Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version

છદુમત્થવિહિદવત્થુસુ વદણિયમજ્ઝયણઝાણદાણરદો .

શુભોપયોગસ્ય સર્વજ્ઞવ્યવસ્થાપિતવસ્તુષુ પ્રણિહિતસ્ય પુણ્યોપચયપૂર્વકોઽપુનર્ભાવોપલમ્ભઃ કિલ ફલં; તત્તુ કારણવૈપરીત્યાદ્વિપર્યય એવ . તત્ર છદ્મસ્થવ્યવસ્થાપિતવસ્તૂનિ કારણવૈપરીત્યં; તેષુ વ્રતનિયમાધ્યયનધ્યાનદાનરતત્વપ્રણિહિતસ્ય શુભોપયોગસ્યાપુનર્ભાવશૂન્યકેવલપુણ્યાપસદ- પ્રાપ્તિઃ ફલવૈપરીત્યં; તત્સુદેવમનુજત્વમ્ ..૨૫૬.. દ્રષ્ટાન્તમાહ — ણાણાભૂમિગદાણિહ બીજાણિવ સસ્સકાલમ્હિ નાનાભૂમિગતાનીહ બીજાનિ ઇવ સસ્યકાલે ધાન્ય- નિષ્પત્તિકાલ ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ — યથા જઘન્યમધ્યમોત્કૃષ્ટભૂમિવિશેષેણ તાન્યેવ બીજાનિ ભિન્નભિન્ન- ફલં પ્રયચ્છન્તિ, તથા સ એવ બીજસ્થાનીયશુભોપયોગો ભૂમિસ્થાનીયપાત્રભૂતવસ્તુવિશેષેણ ભિન્નભિન્ન- ફલં દદાતિ . તેન કિં સિદ્ધમ્ . યદા પૂર્વસૂત્રકથિતન્યાયેન સમ્યક્ત્વપૂર્વકઃ શુભોપયોગો ભવતિ તદા મુખ્યવૃત્ત્યા પુણ્યબન્ધો ભવતિ, પરંપરયા નિર્વાણં ચ . નો ચેત્પુણ્યબન્ધમાત્રમેવ ..૨૫૫.. અથ કારણ- વૈપરીત્યાફલમપિ વિપરીતં ભવતીતિ તમેવાર્થં દ્રઢયતિ — ણ લહદિ ન લભતે . સ કઃ કર્તા . વદ- અબ કારણકી વિપરીતતા ઔર ફલકી વિપરીતતા બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [છદ્મસ્થવિહિતવસ્તુષુ ] જો જીવ છદ્મસ્થવિહિત વસ્તુઓંમેં (છદ્મસ્થ- અજ્ઞાનીકે દ્વારા કથિત દેવ – ગુરુ – ધર્માદિમેં) [વ્રતનિયમાધ્યયનધ્યાનદાનરતઃ ] વ્રત – નિયમ – અધ્યયન – ધ્યાન – દાનમેં રત હોતા હૈ વહ જીવ [અપુનર્ભાવં ] મોક્ષકો [ન લભતે ] પ્રાપ્ત નહીં હોતા, (કિન્તુ) [સાતાત્મકં ભાવં ] સાતાત્મક ભાવકો [લભતે ] પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૨૫૬..

ટીકા : — ૧સર્વજ્ઞસ્થાપિત વસ્તુઓંમેં યુક્ત શુભોપયોગકા ફલ પુણ્યસંચયપૂર્વક મોક્ષકી પ્રાપ્તિ હૈ . વહ ફલ, કારણકી વિપરીતતા હોનેસે વિપરીત હી હોતા હૈ . વહાઁ, છદ્મસ્થસ્થાપિત વસ્તુયેં વે કારણવિપરીતતા હૈ; ઉનમેં વ્રત – નિયમ – અધ્યયન – ધ્યાન – દાનરતરૂપસે યુક્ત શુભોપયોગકા ફલ જો મોક્ષશૂન્ય કેવલ ૨પુણ્યાપસદકી પ્રાપ્તિ હૈ વહ ફલકી વિપરીતતા હૈ; વહ ફલ સુદેવ – મનુષ્યત્વ હૈ ..૨૫૬..

૧. સર્વજ્ઞસ્થાપિત = સર્વજ્ઞ કથિત . ૨. પુણ્યાપસદ = પુણ્ય અપસદ; અધમપુણ્ય; હતપુણ્ય .

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version

અવિદિદપરમત્થેસુ ય વિસયકસાયાધિગેસુ પુરિસેસુ .

યાનિ હિ છદ્મસ્થવ્યવસ્થાપિતવસ્તૂનિ કારણવૈપરીત્યં; તે ખલુ શુદ્ધાત્મપરિજ્ઞાનશૂન્ય- તયાનવાપ્તશુદ્ધાત્મવૃત્તિતયા ચાવિદિતપરમાર્થા વિષયકષાયાધિકાઃ પુરુષાઃ . તેષુ શુભોપયોગા- ત્મકાનાં જુષ્ટોપકૃતદત્તાનાં યા કેવલપુણ્યાપસદપ્રાપ્તિઃ ફલવૈપરીત્યં; તત્કુદેવમનુજત્વમ્ ..૨૫૭.. ણિયમજ્ઝયણઝાણદાણરદો વ્રતનિયમાધ્યયનધ્યાનદાનરતઃ . કેષુ વિષયે યાનિ વ્રતાદીનિ . છદુમત્થવિહિદવત્થુસુ છદ્મસ્થવિહિતવસ્તુષુ અલ્પજ્ઞાનિપુરુષવ્યવસ્થાપિતપાત્રભૂતવસ્તુષુ . ઇત્થંભૂતઃ પુરુષઃ કં ન લભતે . અપુણબ્ભાવં અપુનર્ભવશબ્દવાચ્યં મોક્ષમ્ . તર્હિ કિં લભતે . ભાવં સાદપ્પગં લહદિ ભાવં સાતાત્મકં લભતે . ભાવશબ્દેન સુદેવમનુષ્યત્વપર્યાયો ગ્રાહ્યઃ . સ ચ કથંભૂતઃ . સાતાત્મકઃ સદ્વેદ્યોદયરૂપ ઇતિ . તથાહિ – યે કેચન નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગં ન જાનન્તિ, પુણ્યમેવ મુક્તિકારણં ભણન્તિ, તે છદ્મસ્થશબ્દેન ગૃહ્યન્તે, ન ચ ગણધરદેવાદયઃ . તૈઃ છદ્મસ્થૈરજ્ઞાનિભિઃ શુદ્ધાત્મોપદેશશૂન્યૈર્યે દીક્ષિતાસ્તાનિ છદ્મસ્થવિહિતવસ્તૂનિ ભણ્યન્તે . તત્પાત્રસંસર્ગેણ યદ્વ્રતનિયમાધ્યયનદાનાદિકં કરોતિ તદપિ શુદ્ધાત્મભાવનાનુકૂલં ન ભવતિ, તતઃ કારણાન્મોક્ષં ન લભતે . સુદેવમનુષ્યત્વં લભત ઇત્યર્થઃ ..૨૫૬.. અથ સમ્યક્ત્વવ્રતરહિતપાત્રેષુ ભક્તાનાં કુદેવમનુજત્વં ભવતીતિ પ્રતિપાદયતિ — ફલદિ ફલતિ . કેષુ . કુદેવેસુ મણુવેસુ કુત્સિતદેવેષુ

અબ (ઇસ ગાથામેં ભી) કારણવિપરીતતા ઔર ફલવિપરીતતા હી બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અવિદિતપરમાર્થેષુ ] જિન્હોંને પરમાર્થકો નહીં જાના હૈ, [ચ ] ઔર [વિષયકષાયાધિકેષુ ] જો વિષય – કષાયમેં અધિક હૈં, [પુરુષેષુ ] ઐસે પુરુષોંકે પ્રતિ [જુષ્ટં કૃતં વા દત્તં ] સેવા, ઉપકાર યા દાન [કુદેવેષુ મનુજેષુ ] કુદેવરૂપમેં ઔર કુમનુષ્યરૂપમેં [ફલતિ ] ફલતા હૈ ..૨૫૭..

ટીકા : — જો છદ્મસ્થસ્થાપિત વસ્તુયેં હૈં વે કારણવિપરીતતા હૈં; વે (વિપરીત કારણ) વાસ્તવમેં (૧) શુદ્ધાત્મજ્ઞાનસે શૂન્યતાકે કારણ, ‘પરમાર્થકે અજાન’ ઔર (૨) શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત ન કરનેસે ‘વિષયકષાયમેં અધિક’ ઐસે પુરુષ હૈં . ઉનકે પ્રતિ શુભોપયોગાત્મક જીવોંકો — સેવા, ઉપકાર યા દાન કરનેવાલે જીવોંકો — જો કેવલ

Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version

અથ કારણવૈપરીત્યાત્ ફલમવિપરીતં ન સિધ્યતીતિ શ્રદ્ધાપયતિ — જદિ તે વિસયકસાયા પાવ ત્તિ પરૂવિદા વ સત્થેસુ .

વિષયકષાયાસ્તાવત્પાપમેવ; તદ્વન્તઃ પુરુષા અપિ પાપમેવ; તદનુરક્તા અપિ પાપાનુરક્તત્વાત્ પાપમેવ ભવન્તિ . તતો વિષયકષાયવન્તઃ સ્વાનુરક્તાનાં પુણ્યાયાપિ ન કલ્પ્યન્તે, કથં પુનઃ સંસારનિસ્તારણાય . તતો ન તેભ્યઃ ફલમવિપરીતં સિધ્યેત્ ..૨૫૮.. મનુજેષુ . કિં કર્તૃ . જુટ્ઠં જુષ્ટં સેવા કૃતા, કદં વ કૃતં વા કિમપિ વૈયાવૃત્ત્યાદિકમ્, દત્તં દત્તં કિમપ્યાહારાદિકમ્ . કેષુ . પુરિસેસુ પુરુષેષુ પાત્રેષુ . કિંવિશિષ્ટેષુ . અવિદિદપરમત્થેસુ ય અવિદિતપરમાર્થેષુ ચ, પરમાત્મતત્ત્વશ્રદ્ધાનજ્ઞાનશૂન્યેષુ . પુનરપિ કિંરૂપેષુ . વિસયકસાયાધિગેસુ વિષયકષાયાધિકેષુ, વિષય- કષાયાધીનત્વેન નિર્વિષયશુદ્ધાત્મસ્વરૂપભાવનારહિતેષુ ઇત્યર્થઃ ..૨૫૭.. અથ તમેવાર્થં પ્રકારાન્તરેણ દ્રઢયતિ — જદિ તે વિસયકસાયા પાવ ત્તિ પરૂવિદા વ સત્થેસુ યદિ ચેત્ તે વિષયકષાયાઃ પાપમિતિ પ્રરૂપિતાઃ પુણ્યાપસદકી પ્રાપ્તિ વહ ફલવિપરીતતા હૈ; વહ (ફલ) કુદેવમનુષ્યત્વ હૈ ..૨૫૭..

અન્વયાર્થ : — [યદિ વા ] જબકિ ‘[તે વિષયકષાયાઃ ] વે વિષયકષાય [પાપમ્ ] પાપ હૈં’ [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [શાસ્ત્રેષુ ] શાસ્ત્રોંમેં [પ્રરૂપિતાઃ ] પ્રરૂપિત કિયા ગયા હૈ, તો [તત્પ્રતિબદ્ધાઃ ] ઉનમેં પ્રતિબદ્ધ (વિષય – કષાયોંમેં લીન) [તે પુરુષાઃ ] વે પુરુષ [નિસ્તારકાઃ ] નિસ્તારક (પાર લગાનેવાલે) [કથં ભવન્તિ ] કૈસે હો સકતે હૈં ?..૨૫૮..

ટીકા : — પ્રથમ તો વિષયકષાય પાપ હી હૈં; વિષયકષાયવાન્ પુરુષ ભી પાપ હી હૈં; વિષયકષાયવાન્ પુરુષોંકે પ્રતિ અનુરક્ત જીવ ભી પાપમેં અનુરક્ત હોનેસે પાપ હી હૈં . ઇસલિયે વિષયકષાયવાન્ પુરુષ સ્વાનુરક્ત (અપને પ્રતિ અનુરાગવાલે) પુરુષોંકો પુણ્યકા કારણ ભી નહીં હોતે, તબ ફિ ર વે સંસારસે નિસ્તારકે કારણ તો કૈસે હો સકતે હૈં ? (નહીં હો સકતે); ઇસલિયે ઉનસે અવિપરીત ફલ સિદ્ધ નહીં હોતા (અર્થાત્ વિષયકષાયવાન્ પુરુષરૂપ વિપરીત કારણકા ફલ અવિપરીત નહીં હોતા) ..૨૫૮..

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version

ઉપરતપાપત્વેન, સર્વધર્મિમધ્યસ્થત્વેન, ગુણગ્રામોપસેવિત્વેન ચ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર- યૌગપદ્યપરિણતિનિર્વૃત્તૈકાગ્ા્રયાત્મકસુમાર્ગભાગી, સ શ્રમણઃ સ્વયં પરસ્ય મોક્ષપુણ્યાયતનત્વાદ- વિપરીતફલકારણં કારણમવિપરીતં પ્રત્યેયમ્ ..૨૫૯.. શાસ્ત્રેષુ, કિહ તે તપ્પડિબદ્ધા પુરિસા ણિત્થારગા હોંતિ કથં તે તત્પ્રતિબદ્ધા વિષયકષાયપ્રતિબદ્ધાઃ પુરુષા નિસ્તારકાઃ સંસારોત્તારકા દાતૄણામ્, ન કથમપીતિ . એતદુક્તં ભવતિ — વિષયકષાયાસ્તાવત્પાપ- સ્વરૂપાસ્તદ્વન્તઃ પુરુષા અપિ પાપા એવ, તે ચ સ્વકીયભક્તાનાં દાતૄણાં પુણ્યવિનાશકા એવેતિ ..૨૫૮.. અથ પાત્રભૂતતપોધનલક્ષણં કથયતિ — ઉપરતપાપત્વેન, સર્વધાર્મિકસમદર્શિત્વેન, ગુણગ્રામસેવકત્વેન ચ સ્વસ્ય મોક્ષકારણત્વાત્પરેષાં પુણ્યકારણત્વાચ્ચેત્થંભૂતગુણયુક્તઃ પુરુષઃ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રૈકાગ્રયલક્ષણ- નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગસ્ય ભાજનં ભવતીતિ ..૨૫૯.. અથ તેષામેવ પાત્રભૂતતપોધનાનાં પ્રકારાન્તરેણ લક્ષણમુપલક્ષયતિ — શુદ્ધોપયોગશુભોપયોગપરિણતપુરુષાઃ પાત્રં ભવન્તીતિ . તદ્યથા — નિર્વિકલ્પ- સમાધિબલેન શુભાશુભોપયોગદ્વયરહિતકાલે કદાચિદ્વીતરાગચારિત્રલક્ષણશુદ્ધોપયોગયુક્તાઃ, કદાચિત્પુન- ર્મોહદ્વેષાશુભરાગરહિતકાલે સરાગચારિત્રલક્ષણશુભોપયોગયુક્તાઃ સન્તો ભવ્યલોકં નિસ્તારયન્તિ, તેષુ ચ

અબ અવિપરીત ફલકા કારણ, ઐસા જો ‘અવિપરીત કારણ’ યહ બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ઉપરતપાપઃ] જિસકે પાપ રુક ગયા હૈ, [સર્વેષુ ધાર્મિકેષુ સમભાવઃ ] જો સભી ધાર્મિકોંકે પ્રતિ સમભાવવાન્ હૈ ઔર [ગુણસમિતિતોપસેવી ] જો ગુણસમુદાયકા સેવન કરનેવાલા હૈ, [સઃ પુરુષઃ ] વહ પુરુષ [સુમાર્ગસ્ય ] સુમાર્ગકા [ભાગી ભવતિ ] ભાગી હોતા હૈ . (અર્થાત્ સુમાર્ગવાન્ હૈ) ..૨૫૯..

ટીકા : — પાપકે રુક જાનેસે સર્વધર્મિયોંકે પ્રતિ સ્વયં મધ્યસ્થ હોનેસે ઔર ગુણસમૂહકા સેવન કરનેસે જો શ્રમણ સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્રકે યુગપત્પનેરૂપ પરિણતિસે રચિત એકાગ્રતાસ્વરૂપ સુમાર્ગકા ભાગી (સુમાર્ગશાલી – સુમાર્ગકા ભાજન) હૈ વહ નિજકો ઔર પરકો મોક્ષકા ઔર પુણ્યકા આયતન (સ્થાન) હૈ ઇસલિયે વહ (શ્રમણ) અવિપરીત ફલકા કારણ ઐસા ‘અવિપરીત કારણ’ હૈ, ઐસી પ્રતીતિ કરની ચાહિયે ..૨૫૯..

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version

યથોક્તલક્ષણા એવ શ્રમણા મોહદ્વેષાપ્રશસ્તરાગોચ્છેદાદશુભોપયોગવિયુક્તાઃ સન્તઃ, સકલકષાયોદયવિચ્છેદાત્ કદાચિત્ શુદ્ધોપયુક્તાઃ પ્રશસ્તરાગવિપાકાત્કદાચિચ્છુભોપયુક્તાઃ, સ્વયં મોક્ષાયતનત્વેન લોકં નિસ્તારયન્તિ; તદ્ભક્તિભાવપ્રવૃત્તપ્રશસ્તભાવા ભવન્તિ પરે ચ પુણ્યભાજઃ ..૨૬૦.. ભક્તો ભવ્યવરપુણ્ડરીકઃ પ્રશસ્તફલભૂતં સ્વર્ગં લભતે, પરંપરયા મોક્ષં ચેતિ ભાવાર્થઃ ..૨૬૦.. એવં પાત્રાપાત્રપરીક્ષાકથનમુખ્યતયા ગાથાષટકેન તૃતીયસ્થલં ગતમ્ . ઇત ઊર્ધ્વં આચારકથિતક્રમેણ પૂર્વં કથિતમપિ પુનરપિ દૃઢીકરણાર્થં વિશેષેણ તપોધનસમાચારં કથયતિ . અથાભ્યાગતતપોધનસ્ય દિનત્રયપર્યન્તં સામાન્યપ્રતિપત્તિં, તદનન્તરં વિશેષપ્રતિપત્તિં દર્શયતિ — વટ્ટદુ વર્તતામ્ . સ કઃ . અત્રત્ય

અબ, અવિપરીત ફલકા કારણ, ઐસા જો ‘અવિપરીત કારણ’ હૈ ઉસે વિશેષ સમઝાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [અશુભોપયોગરહિતાઃ ] જો અશુભોપયોગરહિત વર્તતે હુએ [શુદ્ધોપયુક્તાઃ ] શુદ્ધોપયુક્ત [વા ] અથવા [શુભોપયુક્તાઃ ] શુભોપયુક્ત હોતે હૈં, વે (શ્રમણ) [લોકં નિસ્તારયન્તિ ] લોગોંકો તાર દેતે હૈં; (ઔર) [તેષુ ભક્તઃ ] ઉનકે પ્રતિ ભક્તિવાન જીવ [પ્રશસ્તં ] પ્રશસ્ત (-પુણ્ય) કો [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ ..૨૬૦..

ટીકા : — યથોક્ત લક્ષણવાલે શ્રમણ હી — જો કિ મોહ, દ્વેષ ઔર અપ્રશસ્ત રાગકે ઉચ્છેદસે અશુભોપયોગરહિત વર્તતે હુએ, સમસ્ત કષાયોદયકે વિચ્છેદસે કદાચિત્ શુદ્ધોપયુક્ત (શુદ્ધોપયોગમેં યુક્ત) ઔર પ્રશસ્ત રાગકે વિપાકકે કદાચિત્ શુભોપયુક્ત હોતે હૈં વે — સ્વયં મોક્ષાયતન (મોક્ષકે સ્થાન) હોનેસે લોકકો તાર દેતે હૈં; ઔર ઉનકે પ્રતિ ભક્તિભાવસે જિનકે પ્રશસ્ત ભાવ પ્રવર્તતા હૈ ઐસે પર જીવ પુણ્યકે ભાગી (પુણ્યશાલી) હોતે હૈં ..૨૬૦..

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version

અથાવિપરીતફલકારણાવિપરીતકારણસમુપાસનપ્રવૃત્તિં સામાન્યવિશેષતો વિધેયતયા સૂત્રદ્વૈતેનોપદર્શયતિ —

શ્રમણાનામાત્મવિશુદ્ધિહેતૌ પ્રકૃતે વસ્તુનિ તદનુકૂલક્રિયાપ્રવૃત્ત્યા ગુણાતિશયાધાનમ- પ્રતિષિદ્ધમ્ ..૨૬૧.. આચાર્યઃ . કિં કૃત્વા . દિટ્ઠા દૃષ્ટવા . કિમ્ . વત્થું તપોધનભૂતં પાત્રં વસ્તુ . કિંવિશિષ્ટમ્ . પગદં પ્રકૃતં અભ્યન્તરનિરુપરાગશુદ્ધાત્મભાવનાજ્ઞાપકબહિરઙ્ગનિર્ગ્રન્થનિર્વિકારરૂપમ્ . કાભિઃ કૃત્વા વર્તતામ્ . અબ્ભુટ્ઠાણપ્પધાણકિરિયાહિં અભ્યાગતયોગ્યાચારવિહિતાભિરભ્યુત્થાનાદિક્રિયાભિઃ . તદો ગુણાદો તતો દિન-

અબ, અવિપરીત ફલકા કારણ ઐસા જો ‘અવિપરીત કારણ’ ઉસકી ઉપાસનારૂપ પ્રવૃત્તિ સામાન્ય ઔર વિશેષરૂપસે કરને યોગ્ય હૈ ઐસા દો સૂત્રોં દ્વારા બતલાતે હૈં —

અન્વયાર્થ : — [પ્રકૃતં વસ્તુ ] ૧પ્રકૃત વસ્તુકો [દૃષ્ટ્વા ] દેખકર (પ્રથમ તો) [અભ્યુત્થાનપ્રધાનક્રિયાભિઃ ] ૨અભ્યુત્થાન આદિ ક્રિયાઓંસે [વર્તતામ્ ] (શ્રમણ) વર્તો; [તતઃ ] ફિ ર [ગુણાત્ ] ગુણાનુસાર [વિશેષિતવ્યઃ ] ભેદ કરના, — [ઇતિ ઉપદેશઃ ] ઐસા ઉપદેશ હૈ ..૨૬૦..

ટીકા : — શ્રમણોંકે આત્મવિશુદ્ધિકી હેતુભૂત પ્રકૃત વસ્તુ (-શ્રમણ) કે પ્રતિ ઉસકે યોગ્ય (શ્રમણ યોગ્ય) ક્રિયારૂપ પ્રવૃત્તિસે ગુણાતિશયતાકા આરોપણ કરનેકા નિષેધ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — યદિ કોઈ શ્રમણ અન્ય શ્રમણકો દેખે તો પ્રથમ હી, માનો વે અન્ય શ્રમણ ગુણાતિશયવાન્ હોં ઇસપ્રકાર ઉનકે પ્રતિ (અભ્યુત્થાનાદિ) વ્યવહાર કરના ચાહિયે . ફિ ર ઉનકા પરિચય હોનેકે બાદ ઉનકે ગુણાનુસાર બર્તાવ કરના ચાહિયે ..૨૬૧..

૧. પ્રકૃત વસ્તુ = અવિકૃત વસ્તુ; અવિપરીત પાત્ર (અભ્યંતર – નિરુપરાગ – શુદ્ધ આત્માકી ભાવનાકો બતાનેવાલા જો બહિરંગ – નિર્ગ્રંથ – નિર્વિકારરૂપ હૈ ઉસ રૂપવાલે શ્રમણકો યહાઁ ‘પ્રકૃત – વસ્તુ’ કહા હૈ .)

૨. અભ્યુત્થાન = સમ્માનાર્થ ખડે હો જાના ઔર સમ્મુખ જાના .

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version

શ્રમણાનાં સ્વતોઽધિકગુણાનામભ્યુત્થાનગ્રહણોપાસનપોષણસત્કારાંજલિકરણપ્રણામ- પ્રવૃત્તયો ન પ્રતિષિદ્ધાઃ ..૨૬૨.. ત્રયાનન્તરં ગુણાદ્ગુણવિશેષાત્ વિસેસિદવ્વો તેન આચાર્યેણ સ તપોધનો રત્નત્રયભાવનાવૃદ્ધિકારણ- ક્રિયાભિર્વિશેષિતવ્યઃ ત્તિ ઉવદેસો ઇત્યુપદેશઃ સર્વજ્ઞગણધરદેવાદીનામિતિ ..૨૬૧.. અથ તમેવ વિશેષં કથયતિ . ભણિદં ભણિતં કથિતં ઇહ અસ્મિન્ગ્રન્થે . કેષાં સંબન્ધી . ગુણાધિગાણં હિ ગુણાધિકતપોધનાનાં હિ સ્ફુ ટમ્ . કિં ભણિતમ્ . અબ્ભુટ્ઠાણં ગહણં ઉવાસણં પોસણં ચ સક્કારં અંજલિકરણં પણમં અભ્યુત્થાન- ગ્રહણોપાસનપોષણસત્કારાઞ્જલિકરણપ્રણામાદિકમ્ . અભિમુખગમનમભ્યુત્થાનમ્, ગ્રહણં સ્વીકારઃ, ઉપાસનં શુદ્ધાત્મભાવનાસહકારિકારણનિમિત્તં સેવા, તદર્થમેવાશનશયનાદિચિન્તા પોષણમ્, ભેદાભેદ- રત્નત્રયગુણપ્રકાશનં સત્કારઃ, બદ્ધાઞ્જલિનમસ્કારોઽઞ્જલિકરણમ્, નમોઽસ્ત્વિતિવચનવ્યાપારઃ પ્રણામ ઇતિ ..૨૬૨.. અથાભ્યાગતાનાં તદેવાભ્યુત્થાનાદિકં પ્રકારાન્તરેણ નિર્દિશતિ — અબ્ભુટ્ઠેયા યદ્યપિ ચારિત્રગુણેનાધિકા ન ભવન્તિ, તપસા વા, તથાપિ સમ્યગ્જ્ઞાનગુણેન જ્યેષ્ઠત્વાચ્છ્રુતવિનયાર્થમભ્યુત્થેયાઃ અભ્યુત્થાનયોગ્યા ભવન્તિ . કે તે . સમણા શ્રમણા નિર્ગ્રન્થાચાર્યાઃ . કિંવિશિષ્ટાઃ . સુત્તત્થવિસારદા વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવપરમાત્મતત્ત્વપ્રભૃત્યનેકાન્તાત્મકપદાર્થેષુ વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીતમાર્ગેણ પ્રમાણનય- નિક્ષેપૈર્વિચારચતુરચેતસઃ સૂત્રાર્થવિશારદાઃ . ન કેવલમભ્યુત્થેયાઃ, ઉવાસેયા પરમચિજ્જોતિઃપરમાત્મ-

(ઇસપ્રકાર પહલા સૂત્ર કહકર અબ ઇસી વિષયકા દૂસરા સૂત્ર કહતે હૈં : — )

અન્વયાર્થ : — [ગુણાધિકાનાં હિ ] ગુણોંમેં અધિક (શ્રમણોં) કે પ્રતિ [અભ્યુત્થાનં ] અભ્યુત્થાન, [ગ્રહણં ] ગ્રહણ (આદરસે સ્વીકાર), [ઉપાસનં ] ઉપાસન (સેવા), [પોષણં ] પોષણ (ઉનકે અશન, શયનાદિકી ચિન્તા), [સત્કારઃ ] સત્કાર (ગુણોંકી પ્રશંસા), [અઞ્જલિકરણં ] અઞ્જલિ કરના (વિનયપૂર્વક હાથ જોડના) [ચ ] ઔર [પ્રણામઃ ] પ્રણામ કરના [ઇહ ] યહાઁ [ભણિતમ્ ] કહા હૈ ..૨૬૨..

ટીકા : — શ્રમણોંકો અપનેસે અધિક ગુણવાન (શ્રમણ) કે પ્રતિ અભ્યુત્થાન, ગ્રહણ, ઉપાસન, પોષણ, સત્કાર, અંજલિકરણ ઔર પ્રણામરૂપ પ્રવૃત્તિયાઁ નિષિદ્ધ નહીં હૈં ..૨૬૨..

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version

અથ શ્રમણાભાસેષુ સર્વાઃ પ્રવૃત્તીઃ પ્રતિષેધયતિ —

સૂત્રાર્થવૈશારદ્યપ્રવર્તિતસંયમતપઃસ્વતત્ત્વજ્ઞાનાનામેવ શ્રમણાનામભ્યુત્થાનાદિકાઃ પ્રવૃત્તયો- ઽપ્રતિષિદ્ધા, ઇતરેષાં તુ શ્રમણાભાસાનાં તાઃ પ્રતિષિદ્ધા એવ ..૨૬૩.. પદાર્થપરિજ્ઞાનાર્થમુપાસેયાઃ પરમભક્ત્યા સેવનીયાઃ . સંજમતવણાણડ્ઢા પણિવદણીયા હિ સંયમતપોજ્ઞાનાઢયાઃ પ્રણિપતનીયાઃ હિ સ્ફુ ટં . બહિરઙ્ગેન્દ્રિયસંયમપ્રાણસંયમબલેનાભ્યન્તરે સ્વશુદ્ધાત્મનિ યત્નપરત્વં સંયમઃ . બહિરઙ્ગાનશનાદિતપોબલેનાભ્યન્તરે પરદ્રવ્યેચ્છાનિરોધેન ચ સ્વસ્વરૂપે પ્રતપનં વિજયનં તપઃ . બહિરઙ્ગ- પરમાગમાભ્યાસેનાભ્યન્તરે સ્વસંવેદનજ્ઞાનં સમ્યગ્જ્ઞાનમ્ . એવમુક્તલક્ષણૈઃ સંયમતપોજ્ઞાનૈરાઢયાઃ પરિપૂર્ણા યથાસંભવં પ્રતિવન્દનીયાઃ . કૈઃ . સમણેહિં શ્રમણૈરિતિ . અત્રેદં તાત્પર્યમ્ — યે બહુશ્રુતા અપિ ચારિત્રાધિકા ન ભવન્તિ, તેઽપિ પરમાગમાભ્યાસનિમિત્તં યથાયોગ્યં વન્દનીયાઃ . દ્વિતીયં ચ કારણમ્ — તે સમ્યક્ત્વે જ્ઞાને ચ પૂર્વમેવ દૃઢતરાઃ, અસ્ય તુ નવતરતપોધનસ્ય સમ્યક્ત્વે જ્ઞાને ચાપિ દાઢર્યં નાસ્તિ . તર્હિ સ્તોકચારિત્રાણાં કિમર્થમાગમે વન્દનાદિનિષેધઃ કૃત ઇતિ ચેત્ . અતિપ્રસંગનિષેધાર્થમિતિ ..૨૬૩..

અબ શ્રમણભાસોંકે પ્રતિ સમસ્ત પ્રવૃત્તિયોંકા નિષેધ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [શ્રમણૈઃ હિ ] શ્રમણોંકે દ્વારા [સૂત્રાર્થવિશારદાઃ ] સૂત્રાર્થવિશારદ (સૂત્રોંકે ઔર સૂત્રકથિત પદાર્થોંકે જ્ઞાનમેં નિપુણ) તથા [સંયમતપોજ્ઞાનાઢયાઃ ] સંયમતપજ્ઞાનાઢય, (સંયમ, તપ ઔર આત્મજ્ઞાનમેં સમૃદ્ધ) [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [અભ્યુત્થેયાઃ ઉપાસેયાઃ પ્રણિપતનીયાઃ ] અભ્યુત્થાન, ઉપાસના ઔર પ્રણામ કરને યોગ્ય હૈં ..૨૬૩..

ટીકા : — જિનકે સૂત્રોંમેં ઔર પદાર્થોંમેં વિશારદપનેકે દ્વારા સંયમ, તપ ઔર સ્વતત્વકા જ્ઞાન પ્રવર્તતા હૈ ઉન શ્રમણોંકે પ્રતિ હી અભ્યુત્થાનાદિક પ્રવૃત્તિયાઁ અનિષિદ્ધ હૈં, પરન્તુ ઉસકે અતિરિક્ત અન્ય શ્રમણાભાસોંકે પ્રતિ વે પ્રવૃત્તિયાઁ નિષિદ્ધ હી હૈં ..૨૬૩..

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version

અથ કીદૃશઃ શ્રમણાભાસો ભવતીત્યાખ્યાતિ — ણ હવદિ સમણો ત્તિ મદો સંજમતવસુત્તસંપજુત્તો વિ .

આગમજ્ઞોઽપિ, સંયતોઽપિ, તપઃસ્થોઽપિ, જિનોદિતમનન્તાર્થનિર્ભરં વિશ્વં સ્વેનાત્મના જ્ઞેયત્વેન નિષ્પીતત્વાદાત્મપ્રધાનમશ્રદ્દધાનઃ શ્રમણાભાસો ભવતિ ..૨૬૪.. અથ શ્રમણાભાસઃ કીદૃશો ભવતીતિ પૃષ્ટે પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — ણ હવદિ સમણો સ શ્રમણો ન ભવતિ ત્તિ મદો ઇતિ મતઃ સમ્મતઃ . ક્વ . આગમે . કથંભૂતોઽપિ . સંજમતવસુત્તસંપજુત્તો વિ સંયમતપઃશ્રુતૈઃ સંપ્રયુક્તોઽપિ સહિતોઽપિ . યદિ કિમ્ . જદિ સદ્દહદિ ણ યદિ ચેન્મૂઢત્રયાદિપઞ્ચવિંશતિસમ્યક્ત્વમલસહિતઃ સન્ ન શ્રદ્ધત્તે, ન રોચતે, ન મન્યતે . કાન્ . અત્થે પદાર્થાન્ . કથંભૂતાન્ . આદપધાણે નિર્દોષિપરમાત્મપ્રભૃતીન્ . પુનરપિ કથંભૂતાન્ . જિણક્ખાદે વીતરાગસર્વજ્ઞજિનેશ્વરેણાખ્યાતાન્, દિવ્ય- ધ્વનિના પ્રણીતાન્, ગણધરદેવૈર્ગ્રન્થવિરચિતાનિત્યર્થઃ ..૨૬૪.. અથ માર્ગસ્થશ્રમણદૂષણે દોષં દર્શયતિ — અવવદદિ અપવદતિ દૂષયત્યપવાદં કરોતિ . સ કઃ . જો હિ યઃ કર્તા હિ સ્ફુ ટમ્ . ક મ્ . સમણં શ્રમણં

અબ, કૈસા જીવ શ્રમણાભાસ હૈ સો કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સંયમતપઃસૂત્રસંપ્રયુક્તઃ અપિ ] સૂત્ર, સંયમ ઔર તપસે સંયુક્ત હોને પર ભી [યદિ ] યદિ (વહ જીવ) [જિનાખ્યાતાન્ ] જિનોક્ત [આત્મપ્રધાનાન્ ] આત્મપ્રધાન [અર્થાન્ ] પદાર્થોંકા [ન શ્રદ્ધત્તે ] શ્રદ્ધાન નહીં કરતા તો વહ [શ્રમણઃ ન ભવતિ ] શ્રમણ નહીં હૈ, — [ઇતિ મતઃ ] ઐસા (આગમમેં) કહા હૈ ..૨૬૪..

ટીકા : — આગમકા જ્ઞાતા હોને પર ભી, સંયત હોને પર ભી, તપમેં સ્થિત હોને પર ભી, જિનોક્ત અનન્ત પદાર્થોંસે ભરે હુએ વિશ્વકો — જો કિ (વિશ્વ) અપને આત્માસે જ્ઞેયરૂપસે પિયા જાતા હોનેકે કારણ ૧આત્મપ્રધાન હૈ ઉસકા — જો જીવ શ્રદ્ધાન નહીં કરતા વહ શ્રમણાભાસ હૈ ..૨૬૪..

૧. આત્મપ્રધાન = જિસમેં આત્મા પ્રધાન હૈ ઐસા; [આત્મા સમસ્ત વિશ્વકો જાનતા હૈ ઇસલિયે વહ વિશ્વમેં — વિશ્વકે સમસ્ત પદાર્થોંમેં — પ્રધાન હૈ . ]

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version

અથ શ્રામણ્યેન સમમનનુમન્યમાનસ્ય વિનાશં દર્શયતિ — અવવદદિ સાસણત્થં સમણં દિટ્ઠા પદોસદો જો હિ .

શ્રમણં શાસનસ્થમપિ પ્રદ્વેષાદપવદતઃ ક્રિયાસ્વનનુમન્યમાનસ્ય ચ પ્રદ્વેષકષાયિતત્વાત્ ચારિત્રં નશ્યતિ ..૨૬૫.. તપોધનમ્ . ક થંભૂતમ્ . સાસણત્થં શાસનસ્થં નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગસ્થમ્ . કસ્માત્ . પદોસદો નિર્દોષિપરમાત્મભાવનાવિલક્ષણાત્ પ્રદ્વેષાત્કષાયાત્ . કિં કૃત્વા પૂર્વમ્ . દિટ્ઠા દૃષ્ટવા . ન કેવલં અપવદતિ, ણાણુમણ્ણદિ નાનુમન્યતે . કાસુ વિષયે . કિરિયાસુ યથાયોગ્યં વન્દનાદિક્રિયાસુ . હવદિ હિ સો ભવતિ હિ સ્ફુ ટં સઃ . કિંવિશિષ્ટઃ . ણટ્ઠચારિત્તો કથંચિદતિપ્રસંગાન્નષ્ટચારિત્રો ભવતીતિ . તથાહિ — માર્ગસ્થતપોધનં દૃષ્ટવા યદિ કથંચિન્માત્સર્યવશાદ્દોષગ્રહણં કરોતિ તદા ચારિત્રભ્રષ્ટો ભવતિ સ્ફુ ટં; પશ્ચાદાત્મનિન્દાં કૃત્વા નિવર્તતે તદા દોષો નાસ્તિ, કાલાન્તરે વા નિવર્તતે તથાપિ દોષો નાસ્તિ . યદિ પુનસ્તત્રૈવાનુબન્ધં કૃત્વા તીવ્રકષાયવશાદતિપ્રસંગં કરોતિ તદા ચારિત્રભ્રષ્ટો ભવતીતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ — બહુશ્રુતૈરલ્પ- શ્રુતતપોધનાનાં દોષો ન ગ્રાહ્યસ્તૈરપિ તપોધનૈઃ કિમપિ પાઠમાત્રં ગૃહીત્વા તેષાં દોષો ન ગ્રાહ્યઃ, કિંતુ કિમપિ સારપદં ગૃહીત્વા સ્વયં ભાવનૈવ કર્તવ્યા . કસ્માદિતિ ચેત્ . રાગદ્વેષોત્પત્તૌ સત્યાં બહુશ્રુતાનાં

અબ, જો શ્રામણ્યસે સમાન હૈં ઉનકા અનુમોદન (-આદર) ન કરનેવાલેકા વિનાશ બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ હિ ] જો [શાસનસ્થં શ્રમણં ] શાસનસ્થ (જિનદેવકે શાસનમેં સ્થિત) શ્રમણકો [દૃષ્ટ્વા ] દેખકર [પ્રદ્વેષતઃ ] દ્વેષસે [અપવદતિ ] ઉસકા અપવાદ કરતા હૈ ઔર [ક્રિયાસુ ન અનુમન્યતે ] (સત્કારાદિ) ક્રિયાઓંસે કરનેમેં અનુમત (પ્રસન્ન) નહીં હૈ [સઃ નષ્ટચારિત્રઃ હિ ભવતિ ] ઉસકા ચારિત્ર નષ્ટ હોતા હૈ ..૨૬૫..

ટીકા : — જો શ્રમણ દ્વેષકે કારણ શાસનસ્થ શ્રમણકા ભી અપવાદ બોલતા હૈ ઔર (ઉસકે પ્રતિ સત્કારાદિ) ક્રિયાયેં કરનેમેં અનુમત નહીં હૈ, વહ શ્રમણ દ્વેષસે ૧કષાયિત હોનેસે ઉસકા ચારિત્ર નષ્ટ હો જાતા હૈ ..૨૬૫..

૧. કષાયિત = ક્રોધમાનાદિક કષાયવાલે; રંગિત; વિકારી .

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version

ગુણતોઽધિકસ્ય વિનયં પ્રત્યેષકો યોઽપિ ભવામિ શ્રમણ ઇતિ .

ભવન્ ગુણાધરો યદિ સ ભવત્યનન્તસંસારી ..૨૬૬..

સ્વયં જઘન્યગુણઃ સન્ શ્રમણોઽહમપીત્યવલેપાત્પરેષાં ગુણાધિકાનાં વિનયં પ્રતીચ્છન્ શ્રામણ્યાવલેપવશાત્ કદાચિદનન્તસંસાર્યપિ ભવતિ ..૨૬૬.. શ્રુતફલં નાસ્તિ, તપોધનાનાં તપઃફલં ચેતિ ..૨૬૫.. અત્રાહ શિષ્યઃ — અપવાદવ્યાખ્યાનપ્રસ્તાવે શુભોપયોગો વ્યાખ્યાતઃ, પુનરપિ કિમર્થં અત્ર વ્યાખ્યાનં કૃતમિતિ . પરિહારમાહ — યુક્તમિદં ભવદીયવચનં, કિંતુ તત્ર સર્વત્યાગલક્ષણોત્સર્ગવ્યાખ્યાને કૃતે સતિ તત્રાસમર્થતપોધનૈઃ કાલાપેક્ષયા કિમપિ જ્ઞાનસંયમશૌચોપકરણાદિકં ગ્રાહ્યમિત્યપવાદવ્યાખ્યાનમેવ મુખ્યમ્ . અત્ર તુ યથા ભેદનયેન સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રતપશ્ચરણરૂપા ચતુર્વિધારાધના ભવતિ, સૈવાભેદનયેન સમ્યક્ત્વચારિત્રરૂપેણ દ્વિધા ભવતિ, તત્રાપ્યભેદવિવક્ષયા પુનરેકૈવ વીતરાગચારિત્રારાધના, તથા ભેદનયેન સમ્યગ્દર્શનસમ્યગ્જ્ઞાન- સમ્યક્ચારિત્રરૂપસ્ત્રિવિધમોક્ષમાર્ગો ભવતિ, સ એવાભેદનયેન શ્રામણ્યાપરમોક્ષમાર્ગનામા પુનરેક એવ, સ ચાભેદરૂપો મુખ્યવૃત્ત્યા ‘એયગ્ગગદો સમણો’ ઇત્યાદિચતુર્દશગાથાભિઃ પૂર્વમેવ વ્યાખ્યાતઃ . અયં તુ

અબ, જો શ્રામણ્યમેં અધિક હો ઉસકે પ્રતિ જૈસે કિ વહ શ્રામણ્યમેં હીન (અપનેસે મુનિપનેમેં નીચા) હો ઐસા આચરણ કરનેવાલેકા વિનાશ બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ ] જો શ્રમણ [યદિ ગુણાધરઃ ભવન્ ] ગુણોંમેં હીન હોને પર ભી [અપિ શ્રમણઃ ભવામિ ] ‘મૈં ભી શ્રમણ હૂઁ’ [ઇતિ ] ઐસા માનકર અર્થાત્ ગર્વ કરકે [ગુણતઃ અધિકસ્ય ] ગુણોંમેં અધિક (ઐસે શ્રમણ) કે પાસસે [વિનયં પ્રત્યેષકઃ ] વિનય (કરવાના) ચાહતા હૈ [સઃ ] વહ [અનન્તસંસારી ભવતિ ] અનન્તસંસારી હોતા હૈ ..૨૬૬..

ટીકા : — જો શ્રમણ સ્વયં જઘન્ય ગુણોંવાલા હોને પર ભી ‘મૈં ભી શ્રમણ હૂઁ’ ઐસે ગર્વકે કારણ દૂસરે અધિક ગુણવાલોં (શ્રમણોં) સે વિનયકી ઇચ્છા કરતા હૈ, વહ શ્રામણ્યકે ગર્વકે વશસે કદાચિત્ અનન્ત સંસારી ભી હોતા હૈ ..૨૬૬..

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version

અધિગગુણા સામણ્ણે વટ્ટંતિ ગુણાધરેહિં કિરિયાસુ .

ભેદરૂપો મુખ્યવૃત્ત્યા શુભોપયોગરૂપેણેદાનીં વ્યાખ્યાતો, નાસ્તિ પુનરુક્તદોષ ઇતિ . એવં સમાચારવિશેષવિવરણરૂપેણ ચતુર્થસ્થલે ગાથાષ્ટકં ગતમ્ . અથ સ્વયં ગુણહીનઃ સન્ પરેષાં ગુણાધિકાનાં યોઽસૌ વિનયં વાઞ્છતિ, તસ્ય ગુણવિનાશં દર્શયતિ — સો હોદિ અણંતસંસારી સ કથંચિદનન્તસંસારી સંભવતિ . યઃ કિં કરોતિ . પડિચ્છગો જો દુ પ્રત્યેષકો યસ્તુ, અભિલાષકોઽપેક્ષક ઇતિ . કમ્ . વિણયં વન્દનાદિવિનયમ્ . કસ્ય સંબન્ધિનમ્ . ગુણદોધિગસ્સ બાહ્યાભ્યન્તરરત્નત્રયગુણાભ્યામધિકસ્યાન્ય- તપોધનસ્ય . કેન કૃત્વા . હોમિ સમણો ત્તિ અહમપિ શ્રમણો ભવામીત્યભિમાનેન ગર્વેણ . યદિ કિમ્ . હોજ્જં ગુણાધરો જદિ નિશ્ચયવ્યવહારરત્નત્રયગુણાભ્યાં હીનઃ સ્વયં યદિ ચેદ્ભવતીતિ . અયમત્રાર્થઃ — યદિ ચેદ્ગુણાધિકેભ્યઃ સકાશાદ્ગર્વેણ પૂર્વં વિનયવાઞ્છાં કરોતિ, પશ્ચાદ્વિવેકબલેનાત્મનિન્દાં કરોતિ, તદાનન્તસંસારી ન ભવતિ, યદિ પુનસ્તત્રૈવ મિથ્યાભિમાનેન ખ્યાતિપૂજાલાભાર્થં દુરાગ્રહં કરોતિ તદા ભવતિ . અથવા યદિ કાલાન્તરેઽપ્યાત્મનિન્દાં કરોતિ તથાપિ ન ભવતીતિ ..૨૬૬.. અથ સ્વયમધિકગુણાઃ સન્તો યદિ ગુણાધરૈઃ સહ વન્દનાદિક્રિયાસુ વર્તન્તે તદા ગુણવિનાશં દર્શયતિ — વટ્ટંતિ વર્તન્તે પ્રવર્તન્તે જદિ યદિ ચેત્ . ક્વ વર્તન્તે . કિરિયાસુ વન્દનાદિક્રિયાસુ . કૈઃ સહ . ગુણાધરેહિં ગુણાધરૈર્ગુણરહિતૈઃ . સ્વયં કથંભૂતાઃ સન્તઃ . અધિગગુણા અધિકગુણાઃ . ક્વ . સામણ્ણે શ્રામણ્યે ચારિત્રે . તે મિચ્છત્તપઉત્તા હવંતિ તે કથંચિદતિપ્રસંગાન્મિથ્યાત્વપ્રયુક્તા ભવન્તિ . ન કેવલં મિથ્યાત્વપ્રયુક્તાઃ, પબ્ભટ્ઠચારિત્તા પ્રભ્રષ્ટચારિત્રાશ્ચ ભવન્તિ . તથાહિ — યદિ બહુશ્રુતાનાં પાર્શ્વે જ્ઞાનાદિગુણવૃદ્ધયર્થં સ્વયં ચારિત્રગુણાધિકા અપિ વન્દનાદિક્રિયાસુ વર્તન્તે તદા દોષો નાસ્તિ . યદિ પુનઃ કેવલં ખ્યાતિપૂજાલાભાર્થં

અબ, જો શ્રમણ શ્રામણ્યસે અધિક હો વહ, જો અપનેસે હીન શ્રમણકે પ્રતિ સમાન જૈસા (-અપને બરાબરીવાલે જૈસા) આચરણ કરે તો ઉસકા વિનાશ બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ શ્રામણ્યે અધિકગુણાઃ ] જો શ્રામણ્યમેં અધિક ગુણવાલે હૈં, તથાપિ [ગુણાધરૈઃ ] હીનગુણવાલોંકે પ્રતિ [ક્રિયાસુ ] (વંદનાદિ) ક્રિયાઓંમેં [વર્તન્તે ] વર્તતે હૈં, [તે ] વે [મિથ્યોપયુક્તાઃ ] મિથ્યા ઉપયુક્ત હોતે હુએ [પ્રભ્રષ્ટચારિત્રાઃ ભવન્તિ ] ચારિત્રસે ભ્રષ્ટ હોતે હૈં ..૨૬૭..

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version

સ્વયમધિકગુણા ગુણાધરૈઃ પરૈઃ સહ ક્રિયાસુ વર્તમાના મોહાદસમ્યગુપયુક્તત્વાત્ ચારિત્રાદ્ ભ્રશ્યન્તિ ..૨૬૭..

ણિચ્છિદસુત્તત્થપદો સમિદકસાઓ તવોધિગો ચાવિ .

વર્તન્તે તદાતિપ્રસંગાદ્દોષો ભવતિ . ઇદમત્ર તાત્પર્યમ્ — વન્દનાદિક્રિયાસુ વા તત્ત્વવિચારાદૌ વા યત્ર રાગદ્વેષોત્પત્તિર્ભવતિ તત્ર સર્વત્ર દોષ એવ . નનુ ભવદીયકલ્પનેયમાગમે તથા નાસ્તિ . નૈવમ્, આગમઃ સર્વોઽપિ રાગદ્વેષપરિહારાર્થ એવ, પરં કિંતુ યે કેચનોત્સર્ગાપવાદરૂપેણાગમનયવિભાગં ન જાનન્તિ ત એવ રાગદ્વેષૌ કુર્વન્તિ, ન ચાન્ય ઇતિ ..૨૬૭.. ઇતિ પૂર્વોક્તક્રમેણ ‘એયગ્ગગદો’ ઇત્યાદિચતુર્દશગાથાભિઃ સ્થલચતુષ્ટયેન શ્રામણ્યાપરનામા મોક્ષમાર્ગાભિધાનસ્તૃતીયોઽન્તરાધિકારઃ સમાપ્તઃ . અથાનન્તરં દ્વાત્રિંશદ્ગાથાપર્યન્તં પઞ્ચભિઃ સ્થલૈઃ શુભોપયોગાધિકારઃ કથ્યતે . તત્રાદૌ લૌકિકસંસર્ગનિષેધમુખ્યત્વેન ‘ણિચ્છિદસુત્તત્થપદો’ ઇત્યાદિપાઠક્રમેણ ગાથાપઞ્ચકમ્ . તદનન્તરં સરાગસંયમાપરનામશુભોપયોગ – સ્વરૂપકથનપ્રધાનત્વેન ‘સમણા સુદ્ધુવજુત્તા’ ઇત્યાદિ સૂત્રાષ્ટકમ્ . તતશ્ચ પાત્રાપાત્રપરીક્ષાપ્રતિપાદનરૂપેણ ‘રાગો પસત્થભૂદો’ ઇત્યાદિ ગાથાષષ્ટકમ્ . તતઃ પરમાચારાદિવિહિતક્રમેણ પુનરપિ સંક્ષેપરૂપેણ સમાચાર- વ્યાખ્યાનપ્રધાનત્વેન ‘દિટ્ઠા પગદં વત્થુ’ ઇત્યાદિ સૂત્રાષ્ટકમ્ . તતઃ પરં પઞ્ચરત્નમુખ્યત્વેન ‘જે

ટીકા : — જો સ્વયં અધિક ગુણવાલે હોને પર ભી અન્ય હીનગુણવાલોં (શ્રમણોં) કે પ્રતિ (વંદનાદિ) ક્રિયાઓંમેં વર્તતે હૈં વે મોહકે કારણ અસમ્યક્ ઉપયુક્ત હોતે હુએ (-મિથ્યાભાવોંમેં યુક્ત હોતે હુએ) ચારિત્રસે ભ્રષ્ટ હોતે હૈં ..૨૬૭..

અબ, અસત્સંગ નિષેધ્ય હૈ ઐસા બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [નિશ્ચિતસૂત્રાર્થપદઃ ] જિસને સૂત્રોં ઔર અર્થોંકે પદકો – અધિષ્ઠાનકો (અર્થાત્ જ્ઞાતૃતત્ત્વકો) નિશ્ચિત કિયા હૈ, [સમિતકષાયઃ ] જિસને કષાયોંકા શમન કિયા હૈ, [ચ ] ઔર [તપોઽધિકઃ અપિ ] જો અધિક તપવાન્ હૈ — ઐસા જીવ ભી [યદિ ] યદિ [લૌકિકજનસંસર્ગ ] લૌકિકજનોંકે સંસર્ગકો [ન ત્યજતિ ] નહીં છોડતા, [સંયતઃ ન ભવતિ ] તો વહ સંયત નહીં હૈ (અર્થાત્ અસંયત હો જાતા હૈ) ..૨૬૮..

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version

યતઃ સકલસ્યાપિ વિશ્વવાચકસ્ય સલ્લક્ષ્મણઃ શબ્દબ્રહ્મણસ્તદ્વાચ્યસ્ય સકલસ્યાપિ સલ્લક્ષ્મણો વિશ્વસ્ય ચ યુગપદનુસ્યૂતતદુભયજ્ઞેયાકારતયાધિષ્ઠાનભૂતસ્ય સલ્લક્ષ્મણો જ્ઞાતૃતત્ત્વસ્ય નિશ્ચયનાન્નિશ્ચિતસૂત્રાર્થપદત્વેન, નિરુપરાગોપયોગત્વાત્ સમિતકષાયત્વેન, બહુશોઽભ્યસ્ત- નિષ્કમ્પોપયોગત્વાત્તપોઽધિકત્વેન ચ સુષ્ઠુ સંયતોઽપિ સપ્તાર્ચિઃસંગતં તોયમિવાવશ્યમ્ભાવિ- વિકારત્વાત્ લૌકિકસંગાદસંયત એવ સ્યાત્, તતસ્તત્સંગઃ સર્વથા પ્રતિષેધ્ય એવ ..૨૬૮.. અજધાગહિદત્થા’ ઇત્યાદિ ગાથાપઞ્ચકમ્ . એવં દ્વાત્રિંશદ્ગાથાભિઃ સ્થલપઞ્ચકેન ચતુર્થાન્તરાધિકારે સમુદાયપાતનિકા . તદ્યથા — અથ લૌકિકસંસર્ગં પ્રતિષેધયતિ — ણિચ્છિદસુત્તત્થપદો નિશ્ચિતાનિ જ્ઞાતાનિ નિર્ણીતાન્યનેકાન્તસ્વભાવનિજશુદ્ધાત્માદિપદાર્થપ્રતિપાદકાનિ સૂત્રાર્થપદાનિ યેન સ ભવતિ નિશ્ચિત- સૂત્રાર્થપદઃ, સમિદકસાઓ પરવિષયે ક્રોધાદિપરિહારેણ તથાભ્યન્તરે પરમોપશમભાવપરિણતનિજશુદ્ધાત્મ- ભાવનાબલેન ચ શમિતકષાયઃ, તવોધિગો ચાવિ અનશનાદિબહિરઙ્ગતપોબલેન તથૈવાભ્યન્તરે શુદ્ધાત્મતત્ત્વ- ભાવનાવિષયે પ્રતપનાદ્વિજયનાચ્ચ તપોઽધિકશ્ચાપિ સન્ સ્વયં સંયતઃ કર્તા લોગિગજણસંસગ્ગં ણ ચયદિ જદિ લૌકિકાઃ સ્વેચ્છાચારિણસ્તેષાં સંસર્ગો લૌકિકસંસર્ગસ્તં ન ત્યજતિ યદિ ચેત્ સંજદો ણ હવદિ તર્હિ સંયતો ન ભવતીતિ . અયમત્રાર્થઃ — સ્વયં ભાવિતાત્માપિ યદ્યસંવૃતજનસંસર્ગં ન ત્યજતિ તદાતિપરિચયાદગ્નિસઙ્ગતં જલમિવ વિકૃતિભાવં ગચ્છતીતિ ..૨૬૮..

ટીકા : — (૧) વિશ્વકે વાચક, ‘સત્’ લક્ષણવાન્ ઐસા જો શબ્દબ્રહ્મ ઔર ઉસ શબ્દબ્રહ્મકે વાચ્ય ‘સત્’ લક્ષણવાલા ઐસા જો સમ્પૂર્ણ વિશ્વ ઉન દોનોંકે જ્ઞેયાકાર અપનેમેં યુગપત્ ગુંથ જાનેસે ( – જ્ઞાતૃતત્ત્વમેં એક હી સાથ જ્ઞાત હોનેસે) ઉન દોનોંકા ૧અધિષ્ઠાનભૂત — ઐસા ‘સત્’ લક્ષણવાલે જ્ઞાતૃત્વકા નિશ્ચય કિયા હોનેસે ‘જિસને સૂત્રોં ઔર અર્થોંકે પદકો ( – અધિષ્ઠાનકો) નિશ્ચિત કિયા હૈ ઐસા’ હો, (૨) નિરુપરાગ ઉપયોગકે કારણ ‘જિસને કષાયોંકો શમિત કિયા હૈ ઐસા’ હો, ઔર (૩) નિષ્કંપ ઉપયોગકા ૨બહુશઃ અભ્યાસ કરનેસે ‘અધિક તપવાલા’ હો, — ઇસપ્રકાર (ઇન તીન કારણોંસે) જો જીવ ભલીભાઁતિ સંયત હો, વહ ભી લૌકિક (જનોંકે) સંગસે અસંયત હી હોતા હૈ, ક્યોંકિ અગ્નિકી સંગતિમેં રહે હુએ પાનીકી ભાઁતિ ઉસે વિકાર અવશ્યંભાવી હૈ . ઇસલિયે લૌકિક સંગ સર્વથા નિષેધ્ય હી હૈ .

ભાવાર્થ : — જો જીવ સંયત હો, અર્થાત્ (૧) જિસને શબ્દબ્રહ્મકો ઔર ઉસકે વાચ્યરૂપ સમસ્ત પદાર્થોંકો જાનનેવાલે જ્ઞાતૃતત્ત્વકા નિર્ણય કિયા હો, (૨) જિસને કષાયોંકો શમિત કિયા હો (૩) ઔર જો અધિક તપવાન્ હો, વહ જીવ ભી લૌકિકજનકે સંગસે અસંયત હી હોતા હૈ; ક્યોંકિ જૈસે અગ્નિકે સંગસે પાનીમેં ઉષ્ણતારૂપ વિકાર અવશ્ય હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર લૌકિકજનકે સંસર્ગકો ન છોડનેવાલે સંયતકે અસંયતતારૂપ વિકાર અવશ્ય હોતા હૈ . ઇસલિયે લૌકિક જનોંકા સંગ સર્વપ્રકારસે ત્યાજ્ય હી હૈ ..૨૬૮.. પ્ર. ૬૧

૧. જ્ઞાતૃતત્ત્વકા સ્વભાવ શબ્દબ્રહ્મકો ઔર ઉસકે વાચ્યરૂપ વિશ્વકો યુગપદ્ જાનનેકા હૈ ઇસલિયે ઉસ અપેક્ષા જ્ઞાતૃતત્ત્વકો શબ્દબ્રહ્મકા તથા વિશ્વકા અધિષ્ઠાન – આધાર કહા ગયા હૈ . સંયત જીવકો ઐસે જ્ઞાતૃતત્ત્વકા નિશ્ચય હોતા હૈ .૨. બહુશઃ = (૧) બહુત; ખૂબ (૨) બારંબાર .

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version

અથ લૌકિકલક્ષણમુપલક્ષયતિ —

પ્રતિજ્ઞાતપરમનૈર્ગ્રન્થ્યપ્રવ્રજ્યત્વાદુદૂઢસંયમતપોભારોઽપિ મોહબહુલતયા શ્લથીકૃત- શુદ્ધચેતનવ્યવહારો મુહુર્મનુષ્યવ્યવહારેણ વ્યાઘૂર્ણમાનત્વાદૈહિકક ર્માનિવૃત્તૌ લૌકિક ઇત્યુચ્યતે ..૨૬૯..

અથાનુકમ્પાલક્ષણં કથ્યતે —

તિસિદં બુભુક્ખિદં વા દુહિદં દટ્ઠૂણ જો હિ દુહિદમણો પડિવજ્જદિ તૃષિતં વા બુભુક્ષિતં વા દુઃખિતં વા દૃષ્ટવા કમપિ પ્રાણિનં યો હિ સ્ફુ ટં દુઃખિતમનાઃ સન્ પ્રતિપદ્યતે સ્વીકરોતિ . કં કર્મતાપન્નમ્ . તં તં પ્રાણિનમ્ . કયા . કિવયા કૃપયા દયાપરિણામેન . તસ્સેસા હોદિ અણુકં પા તસ્ય પુરુષસ્યૈષા પ્રત્યક્ષીભૂતા શુભોપયોગરૂપાનુકમ્પા દયા ભવતીતિ . ઇમાં ચાનુકમ્પાં જ્ઞાની સ્વસ્થભાવનામવિનાશયન્

અબ, ‘લૌકિક’ (જન) કા લક્ષણ કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [નૈર્ગ્રન્થ્યં પ્રવ્રજિતઃ ] જો (જીવ) નિર્ગ્રંથરૂપસે દીક્ષિત હોનેકે કારણ [સંયમતપઃ સંપ્રયુક્તઃ અપિ ] સંયમતપસંયુક્ત હો ઉસે ભી, [યદિ સઃ ] યદિ વહ [ઐહિકૈઃ કર્મભિઃ વર્તતે ] ઐહિક કાર્યોં સહિત વર્તતા હો તો, [લૌકિકઃ ઇતિ ભણિતઃ ] ‘લૌકિક’ કહા ગયા હૈ ..૨૬૯..

ટીકા : — પરમનિર્ગ્રંથતારૂપ પ્રવ્રજ્યાકી પ્રતિજ્ઞા લી હોનેસે જો જીવ સંયમતપકે ભારકો વહન કરતા હો ઉસે ભી, યદિ ઉસ મોહકી બહુલતાકે કારણ શુદ્ધચેતન વ્યવહારકો છોડકર નિરંતર મનુષ્યવ્યવહારકે દ્વારા ચક્કર ખાનેસે ૧ઐહિક કર્મોંસે અનિવૃત્ત હો તો, ‘લૌકિક’ કહા જાતા હૈ ..૨૬૯..

૧. ઐહિક = લૌકિક .

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version

અથ સત્સંગ વિધેયત્વેન દર્શયતિ — તમ્હા સમં ગુણાદો સમણો સમણં ગુણેહિં વા અહિયં .

યતઃ પરિણામસ્વભાવત્વેનાત્મનઃ સપ્તાર્ચિઃસંગતં તોયમિવાવશ્યમ્ભાવિવિકારત્વા- લ્લૌકિકસંગાત્સંયતોઽપ્યસંયત એવ સ્યાત્; તતો દુઃખમોક્ષાર્થિના ગુણૈઃ સમોઽધિકો વા શ્રમણઃ સંક્લેશપરિહારેણ કરોતિ . અજ્ઞાની પુનઃ સંક્લેશેનાપિ કરોતીત્યર્થઃ ..“૩૬.. અથ લૌકિકલક્ષણં કથયતિ — ણિગ્ગંથો પવ્વઇદો વસ્ત્રાદિપરિગ્રહરહિતત્વેન નિર્ગ્રન્થોઽપિ દીક્ષાગ્રહણેન પ્રવ્રજિતોઽપિ વટ્ટદિ જદિ વર્તતે યદિ ચેત્ . કૈઃ . એહિગેહિ કમ્મેહિં ઐહિકૈઃ કર્મભિઃ ભેદાભેદરત્નત્રયભાવનાશકૈઃ ખ્યાતિપૂજાલાભનિમિતૈર્જ્યોતિષમન્ત્રવાદવૈદકાદિભિરૈહિકજીવનોપાયકર્મભિઃ . સો લોગિગો ત્તિ ભણિદો સ લૌકિકો વ્યાવહારિક ઇતિ ભણિતઃ . કિંવિશિષ્ટોઽપિ . સંજમતવસંજુદો ચાવિ દ્રવ્યરૂપસંયમતપોભ્યાં સંયુક્તશ્ચાપીત્યર્થઃ ..૨૬૯.. અથોત્તમસંસર્ગઃ કર્તવ્ય ઇત્યુપદિશતિ — તમ્હા યસ્માદ્ધીનસંસર્ગાદ્ગુણહાનિ- ર્ભવતિ તસ્માત્કારણાત્ અધિવસદુ અધિવસતુ તિષ્ઠતુ . સ કઃ કર્તા . સમણો શ્રમણઃ . ક્વ . તમ્હિ તસ્મિન્નધિકરણભૂતે. ણિચ્ચં નિત્યં સર્વકાલમ્ . તસ્મિન્કુત્ર . સમણં શ્રમણે . લક્ષણવશાદધિકરણે કર્મ

અબ, સત્સંગ વિધેય ( – કરને યોગ્ય) હૈ, ઐસા બતલાતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [તસ્માત્ ] (લૌકિકજનકે સંગસે સંયત ભી અસંયત હોતા હૈ) ઇસલિયે [યદિ ] યદિ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [દુઃખપરિમોક્ષમ્ ઇચ્છતિ ] દુઃખસે પરિમુક્ત હોના ચાહતા હો તો વહ [ગુણાત્સમં ] સમાન ગુણોંવાલે શ્રમણકે [વા ] અથવા [ગુણૈઃ અધિકં શ્રમણં તત્ર ] અધિક ગુણોંવાલે શ્રમણકે સંગમેં [નિત્યમ્ ] સદા [અધિવસતુ ] નિવાસ કરો ..૨૭૦..

ટીકા : — આત્મા પરિણામસ્વભાવવાલા હૈ ઇસલિયે અગ્નિકે સંગમેં રહે હુએ પાનીકી ભાઁતિ (સંયતકે ભી) લૌકિકસંગસે વિકાર અવશ્યંભાવી હોનેસે સંયત ભી અસંયત હી હો જાતા હૈ . ઇસલિયે દુઃખમોક્ષાર્થી (-દુઃખોંસે મુક્તિ ચાહનેવાલે) શ્રમણકો

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version

શ્રમણેન નિત્યમેવાધિવસનીયઃ . તથાસ્ય શીતાપવરકકોણનિહિતશીતતોયવત્સમગુણસંગાત્ ગુણરક્ષા, શીતતરતુહિનશર્કરાસમ્પૃક્તશીતતોયવત્ ગુણાધિકસંગાત્ ગુણવૃદ્ધિઃ ..૨૭૦..

પઠયતે . કથંભૂતે શ્રમણે . સમં સમે સમાને . કસ્માત્ . ગુણાદો બાહ્યાભ્યન્તરરત્નત્રયલક્ષણગુણાત્ . પુનરપિ કથંભૂતે . અહિયં વા સ્વસ્માદધિકે વા . કૈઃ . ગુણેહિં મૂલોત્તરગુણૈઃ . યદિ કિમ્ . ઇચ્છદિ જદિ ઇચ્છતિ વાઞ્છતિ યદિ ચેત્ . કમ્ . દુક્ખપરિમોક્ખં સ્વાત્મોત્થસુખવિલક્ષણાનાં નારકાદિદુઃખાનાં મોક્ષં દુઃખપરિમોક્ષમિતિ . અથ વિસ્તરઃ — યથાગ્નિસંયોગાત્ જલસ્ય શીતલગુણવિનાશો ભવતિ તથા વ્યાવહારિકજનસંસર્ગાત્સંયતસ્ય સંયમગુણવિનાશો ભવતીતિ જ્ઞાત્વા તપોધનઃ કર્તા સમગુણં ગુણાધિકં વા તપોધનમાશ્રયતિ, તદાસ્ય તપોધનસ્ય યથા શીતલભાજનસહિતશીતલજલસ્ય શીતલગુણરક્ષા ભવતિ (૧) સમાન ગુણવાલે શ્રમણકે સાથ અથવા (૨) અધિક ગુણવાલે શ્રમણકે સાથ સદા હી નિવાસ કરના ચાહિયે . ઇસપ્રકાર ઉસ શ્રમણકે (૧) શીતલ ઘરકે કોનેમેં રખે હુએ શીતલ પાનીકી ભાઁતિ સમાન ગુણવાલેકી સંગતિસે ગુણરક્ષા હોતી હૈ ઔર (૨) અધિક શીતલ હિમ (બરફ ) કે સંપર્કમેં રહનેવાલે શીતલ પાનીકી ભાઁતિ અધિક ગુણવાલેકે સંગસે ગુણવૃદ્ધિ હોતી હૈ ..૨૭૦..

[અબ શ્લોક દ્વારા યહ કહતે હૈં કિ શ્રમણ ક્રમશઃ પરમ નિવૃત્તિકો પ્રાપ્ત કરકે શાશ્વત જ્ઞાનાનન્દમયદશાકા અનુભવ કરો : — ]

[અર્થ : — ] ઇસપ્રકાર શુભોપયોગજનિત કિંચિત્ પ્રવૃત્તિકા સેવન કરકે યતિ સમ્યક્ પ્રકારસે સંયમકે સૌષ્ઠવ (શ્રેષ્ઠતા, સુન્દરતા) સે ક્રમશઃ પરમ નિવૃત્તિકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ; જિસકા રમ્ય ઉદય સમસ્ત વસ્તુસમૂહકે વિસ્તારકો લીલામાત્રસે પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ (-જાન લેતા હૈ) ઐસી શાશ્વતી જ્ઞાનાનન્દમયી દશાકા એકાન્તતઃ (કેવલ, સર્વથા, અત્યન્ત) અનુભવ કરો .

“ઇસપ્રકાર શુભોપયોગ – પ્રજ્ઞાપન પૂર્ણ હુઆ .’’ ★શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદ

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version

અથ સંસારતત્ત્વમુદ્ઘાટયતિ — જે અજધાગહિદત્થા એદે તચ્ચ ત્તિ ણિચ્છિદા સમયે .

અચ્ચંતફલસમિદ્ધં ભમંતિ તે તો પરં કાલં ..૨૭૧.. તથા સમગુણસંસર્ગાદ્ગુણરક્ષા ભવતિ . યથા ચ તસ્યૈવ જલસ્ય કર્પૂરશર્કરાદિશીતલદ્રવ્યનિક્ષેપે કૃતે સતિ શીતલગુણવૃદ્ધિર્ભવતિ તથા નિશ્ચયવ્યવહારરત્નત્રયગુણાધિકસંસર્ગાદ્ગુણવૃદ્ધિર્ભવતીતિ સૂત્રાર્થઃ ..૨૭૦.. ઇતઃપરં પઞ્ચમસ્થલે સંક્ષેપેણ સંસારસ્વરૂપસ્ય મોક્ષસ્વરૂપસ્ય ચ પ્રતીત્યર્થં પઞ્ચરત્નભૂતગાથાપઞ્ચકેન વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તદ્યથા — અથ સંસારસ્વરૂપં પ્રકટયતિ — જે અજધાગહિદત્થા વીતરાગસર્વજ્ઞ- પ્રણીતનિશ્ચયવ્યવહારરત્નત્રયાર્થપરિજ્ઞાનાભાવાત્ યેઽયથાગૃહીતાર્થાઃ વિપરીતગૃહીતાર્થાઃ . પુનરપિ કથંભૂતાઃ . એદે તચ્ચ ત્તિ ણિચ્છિદા એતે તત્ત્વમિતિ નિશ્ચિતાઃ, એતે યે મયા કલ્પિતાઃ પદાર્થાસ્ત એવ તત્ત્વમિતિ નિશ્ચિતાઃ, નિશ્ચયં કૃતવન્તઃ . ક્વ સ્થિત્વા . સમયે નિર્ગ્રન્થરૂપદ્રવ્યસમયે . અચ્ચંતફલસમિદ્ધં અબ પંચરત્ન હૈં (અર્થાત્ પાઁચ રત્નોં જૈસી પાઁચ ગાથાયેં કહતે હૈં ) . [વહાઁ પહલે, શ્લોક દ્વારા ઉન પાઁચ ગાથાઓંકી મહિમા કહતે હૈં : — ]

અર્થ : — અબ ઇસ શાસ્ત્રકે કલગીકે અલઙ્કાર જૈસે ( – ચૂડામણિ – મુકુટમણિ સમાન) યહ પાઁચ સૂત્રરૂપ નિર્મલ પંચરત્ન — જોકિ સંક્ષેપસે અર્હન્તભગવાનકે સમગ્ર અદ્વિતીય શાસનકો સર્વતઃ પ્રકાશિત કરતે હૈં વે — ૧વિલક્ષણ પંથવાલી સંસાર – મોક્ષકી સ્થિતિકો જગતકે સમક્ષ પ્રકટ કરતે હુએ જયવન્ત વર્તો .

અબ સંસારતત્ત્વકો પ્રકટ કરતે હૈં : — ★શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદ

૧. વિલક્ષણ = ભિન્ન – ભિન્ન [સંસાર ઔર મોક્ષકી સ્થિતિ ભિન્ન – ભિન્ન પંથવાલી હૈ, અર્થાત્ સંસાર ઔર મોક્ષકા માર્ગ અલગ – અલગ હૈ . ]

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version

યે સ્વયમવિવેકતોઽન્યથૈવ પ્રતિપદ્યાર્થાનિત્થમેવ તત્ત્વમિતિ નિશ્ચયમારચયન્તઃ સતતં સમુપચીયમાનમહામોહમલમલીમસમાનસતયા નિત્યમજ્ઞાનિનો ભવન્તિ, તે ખલુ સમયે સ્થિતા અપ્યનાસાદિતપરમાર્થશ્રામણ્યતયા શ્રમણાભાસાઃ સન્તોઽનન્તકર્મફલોપભોગપ્રાગ્ભારભયંકર- મનન્તકાલમનન્તભાવાન્તરપરાવર્તૈરનવસ્થિતવૃત્તયઃ સંસારતત્ત્વમેવાવબુધ્યતામ્ ..૨૭૧.. ભમંતિ તે તો પરં કાલં અત્યન્તફલસમૃદ્ધં ભ્રમન્તિ તે અતઃ પરં કાલમ્ . દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભવભાવપઞ્ચપ્રકાર- સંસારપરિભ્રમણરહિતશુદ્ધાત્મસ્વરૂપભાવનાચ્યુતાઃ સન્તઃ પરિભ્રમન્તિ . કમ્ . પરં કાલં અનન્તકાલમ્ . નારકાદિદુઃખરૂપાત્યન્તફલસમૃદ્ધમ્ . પુનરપિ કથંભૂતમ્ . અતો વર્તમાનકાલાત્પરં ભાવિનમિતિ . કથંભૂતમ્ . અયમત્રાર્થઃ — ઇત્થંભૂતસંસારપરિભ્રમણપરિણતપુરુષા એવાભેદેન સંસારસ્વરૂપં જ્ઞાતવ્ય- મિતિ ..૨૭૧.. અથ મોક્ષસ્વરૂપં પ્રકાશયતિ — અજધાચારવિજુત્તો નિશ્ચયવ્યવહારપઞ્ચાચારભાવના-

અન્વયાર્થ : — [યે ] જો [સમયે ] ભલે હી સમયમેં હોં (-ભલે હી વે દ્રવ્યલિંગીકે રૂપમેં જિનમતમેં હોં) તથાપિ વે [એતે તત્ત્વમ્ ] ‘યહ તત્ત્વ હૈ (વસ્તુસ્વરૂપ ઐસા હી હૈ)’ [ઇતિ નિશ્ચિતાઃ ] ઇસપ્રકાર નિશ્ચયવાન વર્તતે હુએ [અયથાગૃહીતાર્થાઃ ] પદાર્થોંકો અયથાર્થરૂપસે ગ્રહણ કરતે હૈં (-જૈસે નહીં હૈં વૈસા સમઝતે હૈં ), [તે ] વે [અત્યન્તફલસમૃદ્ધમ્ ] અત્યન્તફલસમૃદ્ધ (અનન્ત કર્મફલોંસે ભરે હુએ) ઐસે [અતઃ પરં કાલં ] અબસે આગામી કાલમેં [ભ્રમન્તિ ] પરિભ્રમણ કરેંગે ..૨૭૧..

ટીકા : — જો સ્વયં અવિવેકસે પદાર્થોંકો અન્યથા હી અંગીકૃત કરકે (-અન્ય પ્રકારસે હી સમઝકર) ‘ઐસા હી તત્ત્વ (વસ્તુસ્વરૂપ) હૈ’ ઐસા નિશ્ચય કરતે હુએ, સતત એકત્રિત કિયે જાનેવાલે મહા મોહમલસે મલિન મનવાલે હોનેસે નિત્ય અજ્ઞાની હૈં, વે ભલે હી સમયમેં (-દ્રવ્યલિંગી રૂપસે જિનમાર્ગમેં) સ્થિત હોં તથાપિ પરમાર્થ શ્રામણ્યકો પ્રાપ્ત ન હોનેસે વાસ્તવમેં શ્રમણાભાસ વર્તતે હુએ અનન્ત કર્મફલકી ઉપભોગરાશિસે ભયંકર ઐસે અનન્તકાલ તક અનન્ત ભાવાન્તરરૂપ પરાવર્ત્તનોંસે ૧અનવસ્થિત વૃત્તિવાલે રહનેસે, ઉનકો સંસારતત્ત્વ હી જાનના ..૨૭૧..

૧. અનવસ્થિત = અસ્થિર [મિથ્યાદૃષ્ટિયોંને ભલે હી દ્રવ્યલિંગ ધારણ કિયા હો તથાપિ ઉનકે અનન્તકાલ તક અનન્ત ભિન્ન – ભિન્ન ભાવરૂપસે – ભાવાન્તરરૂપસે પરાવર્તન હોતે રહનેસે વે અસ્થિર પરિણતિવાલે રહેંગે, ઔર ઇસલિયે વે સંસારતત્ત્વ હી હૈં .]

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version

અથ મોક્ષતત્ત્વમુદ્ઘાટયતિ —

યસ્ત્રિલોકચૂલિકાયમાનનિર્મલવિવેકદીપિકાલોકશાલિતયા યથાવસ્થિતપદાર્થનિશ્ચય- નિવર્તિતૌત્સુક્યસ્વરૂપમન્થરસતતોપશાન્તાત્મા સન્ સ્વરૂપમેકમેવાભિમુખ્યેન ચરન્નયથાચાર- પરિણતત્વાદયથાચારવિયુક્તઃ, વિપરીતાચારરહિત ઇત્યર્થઃ, જધત્થપદણિચ્છિદો સહજાનન્દૈકસ્વભાવનિજ- પરમાત્માદિપદાર્થપરિજ્ઞાનસહિતત્વાદ્યથાર્થપદનિશ્ચિતઃ, પસંતપ્પા વિશિષ્ટપરમોપશમભાવપરિણતનિજાત્મ- દ્રવ્યભાવનાસહિતત્વાત્પ્રશાન્તાત્મા, જો યઃ કર્તા સો સંપુણ્ણસામણ્ણો સ સંપૂર્ણશ્રામણ્યઃ સન્ ચિરં ણ જીવદિ ચિરં બહુતરકાલં ન જીવતિ, ન તિષ્ઠતિ . ક્વ . અફલે શુદ્ધાત્મસંવિત્તિસમુત્પન્નસુખામૃતરસાસ્વાદ- રહિતત્વેનાફલે ફલરહિતે સંસારે . કિન્તુ શીઘ્રં મોક્ષં ગચ્છતીતિ . અયમત્ર ભાવાર્થઃ — ઇત્થંભૂત-

અબ મોક્ષ તત્વકો પ્રગટ કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યથાર્થપદનિશ્ચિતઃ ] જો જીવ યથાર્થતયા પદોંકા તથા અર્થોં (પદાર્થોં) કા નિશ્ચયવાલા હોનેસે [પ્રશાન્તાત્મા ] ૧પ્રશાન્તાત્મા હૈ ઔર [અયથાચારવિયુક્તઃ ] અયથાચાર ( – અન્યથાઆચરણ, અયથાર્થઆચરણ) રહિત હૈ, [સઃ સંપૂર્ણશ્રામણ્યઃ ] વહ સંપૂર્ણ શ્રામણ્યવાલા જીવ [અફલે ] અફલ ( – કર્મફલ રહિત હુએ) [ઇહ ] ઇસ સંસારમેં [ચિરં ન જીવતિ ] ચિરકાલ તક નહીં રહતા ( – અલ્પકાલમેં હી મુક્ત હોતા હૈ .) ..૨૭૨..

ટીકા : — જો (શ્રમણ) ત્રિલોકકી ચૂલિકા (કલગી) કે સમાન નિર્મલ વિવેકરૂપી દીપિકાકે પ્રકાશવાલા હોનેસે યથાસ્થિત પદાર્થનિશ્ચયસે ઉત્સુકતાકા નિવર્તન કરકે

૨સ્વરૂપમંથર રહનેસે સતત ‘ઉપશાંતાત્મા’ વર્તતા હુઆ, સ્વરૂપમેં એકમેં હી અભિમુખરૂપસે

૧. પ્રશાંતાત્મા = પ્રશાંતસ્વરૂપ; પ્રશાંતમૂર્તિ; ઉપશાંત; સ્થિર હુઆ .

૨. સ્વરૂપમંથર = સ્વરૂપમેં જમા હુઆ [મન્થરકા અર્થ હૈ સુસ્ત, આલસી . યહ શ્રમણ સ્વરૂપમેં તૃપ્ત તૃપ્ત હોનેસે માનો વહ સ્વરૂપસે બાહર નિકલનેકો સુસ્ત યા આલસી હો, ઇસપ્રકાર સ્વરૂપપ્રશાંતિમેં મગ્ન હોકર રહા
હૈ .]