Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version

અથાસ્ય સિદ્ધાગમજ્ઞાનતત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનસંયતત્વયૌગપદ્યાત્મજ્ઞાનયૌગપદ્યસંયતસ્ય કીદૃગ્લક્ષણ- મિત્યનુશાસ્તિ —

સંયમઃ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનપુરઃસરં ચારિત્રં, ચારિત્રં ધર્મઃ, ધર્મઃ સામ્યં, સામ્યં મોહક્ષોભ- વિહીનઃ આત્મપરિણામઃ . તતઃ સંયતસ્ય સામ્યં લક્ષણમ્ . તત્ર શત્રુબન્ધુવર્ગયોઃ સુખદુઃખયોઃ પ્રશંસાનિન્દયોઃ લોષ્ટકાંચનયોર્જીવિતમરણયોશ્ચ સમમ્ અયં મમ પરોઽયં સ્વઃ, અયં મહ્લાદોઽયં પરિતાપઃ, ઇદં મમોત્કર્ષણમિદમપકર્ષણમયં મમાકિંચિત્કર ઇદમુપકારકમિદં મમાત્મધારણમય- ક્વાપિ ક્વાપિ યથાસંભવમિતિશબ્દસ્યાર્થો જ્ઞાતવ્યઃ — સ શ્રમણઃ સંયતસ્તપોધનો ભવતિ . યઃ કિંવિશિષ્ટઃ . શત્રુબન્ધુસુખદુઃખનિન્દાપ્રશંસાલોષ્ટકાઞ્ચનજીવિતમરણેષુ સમઃ સમચિત્તઃ ઇતિ . તતઃ એતદાયાતિ — શત્રુ- બન્ધુસુખદુઃખનિન્દાપ્રશંસાલોષ્ટકાઞ્ચનજીવિતમરણસમતાભાવનાપરિણતનિજશુદ્ધાત્મતત્ત્વસમ્યક્શ્રદ્ધાન-

અબ, આગમજ્ઞાન – તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન – સંયતત્ત્વકે યુગપત્પનેકા તથા આત્મજ્ઞાનકા યુગપત્પના જિસે સિદ્ધ હુઆ હૈ ઐસે ઇસ સંયતકા ક્યા લક્ષણ હૈ સો કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [સમશત્રુબન્ધુવર્ગઃ ] જિસે શત્રુ ઔર બન્ધુ વર્ગ સમાન હૈ, [સમસુખદુઃખઃ ] સુખ ઔર દુઃખ સમાન હૈ, [પ્રશંસાનિન્દાસમઃ ] પ્રશંસા ઔર નિન્દાકે પ્રતિ જિસકો સમતા હૈ, [સમલોષ્ટકાઞ્ચનઃ ] જિસે લોષ્ટ (મિટ્ટીકા ઢેલા) ઔર સુવર્ણ સમાન હૈ, [પુનઃ ] તથા [જીવિતમરણે સમઃ ] જીવન – મરણકે પ્રતિ જિસકો સમતા હૈ, વહ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ હૈ ..૨૪૧..

ટીકા : — સંયમ, સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનપૂર્વક ચારિત્ર હૈ; ચારિત્ર ધર્મ હૈ; ધર્મ સામ્ય હૈ; સામ્ય મોહક્ષોભ રહિત આત્મપરિણામ હૈ . ઇસલિયે સંયતકા, સામ્ય લક્ષણ હૈ .

વહાઁ, (૧) શત્રુ – બંધુવર્ગમેં, (૨) સુખ – દુઃખમેં, (૩) પ્રશંસા – નિન્દામેં, (૪) મિટ્ટીકે ઢેલે ઔર સોનેમેં, (૫) જીવિત – મરણમેં એક હી સાથ, (૧) ‘યહ મેરા પર (-શત્રુ) હૈ, યહ સ્વ (-સ્વજન) હૈ;’ (૨) ‘યહ આહ્લાદ હૈ, યહ પરિતાપ હૈ,’ (૩) ‘યહ મેરા ઉત્કર્ષણ (-કીર્તિ) હૈ, યહ અપકર્ષણ (-અકીર્તિ) હૈ,’ (૪) ‘યહ મુઝે અકિંચિત્કર હૈ, યહ ઉપકારક (-ઉપયોગી) હૈ,’ (૫) ‘યહ મેરા સ્થાયિત્વ હૈ, યહ અત્યન્ત વિનાશ હૈ’ ઇસપ્રકાર મોહકે નિંદા – પ્રશંસા, દુઃખ – સુખ, અરિ – બંધુમાં જ્યાં સામ્ય છે,

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version

મત્યન્તવિનાશ ઇતિ મોહાભાવાત્ સર્વત્રાપ્યનુદિતરાગદ્વેષદ્વૈતસ્ય, સતતમપિ વિશુદ્ધદ્રષ્ટિજ્ઞપ્તિ- સ્વભાવમાત્માનમનુભવતઃ, શત્રુબન્ધુસુખદુઃખપ્રશંસાનિન્દાલોષ્ટકાંચનજીવિતમરણાનિ નિર્વિશેષમેવ જ્ઞેયત્વેનાક્રમ્ય જ્ઞાનાત્મન્યાત્મન્યચલિતવૃત્તેર્યત્કિલ સર્વતઃ સામ્યં તત્સિદ્ધાગમજ્ઞાનતત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન- સંયતત્વયૌગપદ્યાત્મજ્ઞાનયૌગપદ્યસ્ય સંયતસ્ય લક્ષણમાલક્ષણીયમ્ ..૨૪૧..

અથેદમેવ સિદ્ધાગમજ્ઞાનતત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનસંયતત્વયૌગપદ્યાત્મજ્ઞાનયૌગપદ્યસંયતત્વમૈકાગ્ા્રય- લક્ષણશ્રામણ્યાપરનામ મોક્ષમાર્ગત્વેન સમર્થયતિ —

જ્ઞાનાનુષ્ઠાનરૂપનિર્વિકલ્પસમાધિસમુત્પન્નનિર્વિકારપરમાહ્લાદૈકલક્ષણસુખામૃતપરિણતિસ્વરૂપં યત્પરમસામ્યં તદેવ પરમાગમજ્ઞાનતત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાનસંયતત્વાનાં યૌગપદ્યેન તથા નિર્વિકલ્પાત્મજ્ઞાનેન ચ પરિણતતપોધનસ્ય લક્ષણં જ્ઞાતવ્યમિતિ ..૨૪૧.. અથ યદેવ સંયતતપોધનસ્ય સામ્યલક્ષણં ભણિતં તદેવ શ્રામણ્યાપરનામા અભાવકે કારણ સર્વત્ર જિસસે રાગદ્વેષકા દ્વૈત પ્રગટ નહીં હોતા, જો સતત વિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવ આત્માકા અનુભવ કરતા હૈ, ઔર (ઇસપ્રકાર) શત્રુ – બન્ધુ, સુખ – દુઃખ, પ્રશંસા – નિન્દા, લોષ્ટ – કાંચન ઔર જીવિત – મરણકો નિર્વિશેષયતા હી (અન્તરકે બિના હી) જ્ઞેયરૂપ જાનકર જ્ઞાનાત્મક આત્મામેં જિસકી પરિણતિ અચલિત હુઈ હૈ; ઉસ પુરુષકો વાસ્તવમેં જો સર્વતઃ સામ્ય હૈ વહ (સામ્ય) સંયતકા લક્ષણ સમઝના ચાહિયે — કિ જિસ સંયતકે આત્મજ્ઞાન – તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન – સંયતત્ત્વકે યુગપત્પનેકા ઔર આત્મજ્ઞાનકા યુગપત્પના સિદ્ધ હુઆ હૈ ..૨૪૧..

અબ, યહ સમર્થન કરતે હૈં કિ આગમજ્ઞાન – તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન – સંયતત્ત્વકે યુગપત્પનેકે સાથ આત્મજ્ઞાનકે યુગપત્પનેકી સિદ્ધિરૂપ જો યહ સંયતપના હૈ વહી મોક્ષમાર્ગ હૈ, જિસકા દૂસરા નામ એકાગ્રતાલક્ષણવાલા શ્રામણ્ય હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [યઃ તુ ] જો [દર્શનજ્ઞાનચરિત્રેષુ ] દર્શન, જ્ઞાન ઔર ચારિત્ર – [ત્રિષુ ] ઇન તીનોંમેં [યુગપત્ ] એક હી સાથ [સમુત્થિતઃ ] આરૂઢ હૈ, વહ [ઐકાગ્ર્યતઃ ] એકાગ્રતાકો પ્રાપ્ત હૈ . [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [મતઃ ] (શાસ્ત્રમેં) કહા હૈ . [તસ્ય ] ઉસકે [શ્રામણ્યં ] શ્રામણ્ય [પરિપૂર્ણમ્ ] પરિપૂર્ણ હૈ ..૨૪૨..

Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version

જ્ઞેયજ્ઞાતૃતત્ત્વતથાપ્રતીતિલક્ષણેન સમ્યગ્દર્શનપર્યાયેણ, જ્ઞેયજ્ઞાતૃતત્ત્વતથાનુભૂતિલક્ષણેન જ્ઞાનપર્યાયેણ, જ્ઞેયજ્ઞાતૃક્રિયાન્તરનિવૃત્તિસૂત્ર્યમાણદ્રષ્ટૃજ્ઞાતૃતત્ત્વવૃત્તિલક્ષણેન ચારિત્રપર્યાયેણ ચ, ત્રિભિરપિ યૌગપદ્યેન ભાવ્યભાવકભાવવિજૃમ્ભિતાતિનિર્ભર્રેતરેતરસંવલનબલાદંગાંગિભાવેન પરિણતસ્યાત્મનો યદાત્મનિષ્ઠત્વે સતિ સંયતત્વં તત્પાનકવદનેકાત્મકસ્યૈકસ્યાનુભૂયમાન- તાયામપિ સમસ્તપરદ્રવ્યપરાવર્તત્વાદભિવ્યક્તૈકાગ્રયલક્ષણશ્રામણ્યાપરનામા મોક્ષમાર્ગ એવાવ- મોક્ષમાર્ગો ભણ્યત ઇતિ પ્રરૂપયતિ — દંસણણાણચરિત્તેસુ તીસુ જુગવં સમુટ્ઠિદો જો દુ દર્શનજ્ઞાનચારિત્રેષુ ત્રિષુ યુગપત્સમ્યગુપસ્થિત ઉદ્યતો યસ્તુ કર્તા, એયગ્ગગદો ત્તિ મદો સ ઐકાગ્રયગત ઇતિ મતઃ સંમતઃ, સામણ્ણં તસ્સ પડિપુણ્ણં શ્રામણ્યં ચારિત્રં યતિત્વં તસ્ય પરિપૂર્ણમિતિ . તથાહિ — ભાવકર્મદ્રવ્ય- કર્મનોકર્મભ્યઃ શેષપુદ્ગલાદિપઞ્ચદ્રવ્યેભ્યોઽપિ ભિન્નં સહજશુદ્ધનિત્યાનન્દૈકસ્વભાવં મમ સંબન્ધિ યદાત્મ- દ્રવ્યં તદેવ મમોપાદેયમિતિરુચિરૂપં સમ્યગ્દર્શનમ્, તત્રૈવ પરિચ્છિત્તિરૂપં સમ્યગ્જ્ઞાનં, તસ્મિન્નેવ સ્વરૂપે નિશ્ચલાનુભૂતિલક્ષણં ચારિત્રં ચેત્યુક્તસ્વરૂપં સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રત્રયં પાનકવદનેકમપ્યભેદનયેનૈકં યત્ તત્સવિકલ્પાવસ્થાયાં વ્યવહારેણૈકાગ્રયં ભણ્યતે .. નિર્વિકલ્પસમાધિકાલે તુ નિશ્ચયેનેતિ .. તદેવ ચ

ટીકા : — જ્ઞેયતત્ત્વ ઔર જ્ઞાતૃતત્ત્વકી તથાપ્રકાર (જૈસી હૈ વૈસી હી, યથાર્થ) પ્રતીતિ જિસકા લક્ષણ હૈ વહ સમ્યગ્દર્શનપર્યાય હૈ; જ્ઞેયતત્ત્વ ઔર જ્ઞાતૃતત્ત્વકી તથાપ્રકાર અનુભૂતિ જિસકા લક્ષણ હૈ વહ જ્ઞાનપર્યાય હૈ; જ્ઞેય ઔર જ્ઞાતાકી ૧ક્રિયાન્તરસે નિવૃત્તિકે દ્વારા રચિત દૃષ્ટિજ્ઞાતૃતત્ત્વમેં પરિણતિ જિસકા લક્ષણ હૈ વહ ચારિત્રપર્યાય હૈ . ઇન પર્યાયોંકે ઔર આત્માકે યુગપત્ અંગ – અંગીભાવસે પરિણત આત્માકે, આત્મનિષ્ઠતા હોને પર જો સંયતત્ત્વ હોતા હૈ વહ સંયતપના એકાગ્રતાલક્ષણવાલા શ્રામણ્ય જિસકા દૂસરા નામ હૈ ઐસા મોક્ષમાર્ગ હી હૈ — ઐસા જાનના ચાહિયે, ક્યોંકિ વહાઁ (સંયતપનેમેં) ૩પેયકી ભાઁતિ ૪અનેકાત્મક એકકા અનુભવ હોને

૨ભાવ્યભાવકતાકે દ્વારા ઉત્પન્ન અતિ ગાઢ ઇતરેતર મિલનકે બલકે કારણ ઇન તીનોં પર્યાયરૂપ

૧. ક્રિયાંતર = અન્ય ક્રિયા; [જ્ઞેય ઔર જ્ઞાતા અન્ય ક્રિયાસે નિવૃત્ત હો ઉસકે કારણ હોનેવાલી જો દ્રષ્ટા – જ્ઞાતા આત્મતત્ત્વમેં પરિણતિ વહ ચારિત્રપર્યાયકા લક્ષણ હૈ .]]

૨. ભાવક અર્થાત્ હોનેવાલા, ઔર ભાવક જિસરૂપ હો સો ભાવ્ય હૈ . આત્મા ભાવક હૈ ઔર સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાયેં ભાવ્યક હૈં . ભાવક ઔર ભાવ્યકા પરસ્પર અતિ ગાઢ મિલન (એકમેકતા) હોતા હૈ . ભાવક આત્મા અંગી હૈ ઔર ભાવ્યરૂપ સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાયેં ઉસકા અંગ હૈ .

૩. પેય = પીનેકી વસ્તુ, જૈસે ઠંડાઈ . [ઠંડાઈકા સ્વાદ અનેકાત્મક એક હોતા હૈ; ક્યોંકિ અભેદસે ઉસમેં એક ઠંડાઈકા હી સ્વાદ આતા હૈ, ઔર ભેદસે ઉસમેં દૂધ, શક્કર, સોંફ , કાલીમિર્ચ તથા બાદામ આદિ
અનેક વસ્તુઓંકા સ્વાદ આતા હૈ . ]

૪. યહાઁ અનેકાત્મક એકકે અનુભવમેં જો અનેકાત્મકતા હૈ વહ પરદ્રવ્યમય નહીં હૈ વહાઁ પરદ્રવ્યોંસે તો નિવૃત્તિ હી હૈ; માત્ર સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્રરૂપ સ્વ – અંશોંકે કારણ હી અનેકાત્મકતા હૈ . ઇસલિયે વહાઁ, અનેકાત્મકતા હોને પર ભી એકાગ્રતા (એક – અગ્રતા) પ્રગટ હૈ .

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version

ગન્તવ્યઃ . તસ્ય તુ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ ઇતિ ભેદાત્મકત્વાત્પર્યાયપ્રધાનેન વ્યવહારનયેન, ઐકાગ્ા્રયં મોક્ષમાર્ગ ઇત્યભેદાત્મકત્વાદ્ દ્રવ્યપ્રધાનેન નિશ્ચયનયેન, વિશ્વસ્યાપિ ભેદાભેદાત્મકત્વાત્તદુભયમિતિ પ્રમાણેન પ્રજ્ઞપ્તિઃ ..૨૪૨..

નામાન્તરેણ પરમસામ્યમિતિ . તદેવ પરમસામ્યં પર્યાયનામાન્તરેણ શુદ્ધોપયોગલક્ષણઃ શ્રામણ્યાપરનામા મોક્ષમાર્ગો જ્ઞાતવ્ય ઇતિ . તસ્ય તુ મોક્ષમાર્ગસ્ય સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ ઇતિ ભેદાત્મકત્વા- ત્પર્યાયપ્રધાનેન વ્યવહારનયેન નિર્ણયો ભવતિ . ઐકાગ્રયં મોક્ષમાર્ગ ઇત્યભેદાત્મકત્વાત્ દ્રવ્યપ્રધાનેન નિશ્ચયનયેન નિર્ણયો ભવતિ . સમસ્તવસ્તુસમૂહસ્યાપિ ભેદાભેદાત્મકત્વાન્નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગદ્વયસ્યાપિ પ્રમાણેન નિશ્ચયો ભવતીત્યર્થઃ ..૨૪૨.. એવં નિશ્ચયવ્યવહારસંયમપ્રતિપાદનમુખ્યત્વેન તૃતીયસ્થલે ગાથાચતુષ્ટયં ગતમ્ . અથ યઃ સ્વશુદ્ધાત્મન્યેકાગ્રો ન ભવતિ તસ્ય મોક્ષાભાવં દર્શયતિ — મુજ્ઝદિ વા રજ્જદિ પર ભી, સમસ્ત પરદ્રવ્યસે નિવૃત્તિ હોનેસે એકાગ્રતા અભિવ્યક્ત (પ્રગટ) હૈ .

વહ (સંયતત્ત્વરૂપ અથવા શ્રામણ્યરૂપ મોક્ષમાર્ગ) ભેદાત્મક હોનેસે ‘સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્ર મોક્ષમાર્ગ હૈ’ ઇસપ્રકા પર્યાયપ્રધાન વ્યવહારનયસે ઉસકા પ્રજ્ઞાપન હૈ; વહ (મોક્ષમાર્ગ) અભેદાત્મક હોનેસે ‘એકાગ્રતા મોક્ષમાર્ગ હૈ’ ઇસપ્રકાર દ્રવ્યપ્રધાન નિશ્ચયનયસે ઉસકા પ્રજ્ઞાપન હૈ; સમસ્ત હી પદાર્થ ભેદાભેદાત્મક હોનેસે વે દોનોં, (સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્ર તથા એકાગ્રતા) મોક્ષમાર્ગ હૈ’ ઇસપ્રકાર પ્રમાણસે ઉસકા પ્રજ્ઞાપન હૈ ..૨૪૨..

[અબ શ્લોક દ્વારા મોક્ષપ્રાપ્તિકે લિયે દ્રષ્ટા – જ્ઞાતામેં લીનતા કરનેકો કહા જાતા હૈ . ]

અર્થ : — ઇસપ્રકાર, પ્રતિપાદકકે આશયકે વશ, એક હોને પર ભી અનેક હોતા હુઆ (અભેદપ્રધાન નિશ્ચયનયસે એક — એકાગ્રતારૂપ — હોતા હુઆ ભી વક્તાકે અભિપ્રાયાનુસાર ભેદપ્રધાન વ્યવહારનયસે અનેક ભી — દર્શન -જ્ઞાન -ચારિત્રરૂપ ભી — હોતા હોનેસે) ૧એકતા (એકલક્ષણતા) કો તથા ૨ત્રિલક્ષણતાકો પ્રાપ્ત જો અપવર્ગ (મોક્ષ) કા માર્ગ ઉસે લોક દ્રષ્ટા – જ્ઞાતામેં પરિણતિ બાંધકર (-લીન કરકે) અચલરૂપસે અવલમ્બન કરે, જિસસે વહ (લોક) ઉલ્લસિત ચેતનાકે અતુલ વિકાસકો અલ્પકાલમેં પ્રાપ્ત હો . ★શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદ.

૧. દ્રવ્યપ્રધાન નિશ્ચયનયસે માત્ર એકાગ્રતા હી એક મોક્ષમાર્ગકા લક્ષણ હૈ .

૨. પર્યાયપ્રધાન વ્યવહારનયસે દર્શન -જ્ઞાન -ચારિત્રરૂપ ત્રિક મોક્ષમાર્ગકા લક્ષણ હૈ .

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version

અથાનૈકાગ્ા્રયસ્ય મોક્ષમાર્ગત્વં વિઘટયતિ — મુજ્ઝદિ વા રજ્જદિ વા દુસ્સદિ વા દવ્વમણ્ણમાસેજ્જ .

યો હિ ન ખલુ જ્ઞાનાત્માનમાત્માનમેકમગ્રં ભાવયતિ, સોઽવશ્યં જ્ઞેયભૂતં દ્રવ્યમન્યદાસીદતિ . તદાસાદ્ય ચ જ્ઞાનાત્માત્મજ્ઞાનાદ્ભ્રષ્ટઃ સ્વયમજ્ઞાનીભૂતો મુહ્યતિ વા, રજ્યતિ વા, દ્વેષ્ટિ વા; તથાભૂતશ્ચ બધ્યત એવ, ન તુ વિમુચ્યતે . અત અનૈકાગ્ા્રયસ્ય ન મોક્ષમાર્ગત્વં સિદ્ધયેત્ ..૨૪૩.. વા દુસ્સદિ વા દવ્વમણ્ણમાસેજ્જ જદિ મુહ્યતિ વા, રજ્યતિ વા, દ્વેષ્ટિ વા, યદિ ચેત્ . કિં કૃત્વા . દ્રવ્યમન્યદાસાદ્ય પ્રાપ્ય . સ કઃ . સમણો શ્રમણસ્તપોધનઃ . તદા કાલે અણ્ણાણી અજ્ઞાની ભવતિ . અજ્ઞાની સન્ બજ્ઝદિ કમ્મેહિં વિવિહેહિં બધ્યતે કર્મભિર્વિવિધૈરિતિ . તથાહિ — યો નિર્વિકારસ્વસંવેદનજ્ઞાનેનૈકાગ્રો ભૂત્વા સ્વાત્માનં ન જાનાતિ તસ્ય ચિત્તં બહિર્વિષયેષુ ગચ્છતિ . તતશ્ચિદાનન્દૈકનિજસ્વભાવાચ્ચ્યુતો ભવતિ . તતશ્ચ રાગદ્વેષમોહૈઃ પરિણમતિ . તત્પરિણમન્ બહુવિધકર્મણા બધ્યત ઇતિ . તતઃ કારણાન્મોક્ષાર્થિભિ- રેકાગ્રત્વેન સ્વસ્વરૂપં ભાવનીયમિત્યર્થઃ ..૨૪૩.. અથ નિજશુદ્ધાત્મનિ યોઽસાવેકાગ્રસ્તસ્યૈવ મોક્ષો

અબ ઐસા દરશાતે હૈં કિ — અનેકાગ્રતાકે મોક્ષમાર્ગપના ઘટિત નહીં હોતા (અર્થાત્ અનેકાગ્રતા મોક્ષમાર્ગ નહીં હૈ ) : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ, [અન્યત્ દ્રવ્યમ્ આસાદ્ય ] અન્ય દ્રવ્યકા આશ્રય કરકે [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની હોતા હુઆ, [મુહ્યતિ વા ] મોહ કરતા હૈ, [રજ્યતિ વા ] રાગ કરતા હૈ, [દ્વેષ્ટિ વા ] અથવા દ્વેષ કરતા હૈ, તો વહ [વિવિધૈઃ કર્મભિઃ ] વિવિધ કર્મોંસે [બધ્યતે ] બઁધતા હૈ ..૨૪૩..

ટીકા : — જો વાસ્તવમેં જ્ઞાનાત્મક આત્મારૂપ એક અગ્ર (-વિષય) કો નહીં ભાતા, વહ અવશ્ય જ્ઞેયભૂત અન્ય દ્રવ્યકા આશ્રય કરતા હૈ, ઔર ઉસકા આશ્રય કરકે, જ્ઞાનાત્મક આત્માકે જ્ઞાનસે ભ્રષ્ટ વહ સ્વયં અજ્ઞાની હોતા હુઆ મોહ કરતા હૈ, રાગ કરતા હૈ, અથવા દ્વેષ કરતા હૈ; ઔર ઐસા (-મોહી રાગી અથવા દ્વેષી) હોતા હુઆ બંધકો હી પ્રાપ્ત હોતા હૈ; પરન્તુ મુક્ત નહીં હોતા .

ઇસસે અનેકાગ્રતાકો મોક્ષમાર્ગપના સિદ્ધ નહીં હોતા ..૨૪૩..

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version

યસ્તુ જ્ઞાનાત્માનમાત્માનમેકમગ્રં ભાવયતિ, સ ન જ્ઞેયભૂતં દ્રવ્યમન્યદાસીદતિ . તદનાસાદ્ય ચ જ્ઞાનાત્માત્મજ્ઞાનાદભ્રષ્ટઃ સ્વયમેવ જ્ઞાનીભૂતસ્તિષ્ઠન્ન મુહ્યતિ, ન રજ્યતિ, ન દ્વેષ્ટિ; ભવતીત્યુપદિશતિ — અટ્ઠેસુ જો ણ મુજ્ઝદિ ણ હિ રજ્જદિ ણેવ દોસમુવયાદિ અર્થેષુ બહિઃપદાર્થેષુ યો ન મુહ્યતિ, ન રજ્યતિ, હિ સ્ફુ ટં, નૈવ દ્વેષમુપયાતિ, જદિ યદિ ચેત્, સો સમણો સ શ્રમણઃ ણિયદં નિશ્ચિતં ખવેદિ વિવિહાણિ કમ્માણિ ક્ષપયતિ કર્માણિ વિવિધાનિ ઇતિ . અથ વિશેષઃ – યોઽસૌ દૃષ્ટશ્રુતાનુભૂતભોગાકાઙ્ક્ષા- રૂપાદ્યપધ્યાનત્યાગેન નિજસ્વરૂપં ભાવયતિ, તસ્ય ચિત્તં બહિઃપદાર્થેષુ ન ગચ્છતિ, તતશ્ચ બહિઃપદાર્થ- ચિન્તાભાવાન્નિર્વિકારચિચ્ચમત્કારમાત્રાચ્ચ્યુતો ન ભવતિ . તદચ્યવનેન ચ રાગાદ્યભાવાદ્વિવિધકર્માણિ વિનાશયતીતિ . તતો મોક્ષાર્થિના નિશ્ચલચિત્તેન નિજાત્મનિ ભાવના કર્તવ્યેતિ . ઇત્થં વીતરાગચારિત્ર- વ્યાખ્યાનં શ્રુત્વા કેચન વદન્તિ — સયોગિકેવલિનામપ્યેકદેશેન ચારિત્રં, પરિપૂર્ણચારિત્રં પુનરયોગિચરમ- સમયે ભવિષ્યતિ, તેન કારણેનેદાનીમસ્માકં સમ્યક્ત્વભાવનયા ભેદજ્ઞાનભાવનયા ચ પૂર્યતે, ચારિત્રં પશ્ચાદ્ભવિષ્યતીતિ . નૈવં વક્તવ્યમ્ . અભેદનયેન ધ્યાનમેવ ચારિત્રં, તચ્ચ ધ્યાનં કેવલિનામુપચારેણોક્તં , ચારિત્રમપ્યુપચારેણેતિ . યત્પુનઃ સમસ્તરાગાદિવિકલ્પજાલરહિતં શુદ્ધાત્માનુભૂતિલક્ષણં સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન-

અબ એકાગ્રતા વહ મોક્ષમાર્ગ હૈ ઐસા (આચાર્ય મહારાજ) નિશ્ચિત કરતે હુએ (મોક્ષમાર્ગ – પ્રજ્ઞાપનકા) ઉપસંહાર કરતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ યઃ શ્રમણઃ ] યદિ શ્રમણ [અર્થેષુ ] પદાર્થોંમેં [ન મુહ્યતિ ] મોહ નહીં કરતા, [ન હિ રજ્યતિ ] રાગ નહીં કરતા, [ન એવ દ્વેષમ્ ઉપયાતિ ] ઔર ન દ્વેષકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ [સઃ ] તો વહ [નિયતં ] નિયમસે (નિશ્ચિત) [વિવિધાનિ કર્માણિ ] વિવિધ કર્મોંકો [ક્ષપયતિ ] ખપાતા હૈ ..૨૪૩..

ટીકા : — જો જ્ઞાનાત્મક આત્મારૂપ એક અગ્ર (-વિષય) કો ભાતા હૈ વહ જ્ઞેયભૂત અન્ય દ્રવ્યકા આશ્રય નહીં કરતા; ઔર ઉસકા આશ્રય નહીં કરકે જ્ઞાનાત્મક આત્માકે જ્ઞાનસે અભ્રષ્ટ ઐસા

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version

તથાભૂતઃ સન્ મુચ્યત એવ, ન તુ બધ્યતે . અત ઐકાગ્ા્રયસ્યૈવ મોક્ષમાર્ગત્વં સિદ્ધયેત્ ..૨૪૪..

સમણા સુદ્ધુવજુત્તા સુહોવજુત્તા ય હોંતિ સમયમ્હિ .

પૂર્વકં વીતરાગછદ્મસ્થચારિત્રં તદેવ કાર્યકારીતિ . કસ્માદિતિ ચેત્ . તેનૈવ કેવલજ્ઞાનં જાયતે યતસ્તસ્માચ્ચારિત્રે તાત્પર્યં કર્તવ્યમિતિ ભાવાર્થઃ . કિંચ ઉત્સર્ગવ્યાખ્યાનકાલે શ્રામણ્યં વ્યાખ્યાતમત્ર પુનરપિ કિમર્થમિતિ પરિહારમાહ — તત્ર સર્વપરિત્યાગલક્ષણ ઉત્સર્ગ એવ મુખ્યત્વેન ચ મોક્ષમાર્ગઃ, અત્ર તુ શ્રામણ્યવ્યાખ્યાનમસ્તિ, પરં કિંતુ શ્રામણ્યં મોક્ષમાર્ગો ભવતીતિ મુખ્યત્વેન વિશેષોઽસ્તિ ..૨૪૪.. એવં શ્રામણ્યાપરનામમોક્ષમાર્ગોપસંહારમુખ્યત્વેન ચતુર્થસ્થલે ગાથાદ્વયં ગતમ્ . અથ શુભોપયોગિનાં સાસ્રવત્વાદ્વયવહારેણ શ્રમણત્વં વ્યવસ્થાપયતિ — સંતિ વિદ્યન્તે . ક્વ . સમયમ્હિ સમયે પરમાગમે . કે સન્તિ . સમણા શ્રમણાસ્તપોધનાઃ . કિંવિશિષ્ટાઃ . સુદ્ધુવજુત્તા શુદ્ધોપયોગયુક્તાઃ શુદ્ધોપયોગિન ઇત્યર્થઃ . સુહોવજુત્તા ય ન કેવલં શુદ્ધોપયોગયુક્તાઃ, શુભોપયોગયુક્તાશ્ર્ચ . ચકારોઽત્ર અન્વાચયાર્થે ગૌણાર્થે વહ સ્વયમેવ જ્ઞાનીભૂત રહતા હુઆ, મોહ નહીં કરતા, રાગ નહીં કરતા, દ્વેષ નહીં કરતા, ઔર ઐસા (-અમોહી, અરાગી, અદ્વેષી) વર્તતા હુઆ (વહ) મુક્ત હી હોતા હૈ, પરન્તુ બઁધતા નહીં હૈ .

ઇસસે એકાગ્રતાકો હી મોક્ષમાર્ગત્વ સિદ્ધ હોતા હૈ ..૨૪૪..

ઇસપ્રકાર મોક્ષમાર્ગ -પ્રજ્ઞાપન સમાપ્ત હુઆ .

અબ, શુભોપયોગકા પ્રજ્ઞાપન કરતે હૈં . ઉસમેં (પ્રથમ), શુભોપયોગિયોંકો શ્રમણરૂપમેં ગૌણતયા બતલાતે હૈં .

અન્વયાર્થ : — [સમયે ] શાસ્ત્રમેં (ઐસા કહા હૈ કિ), [શુદ્ધોપયુક્તાઃ શ્રમણાઃ ] શુદ્ધોપયોગી વે શ્રમણ હૈં, [શુભોપયુક્તાઃ ચ ભવન્તિ ] શુભોપયોગી ભી શ્રમણ હોતે હૈં; [તેષુ અપિ ] ઉનમેં ભી [શુદ્ધોપયુક્તાઃ અનાસ્રવાઃ ] શુદ્ધોપયોગી નિરાસ્રવ હૈં, [શેષાઃ સાસ્રવાઃ ] શેષ સાસ્રવ હૈં, (અર્થાત્ શુભોપયોગી આસ્રવ સહિત હૈં .) ..૨૪૫..

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version

યે ખલુ શ્રામણ્યપરિણતિં પ્રતિજ્ઞાયાપિ, જીવિતકષાયકણતયા, સમસ્તપરદ્રવ્યનિવૃત્તિ- પ્રવૃત્તસુવિશુદ્ધદૃશિજ્ઞપ્તિસ્વભાવાત્મતત્ત્વવૃત્તિરૂપાં શુદ્ધોપયોગભૂમિકામધિરોઢું ન ક્ષમન્તે, તે તદુપકણ્ઠનિવિષ્ટાઃ, કષાયકુણ્ઠીકૃતશક્તયો, નિતાન્તમુત્કણ્ઠુલમનસઃ, શ્રમણાઃ કિં ભવેયુર્ન વેત્યત્રાભિધીયતે . ‘ધમ્મેણ પરિણદપ્પા અપ્પા જદિ સુદ્ધસંપઓગજુદો . પાવદિ ણિવ્વાણસુહં સુહોવજુત્તો વ સગ્ગસુહં ..’ ઇતિ સ્વયમેવ નિરૂપિતત્વાદસ્તિ તાવચ્છુભોપયોગસ્ય ધર્મેણ સહૈકાર્થસમવાયઃ . તતઃ શુભોપયોગિનોઽપિ ધર્મસદ્ભાવાદ્ભવેયુઃ શ્રમણાઃ . કિન્તુ તેષાં શુદ્ધોપયોગિભિઃ સમં સમકાષ્ઠત્વં ન ભવેત્, યતઃ શુદ્ધોપયોગિનો નિરસ્તસમસ્તકષાયત્વાદ- ગ્રાહ્યઃ . તત્ર દૃષ્ટાન્તઃ — યથા નિશ્ચયેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવાઃ સિદ્ધજીવા એવ જીવા ભણ્યતે, વ્યવહારેણ ચતુર્ગતિપરિણતા અશુદ્ધજીવાશ્ચ જીવા ઇતિ; તથા શુદ્ધોપયોગિનાં મુખ્યત્વં, શુભોપયોગિનાં તુ ચકારસમુચ્ચયવ્યાખ્યાનેન ગૌણત્વમ્ . કસ્માદ્ગૌણત્વં જાતમિતિ ચેત્ . તેસુ વિ સુદ્ધુવજુત્તા અણાસવા સાસવા સેસા તેષ્વપિ મધ્યે શુદ્ધોપયોગયુક્તા અનાસ્રવાઃ, શેષાઃ સાસ્રવા ઇતિ યતઃ કારણાત્ . તદ્યથા — નિજ- શુદ્ધાત્મભાવનાબલેન સમસ્તશુભાશુભસંકલ્પવિક લ્પરહિતત્વાચ્છુદ્ધોપયોગિનો નિરાસ્રવા એવ, શેષાઃ

ટીકા : — જો વાસ્તવમેં શ્રામણ્યપરિણતિકી પ્રતિજ્ઞા કરકે ભી, કષાય કણકે જીવિત (વિદ્યમાન) હોનેસે, સમસ્ત પરદ્રવ્યસે નિવૃત્તિરૂપસે પ્રવર્તમાન ઐસી જો અસમર્થ હૈં; વે (શુભોપયોગી) જીવ — જો કિ શુદ્ધોપયોગભૂમિકાકે ૨ઉપકંઠ નિવાસ કર રહે હૈં, ઔર કષાયને જિનકી શક્તિ કુણ્ઠિત કી હૈ, તથા જો અત્યન્ત ઉત્કણ્ઠિત (-આતુર) મનવાલે હૈં, વે — શ્રમણ હૈં યા નહીં, યહ યહાઁ કહા જાતા હૈં : —

૩ધમ્મેણ પરિણદપ્પા અપ્પા જદિ સુદ્ધસંપઓગજુદો . પાવદિ ણિવ્વાણસુહં સુહોવજુત્તો વ સગ્ગસુહં .. ઇસપ્રકાર (ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યને ૧૧વીં ગાથામેં) સ્વયં હી નિરૂપણ કિયા હૈ, ઇસલિયે શુભોપયોગકા ધર્મકે સાથ ૪એકાર્થસમવાય હૈ . ઇસલિયે શુભોપયોગી ભી, ઉનકે ધર્મકા સદ્ભાવ હોનેસે, શ્રમણ હૈં . કિન્તુ વે શુદ્ધોપયોગિયોંકે સાથ સમાન કોટિકે નહીં હૈ, ક્યોંકિ શુદ્ધોપયોગી સમસ્ત કષાયોંકો નિરસ્ત કિયા હોનેસે નિરાસ્રવ હી હૈં ઔર યે શુભોપયોગી તો કષાયકણ અવિનષ્ટ હોનેસે સાસ્રવ હી હૈં . ઔર ઐસા હોનેસે હી શુદ્ધોપયોગિયોંકે સાથ ઇનકો

૧સુવિશુદ્ધદર્શનજ્ઞાનસ્વભાવ આત્મતત્ત્વમેં પરિણતિરૂપ શુદ્ધોપયોગભૂમિકા ઉસમેં આરોહણ કરનેકો

૧. આત્મતત્વકા સ્વભાવ સુવિશુદ્ધ દર્શન ઔર જ્ઞાન હૈ .

૨. ઉપકંઠ = તલહટી; પડોસ; નજદીકકા ભાગ; નિકટતા .

૩. અર્થ – ધર્મપરિણત સ્વરૂપવાલા આત્મા યદિ શુદ્ધોપયોગમેં યુક્ત હો તો મોક્ષસુખકો પાતા હૈ, ઔર યદિ શુભોપયોગમેં યુક્ત હો તો સ્વર્ગસુખકો (બંધકો) પાતા હૈ .

૪. એકાર્થસમવાય = એક પદાર્થમેં સાથ રહ સકનેરૂપ સંબંધ (આત્મપદાર્થમેં ધર્મ ઔર શુભોપયોગ એકસાથ હો સકતા હૈ ઇસલિયે શુભોપયોગકા ધર્મકે સાથ એકાર્થસમવાય હૈ .)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version

નાસ્રવા એવ . ઇમે પુનરનવકીર્ણકષાયકણત્વાત્સાસ્રવા એવ . અત એવ ચ શુદ્ધોપયોગિભિઃ સમમમી ન સમુચ્ચીયન્તે, કેવલમન્વાચીયન્ત એવ ..૨૪૫..

અરહંતાદિસુ ભત્તી વચ્છલદા પવયણાભિજુત્તેસુ .

શુભોપયોગિનો મિથ્યાત્વવિષયકષાયરૂપાશુભાસ્રવનિરોધેઽપિ પુણ્યાસ્રવસહિતા ઇતિ ભાવઃ ..૨૪૫.. અથ શુભોપયોગિશ્રમણાનાં લક્ષણમાખ્યાતિ — સા સુહજુત્તા ભવે ચરિયા સા ચર્યા શુભયુક્તા ભવેત્ . કસ્ય . તપોધનસ્ય . કથંભૂતસ્ય . સમસ્તરાગાદિવિકલ્પરહિતપરમસમાધૌ સ્થાતુમશક્યસ્ય . યદિ કિમ્ . વિજ્જદિ જદિ વિદ્યતે યદિ ચેત્ . ક્વ . સામણ્ણે શ્રામણ્યે ચારિત્રે . કિં વિદ્યતે . અરહંતાદિસુ ભત્તી અનન્ત- જ્ઞાનાદિગુણયુક્તેષ્વર્હત્સિદ્ધેષુ ગુણાનુરાગયુક્તા ભક્તિઃ . વચ્છલદા વત્સલસ્ય ભાવો વત્સલતા વાત્સલ્યં વિનયોઽનુકૂલવૃત્તિઃ . કેષુ વિષયે . પવયણાભિજુત્તેસુ પ્રવચનાભિયુક્તેષુ . પ્રવચનશબ્દેનાત્રાગમો ભણ્યતે, (શુભોપયોગિયોંકો) નહીં લિયા (નહીં વર્ણન કિયા) જાતા, માત્ર પીછેસે (ગૌણરૂપમેં હી) લિયા જાતા હૈ .

ભાવાર્થ : — પરમાગમમેં ઐસા કહા હૈ કિ શુદ્ધોપયોગી શ્રમણ હૈં ઔર શુભોપયોગી ભી ગૌણરૂપસે શ્રમણ હૈં . જૈસે નિશ્ચયસે શુદ્ધબુદ્ધ – એકસ્વભાવી સિદ્ધ જીવ હી જીવ કહલાતે હૈં ઔર વ્યવહારસે ચતુર્ગતિ પરિણત અશુદ્ધ જીવ ભી જીવ કહે જાતે હૈં, ઉસીપ્રકાર શ્રમણરૂપસે શુદ્ધોપયોગી જીવોંકી મુખ્યતા હૈ ઔર શુભોપયોગી જીવોંકી ગૌણતા હૈ; ક્યોંકિ શુદ્ધોપયોગી નિજશુદ્ધાત્મભાવનાકે બલસે સમસ્ત શુભાશુભ સંકલ્પ – વિકલ્પોંસે રહિત હોનેસે નિરાસ્રવ હી હૈં, ઔર શુભોપયોગિયોંકે મિથ્યાત્વવિષયકષાયરૂપ અશુભાસ્રવકા નિરોધ હોને પર ભી વે પુણ્યાસ્રવયુક્ત હૈં ..૨૪૫..

અબ, શુભોપયોગી શ્રમણકા લક્ષણ સૂત્ર દ્વારા (ગાથા દ્વારા) કહતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [શ્રામણ્યે ] શ્રામણ્યમેં [યદિ ] યદિ [અર્હદાદિષુ ભક્તિઃ ] અર્હન્તાદિકે પ્રતિ ભક્તિ તથા [પ્રવચનાભિયુક્તેષુ વત્સલતા ] પ્રવચનરત જીવોંકે પ્રતિ વાત્સલ્ય [વિદ્યતે ] પાયા જાતા હૈ તો [સા ] વહ [શુભયુક્તા ચર્યા ] શુભયુક્ત ચર્યા (શુભોપયોગી

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version

સકલસંગસંન્યાસાત્મનિ શ્રામણ્યે સત્યપિ કષાયલવાવેશવશાત્ સ્વયં શુદ્ધાત્મવૃત્તિ- માત્રેણાવસ્થાતુમશક્તસ્ય, પરેષુ શુદ્ધાત્મવૃત્તિમાત્રેણાવસ્થિતેષ્વર્હદાદિષુ, શુદ્ધાત્મવૃત્તિમાત્રાવસ્થિતિ- પ્રતિપાદકેષુ પ્રવચનાભિયુક્તેષુ ચ ભક્ત્યા વત્સલતયા ચ પ્રચલિતસ્ય, તાવન્માત્રરાગ- પ્રવર્તિતપરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિસંવલિતશુદ્ધાત્મવૃત્તેઃ, શુભોપયોગિ ચારિત્રં સ્યાત્ . અતઃ શુભોપયોગિ- શ્રમણાનાં શુદ્ધાત્માનુરાગયોગિચારિત્રત્વંલક્ષણમ્ ..૨૪૬..

સંઘો વા, તેન પ્રવચનેનાભિયુક્તાઃ પ્રવચનાભિયુક્તા આચાર્યોપાધ્યાયસાધવસ્તેષ્વિતિ . એતદુક્તં ભવતિ — સ્વયં શુદ્ધોપયોગલક્ષણે પરમસામાયિકે સ્થાતુમસમર્થસ્યાન્યેષુ શુદ્ધોપયોગફલભૂતકેવલજ્ઞાનેન પરિણતેષુ, તથૈવ શુદ્ધોપયોગારાધકેષુ ચ યાસૌ ભક્તિસ્તચ્છુભોપયોગિશ્રમણાનાં લક્ષણમિતિ ..૨૪૬.. અથ શુભોપયોગિનાં શુભપ્રવૃત્તિં દર્શયતિ — ણ ણિંદિદા નૈવ નિષિદ્ધા . ક્વ . રાગચરિયમ્હિ શુભરાગચર્યાયાં ચારિત્ર) [ભવેત્ ] હૈ ..૨૪૬..

ટીકા : — સકલ સંગકે સંન્યાસસ્વરૂપ શ્રામણ્યકે હોને પર ભી જો કષાયાંશ (અલ્પકષાય) કે આવેશકે વશ કેવલ શુદ્ધાત્મપરિણતિરૂપસે રહનેમેં સ્વયં અશક્ત હૈ ઐસા શ્રમણ, પર ઐસે જો (૧) કેવલ શુદ્ધાત્મપરિણતરૂપસે રહનેવાલે અર્હન્તાદિક તથા (૨) કેવલ શુદ્ધાત્મપરિણતરૂપસે રહનેકા પ્રતિપાદન કરનેવાલે પ્રવચનરત જીવોંકે પ્રતિ (૧) ભક્તિ તથા (૨) વાત્સલ્યસે ચંચલ હૈ ઉસ (શ્રમણ) કે, માત્ર ઉતને રાગસે પ્રવર્તમાન પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિકે સાથ શુદ્ધાત્મપરિણતિમિલિત હોનેકે કારણ, શુભોપયોગી ચારિત્ર હૈ .

ઇસસે (ઐસા કહા ગયા હૈ કિ) શુદ્ધાત્માકા અનુરાગયુક્ત ચારિત્ર શુભોપયોગી શ્રમણોંકા લક્ષણ હૈ .

ભાવાર્થ : — માત્ર શુદ્ધાત્મપરિણતિરૂપ રહનેમેં અસમર્થ હોનેકે કારણ જો શ્રમણ, પર ઐસે અર્હન્તાદિકે પ્રતિ ભક્તિસે તથા પર ઐસે આગમપરાયણ જીવોંકે પ્રતિ વાત્સલ્યસે ચંચલ (અસ્થિર) હૈં ઉસ શ્રમણકે શુભોપયોગી ચારિત્ર હૈ, ક્યોંકિ શુદ્ધાત્મપરિણતિ પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિ (પરદ્રવ્યમેં પ્રવૃત્તિ) કે સાથ મિલી હુઈ હૈ, અર્થાત્ વહ શુભભાવકે સાથ મિશ્રિત હૈ ..૨૪૬..

અબ, શુભોપયોગી શ્રમણોંકી પ્રવૃત્તિ બતલાતે હૈં : —

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version

શુભોપયોગિનાં હિ શુદ્ધાત્માનુરાગયોગિચારિત્રતયા, સમધિગતશુદ્ધાત્મવૃત્તિષુ શ્રમણેષુ વન્દનનમસ્કરણાભ્યુત્થાનાનુગમનપ્રતિપત્તિપ્રવૃત્તિઃ શુદ્ધાત્મવૃત્તિત્રાણનિમિત્તા શ્રમાપનયનપ્રવૃત્તિશ્ચ ન દુષ્યેત્ ..૨૪૭..

સરાગચારિત્રાવસ્થાયામ્ . કા ન નિન્દિતા . વંદણણમંસણેહિં અબ્ભુટ્ઠાણાણુગમણપડિવત્તી વન્દનનમસ્કારાભ્યાં સહાભ્યુત્થાનાનુગમનપ્રતિપત્તિપ્રવૃત્તિઃ . સમણેસુ સમાવણઓ શ્રમણેષુ શ્રમાપનયઃ રત્નત્રયભાવનાભિઘાતક- શ્રમસ્ય ખેદસ્ય વિનાશ ઇતિ . અનેન કિમુક્તં ભવતિ – શુદ્ધોપયોગસાધકે શુભોપયોગે સ્થિતાનાં તપોધનાનાં ઇત્થંભૂતાઃ શુભોપયોગપ્રવૃત્તયો રત્નત્રયારાધકશેષપુરુષેષુ વિષયે યુક્તા એવ, વિહિતા એવેતિ ..૨૪૭.. અથ શુભોપયોગિનામેવેત્થંભૂતાઃ પ્રવૃત્તયો ભવન્તિ, ન ચ શુદ્ધોપયોગિનામિતિ પ્રરૂપયતિ — દંસણણાણુવદેસો

અન્વયાર્થ : — [શ્રમણેષુ ] શ્રમણોંકે પ્રતિ [વન્દનનમસ્કરણાભ્યાં ] વન્દન – નમસ્કાર સહિત [અભ્યુત્થાનાનુગમનપ્રતિપત્તિઃ ] ૧અભ્યુત્થાન ઔર ૨અનુગમનરૂપ ૩વિનીત પ્રવૃત્તિ કરના તથા [શ્રમાપનયઃ ] ઉનકા શ્રમ દૂર કરના વહ [રાગચર્યાયામ્ ] રાગચર્યામેં [ન નિન્દિતા ] નિન્દિત નહીં હૈ ..૨૪૭..

ટીકા : — શુભોપયોગિયોંકે શુદ્ધાત્માકે અનુરાગયુક્ત ચારિત્ર હોતા હૈ, ઇસલિયે જિનને શુદ્ધાત્મપરિણતિ પ્રાપ્ત કી હૈ ઐસે શ્રમણોંકે પ્રતિ જો વન્દન – નમસ્કાર – અભ્યુત્થાન – અનુગમનરૂપ વિનીત વર્તનકી પ્રવૃત્તિ તથા શુદ્ધાત્મપરિણતિકી રક્ષાકી નિમિત્તભૂત ઐસી જો શ્રમ દૂર કરનેકી (વૈયાવૃત્યરૂપ) પ્રવૃત્તિ હૈ, વહ શુભોપયોગિયોંકે લિયે દૂષિત (દોષરૂપ, નિન્દિત) નહીં હૈ . (અર્થાત્ શુભોપયોગી મુનિયોંકે ઐસી પ્રવૃત્તિકા નિષેધ નહીં હૈં ) ..૨૪૭..

અબ, ઐસા પ્રતિપાદન કરતે હૈં કિ શુભોપયોગિયોંકે હી ઐસી પ્રવૃત્તિયાઁ હોતી હૈં : —

૧. અભ્યુત્થાન = માનાર્થ ખડા હો જાના વહ .

૨. અનુગમન = પીછે ચલના વહ .૩. વિનીત = વિનયયુક્ત, સન્માનયુક્ત, વિવેકી, સભ્ય .

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version

અનુજિઘૃક્ષાપૂર્વકદર્શનજ્ઞાનોપદેશપ્રવૃત્તિઃ શિષ્યસંગ્રહણપ્રવૃત્તિસ્તત્પોષણપ્રવૃત્તિર્જિનેન્દ્ર- પૂજોપદેશપ્રવૃત્તિશ્ચ શુભોપયોગિનામેવ ભવન્તિ, ન શુદ્ધોપયોગિનામ્ ..૨૪૮..

ઉવકુણદિ જો વિ ણિચ્ચં ચાદુવ્વણ્ણસ્સ સમણસંઘસ્સ .

કાયવિરાધણરહિદં સો વિ સરાગપ્પધાણો સે ..૨૪૯.. દર્શનં મૂઢત્રયાદિરહિતં સમ્યક્ત્વં, જ્ઞાનં પરમાગમોપદેશઃ, તયોરુપદેશો દર્શનજ્ઞાનોપદેશઃ . સિસ્સગ્ગહણં ચ પોસણં તેસિં રત્નત્રયારાધનાશિક્ષાશીલાનાં શિષ્યાણાં ગ્રહણં સ્વીકારસ્તેષામેવ પોષણમશનશયનાદિચિન્તા . ચરિયા હિ સરાગાણં ઇત્થંભૂતા ચર્યા ચારિત્રં ભવતિ, હિ સ્ફુ ટમ્ . કેષામ્ . સરાગાણાં ધર્માનુરાગ- ચારિત્રસહિતાનામ્ . ન કેવલમિત્થંભૂતા ચર્યા, જિણિંદપૂજોવદેસો ય યથાસંભવં જિનેન્દ્રપૂજાદિ- ધર્મોપદેશશ્ચેતિ . નનુ શુભોપયોગિનામપિ ક્વાપિ કાલે શુદ્ધોપયોગભાવના દૃશ્યતે, શુદ્ધોપયોગિનામપિ ક્વાપિ કાલે શુભોપયોગભાવના દૃશ્યતે, શ્રાવકાણામપિ સામાયિકાદિકાલે શુદ્ધભાવના દૃશ્યતે, તેષાં કથં વિશેષો ભેદો જ્ઞાયત ઇતિ . પરિહારમાહ — યુક્તમુક્તં ભવતા, પરં કિંતુ યે પ્રચુરેણ શુભોપયોગેન વર્તન્તે તે યદ્યપિ ક્વાપિ કાલે શુદ્ધોપયોગભાવનાં કુર્વન્તિ તથાપિ શુભોપયોગિન એવ ભણ્યન્તે . યેઽપિ શુદ્ધોપયોગિનસ્તે યદ્યપિ ક્વાપિ કાલે શુભોપયોગેન વર્તન્તે તથાપિ શુદ્ધોપયોગિન એવ . કસ્માત્ . બહુપદસ્ય પ્રધાનત્વાદામ્રવનનિમ્બવનવદિતિ ..૨૪૮.. અથ કાશ્ચિદપિ યાઃ પ્રવૃત્તયસ્તાઃ શુભોપયોગિ- નામેવેતિ નિયમતિ — ઉવકુણદિ જો વિ ણિચ્ચં ચાદુવ્વણ્ણસ્સ સમણસંઘસ્સ ઉપકરોતિ યોઽપિ નિત્યં . કસ્ય .

અન્વયાર્થ : — [દર્શનજ્ઞાનોપદેશઃ ] દર્શનજ્ઞાનકા (સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકા) ઉપદેશ, [શિષ્યગ્રહણં ] શિષ્યોંકા ગ્રહણ, [ચ ] તથા [તેષામ્ પોષણં ] ઉનકા પોષણ, [ચ ] ઔર [જિનેન્દ્રપૂજોપદેશઃ ] જિનેન્દ્રકી પૂજાકા ઉપદેશ [હિ ] વાસ્તવમેં [સરાગાણાં ચર્યા ] સરાગિયોંકી ચર્યા હૈ ..૨૪૮..

ટીકા : — અનુગ્રહ કરનેકી ઇચ્છાપૂર્વક દર્શનજ્ઞાનકે ઉપદેશકી પ્રવૃત્તિ, શિષ્યગ્રહણકી પ્રવૃત્તિ, ઉનકે પોષણકી પ્રવૃત્તિ ઔર જિનેન્દ્રપૂજનકે ઉપદેશકી પ્રવૃત્તિ શુભોપયોગિયોંકે હી હોતી હૈ, શુદ્ધોપયોગિયોંકે નહીં ..૨૪૮..

અબ, ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ સભી પ્રવૃત્તિયાઁ શુભોપયોગિયોંકે હી હોતી હૈં : —

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version

પ્રતિજ્ઞાતસંયમત્વાત્ ષટ્કાયવિરાધનરહિતા યા કાચનાપિ શુદ્ધાત્મવૃત્તિત્રાણનિમિત્તા ચાતુર્વર્ણસ્ય શ્રમણસંઘસ્યોપકારકરણપ્રવૃત્તિઃ સા સર્વાપિ રાગપ્રધાનત્વાત્ શુભોપયોગિનામેવ ભવતિ, ન કદાચિદપિ શુદ્ધોપયોગિનામ્ ..૨૪૯.. ચાતુર્વર્ણસ્ય શ્રમણસંઘસ્ય . અત્ર શ્રમણશદ્બેન શ્રમણશબ્દવાચ્યા ઋષિમુનિયત્યનગારા ગ્રાહ્યાઃ . ‘‘દેશ- પ્રત્યક્ષવિત્કેવલભૃદિહમુનિઃ સ્યાદૃષિઃ પ્રસૃતર્દ્ધિરારૂઢઃ શ્રેણિયુગ્મેઽજનિ યતિરનગારોઽપરઃ સાધુવર્ગઃ . રાજા બ્રહ્મા ચ દેવઃ પરમ ઇતિ ઋષિર્વિક્રિયાક્ષીણશક્તિપ્રાપ્તો બુદ્ધયૌષધીશો વિયદયનપટુર્વિશ્વવેદી ક્રમેણ ..’’ ઋષય ઋદ્ધિં પ્રાપ્તાસ્તે ચતુર્વિધા, રાજબ્રહ્મદેવપરમઋષિભેદાત્ . તત્ર રાજર્ષયો વિક્રિયા- ક્ષીણાર્દ્ધિપ્રાપ્તા ભવન્તિ . બ્રહ્મર્ષયો બુદ્ધયૌષધર્દ્ધિયુક્તા ભવન્તિ . દેવર્ષયો ગગનગમનર્દ્ધિસંપન્ના ભવન્તિ . પરમર્ષયઃ કેવલિનઃ કેવલજ્ઞાનિનો ભવન્તિ . મુનયઃ અવધિમનઃપર્યયકેવલિનશ્ચ . યતય ઉપશમક- ક્ષપકશ્રેણ્યારૂઢાઃ . અનગારાઃ સામાન્યસાધવઃ . કસ્માત્ . સર્વેષાં સુખદુઃખાદિવિષયે સમતાપરિણામો- ઽસ્તીતિ . અથવા શ્રમણધર્માનુકૂલશ્રાવકાદિચાતુર્વર્ણસંઘઃ . કથં યથા ભવતિ . કાયવિરાધણરહિદ સ્વસ્થભાવનાસ્વરૂપં સ્વકીયશુદ્ધચૈતન્યલક્ષણં નિશ્ચયપ્રાણં રક્ષન્ પરકીયષટકાયવિરાધનારહિતં યથા ભવતિ . સો વિ સરાગપ્પધાણો સે સોઽપીત્થંભૂતસ્તપોધનો ધર્માનુરાગચારિત્રસહિતેષુ મધ્યે પ્રધાનઃ શ્રેષ્ઠઃ સ્યાદિત્યર્થઃ ..૨૪૯.. અથ વૈયાવૃત્ત્યકાલેઽપિ સ્વકીયસંયમવિરાધના ન કર્તવ્યેત્યુપદિશતિ — જદિ

અન્વયાર્થ : — [યઃ અપિ ] જો કોઈ (શ્રમણ) [નિત્યં ] સદા [કાયવિરાધનરહિતં ] (છહ) કાયકી વિરાધનાસે રહિત [ચાતુર્વર્ણસ્ય ] ચારપ્રકારકે [શ્રમણસંઘસ્ય ] શ્રમણ સંઘકા [ઉપકરોતિ ] ઉપકાર કરતા હૈ, [સઃ અપિ ] વહ ભી [સરાગપ્રધાનઃ સ્યાત્ ] રાગકી પ્રધાનતાવાલા હૈ ..૨૪૯..

ટીકા : — સંયમકી પ્રતિજ્ઞા કી હોનેસે ૧છહ કાયકે વિરાધનસે રહિત જો કોઈ ભી, શુદ્ધાત્મપરિણતિકે રક્ષણમેં નિમિત્તભૂત ઐસી, ૨ચાર પ્રકારકે શ્રમણસંઘકા ઉપકાર કરનેકી પ્રવૃત્તિ હૈ વહ સભી રાગપ્રધાનતાકે કારણ શુભોપયોગિયોંકે હી હોતી હૈ, શુદ્ધોપયોગિયોંકે કદાપિ નહીં ..૨૪૯..

૧. શ્રમણસંઘકો શુદ્ધાત્મપરિણતિકે રક્ષણમેં નિમિત્તભૂત ઐસી જો ઉપકારપ્રવૃત્તિ શુભોપયોગી શ્રમણ કરતે હૈં વહ છહ કાયકી વિરાધનાસે રહિત હોતી હૈ, ક્યોંકિ ઉન (શુભોપયોગી શ્રમણોં) ને સંયમકી પ્રતિજ્ઞા લી હૈ .

૨. શ્રમણકે ૪ પ્રકાર યહ હૈં : — (૧) ઋષિ, (૨) મુનિ, (૩) યતિ ઔર (૪) અનગાર . ઋદ્ધિપ્રાપ્ત શ્રમણ ઋષિ હૈં, અવધિ, મનઃપર્યય અથવા કેવલજ્ઞાનવાલે શ્રમણ મુનિ હૈં, ઉપશમક યા ક્ષપકશ્રેણીમેં આરૂઢ
શ્રમણ યતિ હૈં ઔર સામાન્ય સાધુ વહ અનગાર હૈં . ઇસપ્રકાર ચતુર્વિધ શ્રમણ સંઘ હૈ .

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version

અથ પ્રવૃત્તેઃ સંયમવિરોધિત્વં પ્રતિષેધયતિ —

યો હિ પરેષાં શુદ્ધાત્મવૃત્તિત્રાણાભિપ્રાયેણ વૈયાવૃત્ત્યપ્રવૃત્ત્યા સ્વસ્ય સંયમં વિરાધયતિ, સ ગૃહસ્થધર્માનુપ્રવેશાત્ શ્રામણ્યાત્ પ્રચ્યવતે . અતો યા કાચન પ્રવૃત્તિઃ સા સર્વથા સંયમાવિરોધેનૈવ વિધાતવ્યા; પ્રવૃત્તાવપિ સંયમસ્યૈવ સાધ્યત્વાત્ ..૨૫૦.. કુણદિ કાયખેદં વેજ્જાવચ્ચત્થમુજ્જદો યદિ ચેત્ કરોતિ કાયખેદં ષટકાયવિરાધનામ્ . કથંભૂતઃ સન્ . વૈયાવૃત્ત્યાર્થમુદ્યતઃ . સમણો ણ હવદિ તદા શ્રમણસ્તપોધનો ન ભવતિ . તર્હિ કિં ભવતિ . હવદિ અગારી અગારી ગૃહસ્થો ભવતિ . કસ્માત્ . ધમ્મો સો સાવયાણં સે ષટકાયવિરાધનાં કૃત્વા યોઽસૌ ધર્મઃ સ શ્રાવકાણાં સ્યાત્, ન ચ તપોધનાનામિતિ . ઇદમત્ર તાત્પર્યમ્ – યોઽસૌ સ્વશરીરપોષણાર્થં શિષ્યાદિમોહેન વા સાવદ્યં નેચ્છતિ તસ્યેદં વ્યાખ્યાનં શોભતે, યદિ પુનરન્યત્ર સાવદ્યમિચ્છતિ વૈયાવૃત્ત્યાદિસ્વકીયાવ- સ્થાયોગ્યે ધર્મકાર્યે નેચ્છતિ તદા તસ્ય સમ્યક્ત્વમેવ નાસ્તીતિ ..૨૫૦.. અથ યદ્યપ્યલ્પલેપો ભવતિ

અબ, પ્રવૃત્તિ સંયમકી વિરોધી હોનેકા નિષેધ કરતે હૈં (અર્થાત્ શુભોપયોગી શ્રમણકે સંયમકે સાથ વિરોધવાલી પ્રવૃત્તિ નહીં હોની ચાહિયે – ઐસા કહતે હૈં ) : —

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ (શ્રમણ) [વૈયાવૃત્યર્થમ્ ઉદ્યતઃ ] વૈયાવૃત્તિકે લિયે ઉદ્યમી વર્તતા હુઆ [કાયખેદં ] છહ કાયકો પીડિત [કરોતિ ] કરતા હૈ તો વહ [શ્રમણઃ ન ભવતિ ] શ્રમણ નહીં હૈ, [અગારી ભવતિ ] ગૃહસ્થ હૈ; (ક્યોંકિ) [સઃ ] વહ (છહ કાયકી વિરાધના સહિત વૈયાવૃત્તિ) [શ્રાવકાણાં ધર્મઃ સ્યાત્ ] શ્રાવકોંકા ધર્મ હૈ ..૨૫૦..

ટીકા : — જો (શ્રમણ) દૂસરેકે શુદ્ધાત્મપરિણતિકી રક્ષા હો ઐસે અભિપ્રાયસે વૈયાવૃત્યકી પ્રવૃત્તિ કરતા હુઆ અપને સંયમકી વિરાધના કરતા હૈ, વહ ગૃહસ્થધર્મમેં પ્રવેશ કર રહા હોનેસે શ્રામણ્યસે ચ્યુત હોતા હૈ . ઇસસે (ઐસા કહા હૈ કિ) જો ભી પ્રવૃત્તિ હો વહ સર્વથા સંયમકે સાથ વિરોધ ન આયે ઇસપ્રકાર હી કરની ચાહિયે, ક્યોંકિ પ્રવૃત્તિમેં ભી સંયમ હી સાધ્ય હૈ .

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version

અથ પ્રવૃત્તેર્વિષયવિભાગે દર્શયતિ —

યા કિલાનુકમ્પાપૂર્વિકા પરોપકારલક્ષણા પ્રવૃત્તિઃ સા ખલ્વનેકાન્તમૈત્રીપવિત્રિતચિત્તેષુ પરોપકારે, તથાપિ શુભોપયોગિભિર્ધર્મોપકારઃ કર્તવ્ય ઇત્યુપદિશતિ — કુવ્વદુ કરોતુ . સ કઃ કર્તા . શુભોપયોગી પુરુષઃ . કં કરોતુ . અણુકં પયોવયારં અનુકમ્પાસહિતોપકારં દયાસહિતં ધર્મવાત્સલ્યમ્ . યદિ કિમ્ . લેવો જદિ વિ અપ્પો ‘‘સાવદ્યલેશો બહુપુણ્યરાશૌ’’ ઇતિ દૃષ્ટાન્તેન યદ્યપ્યલ્પલેપઃ સ્તોકસાવદ્યં ભવતિ . કેષાં કરોતુ . જોણ્હાણં નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગપરિણતજૈનાનામ્ . કથમ્ . ણિરવેક્ખં નિરપેક્ષં

ભાવાર્થ : — જો શ્રમણ છહ કાયકી વિરાધના સહિત વૈયાવૃત્યાદિ પ્રવૃત્તિ કરતા હૈ, વહ ગૃહસ્થધર્મમેં પ્રવેશ કરતા હૈ; ઇસલિયે શ્રમણકો વૈયાવૃત્યાદિકી પ્રવૃત્તિ ઇસપ્રકાર કરની ચાહિયે કિ જિસસે સંયમકી વિરાધના ન હો .

યહાઁ ઇતના વિશેષ સમઝના ચાહિયે કિ — જો સ્વશરીર પોષણકે લિયે યા શિષ્યાદિકે મોહસે સાવદ્યકો નહીં ચાહતા ઉસે તો વૈયાવૃત્યાદિમેં ભી સાવદ્યકી ઇચ્છા નહીં કરની ચાહિયે, વહ શોભાસ્પદ હૈ . કિન્તુ જો અન્યત્ર તો સાવદ્યકી ઇચ્છા કરે કિન્તુ અપની અવસ્થાકે યોગ્ય વૈયાવૃત્યાદિ ધર્મકાર્યમેં સાવદ્યકો ન ચાહે ઉસકે તો સમ્યક્ત્વ હી નહીં હૈ ..૨૫૦..

અબ પ્રવૃત્તિકે વિષયકે દો વિભાગ બતલાતે હૈં (અર્થાત્ અબ યહ બતલાતે હૈં કિ શુભોપયોગિયોંકો કિસકે પ્રતિ ઉપકારકી પ્રવૃત્તિ કરના યોગ્ય હૈ ઔર કિસકે પ્રતિ નહીં) : —

અન્વયાર્થ : — [યદ્યપિ અલ્પઃ લેપઃ ] યદ્યપિ અલ્પ લેપ હોતા હૈ તથાપિ [સાકારનાકારચર્યાયુક્તાનામ્ ] સાકાર – અનાકાર ચર્યાયુક્ત [જૈનાનાં ] જૈનોંકા [અનુકમ્પયા ] અનુકમ્પાસે [નિરપેક્ષં ] નિરપેક્ષતયા [ઉપકારં કરોતુ ] (શુભોપયોગ સે) ઉપકાર કરો ..૨૫૧..

ટીકા : — જો અનુકમ્પાપૂર્વક પરોપકારસ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ ઉસકે કરનેસે યદ્યપિ અલ્પ લેપ તો હોતા હૈ, તથાપિ અનેકાન્તકે સાથ મૈત્રીસે જિનકા ચિત્ત પવિત્ર હુઆ હૈ ઐસે શુદ્ધ જૈનોંકે

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version

શુદ્ધેષુ જૈનેષુ શુદ્ધાત્મજ્ઞાનદર્શનપ્રવૃત્તવૃત્તિતયા સાકારાનાકારચર્યાયુક્તેષુ શુદ્ધાત્મોપલંભેતર- સકલનિરપેક્ષતયૈવાલ્પલેપાઽપ્યપ્રતિષિદ્ધા; ન પુનરલ્પલેપેતિ સર્વત્ર સર્વથૈવાપ્રતિષિદ્ધા, તત્ર તથાપ્રવૃત્ત્યા શુદ્ધાત્મવૃત્તિત્રાણસ્ય પરાત્મનોરનુપપત્તેરિતિ ..૨૫૧..

અથ પ્રવૃત્તેઃ કાલવિભાગં દર્શયતિ —

શુદ્ધાત્મભાવનાવિનાશકખ્યાતિપૂજાલાભવાઞ્છારહિતં યથા ભવતિ . કથંભૂતાનાં જૈનાનામ્ . સાગારણગાર- ચરિયજુત્તાણં સાગારાનાગારચર્યાયુક્તાનાં શ્રાવકતપોધનાચરણસહિતાનામિત્યર્થઃ ..૨૫૧.. કસ્મિન્પ્રસ્તાવે વૈયાવૃત્ત્યં કર્તવ્યમિત્યુપદિશતિ — પડિવજ્જદુ પ્રતિપદ્યતાં સ્વીકરોતુ . કયા . આદસત્તીએ સ્વશક્ત્યા . સ કઃ કર્તા . સાહૂ રત્નત્રયભાવનયા સ્વાત્માનં સાધયતીતિ સાધુઃ . કમ્ . સમણં જીવિતમરણાદિસમપરિણામ- પ્રતિ — જો કિ શુદ્ધાત્માકે જ્ઞાન – દર્શનમેં પ્રવર્તમાન ૧વૃત્તિકે કારણ સાકાર – ૨અનાકાર ચર્યાવાલે હૈં ઉનકે પ્રતિ, — શુદ્ધાત્માકી ઉપલબ્ધિકે અતિરિક્ત અન્ય સબકી અપેક્ષા કિયે બિના હી, ઉસ પ્રવૃત્તિકે કરનેકા નિષેધ નહીં હૈ; કિન્તુ અલ્પ લેપવાલી હોનેસે સબકે પ્રતિ સભી પ્રકારસે વહ પ્રવૃત્તિ અનિષિદ્ધ હો ઐસા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહાઁ (અર્થાત્ યદિ સબકે પ્રતિ સભી પ્રકારસે કી જાય તો) ઉસ પ્રકારકી પ્રવૃત્તિસે પરકે ઔર નિજકે શુદ્ધાત્મપરિણતિકી રક્ષા નહીં હો સકતી .

ભાવાર્થ : — યદ્યપિ અનુકમ્પાપૂર્વક પરોપકારસ્વરૂપ પ્રવૃત્તિસે અલ્પ લેપ તો હોતા હૈ, તથાપિ યદિ (૧) શુદ્ધાત્માકી જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ ચર્યાવાલે શુદ્ધ જૈનોંકે પ્રતિ, તથા (૨) શુદ્ધાત્માકી ઉપલબ્ધિકી અપેક્ષાસે હી, વહ પ્રવૃત્તિ કી જાતી હો તો શુભોપયોગીકે ઉસકા નિષેધ નહીં હૈ . પરન્તુ, યદ્યપિ અનુકમ્પાપૂર્વક પરોપકારસ્વરૂપ પ્રવૃત્તિસે અલ્પ હી લેપ હોતા હૈ તથાપિ (૧) શુદ્ધાત્માકી જ્ઞાનદર્શનરૂપ ચર્યાવાલે શુદ્ધ જૈનોંકે અતિરિક્ત દૂસરોંકે પ્રતિ, તથા (૨) શુદ્ધાત્માકી ઉપલબ્ધિકે અતિરિક્ત અન્ય કિસી ભી અપેક્ષાસે, વહ પ્રવૃત્તિ કરનેકા શુભોપયોગીકે નિષેધ હૈ, ક્યોંકિ ઇસપ્રકારસે પરકો યા નિજકો શુદ્ધાત્મપરિણતિકી રક્ષા નહીં હોતી ..૨૫૧..

અબ, પ્રવૃત્તિકે કાલકા વિભાગ બતલાતે હૈં (અર્થાત્ યહ બતલાતે હૈં કિ – શુભોપયોગી શ્રમણ કો કિસ સમય પ્રવૃત્તિ કરના યોગ્ય હૈ ઔર કિસ સમય નહીં) : —

૧. વૃત્તિ = પરિણતિ; વર્તન; વર્તના વહ . ૨. જ્ઞાન સાકાર હૈ ઔર દર્શન અનાકાર હૈ .

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version

યદા હિ સમધિગતશુદ્ધાત્મવૃત્તેઃ શ્રમણસ્ય તત્પ્રચ્યાવનહેતોઃ કસ્યાપ્યુપસર્ગસ્યોપનિપાતઃ સ્યાત્, સ શુભોપયોગિનઃ સ્વશક્ત્યા પ્રતિચિકીર્ષા પ્રવૃત્તિકાલઃ . ઇતરસ્તુ સ્વયં શુદ્ધાત્મવૃત્તેઃ સમધિગમનાય કેવલં નિવૃત્તિકાલ એવ ..૨૫૨..

અથ લોકસમ્ભાષણપ્રવૃત્તિં સનિમિત્તવિભાગં દર્શયતિ —

ત્વાચ્છ્રમણસ્તં શ્રમણમ્ . દિટ્ઠા દૃષ્ટવા . કથંભૂતમ્ . રૂઢં રૂઢં વ્યાપ્તં પીડિતં કદર્થિતમ્ . કેન . રોગેણ વા અનાકુલત્વલક્ષણપરમાત્મનો વિલક્ષણેનાકુલત્વોત્પાદકેન રોગેણ વ્યાધિવિશેષેણ વા, છુધાએ ક્ષુધયા, તણ્હાએ વા તૃષ્ણયા વા, સમેણ વા માર્ગોપવાસાદિશ્રમેણ વા . અત્રેદં તાત્પર્યમ્ — સ્વસ્થભાવનાવિઘાતક- રોગાદિપ્રસ્તાવે વૈયાવૃત્ત્યં કરોતિ, શેષકાલે સ્વકીયાનુષ્ઠાનં કરોતીતિ ..૨૫૨.. અથ શુભોપયોગિનાં તપોધનવૈયાવૃત્ત્યનિમિત્તં લૌકિકસંભાષણવિષયે નિષેધો નાસ્તીત્યુપદિશતિ — ણ ણિંદિદા શુભોપયોગિ-

અન્વયાર્થ : — [રોગેણ વા ] રોગસે, [ક્ષુધયા ] ક્ષુધાસે, [તૃષ્ણયા વા ] તૃષાસે [શ્રમેણ વા ] અથવા શ્રમસે [રૂઢમ્ ] આક્રાંત [શ્રમણં ] શ્રમણકો [દૃષ્ટ્વા ] દેખકર [સાધુઃ ] સાધુ [આત્મશક્ત્યા ] અપની શક્તિકે અનુસાર [પ્રતિપદ્યતામ્ ] વૈયાવૃત્યાદિ કરો ..૨૫૨..

ટીકા : — જબ શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત શ્રમણકો, ઉસસે ચ્યુત કરે ઐસા કારણ — કોઈ ભી ઉપસર્ગ — આ જાય, તબ વહ કાલ, શુભોપયોગીકો અપની શક્તિકે અનુસાર ૧પ્રતિકાર કરનેકી ઇચ્છારૂપ પ્રવૃત્તિકા કાલ હૈ; ઔર ઉસકે અતિરિક્તકા કાલ અપની શુદ્ધાત્મપરિણતિકી પ્રાપ્તિકે લિયે કેવલ નિવૃત્તિકા કાલ હૈ .

ભાવાર્થ : — જબ શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત શ્રમણકે સ્વસ્થ ભાવકા નાશ કરનેવાલા રોગાદિક આ જાય તબ ઉસ સમય શુભોપયોગી સાધુકો ઉનકી સેવાકી ઇચ્છારૂપ પ્રવૃત્તિ હોતી હૈ, ઔર શેષ કાલમેં શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત કરનેકે લિયે નિજ અનુષ્ઠાન હોતા હૈ ..૨૫૨..

અબ લોગોંકે સાથ બાતચીતકરનેકી પ્રવૃત્તિ ઉસકે નિમિત્તકે વિભાગ સહિત બતલાતે હૈં (અર્થાત્ શુભોપયોગી શ્રમણકો લોગોંકે સાથ બાતચીતકી પ્રવૃત્તિ કિસ નિમિત્તસે કરના યોગ્ય હૈ ઔર કિસ નિમિત્તસે નહીં, સો કહતે હૈં ) : — સેવાનિમિત્તે રોગી – બાળક – વૃદ્ધ – ગુરુ શ્રમણો તણી,

૧. પ્રતિકાર = ઉપાય; સહાય .

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version

સમધિગતશુદ્ધાત્મવૃત્તીનાં ગ્લાનગુરુબાલવૃદ્ધશ્રમણાનાં વૈયાવૃત્ત્યનિમિત્તમેવ શુદ્ધાત્મવૃત્તિ- શૂન્યજનસમ્ભાષણમપ્રસિદ્ધં, ન પુનરન્યનિમિત્તમપિ ..૨૫૩..

અથૈવમુક્તસ્ય શુભોપયોગસ્ય ગૌણમુખ્યવિભાગં દર્શયતિ —

તપોધનાનાં ન નિન્દિતા, ન નિષિદ્ધા . કા કર્મતાપન્ના . લોગિગજણસંભાસા લૌકિકજનૈઃ સહ સંભાષા વચનપ્રવૃત્તિઃ . સુહોવજુદા વા અથવા સાપિ શુભોપયોગયુક્તા ભણ્યતે . કિમર્થં ન નિષિદ્ધા . વેજ્જાવચ્ચણિમિત્તં વૈયાવૃત્ત્યનિમિત્તમ્ . કેષાં વૈયાવૃત્ત્યમ્ . ગિલાણગુરુબાલવુડ્ઢસમણાણં ગ્લાનગુરુબાલવૃદ્ધશ્રમણાનામ્ . અત્ર ગુરુશબ્દેન સ્થૂલકાયો ભણ્યતે, અથવા પૂજ્યો વા ગુરુરિતિ . તથાહિ — યદા કોઽપિ શુભોપયોગયુક્ત આચાર્યઃ સરાગચારિત્રલક્ષણશુભોપયોગિનાં વીતરાગચારિત્રલક્ષણશુદ્ધોપયોગિનાં વા વૈયાવૃત્ત્યં કરોતિ, તદાકાલે તદ્વૈયાવૃત્ત્યનિમિત્તં લૌકિકજનૈઃ સહ સંભાષણં કરોતિ, ન શેષકાલ ઇતિ ભાવાર્થઃ ..૨૫૩.. એવં ગાથાપઞ્ચકેન લૌકિકવ્યાખ્યાનસંબન્ધિપ્રથમસ્થલં ગતમ્ . અથાયં વૈયાવૃત્ત્યાદિલક્ષણ- શુભોપયોગસ્તપોધનૈર્ગૌણવૃત્ત્યા શ્રાવકૈસ્તુ મુખ્યવૃત્ત્યા કર્તવ્ય ઇત્યાખ્યાતિ — ભણિદા ભણિતા કથિતા . કા કર્મતાપન્ના . ચરિયા ચર્યા ચારિત્રમનુષ્ઠાનમ્ . કિંવિશિષ્ટા . એસા એષા પ્રત્યક્ષીભૂતા . પુનશ્ચ કિંરૂપા . પસત્થભૂદા પ્રશસ્તભૂતા ધર્માનુરાગરૂપા . કેષાં સંબન્ધિની . સમણાણં વા શ્રમણાનાં વા પુણો ઘરત્થાણં

અન્વયાર્થ : — [વા ] ઔર [ગ્લાનગુરુબાલવૃદ્ધશ્રમણાનામ્ ] રોગી, ગુરુ (-પૂજ્ય, બડે), બાલ તથા વૃદ્ધ શ્રમણોંકી [વૈયાવૃત્યનિમિત્તં ] સેવાકે નિમિત્તસે, [શુભોપયુતા ] શુભોપયોગયુક્ત [લૌકિકજનસંભાષા ] લૌકિક જનોંકે સાથકી બાતચીત [ન નિન્દિતા ] નિન્દિત નહીં હૈ ..૨૫૩..

ટીકા : — શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત રોગી, ગુરુ, બાલ ઔર વૃદ્ધ શ્રમણોંકી સેવાકે નિમિત્તસે હી (શુભોપયોગી શ્રમણકો) શુદ્ધાત્મપરિણતિશૂન્ય લોગોંકે સાથ બાતચીત પ્રસિદ્ધ હૈ ( – શાસ્ત્રોંમેં નિષિદ્ધ નહીં હૈ ), કિન્તુ અન્ય નિમિત્તસે ભી પ્રસિદ્ધ હો ઐસા નહીં હૈ ..૨૫૩..

અબ, ઇસ પ્રકારસે કહે ગયે શુભોપયોગકા ગૌણ – મુખ્ય વિભાગ બતલાતે હૈં; (અર્થાત્ યહ બતલાતે હૈં કિ કિસકે શુભોપયોગ ગૌણ હોતા હૈ ઔર કિસકે મુખ્ય હોતા હૈ .) : —

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version

એવમેષ શુદ્ધાત્માનુરાગયોગિપ્રશસ્તચર્યારૂપ ઉપવર્ણિતઃ શુભોપયોગઃ તદયં, શુદ્ધાત્મ- પ્રકાશિકાં સમસ્તવિરતિમુપેયુષાં કષાયકણસદ્ભાવાત્પ્રવર્તમાનઃ, શુદ્ધાત્મવૃત્તિવિરુદ્ધરાગસંગત- ત્વાદ્ગૌણઃ શ્રમણાનાં; ગૃહિણાં તુ, સમસ્તવિરતેરભાવેન શુદ્ધાત્મપ્રકાશનસ્યાભાવાત્કષાયસદ્ભાવા- ત્પ્રવર્તમાનોઽપિ, સ્ફ ટિકસમ્પર્કેણાર્કતેજસ ઇવૈધસાં, રાગસંયોગેન શુદ્ધાત્મનોઽનુભવાત્ ક્રમતઃ પરમનિર્વાણસૌખ્યકારણત્વાચ્ચ, મુખ્યઃ ..૨૫૪.. ગૃહસ્થાનાં વા પુનરિયમેવ ચર્યા પરેત્તિ પરા સર્વોત્કૃષ્ટેતિ . તાએવ પરં લહદિ સોક્ખં તયૈવ શુભોપયોગચર્યયા પરંપરયા મોક્ષસુખં લભતે ગૃહસ્થ ઇતિ . તથાહિ — તપોધનાઃ શેષતપોધનાનાં વૈયાવૃત્ત્યં કુર્વાણાઃ સન્તઃ કાયેન કિમપિ નિરવદ્યવૈયાવૃત્ત્યં કુર્વન્તિ; વચનેન ધર્મોપદેશં ચ . શેષમૌષધાન્નપાનાદિકં ગૃહસ્થાનામધીનં, તેન કારણેન વૈયાવૃત્ત્યરૂપો ધર્મો ગૃહસ્થાનાં મુખ્યઃ, તપોધનાનાં ગૌણઃ . દ્વિતીયં ચ કારણં — નિર્વિકારચિચ્ચમત્કારભાવનાપ્રતિપક્ષભૂતેન વિષયકષાયનિમિત્તોત્પન્નેનાર્તરૌદ્રદુર્ધ્યાનદ્વયેન પરિણતાનાં ગૃહસ્થાનામાત્માશ્રિતનિશ્ચયધર્મસ્યાવકાશો નાસ્તિ, વૈયાવૃત્ત્યાદિધર્મેણ દુર્ધ્યાનવઞ્ચના ભવતિ, તપોધનસંસર્ગેણ નિશ્ચયવ્યવહારમોક્ષમાર્ગોપદેશલાભો ભવતિ . તતશ્ચ પરંપરયા નિર્વાણં લભન્તે ઇત્યભિપ્રાયઃ ..૨૫૪.. એવં શુભોપયોગિતપોધનાનાં શુભાનુષ્ઠાનકથનમુખ્યતયા ગાથાષ્ટકેન દ્વિતીયસ્થલં

અન્વયાર્થ : — [એષા ] યહ [પ્રશસ્તભૂતા ] પ્રશસ્તભૂત [ચર્યા ] ચર્યા [શ્રમણાનાં ] શ્રમણોંકે (ગૌણ) હોતી હૈ [વા ગૃહસ્થાનાં પુનઃ ] ઔર ગૃહસ્થોંકે તો [પરા ] મુખ્ય હોતી હૈ, [ઇતિ ભણિતા ] ઐસા (શાસ્ત્રોંમેં) કહા હૈ; [તયા એવ ] ઉસીસે [પરં સૌખ્યં લભતે ] (પરમ્પરાસે) ગૃહસ્થ પરમ સૌખ્યકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ..૨૫૪..

ટીકા : — ઇસપ્રકાર શુદ્ધાત્માનુરાગયુક્ત પ્રશસ્તચર્યારૂપ જો યહ શુભોપયોગ વર્ણિત કિયા ગયા હૈ વહ યહ શુભોપયોગ, શુદ્ધાત્માકી પ્રકાશક સર્વવિરતિકો પ્રાપ્ત શ્રમણોંકે કષાયકણકે સદ્ભાવકે કારણ પ્રવર્તિત હોતા હુઆ, ગૌણ હોતા હૈ, ક્યોંકિ વહ શુભોપયોગ શુદ્ધાત્મપરિણતિસે વિરુદ્ધ ઐસે રાગકે સાથ સંબંધવાન હૈ; ઔર વહ શુભોપયોગ ગૃહસ્થોંકે તો, સર્વવિરતિકે અભાવસે ક્યોંકિ — જૈસે ઈંધનકો સ્ફ ટિકકે સંપર્કસે સૂર્યકે તેજકા અનુભવ હોતા હૈ (ઔર ઇસલિયે વહ ક્રમશઃ જલ ઉઠતા હૈ ) ઉસીપ્રકાર — ગૃહસ્થકો રાગકે સંયોગસે શુદ્ધાત્માકા અનુભવ હોતા હૈ, ઔર (ઇસલિયે વહ શુભોપયોગ) ક્રમશઃ પરમ નિર્વાણસૌખ્યકા કારણ હોતા હૈ .

ભાવાર્થ : — દર્શનાપેક્ષાસે તો શ્રમણકો તથા સમ્યગ્દષ્ટિ ગૃહસ્થકો શુદ્ધાત્માકા હી આશ્રય હૈ, પરન્તુ ચારિત્રાપેક્ષાસે શ્રમણકે મુનિયોગ્ય શુદ્ધાત્મપરિણતિ મુખ્ય હોનેસે શુભોપયોગ ગૌણ

૧શુદ્ધાત્મપ્રકાશનકા અભાવ હોનેસે કષાયકે સદ્ભાવકે કારણ પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ ભી, મુખ્ય હૈ,

૧. ચારિત્રદશામેં પ્રવર્તમાન ઉગ્ર શુદ્ધાત્મપ્રકાશનકો હી યહાઁ શુદ્ધાત્મપ્રકાશન ગિના હૈ; સમ્યગ્દૃષ્ટિ ગૃહસ્થકે ઉસકા અભાવ હૈ . શેષ, દર્શનાપેક્ષાસે તો સમ્યગ્દૃષ્ટિ ગૃહસ્થકે ભી શુદ્ધાત્માકા પ્રકાશન હૈ હી .

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version

અથ શુભોપયોગસ્ય કારણવૈપરીત્યાત્ ફલવૈપરીત્યં સાધયતિ —

યથૈકેષામપિ બીજાનાં ભૂમિવૈપરીત્યાન્નિષ્પત્તિવૈપરીત્યં, તથૈકસ્યાપિ પ્રશસ્તરાગલક્ષણસ્ય શુભોપયોગસ્ય પાત્રવૈપરીત્યાત્ફલવૈપરીત્યં, કારણવિશેષાત્કાર્યવિશેષસ્યાવશ્યંભાવિત્વાત્ .૨૫૫. ગતમ્ . ઇત ઊર્ધ્વં ગાથાષટકપર્યન્તં પાત્રાપાત્રપરીક્ષામુખ્યત્વેન વ્યાખ્યાનં કરોતિ . અથ શુભોપયોગસ્ય પાત્રભૂતવસ્તુવિશેષાત્ફલવિશેષં દર્શયતિ — ફલદિ ફલતિ, ફલં દદાતિ . સ કઃ . રાગો રાગઃ . કથંભૂતઃ . પસત્થભૂદો પ્રશસ્તભૂતો દાનપૂજાદિરૂપઃ . કિં ફલતિ . વિવરીદં વિપરીતમન્યાદૃશં ભિન્ન- ભિન્નફલમ્ . કેન કરણભૂતેન . વત્થુવિસેસેણ જઘન્યમધ્યમોત્કૃષ્ટભેદભિન્નપાત્રભૂતવસ્તુવિશેષેણ . અત્રાર્થે હૈ ઔર સમ્યગ્દૃષ્ટિ ગૃહસ્થકે મુનિયોગ્ય શુદ્ધાત્મપરિણતિકો પ્રાપ્ત ન હો સકનેસે અશુભવંચનાર્થ શુભોપયોગ મુખ્ય હૈ . સમ્યગ્દૃષ્ટિ ગૃહસ્થકે અશુભસે ( – વિશેષ અશુદ્ધ પરિણતિસે) છૂટનેકે લિયે પ્રવર્તમાન જો યહ શુભોપયોગકા પુરુષાર્થ વહ ભી શુદ્ધિકા હી મન્દપુરુષાર્થ હૈ, ક્યોંકિ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકે મંદ આલમ્બનસે અશુભ પરિણતિ બદલકર શુભ પરિણતિ હોતી હૈ ઔર શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકે ઉગ્ર આલમ્બનસે શુભપરિણતિ ભી બદલકર શુભપરિણતિ હો જાતી હૈ ..૨૫૪..

અબ, ઐસા સિદ્ધ કરતે હૈં કિ શુભોપયોગકો કારણકી વિપરીતતાસે ફલકી વિપરીતતા હોતી હૈ : —

અન્વયાર્થ : — [ઇહ નાનાભૂમિગતાનિ બીજાનિ એવ ] જૈસે ઇસ જગતમેં અનેક પ્રકારકી ભૂમિયોંમેં પડે હુએ બીજ [સસ્યકાલે ] ધાન્યકાલમેં વિપરીતરૂપસે ફલતે હૈં, ઉસીપ્રકાર [પ્રશસ્તભૂતઃ રાગઃ ] પ્રશસ્તભૂત રાગ [વસ્તુવિશેષેણ ] વસ્તુ – ભેદસે ( – પાત્ર ભેદસે) [વિપરીતં ફલતિ ] વિપરીતરૂપસે ફલતા હૈ ..૨૫૫..

ટીકા : — જૈસે બીજ જ્યોં કે ત્યોં હોને પર ભી ભૂમિકી વિપરીતતાસે નિષ્પત્તિકી વિપરીતતા હોતી હૈ, (અર્થાત્ અચ્છી ભૂમિમેં ઉસી બીજકા અચ્છા અન્ન ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર ખરાબ ભૂમિમેં વહી ખરાબ હો જાતા હૈ યા ઉત્પન્ન હી નહીં હોતા), ઉસીપ્રકાર પ્રશસ્તરાગસ્વરૂપ શુભોપયોગ જ્યોંકા ત્યોં હોને પર ભી પાત્રકી વિપરીતતાસે ફલકી વિપરીતતા હોતી હૈ, ક્યોંકિ કારણકે ભેદસે કાર્યકા ભેદ અવશ્યમ્ભાવી (અનિવાર્ય) હૈ ..૨૫૫..