવકીર્ણ-

સકલપ્રાક્તનકર્મફલત્વાદનિષ્પાદિતનૂતનકર્મફલત્વાચ્ચ પુનઃ પ્રાણધારણદૈન્યમનાસ્કન્દન્ દ્વિતીય-
ભાવપરાવર્તાભાવાત્ શુદ્ધસ્વભાવાવસ્થિતવૃત્તિર્મોક્ષતત્ત્વમવબુધ્યતામ્ ..૨૭૨..

અથ મોક્ષતત્ત્વસાધનતત્ત્વમુદ્ઘાટયતિ —

સમ્મં વિદિદપદત્થા ચત્તા ઉવહિં બહિત્થમજ્ઝત્થં .

વિસયેસુ ણાવસત્તા જે તે સુદ્ધા ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા ..૨૭૩..

સમ્યગ્વિદિતપદાર્થાસ્ત્યક્ત્વોપધિં બહિસ્થમધ્યસ્થમ્ .

વિષયેષુ નાવસક્તા યે તે શુદ્ધા ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ..૨૭૩..

મોક્ષતત્ત્વપરિણતપુરુષ એવાભેદેન મોક્ષસ્વરૂપં જ્ઞાતવ્યમિતિ ..૨૭૨.. અથ મોક્ષકારણમાખ્યાતિ — સમ્મં

વિદિદપદત્થા સંશયવિપર્યયાનધ્યવસાયરહિતાનન્તજ્ઞાનાદિસ્વભાવનિજપરમાત્મપદાર્થપ્રભૃતિસમસ્તવસ્તુ-

વિચારચતુરચિત્તચાતુર્યપ્રકાશમાનસાતિશયપરમવિવેકજ્યોતિષા સમ્યગ્વિદિતપદાર્થાઃ . પુનરપિ કિંરૂપાઃ.

વિસયેસુ ણાવસત્તા પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયાધીનરહિતત્વેન નિજાત્મતત્ત્વભાવનારૂપપરમસમાધિસંજાતપરમાનન્દૈક-

વિચરતા (ક્રીડા કરતા) હોનેસે ‘અયથાચાર રહિત’ વર્તતા હુઆ નિત્ય જ્ઞાની હો, વાસ્તવમેં ઉસ
સમ્પૂર્ણ શ્રામણ્યવાલે સાક્ષાત્ શ્રમણકો મોક્ષતત્વ જાનના, ક્યોંકિ પહલેકે સકલ કર્મોંકે ફલ
ઉસને લીલામાત્રસે નષ્ટ કર દિયે હૈં ઇસલિયે ઔર વહ નૂતન કર્મફલોંકો ઉત્પન્ન નહીં કરતા
ઇસલિયે પુનઃ પ્રાણધારણરૂપ દીનતાકો પ્રાપ્ત ન હોતા હુઆ દ્વિતીય ભાવરૂપ પરાવર્તનકે અભાવકે
કારણ શુદ્ધસ્વભાવમેં ૧અવસ્થિત વૃત્તિવાલા રહતા હૈ ..૨૭૨..

અબ મોક્ષતત્વકા સાધનતત્વ પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સમ્યગ્વિદિતપદાર્થાઃ ] સમ્યક્ (યથાર્થતયા) પદાર્થોંકો જાનતે હુએ

[યે ] જો [બહિસ્થમધ્યસ્થમ્ ] બહિરંગ તથા અંતરંગ [ઉપધિં ] પરિગ્રહકો [ત્યક્ત્વા ] છોડકર
[વિષયેષુ ન અવસક્તાઃ ] વિષયોંમેં આસક્ત નહીં હૈં, [તે ] વે [શુદ્ધાઃ ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ ] ‘શુદ્ધ’
કહે ગયે હૈં ..૨૭૩..

૧. અવસ્થિત = સ્થિર, [ઇસ સંપૂર્ણ શ્રામણ્યવાલે જીવકો અન્યભાવરૂપ પરાવર્તન (પલટન) નહીં હોતા, વહ

સદા એક હી ભાવરૂપ રહતા હૈ — શુદ્ધ સ્વભાવમેં સ્થિર પરિણતિરૂપસે રહતા હૈ; ઇસલિયે વહ જીવ મોક્ષતત્વ

હી હૈ . ]

જાણી યથાર્થ પદાર્થને, તજી સંગ અંતર્બાહ્યને,
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે, ‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩.

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version

અનેકાન્તકલિતસકલજ્ઞાતૃજ્ઞેયતત્ત્વયથાવસ્થિતસ્વરૂપપાણ્ડિત્યશૌણ્ડાઃ સન્તઃ સમસ્ત-

બહિરંગન્તરંગસંગતિપરિત્યાગવિવિક્તાન્તશ્ચકચકાયમાનાનન્તશક્તિચૈતન્યભાસ્વરાત્મતત્ત્વસ્વરૂપાઃ
સ્વરૂપગુપ્તસુષુપ્તકલ્પાન્તસ્તત્ત્વવૃત્તિતયા વિષયેષુ મનાગપ્યાસક્તિમનાસાદયન્તઃ સમસ્તાનુભાવવન્તો
ભગવન્તઃ શુદ્ધા એવાસંસારઘટિતવિકટકર્મકવાટવિઘટનપટીયસાધ્યવસાયેન પ્રકટીક્રિયમાણા-
વદાના મોક્ષતત્ત્વસાધનતત્ત્વમવબુધ્યતામ્ ..૨૭૩..

અથ મોક્ષતત્ત્વસાધનતત્ત્વં સર્વમનોરથસ્થાનત્વેનાભિનન્દયતિ —

સુદ્ધસ્સ ય સામણ્ણં ભણિયં સુદ્ધસ્સ દંસણં ણાણં .

સુદ્ધસ્સ ય ણિવ્વાણં સો ચ્ચિય સિદ્ધો ણમો તસ્સ ..૨૭૪..

લક્ષણસુખસુધારસાસ્વાદાનુભવબલેન વિષયેષુ મનાગપ્યનાસક્તાઃ . કિં કૃત્વા . પૂર્વં સ્વસ્વરૂપપરિગ્રહં

સ્વીકારં કૃત્વા, ચત્તા ત્યક્ત્વા . કમ્ . ઉવહિં ઉપધિં પરિગ્રહમ્ . કિંવિશિષ્ટમ્ . બહિત્થમજ્ઝત્થં બહિસ્થં

ક્ષેત્રવાસ્ત્વાદ્યનેકવિધં મધ્યસ્થં મિથ્યાત્વાદિચતુર્દશભેદભિન્નમ્ . જે એવંગુણવિશિષ્ટાઃ યે મહાત્માનઃ તે સુદ્ધ

ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠા તે શુદ્ધાઃ શુદ્ધોપયોગિનઃ ઇતિ નિર્દિષ્ટાઃ કથિતાઃ . અનેન વ્યાખ્યાનેન કિમુક્તં ભવતિ —

ઇત્થંભૂતાઃ પરમયોગિન એવાભેદેન મોક્ષમાર્ગ ઇત્યવબોદ્ધવ્યમ્ ..૨૭૩.. અથ શુદ્ધોપયોગલક્ષણમોક્ષમાર્ગં

સર્વમનોરથસ્થાનત્વેન પ્રદર્શયતિ — ભણિયં ભણિતમ્ . કિમ્ . સામણ્ણં સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈકાગ્ાા
ાા
ા

્ર્ર
્ર્ર
્રયલક્ષણં

યલક્ષણં

પ્ર. ૬૨

ટીકા : — અનેકાન્તકે દ્વારા જ્ઞાત સકલ જ્ઞાતૃતત્ત્વ ઔર જ્ઞેયતત્ત્વકે યથાસ્થિત

સ્વરૂપમેં જો પ્રવીણ હૈં, અન્તરંગમેં ચકચકિત હોતે હુએ અનન્તશક્તિવાલે ચૈતન્યસે ભાસ્વર
(તેજસ્વી) આત્મતત્ત્વકે સ્વરૂપકો જિનને સમસ્ત બહિરંગ તથા અન્તરંગ સંગતિકે પરિત્યાગસે
વિવિક્ત (ભિન્ન) કિયા હૈ, ઔર (ઇસલિયે) અન્તઃતત્ત્વકી વૃત્તિ (-આત્માકી પરિણતિ) સ્વરૂપ
ગુપ્ત તથા સુષુપ્ત (જૈસે કિ સો ગયા હો) સમાન ( – પ્રશાંત) રહનેસે જો વિષયોંમેં કિંચિત્ ભી

આસક્તિકો પ્રાપ્ત નહીં હોતે, – ઐસે જો સકલ – મહિમાવાન્ ભગવન્ત ‘શુદ્ધ’ (-શુદ્ધોપયોગી) હૈં

ઉન્હેં હી મોક્ષતત્ત્વકા સાધનતત્ત્વ જાનના . (અર્થાત્ વે શુદ્ધોપયોગી હી મોક્ષમાર્ગરૂપ હૈં ), ક્યોંકિ

વે અનાદિ સંસાર સે રચિત – બન્દ રહે હુએ વિકટ કર્મકપાટકો તોડને – ખોલનેકે અતિ ઉગ્ર

પ્રયત્નસે પરાક્રમ પ્રગટ કર રહે હૈં ..૨૭૩..

અબ મોક્ષતત્ત્વકે સાધનતત્ત્વકા (અર્થાત્ શુદ્ધોપયોગીકા) સર્વ મનોરથોંકે સ્થાનકે

રૂપમેં અભિનન્દન (પ્રશંસા) કરતે હૈં : —

રે ! ‘શુદ્ધને શ્રામણ્ય ભાખ્યું, જ્ઞાન દર્શન શુદ્ધને,
છે શુદ્ધને નિર્વાણ, શુદ્ધ જ સિદ્ધ, પ્રણમું તેહને. ૨૭૪.

Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version

શુદ્ધસ્ય ચ શ્રામણ્યં ભણિતં શુદ્ધસ્ય દર્શનં જ્ઞાનમ્ .

શુદ્ધસ્ય ચ નિર્વાણં સ એવ સિદ્ધો નમસ્તસ્મૈ ..૨૭૪..

યત્તાવત્સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રયૌગપદ્યપ્રવૃત્તૈકાગ્ા્રયલક્ષણં સાક્ષાન્મોક્ષમાર્ગભૂતં શ્રામણ્યં તચ્ચ

શુદ્ધસ્યૈવ . યચ્ચ સમસ્તભૂતભવદ્ભાવિવ્યતિરેકકરમ્બિતાનન્તવસ્ત્વન્વયાત્મકવિશ્વસામાન્યવિશેષ-

પ્રત્યક્ષપ્રતિભાસાત્મકં દર્શનં જ્ઞાનં ચ તત્ શુદ્ધસ્યૈવ . યચ્ચ નિઃપ્રતિઘવિજૃમ્ભિતસહજજ્ઞાનાનન્દ-

મુદ્રિતદિવ્યસ્વભાવં નિર્વાણં તત્ શુદ્ધસ્યૈવ . યશ્ચ ટંકોત્કીર્ણપરમાનન્દાવસ્થાસુસ્થિતાત્મસ્વ-

ભાવોપલમ્ભગમ્ભીરો ભગવાન્ સિદ્ધઃ સ શુદ્ધ એવ . અલં વાગ્વિસ્તરેણ, સર્વમનોરથસ્થાનસ્ય

મોક્ષતત્ત્વસાધનતત્ત્વસ્ય શુદ્ધસ્ય પરસ્પરમંગાંગિભાવપરિણતભાવ્યભાવકભાવત્વાત્ પ્રત્યસ્તમિત-
સ્વપરવિભાગો ભાવનમસ્કારોઽસ્તુ ..૨૭૪..

શત્રુમિત્રાદિસમભાવપરિણતિરૂપં સાક્ષાન્મોક્ષકારણં યચ્છ્રામણ્યમ્ . તત્તાવત્ત્ત્ત્ત્ક સ્ય . સુદ્ધસ્સ ય શુદ્ધસ્ય ચ

શુદ્ધોપયોગિન એવ . સુદ્ધસ્સ દંસણં ણાણં ત્રૈલોક્યોદરવિવરવર્તિત્રિકાલવિષયસમસ્તવસ્તુગતાનન્તધર્મૈક-----

સમયસામાન્યવિશેષપરિચ્છિત્તિસમર્થં યદ્દર્શનજ્ઞાનદ્વયં તચ્છુદ્ધસ્યૈવ . સુદ્ધસ્સ ય ણિવ્વાણં અવ્યાબાધાનન્ત-

સુખાદિગુણાધારભૂતં પરાધીનરહિતત્વેન સ્વાયત્તં યન્નિર્વાણં તચ્છુદ્ધસ્યૈવ . સો ચ્ચિય સિદ્ધો યો

અન્વયાર્થ : — [શુદ્ધસ્ય ચ ] શુદ્ધ (-શુદ્ધોપયોગી) કો [શ્રામણ્યં ભણિતં ] શ્રામણ્ય

કહા હૈ, [શુદ્ધસ્ય ચ ] ઔર શુદ્ધકો [દર્શનં જ્ઞાનં ] દર્શન તથા જ્ઞાન કહા હૈ, [શુદ્ધસ્ય ચ ]
શુદ્ધકે [નિર્વાણં ] નિર્વાણ હોતા હૈ; [સઃ એવ ] વહી (-શુદ્ધ હી) [સિદ્ધઃ ] સિદ્ધ હોતા હૈ;
[તસ્મૈ નમઃ ] ઉસે નમસ્કાર હો ..૨૭૪..

ટીકા : — પ્રથમ તો, સમ્યગ્દર્શન -જ્ઞાન -ચારિત્રકે યુગપદ્પનેરૂપસે પ્રવર્તમાન એકાગ્રતા

જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા જો સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગભૂત શ્રામણ્ય, ‘શુદ્ધ કે હી હોતા હૈ; સમસ્ત ભૂત –

વર્તમાન – ભાવી વ્યતિરેકોંકે સાથ મિલિત (મિશ્રિત), અનન્ય વસ્તુઓંકા અન્વયાત્મક જો વિશ્વ

ઉસકે (૧) સામાન્ય ઔર (૨) વિશેષકે પ્રત્યક્ષ પ્રતિભાસસ્વરૂપ જો (૧) દર્શન ઔર (૨)
જ્ઞાન વે ‘શુદ્ધ’ કે હી હોતે હૈં; નિર્વિઘ્ન – ખિલે હુએ સહજ જ્ઞાનાનન્દકી મુદ્રાવાલા (-સ્વાભાવિક

જ્ઞાન ઔર આનન્દકી છાપવાલા) દિવ્ય જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા જો નિર્વાણ, વહ ‘શુદ્ધ’ કે
હી હોતા હૈ; ઔર ટંકોત્કીર્ણ પરમાનન્દ – અવસ્થારૂપસે સુસ્થિત આત્મસ્વભાવકી ઉપલબ્ધિસે

ગંભીર ઐસે જો ભગવાન સિદ્ધ, વે ‘શુદ્ધ’ હી હોતે હૈં (અર્થાત્ શુદ્ધોપયોગી હી સિદ્ધ હોતે હૈં ),
વચનવિસ્તારસે બસ હો ! સર્વ મનોરથોંકે સ્થાનભૂત, મોક્ષતત્વકે સાધનતત્વરૂપ, ‘શુદ્ધ’કો,
જિસમેં પરસ્પર અંગઅંગીરૂપસે પરિણમિત ૧ભાવક – ભાવ્યતાકે કારણ સ્વ – પરકા વિભાગ અસ્ત

૧. ભાવક (ભાવનમસ્કાર કરનેવાલા) વહ અંગ (અંશ) હૈ ઔર ભાવ્ય (ભાવનમસ્કાર કરને યોગ્ય પદાર્થ)

વહ અંગી (અંશી) હૈ, ઇસલિયે ઇસ ભાવનમસ્કારમેં ભાવક તથા ભાવ્ય સ્વયં હી હૈ . ઐસા નહીં હૈ કિ

ભાવક સ્વયં હો ઔર ભાવ્ય પર હો .

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version

અથ શિષ્યજનં શાસ્ત્રફલેન યોજયન્ શાસ્ત્રં સમાપયતિ —

બુજ્ઝદિ સાસણમેદં સાગારણગારચરિયયા જુત્તો .

જો સો પવયણસારં લહુણા કાલેણ પપ્પોદિ ..૨૭૫..

બુધ્યતે શાસનમેતત્ સાકારાનાકારચર્યયા યુક્તઃ .

યઃ સ પ્રવચનસારં લઘુના કાલેન પ્રાપ્નોતિ ..૨૭૫..

યો હિ નામ સુવિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનમાત્રસ્વરૂપવ્યવસ્થિતવૃત્તિસમાહિતત્વાત્ સાકારા-

નાકારચર્યયા યુક્તઃ સન્ શિષ્યવર્ગઃ સ્વયં સમસ્તશાસ્ત્રાર્થવિસ્તરસંક્ષેપાત્મકશ્રુતજ્ઞાનોપયોગ-

લૌકિકમાયાઞ્જનરસદિગ્વિજયમન્ત્રયન્ત્રાદિસિદ્ધવિલક્ષણઃ સ્વશુદ્ધાત્મોપલમ્ભલક્ષણઃ ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈક-
સ્વભાવો જ્ઞાનાવરણાદ્યષ્ટવિધકર્મરહિતત્વેન સમ્યક્ત્વાદ્યષ્ટગુણાન્તર્ભૂતાનન્તગુણસહિતઃ સિદ્ધો ભગવાન્ સ
ચૈવ શુદ્ધઃ એવ . ણમો તસ્સ નિર્દોષિનિજપરમાત્મન્યારાધ્યારાધકસંબન્ધલક્ષણો ભાવનમસ્કારોઽસ્તુ તસ્યૈવ .

અત્રૈતદુક્તં ભવતિ — અસ્ય મોક્ષકારણભૂતશુદ્ધોપયોગસ્ય મધ્યે સર્વેષ્ટમનોરથા લભ્યન્ત ઇતિ મત્વા

શેષમનોરથપરિહારેણ તત્રૈવ ભાવના કર્તવ્યેતિ ..૨૭૪.. અથ શિષ્યજનં શાસ્ત્રફલં દર્શયન્ શાસ્ત્રં

સમાપયતિ — પપ્પોદિ પ્રાપ્નોતિ . સો સ શિષ્યજનઃ કર્તા . ક મ્ . પવયણસારં પ્રવચનસારશબ્દવાચ્યં

નિજપરમાત્માનમ્ . કેન . લહુણા કાલેણ સ્તોકકાલેન . યઃ કિં કરોતિ . જો બુજ્ઝદિ યઃ શિષ્યજનો બુધ્યતે

જાનાતિ . કિમ્ . સાસણમેદં શાસ્ત્રમિદં . કિં નામ . પવયણસારં પ્રવચનસારં, — સમ્યગ્જ્ઞાનસ્ય તસ્યૈવ

હુઆ હૈ ઐસા ભાવનમસ્કાર હો ..૨૭૪..

અબ (ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવ) શિષ્યજનકો શાસ્ત્રકે ફલકે સાથ જોડતે હુએ

શાસ્ત્ર સમાપ્ત કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો [સાકારાનાકારચર્યયા યુક્તઃ ] સાકાર – અનાકાર ચર્યાસે

યુક્ત વર્તતા હુઆ [એતત્ શાસનં ] ઇસ ઉપદેશકો [બુધ્યતે ] જાનતા હૈ, [સઃ ] વહ [લઘુના
કાલેન ] અલ્પ કાલમેં હી [પ્રવચનસારં ] પ્રવચનકે સારકો (-ભગવાન આત્માકો) [પ્રાપ્નોતિ ]
પાતા હૈ ..૨૭૫..

ટીકા : — ૧સુવિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનમાત્ર સ્વરૂપમેં અવસ્થિત પરિણતિમેં લગા હોનેસે

સાકાર – અનાકાર ચર્યાસે યુક્ત વર્તતા હુઆ, જો શિષ્યવર્ગ સ્વયં સમસ્ત શાસ્ત્રોંકે અર્થોંકે

૨વિસ્તારસંક્ષેપાત્મક શ્રુતજ્ઞાનોપયોગપૂર્વક પ્રભાવ દ્વારા કેવલ આત્માકો અનુભવતા હુઆ, ઇસ

૧. આત્માકા સ્વરૂપ માત્ર સુવિશુદ્ધ જ્ઞાન ઔર દર્શન હૈ . [ઇસમેં, જ્ઞાન સાકાર હૈ ઔર દર્શન અનાકાર હૈ . ]

૨. વિસ્તારસંક્ષેપાત્મક = વિસ્તારાત્મક યા સંક્ષેપાત્મક .

સાકાર અણ – આકાર ચર્યાયુક્ત આ ઉપદેશને

જે જાણતો, તે અલ્પકાળે સાર પ્રવચનનો લહે. ૨૭૫.

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version

પૂર્વકાનુભાવેન કેવલમાત્માનમનુભવન્શાસનમેતદ્ બુધ્યતે સ ખલુ નિરવધિત્રિસમય-
પ્રવાહાવસ્થાયિત્વેન સકલાર્થસાર્થાત્મકસ્ય પ્રવચનસ્ય સારભૂતં ભૂતાર્થસ્વસંવેદ્યદિવ્યજ્ઞાનાનન્દ-
સ્વભાવમનનુભૂતપૂર્વં ભગવન્તમાત્માનમવાપ્નોતિ ..૨૭૫..

ઇતિ તત્ત્વદીપિકાયાં શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં પ્રવચનસારવૃત્તૌ ચરણાનુયોગસૂચિકા

ચૂલિકા નામ તૃતીયઃ શ્રુતસ્કન્ધઃ સમાપ્તઃ ..૩..

✽ ✽ ✽

જ્ઞેયભૂતપરમાત્માદિપદાર્થાનાં તત્સાધ્યસ્ય નિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાનસ્ય ચ, તથૈવ તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનલક્ષણ-
સમ્યગ્દર્શનસ્ય તદ્વિષયભૂતાનેકાન્તાત્મકપરમાત્માદિદ્રવ્યાણાં તેન વ્યવહારસમ્યક્ત્વેન સાધ્યસ્ય નિજ-
શુદ્ધાત્મરુચિરૂપનિશ્ચયસમ્યક્ત્વસ્ય ચ, તથૈવ ચ વ્રતસમિતિગુ પ્ત્યાદ્યનુષ્ઠાનરૂપસ્ય સરાગચારિત્રસ્ય તેનૈવ
સાધ્યસ્ય સ્વશુદ્ધાત્મનિશ્ચલાનુભૂતિરૂપસ્ય વીતરાગચારિત્રસ્ય ચ પ્રતિપાદકત્વાત્પ્રવચનસારાભિધેયમ્ .

કથંભૂતઃ સઃ શિષ્યજનઃ . સાગારણગારચરિયયા જુત્તો સાગારાનાગારચર્યયા યુક્તઃ . આભ્યન્તરરત્ન-

ત્રયાનુષ્ઠાનમુપાદેયં કૃત્વા બહિરઙ્ગરત્નત્રયાનુષ્ઠાનં સાગારચર્યા શ્રાવકચર્યા . બહિરઙ્ગરત્નત્રયાધારેણાભ્યન્તર-

રત્નત્રયાનુષ્ઠાનમનાગારચર્યા પ્રમત્તસંયતાદિતપોધનચર્યેત્યર્થઃ ..૨૭૫.. ઇતિ ગાથાપઞ્ચકેન પઞ્ચરત્નસંજ્ઞં

પઞ્ચમસ્થલં વ્યાખ્યાતમ્ . એવં ‘ણિચ્છિદસુત્તત્થપદો’ ઇત્યાદિ દ્વાત્રિંશદ્ગાથાભિઃ સ્થલપઞ્ચકેન શુભોપ-

યોગાભિધાનશ્ચતુર્થાન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ ..

ઇતિ શ્રીજયસેનાચાર્યકૃતાયાં તાત્પર્યવૃત્તૌ પૂર્વોક્તક્રમેણ ‘એવં પણમિય સિદ્ધે’ ઇત્યાદ્યેક-

વિંશતિગાથાભિરુત્સર્ગાધિકારઃ . તદનન્તરં ‘ણ હિ ણિરવેક્ખો ચાગો’ ઇત્યાદિ ત્રિંશદ્ગાથાભિરપવાદાધિકારઃ .

તતઃ પરં ‘એયગ્ગગદો સમણો’ ઇત્યાદિચતુર્દશગાથાભિઃ શ્રામણ્યાપરનામા મોક્ષમાર્ગાધિકારઃ . તતોઽપ્યનન્તરં

‘ણિચ્છિદસુત્તત્થપદો’ ઇત્યાદિદ્વાત્રિંશદ્ગાથાભિઃ શુભોપયોગાધિકારશ્ચેત્યન્તરાધિકારચતુષ્ટયેન
સપ્તનવતિગાથાભિશ્ચરણાનુયોગચૂલિકા નામા તૃતીયો મહાધિકારઃ સમાપ્તઃ ..૩..

ઉપદેશકો જાનતા હૈ, વહ વાસ્તવમેં, ૧ભૂતાર્થસ્વસંવેદ્ય – દિવ્ય જ્ઞાનાનન્દ જિસકા સ્વભાવ હૈ,

પૂર્વકાલમેં કભી જિસકા અનુભવ નહીં કિયા, ઐસે ભગવાન આત્માકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ — જો કિ

(જો આત્મા) તીનોં કાલકે નિરવધિ પ્રવાહમેં સ્થાયી હોનેસે ૨સકલ પદાર્થોંકે સમૂહાત્મક

પ્રવચનકા સારભૂત હૈ ..૨૭૫..

ઇસપ્રકાર (શ્રીમદ્ ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત) શ્રી પ્રવચનસાર શાસ્ત્રકી

શ્રીમદ્અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ વિરચિત તત્વદીપિકા નામક ટીકામેં ચરણાનુયોગસૂચક ચૂલિકા
નામકા તૃતીય શ્રુતસ્કંધ સમાપ્ત હુઆ .

❊ ❊ ❊

૧. ભૂતાર્થ પારમાર્થિક – (સત્યાર્થ), સ્વસંવેદ્ય ઔર દિવ્ય ઐસે જો જ્ઞાન ઔર આનન્દ વહ ભગવાન આત્માકા

સ્વભાવ હૈ .

૨. પ્રવચન સકલ પદાર્થોંકે સમૂહકા પ્રતિપાદન કરતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે સકલ પદાર્થોંકા સમૂહાત્મક કહા

હૈ . [નિજ શુદ્ધાત્મા પ્રવચનકા સારભૂત હૈ, ક્યોંકિ પ્રવચન જો સર્વપદાર્થસમૂહકા પ્રતિપાદન કરતા હૈ ઉસમેં

એક નિજાત્મપદાર્થ હી સ્વયંકો ધ્રુવ હૈ, દૂસરા કોઈ પદાર્થ સ્વયંકો ધ્રુવ નહીં, ]

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version

નનુ કોઽયમાત્મા કથં ચાવાપ્યત ઇતિ ચેત્, અભિહિતમેતત્ પુનરપ્યભિધીયતે . આત્મા

હિ તાવચ્ચૈતન્યસામાન્યવ્યાપ્તાનન્તધર્માધિષ્ઠાત્રેકં દ્રવ્યમનન્તધર્મવ્યાપકાનન્તનયવ્યાપ્યેકશ્રુત-
જ્ઞાનલક્ષણપ્રમાણપૂર્વકસ્વાનુભવપ્રમીયમાણત્વાત્ . તત્તુ દ્રવ્યનયેન પટમાત્રવચ્ચિન્માત્રમ્ ૧ .

પર્યાયનયેન તન્તુમાત્રવદ્દર્શનજ્ઞાનાદિમાત્રમ્ ૨ . અસ્તિત્વનયેનાયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્તિ-

સંહિતાવસ્થલક્ષ્યોન્મુખવિશિખવત્ સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈરસ્તિત્વવત્ ૩ . નાસ્તિત્વનયેનાનયોમયા-

ગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યસંહિતાવસ્થાલક્ષ્યોન્મુખપ્રાક્ત નવિશિખવત્ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્નાસ્તિ-

અત્રાહ શિષ્યઃ — પરમાત્મદ્રવ્યં યદ્યપિ પૂર્વં બહુધા વ્યાખ્યાતમ્, તથાપિ સંક્ષેપેણ પુનરપિ

કથ્યતામિતિ . ભગવાનાહ — કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તગુણાનામાધારભૂતં યત્તદાત્મદ્રવ્યં ભણ્યતે . તસ્ય ચ નયૈઃ

[અબ ટીકાકાર શ્રી અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ પરિશિષ્ટરૂપસે કુછ કહતે હૈં : — ]

‘યહ આત્મા કૌન હૈ (-કૈસા હૈ) ઔર કૈસે પ્રાપ્ત કિયા જાતા હૈ’ ઐસા પ્રશ્ન કિયા

જાય તો ઇસકા ઉત્તર (પહલે હી) કહા જા ચુકા હૈ ઔર (યહાઁ) પુનઃ કહતે હૈં : —

પ્રથમ તો, આત્મા વાસ્તવમેં ચૈતન્યસામાન્યસે વ્યાપ્ત અનન્ત ધર્મોંકા અધિષ્ઠાતા (સ્વામી)

એક દ્રવ્ય હૈ, ક્યોંકિ અનન્ત ધર્મોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલે જો અનન્ત નય હૈં ઉનમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા
જો એક શ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રમાણ હૈ, ઉસ પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવસે (વહ આત્મદ્રવ્ય) પ્રમેય હોતા
હૈ (-જ્ઞાત હોતા હૈ) .

વહ આત્મદ્રવ્ય દ્રવ્યનયસે, પટમાત્રકી ભાઁતિ, ચિન્માત્ર હૈ (અર્થાત્ આત્મા દ્રવ્યનયસે

ચૈતન્યમાત્ર હૈ, જૈસે વસ્ત્ર વસ્ત્રમાત્ર હૈ તદનુસાર .) ૧.

આત્મદ્રવ્ય પર્યાયનયસે, તંતુમાત્રકી ભાઁતિ, દર્શનજ્ઞાનાદિમાત્ર હૈ (અર્થાત્ આત્મા

પર્યાયનયસે દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાદિમાત્ર હૈ, જૈસે વસ્ત્ર તંતુમાત્ર હૈ .) ૨.

આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્વનયસે સ્વદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે અસ્તિત્વવાલા હૈ; — લોહમય,

ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત, સંધાનદશામેં રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ બાણકી ભાઁતિ . (જૈસે

કોઈ બાણ સ્વદ્રવ્યસે લોહમય હૈ, સ્વક્ષેત્રસે ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત હૈ, સ્વકાલસે સંધાન –

દશામેં હૈ, અર્થાત્ ધનુષ પર ચઢાકર ખેંચી હુઈ દશામેં હૈ, ઔર સ્વભાવસે લક્ષ્યોન્મુખ હૈ અર્થાત્
નિશાનકી ઓર હૈ, ઉસીપ્રકાર આત્મા અસ્તિત્વનયસે સ્વચતુષ્ટયસે અસ્તિત્વવાલા હૈ .) ૩.

આત્મદ્રવ્ય નાસ્તિત્વનયસે પરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે નાસ્તિત્વવાલા હૈ; — અલોહમય,

ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં નહીં સ્થિત, સંધાનદશામેં ન રહે હુએ ઔર અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકે
બાણકી ભાઁતિ . (જૈસે પહલેકા બાણ અન્ય બાણકે દ્રવ્યકી અપેક્ષાસે અલોહમય હૈ, અન્ય

બાણકે ક્ષેત્રકી અપેક્ષાસે ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત નહીં હૈ, અન્ય બાણકે કાલકી
અપેક્ષાસે સંધાનદશામેં નહીં રહા હુઆ ઔર અન્ય બાણકે ભાવકી અપેક્ષાસે અલક્ષ્યોન્મુખ હૈ,

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version

ત્વવત્ ૪ . અસ્તિત્વનાસ્તિત્વનયેનાયોમયાનયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યગુણકાર્મુકાન્તરાલ-

વર્તિસંહિતાવસ્થાસંહિતાવસ્થલક્ષ્યોન્મુખાલક્ષ્યોન્મુખપ્રાક્તનવિશિખવત્ ક્રમતઃ સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્ર-

કાલભાવૈરસ્તિત્વનાસ્તિત્વવત્ ૫ . અવક્તવ્યનયેનાયોમયાનયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યગુણ-

કાર્મુકાંતરાલવર્તિસંહિતાવસ્થાસંહિતાવસ્થલક્ષ્યોન્મુખાલક્ષ્યોન્મુખપ્રાક્ત નવિશિખવત્ યુગપત્સ્વપર-

દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈરવક્ત વ્યમ્ ૬ . અસ્તિત્વાવક્તવ્યનયેનાયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્તિસંહિતાવસ્થ-

લક્ષ્યોન્મુખાયોમયાનયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્તિસંહિતાવસ્થાસંહિતા-

પ્રમાણેન ચ પરીક્ષા ક્રિયતે . તદ્યથા – એતાવત્ શુદ્ધનિશ્ચયનયેન નિરુપાધિસ્ફ ટિકવત્સમસ્તરાગાદિ-

વિકલ્પોપાધિરહિતમ્ . તદેવાશુદ્ધનિશ્ચયનયેન સોપાધિસ્ફ ટિકવત્સમસ્તરાગાદિવિકલ્પોપાધિસહિતમ્ .

શુદ્ધસદ્ભૂતવ્યવહારનયેન શુદ્ધસ્પર્શરસગંંંંંધવર્ણાનામાધારભૂતપુદ્ગદ્ગદ્ગદ્ગદ્ગલપરમાણુવત્કેવલજ્ઞાનાદિશુદ્ધગુણાનામાધાર-

ઉસીપ્રકાર આત્મા નાસ્તિત્વનયસે પરચતુષ્ટયસે નાસ્તિત્વવાલા હૈ .) ૪.

આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્વનાસ્તિત્વનયસે ક્રમશઃ સ્વપરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે અસ્તિત્વ –

નાસ્તિત્વવાલા હૈ; — લોહમય તથા અલોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત તથા ડોરી ઔર

ધનુષકે મધ્યમેં નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ તથા સંધાન અવસ્થામેં ન રહે હુએ ઔર
લક્ષ્યોન્મુખ તથા અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકે બાણકી ભાઁતિ . (જૈસે પહલેકા બાણ ક્રમશઃ

સ્વચતુષ્ટયકી તથા પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે લોહમયાદિ ઔર અલોહમયાદિ હૈ, ઉસીપ્રકાર આત્મા
અસ્તિત્વ – નાસ્તિત્વનયસે ક્રમશઃ સ્વચતુષ્ટય ઔર પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે અસ્તિત્વવાલા ઔર

નાસ્તિત્વવાલા હૈ .) ૫.

આત્મદ્રવ્ય અવ્યક્તવ્યનયસે યુગપત્ સ્વપરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે અવક્તવ્ય હૈ; —

લોહમય તથા અલોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત તથા ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં
નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ તથા સંધાન અવસ્થામેં ન રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ તથા
અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકી બાણકી ભાઁતિ . (જૈસે પહલેકા બાણ યુગપત્ સ્વચતુષ્ટયકી ઔર

પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે યુગપત્ લોહમયાદિ તથા અલોહમયાદિ હોનેસે અવક્તવ્ય હૈ, ઉસીપ્રકાર
આત્મા અવક્તવ્યનયસે યુગપત્ સ્વચતુષ્ટય ઔર પરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે અવક્તવ્ય હૈ .) ૬.

આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્વ – અવક્તવ્ય નયસે સ્વદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે તથા યુગપત્

સ્વપરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે અસ્તિત્વવાલા – અવક્તવ્ય હૈ; ( – સ્વચતુષ્ટયસે) લોહમય, ડોરી

ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ ઐસે તથા (યુગપત્ સ્વ-
પરચતુષ્ટસે) લોહમય તથા અલોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત તથા ડોરી ઔર ધનુષકે
મધ્યમેં નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થાએં રહે હુએ તથા સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ
તથા અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકે બાણકી ભાઁતિ . [જૈસે પહલેકા બાણ (૧) સ્વચતુષ્ટયસે તથા

(૨) એક હી સાથ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે (૧) લોહમયાદિ તથા (૨) અવક્તવ્ય હૈ,

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version

વસ્થલક્ષ્યોન્મુખાલક્ષ્યોન્મુખપ્રાક્તનવિશિખવત્ સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલ-

ભાવૈશ્ચાસ્તિત્વવદવક્ત વ્યમ્ ૭ . નાસ્તિત્વાવક્તવ્યનયેનાનયોમયાગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યસંહિતા-

વસ્થાલક્ષ્યોન્મુખાયોમયાનયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્તિસંહિતાવસ્થાસંહિતા-
વસ્થલક્ષ્યોન્મુખાલક્ષ્યોન્મુખપ્રાક્તનવિશિખવત્ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલ-

ભાવૈશ્ચ નાસ્તિત્વવદવક્ત વ્યમ્ ૮ . અસ્તિત્વનાસ્તિત્વાવક્તવ્યનયેનાયોમયગુણકાર્મુકાન્તરાલ-

વર્તિસંહિતાવસ્થલક્ષ્યોન્મુખાનયોમયાગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યસંહિતાવસ્થાલક્ષ્યોન્મુખાયોમયાનયો-

ભૂતમ્ . તદેવાશુદ્ધસદ્ભૂતવ્યવહારનયેનાશુદ્ધસ્પર્શરસગન્ધવર્ણાનામાધારભૂતવ્દ્યણુકાદિસ્કન્ધવન્મતિજ્ઞાનાદિ-

વિભાવગુણાનામાધારભૂતમ્ . અનુપચરિતાસદ્ભૂતવ્યવહારનયેન વ્દ્યણુકાદિસ્કન્ધેષુ સંશ્લેશબન્ધસ્થિત-

ઉસીપ્રકાર આત્મા અસ્તિત્વઅવક્તવ્યનયસે (૧) સ્વચતુષ્ટયકી તથા (૨) યુગપત્
સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે (૧) અસ્તિત્વવાલા તથા (૨) અવક્તવ્ય હૈ . ] ૭.

આત્મદ્રવ્ય નાસ્તિત્વ – અવક્તવ્યનયસે પરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ ભાવસે તથા યુગપત્

સ્વપરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે નાસ્તિત્વવાલા – અવક્તવ્ય હૈ; — (પરચતુષ્ટયસે) અલોહમય,

ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ ઔર અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે તથા
(યુગપત્ સ્વપરચતુષ્ટયસે) લોહમય તથા અલોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત તથા ડોરી
ઔર ધનુષકે મધ્યમેં નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ તથા સંધાન અવસ્થામેં ન રહે હુએ
ઔર લક્ષ્યોન્મુખ તથા અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકે બાણકી ભાઁતિ . [જૈસે પહલેકા બાણ

(૧) પરચતુષ્ટયકી તથા (૨) એક હી સાથ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે (૧) અલોહમયાદિ તથા
(૨) અવક્તવ્ય હૈ, ઉસીપ્રકાર આત્મા નાસ્તિત્વ – અવક્તવ્યનયસે (૧) પરચતુષ્ટયકી તથા

(૨) યુગપત્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે (૧) નાસ્તિત્વવાલા તથા (૨) અવક્તવ્ય હૈ . ] ૮.

આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્વ – નાસ્તિત્વ – અવક્તવ્યનયસે સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવસે, પરદ્રવ્યક્ષેત્ર –

કાલ – ભાવસે તથા યુગપત્ સ્વપરદ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાલ – ભાવસે અસ્તિત્વવાલા – નાસ્તિત્વવાલા

અવક્તવ્ય હૈ; — (સ્વચતુષ્ટયસે) લોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં

રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ ઐસે, – (પરચતુષ્ટયસે) અલોહમય, ડોરી ઔર ધનુષકે મધ્યમેં નહીં

સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં ન રહે હુએ ઔર અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે તથા (યુગપત્ સ્વપરચતુષ્ટયસે)
લોહમય તથા અલોહમય, ડોરો ઔર ધનુષકે મધ્યમેં સ્થિત તથા પ્રત્યઞ્ચા ઔર ધનુષકે મધ્યમેં
નહીં સ્થિત, સંધાન અવસ્થામેં રહે હુએ તથા સંધાન અવસ્થામેં ન રહે હુએ ઔર લક્ષ્યોન્મુખ તથા
અલક્ષ્યોન્મુખ ઐસે પહલેકે બાણકી ભાઁતિ . [જૈસે પહલેકા બાણ (૧) સ્વચતુષ્ટયકી,

(૨) પરચતુષ્ટયકી તથા (૩) યુગપત્ સ્વપરચતુષ્ટયકી અપેક્ષાસે (૧) લોહમય,
(૨) અલોહમય તથા (૩) અવક્તવ્ય હૈ, ઉસીપ્રકાર આત્મા અસ્તિત્વ – નાસ્તિત્વ –

અવક્તવ્યનયસે (૧) સ્વચતુષ્ટયકી, (૨) પરચતુષ્ટયકી તથા (૩) યુગપત્ સ્વ – પરચતુષ્ટયકી

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version

મયગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્ત્યગુણકાર્મુકાન્તરાલવર્તિસંહિતાવસ્થાસંહિતાવસ્થલક્ષ્યોન્મુખાલક્ષ્યોન્મુખ-
પ્રાક્ત નવિશિખવત્ સ્વદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈઃ પરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈર્યુગપત્સ્વપરદ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવૈશ્ચાસ્તિ-

ત્વનાસ્તિત્વવદવક્ત વ્યમ્ ૯ . વિકલ્પનયેન શિશુકુમારસ્થવિરૈકપુરુષવત્ સવિકલ્પમ્ ૧૦ .

અવિકલ્પનયેનૈકપુરુષમાત્રવદવિકલ્પમ્ ૧૧ . નામનયેન તદાત્મવત્ શબ્દબ્રહ્મામર્શિ ૧૨ .

સ્થાપનાનયેન મૂર્તિત્વવત્ સકલપુદ્ગલાલમ્બિ ૧૩ . દ્રવ્યનયેન માણવકશ્રેષ્ઠિશ્રમણપાર્થિવ-

વદનાગતાતીતપર્યાયોદ્ભાસિ ૧૪ . ભાવનયેન પુરુષાયિતપ્રવૃત્તયોષિદ્વત્તદાત્વપર્યાયોલ્લાસિ ૧૫ .

પુદ્ગલપરમાણુવત્પરમૌદારિકશરીરે વીતરાગસર્વજ્ઞવદ્વા વિવક્ષિતૈકદેહસ્થિતમ્ . ઉપચરિતાસદ્ભૂતવ્યવહારનયેન

કાષ્ઠાસનાદ્યુપવિષ્ટદેવદત્તવત્સમવસરણસ્થિતવીતરાગસર્વજ્ઞવદ્વા વિવક્ષિતૈકગ્રામગૃહાદિસ્થિતમ્ . ઇત્યાદિ

પરસ્પરસાપેક્ષાનેકનયૈઃ પ્રમીયમાણં વ્યવહ્રિયમાણં ક્રમેણ મેચકસ્વભાવવિવક્ષિતૈકધર્મવ્યાપકત્વાદેક-

અપેક્ષાસે (૧) અસ્તિત્વવાલા, (૨) નાસ્તિત્વવાલા તથા (૩) અવક્તવ્ય હૈ . ] ૯.

આત્મદ્રવ્ય વિકલ્પનયસે, બાલક, કુમાર ઔર વૃદ્ધ ઐસે એક પુરુષકી ભાઁતિ, સવિકલ્પ

હૈ (અર્થાત્ આત્મા ભેદનયસે, ભેદસહિત હૈ, જૈસે કિ એક પુરુષ બાલક, કુમાર ઔર વૃદ્ધ ઐસે
ભેદવાલા હૈ .) ૧૦.

આત્મદ્રવ્ય અવિકલ્પનયસે, એક પુરુષમાત્રકી ભાઁતિ, અવિકલ્પ હૈ (અર્થાત્ અભેદનયસે

આત્મા અભેદ હૈ, જૈસે કિ એક પુરુષ બાલક, કુમાર ઔર વૃદ્ધ ઐસે ભેદરહિત એક પુરુષમાત્ર
હૈ .) ૧૧.

આત્મદ્રવ્ય નામનયસે, નામવાલેકી ભાઁતિ, શબ્દબ્રહ્મકો સ્પર્શ કરનેવાલા હૈ (અર્થાત્

આત્મા નામનયસે શબ્દબ્રહ્મસે કહા જાતા હૈ, જૈસે કિ નામવાલા પદાર્થ ઉસકે નામરૂપ શબ્દસે
કહા જાતા હૈ .) ૧૨.

આત્મદ્રવ્ય સ્થાપનાનયસે, મૂર્તિપનેકી ભાઁતિ, સર્વ પુદ્ગલોંકા અવલમ્બન કરનેવાલા હૈ

(અર્થાત્ સ્થાપનાનયસે આત્મદ્રવ્યકી પૌદ્ગલિક સ્થાપના કી જા સકતી હૈ, મૂર્તિકી ભાઁતિ) ૧૩.

આત્મદ્રવ્ય દ્રવ્યનયસે બાલક સેઠકી ભાઁતિ ઔર શ્રમણ રાજાકી ભાઁતિ, અનાગત ઔર

અતીત પર્યાયસે પ્રતિભાસિત હોતા હૈ (અર્થાત્ આત્મા દ્રવ્યનયસે ભાવી ઔર ભૂત પર્યાયરૂપસે
ખ્યાલમેં આતા હૈ, જૈસે કિ બાલક સેઠપને સ્વરૂપ ભાવી પર્યાયરૂપસે ખ્યાલમેં આતા હૈ ઔર
મુનિ રાજાસ્વરૂપ ભૂર્તપર્યાયરૂપસે આતા હૈ .) ૧૪.

આત્મદ્રવ્ય ભાવનયસે, પુરુષકે સમાન પ્રવર્તમાન સ્ત્રીકી ભાઁતિ, તત્કાલ (વર્તમાન) કી

પર્યાયરૂપસે ઉલ્લસિત – પ્રકાશિત – પ્રતિભાસિત હોતા હૈ (અર્થાત્ આત્મા ભાવનયસે વર્તમાન

પર્યાયરૂપસે પ્રકાશિત હોતા હૈ, જૈસે કિ પુરુષકે સમાન પ્રવર્તમાન સ્ત્રી પુરુષત્વરૂપપર્યાયરૂપસે
પ્રતિભાસિત હોતી હૈ .) ૧૫.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version

સામાન્યનયેન હારસ્રગ્દામસૂત્રવદ્વયાપિ ૧૬ . વિશેષનયેન તદેકમુક્તાફલવદવ્યાપિ ૧૭ .

નિત્યનયેન નટવદવસ્થાયિ ૧૮ . અનિત્યનયેન રામરાવણવદનવસ્થાયિ ૧૯ . સર્વગતનયેન

વિસ્ફારિતાક્ષચક્ષુર્વત્સર્વવર્તિ ૨૦ . અસર્વગતનયેન મીલિતાક્ષચક્ષુર્વદાત્મવર્તિ ૨૧ . શૂન્યનયેન

શૂન્યાગારવત્કેવલોદ્ભાસિ ૨૨ . અશૂન્યનયેન લોકાક્રાન્તનૌવન્મિલિતોદ્ભાસિ ૨૩ . જ્ઞાનજ્ઞેયા-

દ્વૈતનયેન મહદિન્ધનભારપરિણતધૂમકેતુવદેક મ્ ૨૪ . જ્ઞાનજ્ઞેયદ્વૈતનયેન પરપ્રતિબિમ્બસમ્પૃક્ત-

સ્વભાવં ભવતિ . તદેવ જીવદ્રવ્યં પ્રમાણેન પ્રમીયમાણં મેચકસ્વભાવાનામનેકધર્માણાં યુગપદ્વયાપકત્વા-

ચ્ચિત્રપટવદનેકસ્વભાવં ભવતિ . એવં નયપ્રમાણાભ્યાં તત્ત્વવિચારકાલે યોઽસૌ પરમાત્મદ્રવ્યં જાનાતિ સ

પ્ર. ૬૩

આત્મદ્રવ્ય સામાન્યનયસે, હાર – માલા – કંઠીકે ડોરેકી ભાઁતિ, વ્યાપક હૈ, (અર્થાત્

આત્મા સામાન્યનયસે સર્વ પર્યાયોંમેં વ્યાપ્ત રહતા હૈ, જૈસે મોતીકી માલાકા ડોરા સારે મોતિયોંમેં
વ્યાપ્ત હોતા હૈ .) ૧૬.

આત્મદ્રવ્ય વિશેષનયસે, ઉસકે એક મોતીકી ભાઁતિ, અવ્યાપક હૈ (અર્થાત્ આત્મા

વિશેષનયસે અવ્યાપક હૈ, જૈસે પૂર્વોક્ત માલાકા એક મોતી સારી માલામેં અવ્યાપક હૈ .) ૧૭.

આત્મદ્રવ્ય નિત્યનયસે, નટકી ભાઁતિ, અવસ્થાયી હૈ (અર્થાત્ આત્મા નિત્યનયસે નિત્ય –

સ્થાયી હૈ, જૈસે રામ – રાવણરૂપ અનેક અનિત્ય સ્વાંગ ધારણ કરતા હુઆ ભી નટ તો વહકા વહી

નિત્ય હૈ .) ૧૮.

આત્મદ્રવ્ય અનિત્યનયસે, રામ – રાવણકી ભાઁતિ, અનવસ્થાયી હૈ (અર્થાત્ આત્મા

અનિત્યનયસે અનિત્ય હૈ, જૈસે નટકે દ્વારા ધારણ કિયે ગયે રામ – રાવણરૂપ સ્વાંગ અનિત્ય હૈ .) ૧૯.

આત્મદ્રવ્ય સર્વગતનયસે, ખુલી હુઈ આઁખકી ભાઁતિ, સર્વવર્તી (સબમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા)

હૈ . ૨૦.

આત્મદ્રવ્ય અસર્વગતનયસે, મીંચી હુઈ (બન્દ) આઁખકી ભાઁતિ, આત્મવર્તી (અપનેમેં

રહનેવાલા) હૈ . ૨૧.

આત્મદ્રવ્ય શૂન્યનયસે, શૂન્ય (ખાલી) ઘરકી ભાઁતિ, એકાકી (અમિલિત) ભાસિત હોતા

હૈ . ૨૨.

આત્મદ્રવ્ય અશૂન્યનયસે, લોગોંસે ભરે હુએ જહાજકી ભાઁતિ, મિલિત ભાસિત હોતા હૈ . ૨૩.

આત્મદ્રવ્ય જ્ઞાનજ્ઞેય – અદ્વૈતનયસે (જ્ઞાન ઔર જ્ઞેયકે અદ્વૈતરૂપ નયસે), મહાન

ઈંધનસમૂહરૂપ પરિણત અગ્નિકી ભાઁતિ, એક હૈ . ૨૪.

આત્મદ્રવ્ય જ્ઞાનજ્ઞેયદ્વૈતનયસે, પરકે પ્રતિબિંબોંસે સંપૃક્ત દર્પણકી ભાઁતિ, અનેક હૈ (અર્થાત્

આત્મા જ્ઞાન ઔર જ્ઞેયકે દ્વૈતરૂપનયસે અનેક હૈ, જૈસે પર – પ્રતિબિમ્બોંકે સંગવાલા દર્પણ

અનેકરૂપ હૈ .) ૨૫.

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version

દર્પણવદનેકમ્ ૨૫ . નિયતિનયેન નિયતિનિયમિતૌષ્ણ્યવહ્નિવન્નિયતસ્વભાવભાસિ ૨૬ .

અનિયતિનયેન નિયત્યનિયમિતૌષ્ણ્યપાનીયવદનિયતસ્વભાવભાસિ ૨૭ . સ્વભાવનયેનાનિશિત-

તીક્ષ્ણકણ્ટકવત્સંસ્કારાનર્થક્યકારિ ૨૮ . અસ્વભાવનયેનાયસ્કારનિશિતતીક્ષ્ણવિશિખવત્સંસ્કાર-

સાર્થક્ય -કારિ ૨૯ . કાલનયેન નિદાઘદિવસાનુસારિપચ્યમાનસહકારફલવત્સમયાયત્તસિદ્ધિઃ

૩૦ . અકાલનયેન કૃત્રિમોષ્મપાચ્યમાનસહકારફલવત્સમયાનાયત્તસિદ્ધિઃ ૩૧ . પુરુષકારનયેન

નિર્વિકલ્પસમાધિપ્રસ્તાવે નિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાનેનાપિ જાનાતીતિ .. પુનરપ્યાહ શિષ્યઃ — જ્ઞાતમેવાત્મ-

દ્રવ્યં હે ભગવન્નિદાનીં તસ્ય પ્રા પ્ત્યુપાયઃ કથ્યતામ્ . ભગવાનાહ — સકલવિમલકેવલજ્ઞાન-

આત્મદ્રવ્ય નિયતિનયસે નિયતસ્વભાવરૂપ ભાસિત હોતા હૈ, જિસકી ઉષ્ણતા નિયમિત

(-નિયત) હોતી હૈ ઐસી અગ્નિકી ભાઁતિ . [આત્મા નિયતિનયસે નિયતસ્વભાવવાલા ભાસિત

હોતા હૈ જૈસે અગ્નિકે ઉષ્ણતાકા નિયમ હોનેસે અગ્નિ નિયતસ્વભાવવાલી ભાસિત હોતી હૈ . ] ૨૬.

આત્મદ્રવ્ય અનિયતનયસે અનિયતસ્વભાવરૂપ ભાસિત હોતા હૈ, જિસકે ઉષ્ણતા નિયતિ

(-નિયમ) સે નિયમિત નહીં હૈ ઐસે પાનીકે ભાઁતિ . [આત્મા અનિયતિનયસે અનિયતસ્વભાવવાલા

ભાસિત હોતા હૈ, જૈસે પાનીકે (અગ્નિકે નિમિત્તસે હોનેવાલી) ઉષ્ણતા અનિયત – હોનેસે પાની

અનિયતસ્વભાવવાલા ભાસિત હોતા હૈ .] ૨૭.

આત્મદ્રવ્ય સ્વભાવનયસે સંસ્કારકો નિરર્થક કરનેવાલા હૈ (અર્થાત્ આત્માકો

સ્વભાવનયસે સંસ્કાર નિરુપયોગી હૈ), જિસકી કિસીકે નોક નહીં નિકાલી જાતી (કિન્તુ જો
સ્વભાવસે હી નુકીલા હૈ) ઐસે પૈને કાઁટેકી ભાઁતિ . ૨૮.

આત્મદ્રવ્ય અસ્વભાવનયસે સંસ્કારકો સાર્થક કરનેવાલા (અર્થાત્ આત્માકો

અસ્વભાવનયસે સંસ્કાર ઉપયોગી હૈ), જિસકી (સ્વભાવસે નોક નહીં હોતી, કિન્તુ સંસ્કાર કરકે
લુહારકે દ્વારા નોક નિકાલી ગઈ હો ઐસે પૈને બાણકી ભાઁતિ .) ૨૯.

આત્મદ્રવ્ય કાલનયસે જિસકી સિદ્ધિ સમયપર આધાર રખતી હૈ ઐસા હૈ, ગર્મીકે દિનોંકે

અનુસાર પકનેવાલે આમ્રફલકી ભાઁતિ . [કાલનયસે આત્મદ્રવ્યકી સિદ્ધિ સમય પર આધાર

રખતી હૈ, ગર્મીકે દિનોંકે અનુસાર પકનેવાલે આમકી ભાઁતિ . ] ૩૦.

આત્મદ્રવ્ય અકાલનયસે જિસકી સિદ્ધિ સમયપર આધાર નહીં રખતી ઐસા હૈ, કૃત્રિમ

ગર્મીસે પકાયે ગયે આમ્રફલકી ભાઁતિ . ૩૧.

આત્મદ્રવ્ય પુરુષકારનયસે જિસકી સિદ્ધિ યત્નસાધ્ય હૈ ઐસા હૈ, જિસે પુરુષકારસે ૧નીબૂકા

વૃક્ષ પ્રાપ્ત હોતા હૈ ( – ઉગતા હૈ) ઐસે પુરુષકારવાદીકી ભાઁતિ . [પુરુષાર્થનયસે આત્માકી સિદ્ધિ

૧. સંસ્કૃત ટીકામેં ‘મધુકુક્કટી’ શબ્દ હૈ, જિસકા અર્થ યહાઁ ‘નીબૂકા વૃક્ષ’ કિયા હૈ; કિન્તુ હિન્દી ટીકામેં

શ્રી પાંડે હેમરાજજીને ‘મધુછત્તા’ અર્થ કિયા હૈ .

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version

પુરુષકારોપલબ્ધમધુકુક્કુટીકપુરુષકારવાદિવદ્યત્નસાધ્યસિદ્ધિઃ ૩૨ . દૈવનયેન પુરુષકાર-

વાદિદત્તમધુકુક્કુટીગર્ભલબ્ધમાણિક્યદૈવવાદિવદયત્નસાધ્યસિદ્ધિઃ ૩૩ . ઈશ્વરનયેન ધાત્રીહટ્ટા-

વલેહ્યમાનપાન્થબાલકવત્પારતન્ત્ર્યભોક્તૃ ૩૪ . અનીશ્વરનયેન સ્વચ્છન્દદારિતકુરંગકણ્ઠીરવવત્સ્વા-

તન્ત્ર્યભોક્તૃ ૩૫ . ગુણિનયેનોપાધ્યાયવિનીયમાનકુમારકવદ્ગુણગ્રાહિ ૩૬ . અગુણિનયેનોપાધ્યાય-

વિનીયમાનકુમારકાધ્યક્ષવત્ કેવલમેવ સાક્ષિ ૩૭ . કર્તૃનયેન રંજકવદ્રાગાદિપરિણામ-

કર્તૃ ૩૮ . અકર્તૃનયેન સ્વકર્મપ્રવૃત્તરંજકાધ્યક્ષવત્કેવલમેવ સાક્ષિ ૩૯ . ભોક્તૃનયેન હિતા-

હિતાન્નભોક્તૃવ્યાધિતવત્ સુખદુઃખાદિભોક્તૃ ૪૦ . અભોક્તૃનયેન હિતાહિતાન્નભોક્તૃ-

દર્શનસ્વભાવનિજપરમાત્મતત્ત્વસમ્યક્શ્રદ્ધાનજ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપાભેદરત્નત્રયાત્મકનિર્વિકલ્પસમાધિસંજાતરાગાદ્યુપાધિ-
રહિતપરમાનન્દૈકલક્ષણસુખામૃતરસાસ્વાદાનુભવમલભમાનઃ સન્ પૂર્ણમાસીદિવસે જલકલ્લોલક્ષુભિતસમુદ્ર

પ્રયત્નસે હોતી હૈ, જૈસે કિસી પુરુષાર્થવાદી મનુષ્યકો પુરુષાર્થસે નીબૂકા વૃક્ષ પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ] ૩૨.

આત્મદ્રવ્ય દૈવનયસે જિસકી સિદ્ધિ અયત્નસાધ્ય હૈ ( – યત્ન બિના હોતા હૈ) ઐસા હૈ;

પુરુષકારવાદી દ્વારા પ્રદત્ત નીબૂકે વૃક્ષકે ભીતરસે જિસે (બિના યત્નકે, દૈવસે) માણિક પ્રાપ્ત હો
જાતા હૈ ઐસે દૈવવાદીકી ભાઁતિ . ૩૩.

આત્મદ્રવ્ય ઈશ્વરનયસે પરતંત્રતા ભોગનેવાલા હૈ, ધાયકી દુકાન પર દૂધ પિલાયે જાનેવાલે

રાહગીરકે બાલકકી ભાઁતિ . ૩૪.

આત્મદ્રવ્ય અનીશ્વરનયસે સ્વતંત્રતા ભોગનેવાલા હૈ, હિરનકો સ્વચ્છન્દતા (સ્વતન્ત્રતા,

સ્વેચ્છા) પૂર્વક ફાડકર ખા જાનેવાલે સિંહકી ભાઁતિ . ૩૫.

આત્મદ્રવ્ય ગુણીનયસે ગુણગ્રાહી હૈ, શિક્ષકકે દ્વારા જિસે શિક્ષા દી જાતી હૈ ઐસે કુમારકી

ભાઁતિ . ૩૬.

આત્મદ્રવ્ય અગુણીનયસે કેવલ સાક્ષી હી હૈ ( – ગુણગ્રાહી નહીં હૈ), જિસે શિક્ષકકે દ્વારા

શિક્ષા દી જા રહી હૈ ઐસે કુમારકો દેખનેવાલે પુરુષ ( – પ્રેક્ષક) કી ભાઁતિ . ૩૭.

આત્મદ્રવ્ય કર્તૃનયસે, રંગરેજકી ભાઁતિ, રાગાદિ પરિણામકા કર્તા હૈ (અર્થાત્ આત્મા

કર્તાનયસે રાગાદિપરિણામોંકા કર્તા હૈ, જૈસે રંગરેજ રંગનેકે કાર્યકા કર્તા હૈ .) ૩૮.

આત્મદ્રવ્ય અકર્તૃનયસે કેવલ સાક્ષી હી હૈ ( – કર્તા નહીં), અપને કાર્યમેં પ્રવૃત્ત

રંગરેજકો દેખનેવાલે પુરુષ (-પ્રેક્ષક) કી ભાઁતિ . ૩૯.

આત્મદ્રવ્ય ભોક્તૃનયસે સુખદુઃખાદિકા ભોક્તા હૈ, હિતકારી – અહિતકારી અન્નકો

ખાનેવાલે રોગીકી ભાઁતિ . [આત્મા ભોક્તાનયસે સુખદુઃખાદિકો ભોગતા હૈ, જૈસે હિતકારક યા

અહિતકારક અન્નકો ખાનેવાલા રોગી સુખ યા દુઃખકો ભોગતા હૈ . ] ૪૦.

આત્મદ્રવ્ય અભોક્તૃનયસે કેવલ સાક્ષી હી હૈ, હિતકારી – અહિતકારી અન્નકો ખાનેવાલે

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version

વ્યાધિતાધ્યક્ષધન્વન્તરિચરવત્ કેવલમેવ સાક્ષિ ૪૧ . ક્રિયાનયેન સ્થાણુભિન્નમૂર્ધજાતદૃષ્ટિ-

લબ્ધનિધાનાન્ધવદનુષ્ઠાનપ્રાધાન્યસાધ્યસિદ્ધિઃ ૪૨ . જ્ઞાનનયેન ચણકમુષ્ટિક્રીતચિન્તામણિગૃહ-

કોણવાણિજવદ્ વિવેકપ્રાધાન્યસાધ્યસિદ્ધિઃ ૪૩ . વ્યવહારનયેન બન્ધકમોચકપરમાણ્વન્તરસંયુજ્ય-

માનવિયુજ્યમાનપરમાણુવદ્ બન્ધમોક્ષયોર્દ્વૈતાનુવર્તિ ૪૪ . નિશ્ચયનયેન કેવલબધ્યમાનમુચ્યમાન-

બન્ધમોક્ષોચિતસ્રિગ્ધરૂક્ષત્વગુણપરિણતપરમાણુવદ્બન્ધમોક્ષયોરદ્વૈતાનુવર્તિ ૪૫ . અશુદ્ધનયેન

ઇવ રાગદ્વેષમોહકલ્લોલૈર્યાવદસ્વસ્થરૂપેણ ક્ષોભં ગચ્છત્યયં જીવસ્તાવત્કાલં નિજશુદ્ધાત્માનં ન પ્રાપ્નોતિ
ઇતિ . સ એવ વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતોપદેશાત્ એકેન્દ્રિયવિકલેન્દ્રિયપઞ્ચેન્દ્રિયસંજ્ઞિપર્યાપ્તમનુષ્યદેશકુલ-

રોગીકો દેખનેવાલે વૈદ્યકી ભાઁતિ . [આત્મા અભોક્તાનયસે કેવલ સાક્ષી હી હૈ — ભોક્તા નહીં;

જૈસે સુખ – દુઃખકો ભોગનેવાલે રોગીકો દેખનેવાલા વૈદ્ય વહ તો કેવલ સાક્ષી હી હૈ . ] ૪૧.

આત્મદ્રવ્ય ક્રિયાનયસે અનુષ્ઠાનકી પ્રધાનતાસે સિદ્ધિ સધે ઐસા હૈ, ખમ્ભેસે સિર ફૂ ટ જાને

પર દૃષ્ટિ ઉત્પન્ન હોકર જિસે નિધાન પ્રાપ્ત હો જાય ઐસે અંધકી ભાઁતિ . [ક્રિયાનયસે આત્મા અનુષ્ઠાનકી

પ્રધાનતાસે સિદ્ધિ હો ઐસા હૈ; જૈસે કિસી અંધપુરુષકો પત્થરકે ખમ્ભેકે સાથ સિર ફોડનેસે સિરકે
રક્તકા વિકાર દૂર હોનેસે આઁખે ખુલ જાયેં ઔર નિધાન પ્રાપ્ત હો, ઉસ પ્રકાર . ] ૪૨.

આત્મદ્રવ્ય જ્ઞાનનયસે વિવેકકી પ્રધાનતાસે સિદ્ધિ સધે ઐસા હૈ; મુટ્ઠીભર ચને દેકર

ચિંતામણિ – રત્ન ખરીદનેવાલે ઘરકે કોનેમેં બૈઠે હુએ વ્યાપારીકી ભાઁતિ . [જ્ઞાનનયસે આત્માકો

વિવેકકી પ્રધાનતાસે સિદ્ધિ હોતી હૈ, જૈસે ઘરકે કોનેમેં બૈઠા હુઆ વ્યાપારી મુટ્ઠીભર ચના દેકર
ચિંતામણિ – રત્ન ખરીદ લેતા હૈ, ઉસ પ્રકાર . ] ૪૩.

આત્મદ્રવ્ય વ્યવહારનયસે બંધ ઔર મોક્ષમેં ૧દ્વૈતકા અનુસરણ કરનેવાલા બંધક હૈ, (બંધ

કરનેવાલે) ઔર મોચક (મુક્ત કરનેવાલે) ઐસે અન્ય પરમાણુકે સાથ સંયુક્ત હોનેવાલે ઔર
ઉસસે વિયુક્ત હોનેવાલે પરમાણુકી ભાઁતિ . [વ્યવહારનયસે આત્મા બંધ ઔર મોક્ષમેં (પુદ્ગલકે

સાથ) દ્વૈતકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, જૈસે પરમાણુકે બંધમેં વહ પરમાણુ અન્ય પરમાણુકે સાથ સંયોગકો
પાનેરૂપ દ્વૈતકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર પરમાણુકે મોક્ષમેં વહ પરમાણુ અન્ય પરમાણુસે પૃથક્ હોનેરૂપ
દ્વૈતકો પાતા હૈ, ઉસ પ્રકાર . ] ૪૪.

આત્મદ્રવ્ય નિશ્ચયનયસે બંધ ઔર મોક્ષમેં અદ્વૈતકા અનુસરણ કરનેવાલા હૈ, અકેલે બધ્યમાન

ઔર મુચ્યમાન ઐસે બંધમોક્ષોચિત્ત સ્નિગ્ધત્વરૂક્ષત્વગુણરૂપ પરિણત પરમાણુકી ભાઁતિ . [નિશ્ચયનયસે

આત્મા અકેલા હી બદ્ધ ઔર મુક્ત હોતા હૈ, જૈસે બંધ ઔર મોક્ષકે યોગ્ય સ્નિગ્ધ યા રૂક્ષત્વગુણરૂપ
પરિણમિત હોતા હુઆ પરમાણુ અકેલા હી બદ્ધ ઔર મુક્ત હોતા હૈ, ઉસ પ્રકાર . ] ૪૫.

આત્મદ્રવ્ય અશુદ્ધનયસે, ઘટ ઔર રામપાત્રસે વિશિષ્ટ મિટ્ટી માત્રકી ભાઁતિ,

૧. દ્વૈત = દ્વિત્વ, દ્વૈતપન, [વ્યવહારનયસે આત્માકે બન્ધમેં કર્મકે સાથકે સંયોગકી અપેક્ષા આતી હૈ ઇસલિયે

દ્વૈત હૈ ઔર આત્માકી મુક્તિમેં કર્મકે વિયોગકી અપેક્ષા આતી હૈ ઇસલિયે વહાઁ ભી દ્વૈત હૈ . ]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version

ઘટશરાવ -વિશિષ્ટમૃણ્માત્રવત્સોપાધિસ્વભાવમ્ ૪૬ . શુદ્ધનયેન કેવલમૃણ્માત્રવન્નિરુપાધિસ્વભાવમ્

૪૭ . તદુક્તમ્ — ‘‘જાવદિયા વયણવહા તાવદિયા ચેવ હોંતિ ણયવાદા . જાવદિયા ણયવાદા

તાવદિયા ચેવ હોંતિ પરસમયા ..’’ ‘‘પરસમયાણં વયણં મિચ્છં ખલુ હોદિ સવ્વહા વયણા .

જઇણાણં પુણ વયણં સમ્મં ખુ કહંચિ વયણાદો ..’’ એવમનયા દિશા પ્રત્યેકમનન્ત-

ધર્મવ્યાપકાનન્તનયૈર્નિરૂપ્યમાણમુદન્વદન્તરાલમિલદ્ધવલનીલગાંગયામુનોદકભારવદનન્તધર્માણાં
પરસ્પરમતદ્ભાવમાત્રેણાશક્યવિવેચનત્વાદમેચકસ્વભાવૈકધર્મવ્યાપકૈકધર્મિત્વાદ્યથોદિતૈકાન્તાત્મા-

રૂપેન્દ્રિયપટુત્વનિર્વ્યાધ્યાયુષ્યવરબુદ્ધિસદ્ધર્મશ્રવણગ્રહણધારણશ્રદ્ધાનસંયમવિષયસુખનિવર્તનક્રોધાદિકષાયવ્યા-
વર્તનાદિપરંપરાદુર્લભાન્યપિ કથંચિત્કાકતાલીયન્યાયેનાવાપ્ય સકલવિમલકેવલજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવનિજ-

સોપાધિસ્વભાવવાલા હૈ . ૪૬.

આત્મદ્રવ્ય શુદ્ધનયસે, કેવલ મિટ્ટી માત્રકી ભાઁતિ, નિરુપાધિસ્વભાવવાલા હૈ . ૪૭.

ઇસલિયે કહા હૈ : —

જાવદિયા વયણવહા તાવદિયા ચેવ હોંતિ ણયવાદા .

જાવદિયા ણયવાદા તાવદિયા ચેવ હોંતિ પરસમયા ..

પરસમયાણં વયણં મિચ્છં ખલુ હોદિ સવ્વહા વયણા .

જઇણાણં પુણ વયણં સમ્મં ખુ કહંચિ વયણાદો ..

[અર્થ : — જિતને ૧વચનપંથ હૈં ઉતને વાસ્તવમેં નયવાદ હૈં; ઔર જિતને નયવાદ હૈં ઉતને

હી પરસમય (પર મત) હૈં .

પરસમયોં (મિથ્યામતિયોં) કા વચન સર્વથા (અર્થાત્ અપેક્ષા બિના) કહા જાનેકે કારણ

વાસ્તવમેં મિથ્યા હૈ; ઔર જૈનોંકા વચન કથંચિત્ (અર્થાત્ અપેક્ષા સહિત) કહા જાતા હૈ ઇસલિયે
વાસ્તવમેં સમ્યક્ હૈ . ]

ઇસપ્રકાર ઇસ (ઉપરોક્ત) સૂચનાનુસાર (અર્થાત્ ૪૭ નયોંમેં સમઝાયા હૈ ઉસ વિધિસે)

એક – એક ધર્મમેં એક – એક નય (વ્યાપે), ઇસપ્રકાર અનન્ત ધર્મોંમેં વ્યાપક અનન્ત નયોંસે

નિરૂપણ કિયા જાય તો, સમુદ્રકે ભીતર મિલનેવાલે ૨શ્વેત – નીલ ગંગા – યમુનાકે જલસમૂહકી

ભાઁતિ, અનન્તધર્મોંકો પરસ્પર અતદ્ભાવમાત્રસે પૃથક્ કરનેમેં અશક્ય હોનેસે, આત્મદ્રવ્ય

૩અમેચક સ્વભાવવાલા, એક ધર્મમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા, એક ધર્મી હોનેસે યથોક્ત એકાન્તાત્મક

(એકધર્મસ્વરૂપ) હૈ . પરન્તુ યુગપત્ અનન્તધર્મોંમેં વ્યાપક ઐસે અનન્ત નયોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા

૧. વચનપંથ = વચનકે પ્રકાર [જિતને વચનકે પ્રકાર હૈં ઉતને નય હૈં . અપેક્ષા સહિત નય વે સમ્યક્ નય

હૈ ઔર અપેક્ષા રહિત નય વે મિથ્યાનય હૈં; ઇસલિયે જિતને સમ્યક્ નય હૈં ઉતને હી મિથ્યાનય હૈં . ]

૨. ગંગાકા પાની શ્વેત હોતા હૈ ઔર યમુનાકા પાની નીલ હોતા હૈ .

૩. અમેચક = અભેદ; વિવિધતા રહિત; એક .

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version

ત્મદ્રવ્યમ્ . યુગપદનન્તધર્મવ્યાપકાનન્તનયવ્યાપ્યેકશ્રુતજ્ઞાનલક્ષણપ્રમાણેન નિરૂપ્યમાણં તુ

સમસ્તતરંગિણીપયઃપૂરસમવાયાત્મકૈકમકરાકરવદનન્તધર્માણાં વસ્તુત્વેનાશક્યવિવેચનત્વા-
ન્મેચકસ્વભાવાનન્તધર્મવ્યાપ્યેકધર્મિત્વાદ્ યથોદિતાનેકાન્તાત્માત્મદ્રવ્યમ્ .

“સ્યાત્કારશ્રીવાસવશ્યૈર્નયૌઘૈઃ

પશ્યન્તીત્થં ચેત્ પ્રમાણેન ચાપિ .

પશ્યન્ત્યેવ પ્રસ્ફુ ટાનન્તધર્મ-
સ્વાત્મદ્રવ્યં શુદ્ધચિન્માત્રમન્તઃ ..૧૯..

ઇત્યભિહિતમાત્મદ્રવ્યમ્ ઇદાનીમેતદવાપ્તિપ્રકારોઽભિધીયતે — અસ્ય તાવદાત્મનો નિત્ય-

મેવાનાદિપૌદ્ગલિકકર્મનિમિત્તમોહભાવનાનુભાવઘૂર્ણિતાત્મવૃત્તિતયા તોયાકરસ્યેવાત્મન્યેવ ક્ષુભ્યતઃ

પરમાત્મતત્ત્વસમ્યક્શ્રદ્ધાનજ્ઞાનાનુચરણરૂપાભેદરત્નત્રયાત્મકનિર્વિકલ્પસમાધિસંજાતરાગાદ્યુપાધિરહિતપરમાનન્દૈક-

એક શ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રમાણસે નિરૂપણ કિયા જાય તો, સમસ્તનદિયોંકે જલસમૂહકે
સમવાયાત્મક (સમુદાયસ્વરૂપ) એક સમુદ્રકી ભાઁતિ, અનન્ત ધર્મોંકો વસ્તુરૂપસે પૃથક્ કરના
અશક્ય હોનેસે આત્મદ્રવ્ય ૧મેચકસ્વભાવવાલા, અનન્ત ધર્મોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા, એક ધર્મી હોનેસે

યથોક્ત અનેકાન્તાત્મક (અનેક ધર્મસ્વરૂપ) હૈ . [જૈસે – એક સમય નદીકે જલકો જાનનેવાલે

જ્ઞાનાંશસે દેખા જાય તો સમુદ્ર એક નદીકે જલસ્વરૂપજ્ઞાત હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર એક સમય એક
ધર્મકો જાનનેવાલે એક નયસે દેખા જાય તો આત્મા એક ધર્મ સ્વરૂપ જ્ઞાત હોતા હૈ; પરન્તુ જૈસે
એક હી સાથ સર્વ નદિયોંકે જલકો જાનનેવાલે જ્ઞાનસે દેખા જાય તો સમુદ્ર સર્વ નદિયોંકે
જલસ્વરૂપ જ્ઞાત હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર એક હી સાથ સર્વધર્મોંકો જાનનેવાલે પ્રમાણસે દેખા જાય
તો આત્મા અનેક ધર્મસ્વરૂપ જ્ઞાત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર એક નયસે દેખને પર આત્મા એકાન્તાત્મક

હૈ ઔર પ્રમાણસે દેખને પર અનેકાન્તાત્મક હૈ . ]

અબ ઇસી આશયકો કાવ્ય દ્વારા કહકર ‘‘આત્મા કૈસા હૈ’’ ઇસ વિષય કા કથન

સમાપ્ત કિયા જાતા હૈ : ]

[અર્થ : — ] ઇસપ્રકાર સ્યાત્કારશ્રી (સ્યાત્કારરૂપી લક્ષ્મી) કે નિવાસકે વશીભૂત

વર્તતે નયસમૂહોંસે (જીવ) દેખેં તો ભી ઔર પ્રમાણસે દેખેં તો ભી સ્પષ્ટ અનન્ત ધર્મોંવાલે નિજ
આત્મદ્રવ્યકો ભીતરમેં શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર દેખતે હી હૈં .

ઇસપ્રકાર આત્મદ્રવ્ય કહા ગયા . અબ ઉસકી પ્રાપ્તિકા પ્રકાર કહા જાતા હૈ : —

પ્રથમ તો, અનાદિ પૌદ્ગલિક કર્મ જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસી મોહભાવનાકે (મોહકે

અનુભવકે) પ્રભાવસે આત્મપરિણતિ સદા ચક્કર ખાતી હૈ, ઇસલિયે યહ આત્મા સમુદ્રકી ભાઁતિ

★શાલિની છંદ ૧. મેચક = પૃથક્ પૃથક્; વિવિધ; અનેક .

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version

ક્રમપ્રવૃત્તાભિરનન્તાભિર્જ્ઞપ્તિવ્યક્તિભિઃ પરિવર્તમાનસ્ય જ્ઞપ્તિવ્યક્તિનિમિત્તતયા જ્ઞેયભૂતાસુ
બહિરર્થવ્યક્તિષુ પ્રવૃત્તમૈત્રીકસ્ય શિથિલિતાત્મવિવેકતયાત્યન્તબહિર્મુખસ્ય પુનઃ પૌદ્ગલિકકર્મ-
નિર્માપકરાગદ્વેષદ્વૈતમનુવર્તમાનસ્ય દૂરત એવાત્માવાપ્તિઃ . અથ યદા ત્વયમેવ પ્રચણ્ડકર્મ-

કાણ્ડોચ્ચણ્ડીકૃતાખણ્ડજ્ઞાનકાણ્ડત્વેનાનાદિપૌદ્ગલિકક ર્મનિર્મિતસ્ય મોહસ્ય વધ્યઘાતકવિભાગ-
જ્ઞાનપૂર્વકવિભાગકરણાત્ કેવલાત્મભાવાનુભાવનિશ્ચલીકૃતવૃત્તિતયા તોયાકર ઇવાત્મન્યેવાતિ-

નિષ્પ્રકમ્પસ્તિષ્ઠન્ યુગપદેવ વ્યાપ્યાનન્તા જ્ઞપ્તિવ્યક્તીરવકાશાભાવાન્ન જાતુ વિવર્તતે, તદાસ્ય
જ્ઞપ્તિવ્યક્તિનિમિત્તતયા જ્ઞેયભૂતાસુ બહિરર્થવ્યક્તિષુ ન નામ મૈત્રી પ્રવર્તતે; તતઃ
સુપ્રતિષ્ઠિતાત્મવિવેકતયાત્યન્તમન્તર્મુખીભૂતઃ પૌદ્ગલિકકર્મનિર્માપકરાગદ્વેષદ્વૈતાનુવૃત્તિદૂરીભૂતો
દૂરત એવાનનુભૂતપૂર્વમપૂર્વજ્ઞાનાનન્દસ્વભાવં ભગવન્તમાત્માનમવાપ્નોતિ . અવાપ્નોત્વેવ

જ્ઞાનાનન્દાત્માનં જગદપિ પરમાત્માનમિતિ .

લક્ષણસુખામૃતરસાસ્વાદાનુભવલાભે સત્યમાવાસ્યા દિવસે જલકલ્લોલક્ષોભરહિતસમુદ્ર ઇવ રાગદ્વેષ-
મોહકલ્લોલક્ષોભરહિતપ્રસ્તાવે યદા નિજશુદ્ધાત્મસ્વરૂપે સ્થિરો ભવતિ તદા તદૈવ નિજશુદ્ધાત્મસ્વરૂપં
પ્રાપ્નોતિ ..

અપનેમેં હી ક્ષુબ્ધ હોતા હુઆ ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન અનન્ત ૧જ્ઞપ્તિવ્યક્તિયોંસે પરિવર્તનકો પ્રાપ્ત હોતા

હૈ, ઇસલિયે જ્ઞપ્તિવ્યક્તિયોંકે નિમિત્તરૂપ હોનેસે જો જ્ઞેયભૂત હૈં ઐસી બાહ્યપદાર્થવ્યક્તિયોંકે પ્રતિ
ઉસકી મૈત્રી પ્રવર્તતી હૈ, ઇસલિયે આત્મવિવેક શિથિલ હુઆ હોનેસે અત્યન્ત બહિર્મુખ ઐસા વહ
પુનઃ પૌદ્ગલિક કર્મકે રચયિતા રાગદ્વેષદ્વૈતરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ ઔર ઇસલિયે ઉસકે
આત્મપ્રાપ્તિ દૂર હી હૈ . પરન્તુ અબ જબ યહી આત્મા પ્રચણ્ડ કર્મકાણ્ડ દ્વારા અખણ્ડ જ્ઞાનકાંડકો

પ્રચંડ કરનેસે અનાદિ – પૌદ્ગલિક – કર્મરચિત મોહકો ૨વધ્ય – ઘાતકકે વિભાગજ્ઞાનપૂર્વક

વિભક્ત કરનેસે (સ્વયં) કેવલ આત્મભાવનાકે [આત્માનુભવકે ] પ્રભાવસે પરિણતિ નિશ્ચલકી
હોનેસે સમુદ્રકી ભાઁતિ અપનેમેં હી અતિ નિષ્કંપ રહતા હુઆ એક સાથ હી અનન્ત જ્ઞપ્તિવ્યક્તિયોંમેં
વ્યાપ્ત હોકર અવકાશકે અભાવકે કારણ સર્વથા વિવર્તન [પરિવર્તન ] કો પ્રાપ્ત નહીં હોતા, તબ
જ્ઞપ્તિવ્યક્તિયોંકે નિમિત્તરૂપ હોનેસે જો જ્ઞેયભૂત હૈં ઐસી બાહ્યપદાર્થવ્યક્તિયોંકે પ્રતિ ઉસે વાસ્તવમેં
મૈત્રી નહીં પ્રવર્તતી ઔર ઇસલિયે આત્મવિવેક સુપ્રતિષ્ઠિત [સુસ્થિત ] હુઆ હોનેકે કારણ અત્યન્ત
અન્તર્મુખ હુઆ ઐસા યહ આત્મા પૌદ્ગલિક કર્મોંકે રચયિતા રાગદ્વેષદ્વૈતરૂપ પરિણતિસે દૂર હોતા
હુઆ પૂર્વમેં અનુભવ નહીં કિયે ગયે અપૂર્વ જ્ઞાનાનન્દસ્વભાવી ભગવાન્ આત્માકો આત્યંતિક રૂપસે
હી પ્રાપ્ત કરતા હૈ . જગત ભી જ્ઞાનાનન્દાત્મક પરમાત્માકો અવશ્ય પ્રાપ્ત કરો .

૧. વ્યક્તિયોં = પ્રગટતાઓં; પર્યાયોં; વિશેષોં . [બાહ્યપદાર્થવિશેષ જ્ઞપ્તિવિશેષોંકે નિમિત્ત હોનેસે જ્ઞેયભૂત હૈં . ]

૨. આત્મા વધ્ય (હનન યોગ્ય) હૈ ઔર મોહ ઘાતક (હનનેવાલા) હૈ .

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version

ભવતિ ચાત્ર શ્લોકઃ —

“આનન્દામૃતપૂરનિર્ભરવહત્કૈવલ્યકલ્લોલિની-

નિર્મગ્નં જગદીક્ષણક્ષમમહાસંવેદનશ્રીમુખમ્ .

સ્યાત્કારાંક જિનેશશાસનવશાદાસાદયન્તૂલ્લસત્

સ્વં તત્ત્વં વૃતજાત્યરત્નકિરણપ્રસ્પષ્ટમિષ્ટં જનાઃ ..૨૦..

“વ્યાખ્યેયં કિલ વિશ્વમાત્મસહિતં વ્યાખ્યા તુ ગુમ્ફો ગિરાં

વ્યાખ્યાતામૃતચન્દ્રસૂરિરિતિ મા મોહાજ્જનો વલ્ગતુ .

વલ્ગત્વદ્ય વિશુદ્ધબોધકલયા સ્યાદ્વાદવિદ્યાબલાદ્

લબ્ધ્વૈકં સકલાત્મશાશ્વતમિદં સ્વં તત્ત્વમવ્યાકુલઃ ..૨૧..

ઇતિ શ્રીજયસેનાચાર્યકૃતાયાં તાત્પર્યવૃત્તૌ એવં પૂર્વોક્તક્રમેણ ‘એસ સુરાસુર’ ઇત્યાદ્યેકોત્તરશત-

ગાથાપર્યન્તં સમ્યગ્જ્ઞાનાધિકારઃ, તદનન્તરં ‘તમ્હા તસ્સ ણમાઇં’ ઇત્યાદિ ત્રયોદશોત્તરશતગાથાપર્યન્તં

યહાઁ શ્લોક ભી હૈ : —

[અર્થ : — ] આનન્દામૃતકે પૂરસે ભરપૂર બહતી હુઈ કૈવલ્યસરિતામેં (મુક્તિરૂપીનદીમેં)

જો ડૂબા હુઆ હૈ, જગતકો દેખનેમેં સમર્થ ઐસી મહાસંવેદનરૂપી શ્રી (મહાજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મી)
જિસમેં મુખ્ય હૈ, જો ઉત્તમ રત્ન – કિરણકી ભાઁતિ સ્પષ્ટ હૈ ઔર જો ઇષ્ટ હૈ ઐસે ઉલ્લસિત

(પ્રકાશમાન, આનન્દમય) સ્વતત્ત્વકો જન સ્યાત્કારલક્ષણ જિનેશ શાસનકે વશસે પ્રાપ્ત હોં .

( – ‘સ્યાત્કાર’ જિસકા ચિહ્ન હૈ ઐસે જિનેન્દ્રભગવાનકે શાસનકા આશ્રય લેકરકે પ્રાપ્ત કરો .)

[અબ, ‘અમૃતચન્દ્રસૂરિ ઇસ ટીકાકે રચયિતા હૈં ’ ઐસા માનના યોગ્ય નહીં હૈ ઐસે અર્થવાલે

કાવ્ય દ્વારા યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપકો પ્રગટ કરકે સ્વતત્ત્વપ્રાપ્તિકી પ્રેરણા કી જાતી હૈ : — ]

[અર્થ : — ] (વાસ્તવમેં પુદ્ગલ હી સ્વયં શબ્દરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં, આત્મા ઉન્હેં

પરિણમિત નહીં કર સકતા, તથા વાસ્તવમેં સર્વ પદાર્થ હી સ્વયં જ્ઞેયરૂપ – પ્રમેયરૂપ પરિણમિત

હોતે હૈં, શબ્દ ઉન્હેં જ્ઞેય બના – સમઝા નહીં સકતે ઇસલિયે) ‘આત્મા સહિત વિશ્વ વહ વ્યાખ્યેય

(સમઝાને યોગ્ય) હૈ, વાણીકા ગુંથન વહ વ્યાખ્યા હૈ ઔર અમૃતચન્દ્રસૂરિ વે વ્યાખ્યાતા હૈં,
ઇસપ્રકાર જન મોહસે મત નાચો ( – મત ફૂ લો) (કિન્તુ) સ્યાદ્વાદવિદ્યાબલસે વિશુદ્ધ જ્ઞાનકી

કલા દ્વારા ઇસ એક સમસ્ત શાશ્વત સ્વતત્ત્વકો પ્રાપ્ત કરકે આજ [જન ] અવ્યાકુલરૂપસે નાચો
( – પરમાનન્દપરિણામરૂપ પરિણત હોઓ . ]

[અબ કાવ્ય દ્વારા ચૈતન્યકી મહિમા ગાકર, વહી એક અનુભવ કરને યોગ્ય હૈ ઐસી પ્રેરણા

કરકે, ઇસ પરમ પવિત્ર પરમાગમકી પૂર્ણાહુતિ કી જાતી હૈ : — ]

★શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદ

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version

માલિની છંદ.

“ઇતિ ગદિતમનીચૈસ્તત્ત્વમુચ્ચાવચં યત્

ચિતિ તદપિ કિલાભૂત્કલ્પમગ્નૌ હુતસ્ય .

અનુભવતુ તદુચ્ચૈશ્ચિચ્ચિદેવાદ્ય યસ્માદ્
અપરમિહ ન કિંચિત્તત્ત્વમેકં પરં ચિત્ ..૨૨..

સમાપ્તેયં તત્ત્વદીપિકા વૃત્તિઃ .

✾ ✾ ✾

જ્ઞેયાધિકારાપરનામા સમ્યક્ત્વાધિકારઃ, તદનન્તરં ‘એવં પણમિય સિદ્ધે’ ઇત્યાદિ સપ્તનવતિગાથાપર્યન્તં
ચારિત્રાધિકારશ્ચેતિ મહાધિકારત્રયેણૈકાદશાધિકત્રિશતગાથાભિઃ પ્રવચનસારપ્રાભૃતં સમાપ્તમ્ ..

સમાપ્તેયં તાત્પર્યવૃત્તિઃ પ્રવચનસારસ્ય .

પ્ર. ૬૪

[અર્થ : — ] ઇસપ્રકાર [ઇસ પરમાગમમેં ] અમન્દરૂપસે [બલપૂર્વક, જોરશોરસે ] જો

થોડા – બહુત તત્ત્વ કહા ગયા હૈ, વહ સબ ચૈતન્યમેં વાસ્તવમેં અગ્નિમેં હોમી ગઈ વસ્તુકે સમાન

[સ્વાહા ] હો ગયા હૈ . [અગ્નિમેં હોમે ગયે ઘીકો અગ્નિ ખા જાતી હૈ, માનો કુછ હોમા હી ન

ગયા હો ! ઇસીપ્રકાર અનન્ત માહાત્મ્યવન્ત ચૈતન્યકા ચાહે જિતના વર્ણન કિયા જાય તથાપિ માનો
ઉસ સમસ્ત વર્ણનકો અનન્ત મહિમાવાન ચૈતન્ય ખા જાતા હૈ; ચૈતન્યકી અનન્ત મહિમાકે નિકટ
સારા વર્ણન માનો વર્ણન હી ન હુઆ હો ઇસ પ્રકાર તુચ્છતાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ] ઉસ ચૈતન્યકો

હી ચૈતન્ય આજ પ્રબલતા – ઉગ્રતાસે અનુભવ કરો (અર્થાત્ ઉસ ચિત્સ્વરૂપ આત્માકો હી આત્મા

આજ અત્યન્ત અનુભવો ] ક્યોંકિ ઇસ લોકમેં દૂસરા કુછ ભી [ઉત્તમ ] નહીં હૈ, ચૈતન્ય હી પરમ
[ઉત્તમ ] તત્ત્વ હૈ .

ઇસ પ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી પ્રવચનસાર શાસ્ત્રકી શ્રીમદ્ -

અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત) તત્ત્વદીપિકા નામક સંસ્કૃત ટીકાકે શ્રી હિમ્મતલાલ જેઠાલાલ
શાહ કૃત ગુજરાતી અનુવાદકા હિન્દી રૂપાન્તર સમાપ્ત હુઆ .

સમાપ્ત

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version

સાધક જીવકી દૃષ્ટિ

અધ્યાત્મમેં સદા નિશ્ચયનય હી પ્રધાન હૈ, ઉસીકે આશ્રયસે ધર્મ હોતા હૈ . શાસ્ત્રોંમેં જહાઁ

વિકારી પર્યાયોંકા વ્યવહારનયસે કથન કિયા જાવે વહાઁ ભી નિશ્ચયનય કો હી મુખ્ય ઔર
વ્યવહારનયકો ગૌણ કરનેકા આશય હૈ ઐસા સમઝના ચાહિયે . ક્યોંકિ પુરુષાર્થકે દ્વારા અપનેમેં

શુદ્ધ પર્યાયકો પ્રગટ કરને અર્થાત્ વિકારી પર્યાયકો ટાલનેકે લિયે સદા નિશ્ચયનય હી આદરણીય
હૈ . ઉસ સમય દોનોં નયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ, કિન્તુ ધર્મકો પ્રગટ કરનેકે લિયે દૃષ્ટિમેં દોનોં નય

કદાપિ આદરણીય નહીં હૈં . વ્યવહારનયકે આશ્રયસે ક ભી આંશિક ધર્મ ભી નહીં હોતા, પ્રત્યુત

ઉસકે આશ્રયસે રાગદ્વેષકે વિકલ્પ હી ઉઠા કરતે હૈં .

છહોં દ્રવ્ય, ઉનકે ગુણ ઔર ઉનકી પર્યાયોંકે સ્વરૂપકા જ્ઞાન કરાનેકે લિયે કભી

નિશ્ચયનયકી મુખ્યતા ઔર વ્યવહારનયકી ગૌણતા રખકર કથન કિયા જાતા હૈ, ઔર કભી
વ્યવહારનયકો મુખ્ય કરકે ઔર નિશ્ચયનયકો ગૌણ રખકર કથન કિયા જાતા હૈ . સ્વયં વિચાર

કરે ઉસમેં ભી કભી નિશ્ચયનયકી ઔર કભી વ્યવહારનયકી મુખ્યતા કી જાતી હૈ .

અધ્યાત્મશાસ્ત્રમેં ભી જીવકી વિકારી પર્યાય જીવ સ્વયં કરતા હૈ તો હોતી હૈ, ઔર વહ જીવકા
અનન્ય પરિણામ હૈ — ઇસપ્રકાર વ્યવહારનયસે કહા યા સમઝાયા જાય, કિન્તુ ઉસ પ્રત્યેક સમયમેં

દૃષ્ટિમેં તો નિશ્ચયનય એક હી મુખ્ય ઔર આદરણીય હૈ — ઐસા જ્ઞાનિયોંકા કથન હૈ . શુદ્ધતા

પ્રકટ કરનેકે લિયે કભી નિશ્ચયનય આદરણીય હોતા હૈ ઔર કભી વ્યવહારનય – ઐસા માનના

ભૂલ હૈ . તીનોં કાલમેં એકમાત્ર નિશ્ચયનયકે આશ્રયસે હી ધર્મ પ્રગટ હોતા હૈ – ઐસા સમઝના

ચાહિયે .

સાધક જીવ પ્રારંભસે અંત તક નિશ્ચયકી હી મુખ્યતા રખકર વ્યવહારકો ગૌણ હી

કરતા જાતા હૈ, જિસસે સાધક દશામેં નિશ્ચયકી મુખ્યતાકે બલસે સાધકકે શુદ્ધતાકી વૃદ્ધિ
હી હોતી જાતી હૈ ઔર અશુદ્ધતા ટલતી હી જાતી હૈ . ઇસપ્રકાર નિશ્ચયકી મુખ્યતાકે બલસે

પૂર્ણ કેવલજ્ઞાન હોને પર વહાઁ મુખ્યત્વ ગૌણત્વ નહીં હોતા ઔર નય ભી નહીં હોતે .

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version

“ પ્રવચનસારકી વર્ણાનુક્રમ ગાથાસૂચી “

ગાથા

પૃષ્ઠ

અ

અઇસયમાદસમુત્થં

૧૩

૨૦

અજધાચારવિજુત્તો

૨૭૨

૪૮૭

અટ્ઠે અજધાગહણં

૮૫

૧૪૫

અટ્ઠેસુ જો ણ મુજ્ઝદિ

૨૪૪

૪૫૩

અત્થં અક્ખણિવદિદં

૪૦

૬૮

અત્થિ અમુત્તં મુત્તં

૫૩

૯૦

અત્થિત્તણિચ્છિદસ્સ

૧૫૨

૨૯૭

અત્થિ ત્તિ ય ણત્થિ ત્તિ

૧૧૫

૨૨૫

અત્થો ખલુ દવ્વમઓ

૯૩

૧૬૨

અધિગગુણા સામણ્ણે

૨૬૭

૪૭૯

અધિવાસે વ વિવાસે

૨૧૩

૩૯૨

અપદેસં સપદેસં

૪૧

૬૯

અપદેસો પરમાણૂ

૧૬૩

૩૧૨

અપયત્તા વા ચરિયા

૨૧૬

૩૯૬

અપરિચ્ચત્તસહાવેણુપ્પાદ

૯૫

૧૭૦

અપ્પડિકુ ટ્ઠં ઉવધિં

૨૨૩

૪૦૮

અપ્પડિકુટ્ઠં પિંડં

“૩૪

૪૨૪

અપ્પા ઉવઓગપ્પા

૧૫૫

૩૦૨

અપ્પા પરિણામપ્પા

૧૨૫

૨૪૫

અબ્ભુટ્ઠાણં ગહણં

૨૬૨

૪૭૪

અબ્ભુટ્ઠેયા સમણા

૨૬૩

૪૭૫

અયદાચારો સમણો

૨૧૮

૪૦૦

અરસમરૂવમગંધં

૧૭૨

૩૨૪

અરહંતાદિસુ ભત્તી

૨૪૬

૪૫૬

અવવદદિ સાસણત્થં

૨૬૫

૪૭૭

અવિદિદપરમત્થેસુ

૨૫૭

૪૬૯

અસુભોવઓગરહિદા

૨૬૦

૪૭૨

અસુહોદએણ આદા

૧૨

૧૮

અસુહોવઓગરહિદો

૧૫૯

૩૦૭

ગાથા

પૃષ્ઠ

આ

આગમચક્ખૂ સાહૂ

૨૩૪

૪૩૫

આગમપુવ્વા દિટ્ઠી

૨૩૬

૪૩૮

આગમહીણો સમણો

૨૩૩

૪૩૩

આગાસમણુણિવિટ્ઠં

૧૪૦

૨૭૭

આગાસસ્સવગાહો

૧૩૩

૨૬૩

આદા કમ્મમલિમસો ધરેદિ

૧૫૦

૨૯૪

આદા કમ્મમલિમસો

૧૨૧

૨૩૮

આદા ણાણપમાણં

૨૩

૪૦

આદાય તં પિ લિંગં

૨૦૭

૩૮૪

આપિચ્છ બંધુવગ્ગં

૨૦૨

૩૭૫

આહારે વ વિહારે

૨૩૧

૪૨૬

ઇ

ઇંદિયપાણો ય તધા

૧૪૬

૨૯૦

ઇહલોગણિરાવેક્ખો

૨૨૬

૪૧૬

ઇહ વિવિહલક્ખણાણં

૯૭

૧૭૯

ઉ

ઉચ્ચાલિયમ્હિ પાએ

“૧૫

૩૯૯

ઉદયગદા કમ્મંસા

૪૩

૭૨

ઉપજ્જદિ જદિ ણાણં

૫૦

૮૫

ઉપ્પાદટ્ઠિદિભંગા

૧૨૯

૨૫૫

ઉપ્પાદટ્ઠિદિભંગા વિજ્જંતે

૧૦૧

૧૯૩

ઉપ્પાદો પદ્ધંસો

૧૪૨

૨૮૧

ઉપ્પાદો ય વિણાસો

૧૮

૩૦

ઉવઓગમઓ જીવો

૧૭૫

૩૩૨

ઉવઓગવિસુદ્ધો જો

૧૫

૨૩

ઉવઓગો જદિ હિ

૧૫૬

૩૦૩

ઉવકુણદિ જો વિ

૨૪૯

૪૫૯

ઉવયરણં જિણમગ્ગે

૨૨૫

૪૧૧

ઉવરદપાવો પુરિસો

૨૫૯

૪૭૧

< Previous Page Next Page >