Page -32 of 513
PDF/HTML Page 1 of 546
single page version
Page -31 of 513
PDF/HTML Page 2 of 546
single page version
Page -30 of 513
PDF/HTML Page 3 of 546
single page version
is śāstrakā lāgat mūlya ru. 183=00 paṛā hai. mumukṣuoṁkī ārthik sahayogase isakā vikriy mūlya ru. 100=00 hotā hai. unameṁ śrī ghāṭakopar digaṁbar jain mumukṣu maṁḍal, muṁbaīkī orase 50% ārthik sahayog viśeṣ prāpta honese is śāstrakā vikriy- mūlya mātra ru. 50=00 rakhā gayā hai.
Page -28 of 513
PDF/HTML Page 5 of 546
single page version
Page -27 of 513
PDF/HTML Page 6 of 546
single page version
jñānī sukānī maḷyā vinā e nāv paṇ tāre nahīṁ;
ā kāḷamāṁ śuddhātmajñānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāśi phaḷyo aho ! guru k hān tuṁ nāvik maḷyo.
bāhyāṁtar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣunāṁ.
nijālaṁbībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro cidaghan viṣe kāṁī na maḷe.
je vajre sumumukṣu sattva jhaḷake ; paradravya nāto tūṭe;
ka ruṇā akāraṇ samudra ! tane namuṁ huṁ;
he jñānapoṣak sumegh ! tane namuṁ huṁ,
ā dāsanā jīvanaśilpī ! tane namuṁ huṁ.
vāṇī cinmūrti ! tārī ur -anubhavanā sūkṣma bhāve bharelī;
bhāvo ūṁḍā vicārī, abhinav mahimā cittamāṁ lāvī lāvī,
khoyeluṁ ratna pāmuṁ,
Page -26 of 513
PDF/HTML Page 7 of 546
single page version
pravartamānatīrthapraṇetā vītarāg sarvajña bhagavān śrī mahāvīrasvāmīkī omkār divyadhvanise pravāhit aur gaṇadharadev śrī gautamasvāmī ādi guruparamparā dvārā prāpta hue śuddhātmānubhūtipradhān adhyātmapravāhako jhelakar, tathā videhakṣetrastha jīvantasvāmī śrī sīmandharajinavarakī pratyakṣa vandanā evaṁ deśanāśravaṇase puṣṭa kar, śrīmad bhagavatkundakundācāryadevane use samayasārādi paramāgamarūp bhājanoṁmeṁ saṁgr̥hīt karake adhyātmatattvapipāsu jagat par sātiśay mahān upakār kiyā hai
svānubhavapradhān – adhyātmaśrutalabdhidhar bhagavatkundakundācāryadev dvārā praṇīt prābhr̥tarūp prabhūt śrutaracanāoṁmeṁ śrī samayasār, śrī pravacanasār, śrī paṁcāstikāyasaṁgrah, śrī niyamasār aur śrī aṣṭaprābhr̥t — yah pān̐c paramāgam mukhya haiṁ . ye pān̐coṁ paramāgam śrī kundakundaadhyātma- bhāratīke ananya paramopāsak, adhyātmayugapravartak, paramopakārī pūjya sadgurudev śrī kānajīsvāmīke satprabhāvanodayase śrī di0 jain svādhyāyamaṁdir ṭrasṭa (sonagarḥ) evaṁ anya ṭrasṭa dvārā gujarātī evaṁ hindī bhāṣāmeṁ anek bār prakāśit ho cuke haiṁ . unake hī satpratāpase ye pān̐coṁ hī paramāgam, adhyātma – atiśayakṣetra śrī suvarṇapurī (sonagarḥ)meṁ bhagavān mahāvīrake pacīsaveṁ śatābdī – samārohake avasar par (vi. saṁ. 2030meṁ), viśvameṁ advitīy evaṁ darśanīy aise ‘śrī mahāvīr – kundakunda – digambar – jain – paramāgamamaṁdir’kī bhavya divāroṁ par lage saṁgemarmarake dhaval śilāpaṭ par (ādya cār paramāgam ṭīkā sahit aur aṣṭaprābhr̥takī mūl gāthā) utkīrṇa karākar ciraṁjīvī kiye gaye haiṁ . adhunā, paramāgam śrī pravacanasār evaṁ śrīmad amr̥tacandrācāryadevakī ‘tattvapradīpikā’ ṭīkāke gujarātī anuvādake hindī rūpāntarakā yah chaṭhavān̐ saṁskaraṇ adhyātmatattvapremiyoṁke hāthameṁ prastut karate hue śrutaprabhāvanākā viśeṣ ānanda anubhūt hotā hai .
jinake punīt prabhāvanodayase śrī kundakunda – adhyātmabhāratīkā is yugameṁ punarabhyuday huā hai aise hamāre paramopakārī pūjya sadgurudev śrī kānajīsvāmīkī upakāramahimā kyā kahī jāye ? unahīne bhagavān śrī mahāvīrasvāmī dvārā prarūpit evaṁ tadāmnāyānuvartī bhagavatkundakundācāryadev dvārā samayasār, pravacanasār ādi paramāgamoṁmeṁ susaṁcit svānubhav
Page -25 of 513
PDF/HTML Page 8 of 546
single page version
mudrit va śuddhātmadravyapradhān adhyātmatattvāmr̥takā svayaṁ pān karake, is kalikālameṁ adhyātmasādhanāke pāvan pathakā punaḥ samudyot kiyā hai, tathā rūḍhiprasta sāmpradāyikatāmeṁ phan̐se hue jainajagat par, dravyadr̥ṣṭipradhān svānubhūtimūlak vītarāg jainadharmako prakāśameṁ lākar, anupam, adbhut evaṁ ananta – ananta upakār kiye haiṁ
adhyātmavidyāke dātā, pūjya sadgurudev śrī kānajīsvāmīne is pravacanasār paramāgam par anek bār pravacanoṁ dvārā usake gahan tāttvik rahasyoṁkā udghāṭan kiyā hai . is śatābdīmeṁ adhyātmarucikā evaṁ adhyātmatattvajñānakā jo navayug pravarta rahā hai usakā śrey pūjya gurudevaśrīko hī hai .
pūjya gurudevaśrīke punīt pratāpase hī mumukṣujagatako jain adhyātmaśrutake anek paramāgamaratna apanī mātr̥bhāṣāmeṁ prāpta hue haiṁ . śrī pravacanasārakā gujarātī anuvād (jisakā yah hindī rūpāntar hai) bhī, śrī samayasārake gujarātī gadyapadyānuvādakī bhān̐ti, praśamamūrti bhagavatī pūjya bahinaśrī campābahinake baṛe bhāī adhyātmatattvarasik, vidvadratna, ādaraṇīy paṁ0 śrī himmatalāl jeṭhālāl śāhane, pūjya gurudev dvārā diye gaye śuddhātmadarśī upadeśāmr̥tabodh dvārā śāstroṁke gahan bhāvoṁko kholanekī sūjh prāpta kar, adhyātmajinavāṇīkī agādh bhaktise saral bhāṣāmeṁ — ābālavr̥ddhagrāhya, rocak evaṁ sundar ḍhaṁgase — kar diyā hai . sammānanīy anuvādak mahānubhāv adhyātmarasik vidvān honeke atirikta tattvavicārak, gambhīr ādarśa ātmārthī, vairāgyaśālī, śānta, gambhīr, niḥspr̥h, nirabhimānī evaṁ vivekaśīl sajjan haiṁ; tathā unameṁ adhyātmarasabharā madhur kavitva bhī hai ki jisake darśan unake padyānusār evaṁ anya stutikāvyoṁse spaṣṭatayā hote hai . ve bahut varṣoṁ tak pūjya gurudevake samāgamameṁ rahe haiṁ, aur pūjya gurudevake adhyātmapravacanoṁke śravaṇ evaṁ svayaṁke gahan manan dvārā unhoṁne apanī ātmārthitākī bahut puṣṭi kī hai . tattvārthake mūl rahasyoṁ par unakā manan ati gahan hai . śāstrakār evaṁ ṭīkākār ubhay ācāryabhagavantoṁke hr̥dayake gahan bhāvoṁkī gambhīratāko yathāvat surakṣit rakhakar unhoṁne yah śabdaśaḥ gujarātī anuvād kiyā hai; taduparānta mūl gāthāsūtroṁkā bhāvapūrṇa madhur gujarātī padyānuvād bhī (harigīt chandameṁ) unhoṁne kiyā hai, jo is anuvādakī atīv adhikatā lātā hai aur svādhyāyapremiyoṁko bahut hī upayogī hotā hai . taduparānta jahān̐ āvaśyakatā lagī vahān̐ bhāvārtha dvārā yā padaṭippaṇ dvārā bhī unhoṁne ati sundar spaṣṭatā kī hai .
is prakār bhagavatkundakundācāryadevake samayasārādi uttamottam paramāgamoṁke anuvādakā param saubhāgya, pūjya gurudevaśrī evaṁ pūjya bahinaśrīkī param kr̥pāse, ādaraṇīy śrī
Page -24 of 513
PDF/HTML Page 9 of 546
single page version
himmatabhāīko samprāpta huā etadartha ve sacamuc abhinandanīy haiṁ . pūjya gurudevaśrīkī kalyāṇī preraṇā jhelakar atyanta pariśramapūrvak aisā sundar bhāvavāhī anuvād kar deneke badalemeṁ saṁsthā evaṁ samagra adhyātmajijñāsu samāj unakā jitanā upakār māne vah kam hai . yah anuvād amūlya hai, kyoṁki kundakundabhāratī evaṁ gurudevake prati mātra param bhaktise prerit hokar apanī adhyātmarasikatā dvārā kiye gaye is anuvādakā mūlya kais āṁkā jāye ? pravacanasārake is anuvādarūp mahān kāryake badalemeṁ saṁsthā dvārā, kuch kīmatī bheṭakī svīkr̥tike liye, unako āgrahapūrṇa anurodh kiyā gayā thā tab unhoṁne vairāgyapūrvak namrabhāvase aisā pratyuttar diyā thā ki ‘‘merā ātmā is saṁsāraparibhramaṇase chūṭe itanā hī paryāpta hai, dūsarā mujhe kuch badalā nahīṁ cāhiye’’ . unakī yah nispr̥hatā bhī atyanta praśaṁsanīy hai . upodghātameṁ bhī apanī bhāvanā vyakta karate hue ve likhate haiṁ ki — ‘‘yah anuvād maiṁne śrī pravacanasār prati bhaktise aur pūjya gurudevaśrīkī preraṇāse prerit hokar, nij kalyāṇake liye, bhavabhayase ḍarate ḍarate kiyā hai’’ .
śrī pravacanasār śāstrake dūsare saṁskaraṇake avasar par pūjya gurudevaśrīke antevāsī brahmacārī śrī candūlālabhāī khīmacanda jhobāliyā dvārā, hastalikhit pratiyoṁke ādhārase saṁśodhit śrī jayasenācāryadevakr̥t ‘tātparyavr̥tti’ saṁskr̥t ṭīkā bhī is hindī saṁskaraṇameṁ joḍ dī hai . hindī saṁskaraṇake liye gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar paṁ0 parameṣṭhīdāsajī jain nyāyatīrtha (lalitapur)ne kiyā hai, tadartha unake prati upakr̥tabhāv tathā is saṁskaraṇake sundar mudraṇake liye ‘kitābaghar’ rājakoṭake prati kr̥tajñatā vyakta karate haiṁ .
is śāstrameṁ ācāryabhagavantoṁne kahe hue adhyātmamantrako gaharāīse samajhakar, bhavya jīv śuddhopayogadharmako prāpta karo — yahī hārdik kāmanā . bhādoṁ kr̥ṣṇā 2, vi. saṁ. 2049, ‘79vīṁ bahinaśrī – cambāben – janmajayantī’sāhityaprakāśanasamiti
Page -23 of 513
PDF/HTML Page 10 of 546
single page version
is graṁth pravacanasārakā agalā saṁskaraṇ samāpta ho jānese mumukṣuoṁkī māṁgako dhyānameṁ rakhakar yah navīn sātavāṁ saṁskaraṇ prakāśit kiyā jā rahā hai. is saṁskaraṇameṁ agale saṁskaraṇakī kṣatiyoṁko sudhāranekā yathāyogya prayatna kiyā gayā hai.
pravacanasārameṁ batāye hue bhāvoṁko pūjya gurudevaśrīne jis prakār kholā hai us prakār yathārtha samajhakar, antarameṁ usakā pariṇaman karake atīndriy jñānakī prāpti dvārā atīndriy ānandako sab jīv āsvādan kare yah aṁtarīk bhāvanā sah.....
mahāvīr nirvāṇotsav dīpāvalī tā. 26 -10 -2011
Page -22 of 513
PDF/HTML Page 11 of 546
single page version
enī kuṁ dakuṁ da gūṁthe māḷ re,
jemāṁ sār -samay śiratāj re,
gūṁthyuṁ pravacanasār re,
gūṁthyo samayano sār re,
jinajīno omkāranād re,
vaṁduṁ e omkāranād re,
mārā dhyāne hajo jinavāṇ re,
vājo mane dinarāt re,
Page -21 of 513
PDF/HTML Page 12 of 546
single page version
bhagavān śrī kundakundācāryadevapraṇīt yah ‘pravacanasār’ nāmakā śāstra ‘dvitīy śrutaskaṁdh’ke sarvotkr̥ṣṭa āgamoṁmeṁse ek hai.
‘dvitīy śrutaskaṁdh’kī utpatti kese huī, usakā ham paṭṭāvalioṁke ādhārase saṁkṣepameṁ avalokan kareṁ : –
āj se 2474 varṣa pūrva is bharatakṣetrakī puṇyabhūmimeṁ jagatpūjya param bhaṭṭārak bhagavān śrī mahāvīrasvāmī mokṣamārgakā prakāś karaneke liye samasta padārthoṁkā svarūp apanī sātiśay divyadhvanike dvārā pragaṭ kar rahe the. unake nirvāṇake paścāt pān̐c śrutakevalī hue, jinameṁse antim śrutakevalī śrī bhadrabāhusvāmī the. vahān̐ tak to dvādaśāṁgaśāstrake prarūpaṇāse niścay -vyavahārātmak mokṣamārga yathārtharūpameṁ pravartatā rahā. tatpaścāt kāladoṣase kramaśaḥ aṁgoṁke jñānakī vyucchitti hotī gaī aur isaprakār apār jñānasiṁdhukā bahubhāg vicchinna honeke bād dūsare bhadrabāhusvāmī ācāryakī paripāṭī (paramparā)meṁ do mahā samartha muni hue. unameṁse — ekakā nām śrī dharasen ācārya tathā dūsaroṁkā nām śrī guṇadhar ācārya thā. unase prāpta jñānake dvārā unakī paramparāmeṁ honevāle ācāryoṁne śāstroṁkī racanā kī aur śrī vīr bhagavānake upadeśakā pravāh cālū rakhā.
śrī dharasenācāryako āgrāyaṇīpūrvake paṁcam vastuadhikārake ‘mahākarmaprakr̥ti’ nāmak cauthe prābhr̥takā jñān thā. us jñānāmr̥tameṁse kramaśaḥ unake bādake ācāryoṁ dvārā ṣṭakhaṁḍāgam, dhaval, mahādhaval, gommṭasār, labdhisār, kṣapaṇāsār ādi śāstroṁkī racanā huī. isaprakār pratham śrutaskaṁdhakī utpatti huī. usameṁ jīv aur karmake saṁyogase honevālī ātmākī saṁsāraparyāyakā — guṇasthān, mārgaṇāsthān ādikā — varṇan hai, paryāyārthikanayako pradhān karake kathan hai. is nayako aśuddhadravyārthik bhī kahate haiṁ aur adhyātmabhāṣāse aśuddha -niścayanay athavā vyavahār kahate haiṁ.
Page -20 of 513
PDF/HTML Page 13 of 546
single page version
śrī guṇadhar ācāryako jñānapravādapūrvakī daśam vastuadhikārake tr̥tīy prābhr̥takā jñān thā. us jñānameṁse bādake ācāryoṁne kramaśaḥ siddhānta -racanā kī. isaprakār sarvajña bhagavān mahāvīrase calā ānevālā jñān ācāryaparamparāse bhagavān śrī kundakundācāryadevako prāpta huā. unhoṁne paṁcāstikāyasaṁgrah, pravacanasār, samayasār, niyamasār, aṣṭapāhuṛ ādi śāstroṁkī racanā kī. is prakār dvitīy śrutaskaṁdhakī utpatti huī. usameṁ jñānako pradhān karake śuddhadravyārthik nayase kathan hai, ātmāke śuddhasvarūpakā varṇan hai.
bhagavān śrī kundakundācāryadev vikram saṁvatke prārambhameṁ ho gaye haiṁ. digambar jain paramparāmeṁ bhagavān kundakundācāryadevakā sthān sarvotkr̥ṣṭa hai.
— yah ślok pratyek digambar jain, śāstrasvādhyāyake prārambhameṁ maṁgalācaraṇake rūpameṁ bolate haiṁ. isase siddha hotā hai ki sarvajña bhagavān śrī mahāvīrasvāmī aur gaṇadhar bhagavān śrī gautamasvāmīke paścāt turat hī bhagavān kundakundācāryakā sthān ātā hai. digambar jain sādhu apaneko kundakundācāryakī paramparākā kahalānemeṁ gaurav mānate haiṁ. bhagavān kundakundācāryadevake śāstra sākṣāt gaṇadharadevake vacan jitane hī pramāṇabhūt māne jāte haiṁ. unake bād honevāle granthakār ācārya apane kisī kathanako siddha karaneke liye kundakundācāryadevake śāstroṁkā pramāṇ dete haiṁ jisase yah kathan nirvivād siddha ho jātā hai. unake bād likhe gaye granthoṁmeṁ unake śāstroṁmeṁse anekānek bahutase avataraṇ liye gae haiṁ. vāstavameṁ bhagavān kundakundācāryadevane apane paramāgamoṁmeṁ tīrthaṁkaradevoṁke dvārā prarūpit uttamottam siddhāṁtoṁko surakṣit kar rakhā hai, aur mokṣamārgako sthir rakhā hai. vikram saṁvat 660meṁ honevāle śrī devasenācāryavar apane darśanasār nāmake granthameṁ kahate haiṁ ki —
‘‘videhakṣetrake vartamān tīrthaṁkar śrī sīmaṁdharasvāmīke samavasaraṇameṁ jākar śrī padmanaṁdināthane (śrī kundakundācāryadevane) svayaṁ prāpta kiye gae jñānake dvārā bodh na diyā hotā to munijan sacce mārgako kaise jānate ?’’ ek dūsarā ullekh dekhiye, jisameṁ kundakundācāryadevako ‘kalikālasarvajña’ kahā gayā hai. ṣaṭprābhr̥takī śrī śrutasāgarasūrikr̥t
Page -19 of 513
PDF/HTML Page 14 of 546
single page version
ṭīkāke aṁtameṁ likhā hai ki — ‘‘padmanaṁdī, kundakundācārya, vakragrīvācārya, ailācārya, gr̥dhrapicchācārya, — in pān̐c nāmoṁse yukta tathā jinheṁ cār aṁgul ū par ākāśameṁ calanekī r̥ddhi prāpta thī, aur jinhoṁne pūrvavidehameṁ jākar sīmaṁdharabhagavānakī vaṁdanā kī thī tathā unake pāsase prāpta śrutajñānake dvārā jinhoṁne bhāratavarṣake bhavya jīvoṁko pratibodhit kiyā hai, un śrī jinacandrasūribhaṭṭārakake paṭṭake ābharaṇarūp kalikālasarvajña (bhagavān kundakundācāryadev)ke dvārā racit is ṣaṭprābhr̥t granthameṁ........sūrīśvar śrī śrutasāgar dvārā racit mokṣaprābhr̥takī ṭīkā samāpta huī.’’ bhagavān kundakundācāryadevakī mahattā batānevāle aise anekānek ullekh jain sāhityameṁ milate haiṁ; kaī ❃śilālekhoṁmeṁ bhī ullekh pāyā jātā hai. is prakār ham dekhate haiṁ ki sanātan jain (digambar) saṁpradāyameṁ kalikālasarvajña bhagavān kuṁdakuṁdācāryakā advitīy sthān hai.
bhagavān kundakundācāryadev dvārā racit anek śāstra haiṁ jinameṁse thoḍese vartamānameṁ vidyamān hai. trilokīnāth sarvajñadevake mukhase pravāhit śrutāmr̥takī saritāmeṁse bhar lie gae vah amr̥tabhājan vartamānameṁ bhī anek ātmārthiyoṁko ātmajīvan pradān karate haiṁ. unake samayasār, paṁcāstikāy aur pravacanasār nāmak tīn uttamottam śāstra ‘prābhr̥tatray’ kahalāte haiṁ. in tīn paramāgamoṁmeṁ hajāroṁ śāstroṁkā sār ā jātā hai. bhagavān kuṁdakuṁdācāryake bād likhe gae anek graṁthoṁke bīj in tīn paramāgamoṁmeṁ vidyamān haiṁ, — aisā sūkṣmadr̥ṣṭise abhyās karane par spaṣṭa jñāt hotā hai. śrī samayasār is bharatakṣetrakā sarvotkr̥ṣṭa paramāgam hai. usameṁ nav tattvoṁkā śuddhanayakī dr̥ṣṭise nirūpaṇ karake jīvakā śuddha svarūp sarva prakārase – āgam, yukti, anubhav aur paramparāse — ati vistārapūrvak samajhāyā hai. paṁcāstikāyameṁ chah dravyoṁ aur nav tattvoṁkā svarūp saṁkṣepameṁ kahā gayā hai. pravacanasārameṁ usake nāmānusār jinapravacanakā sār saṁgr̥hīt kiyā gayā hai. jaise samayasārameṁ mukhyatayā darśanapradhān nirūpaṇ hai usīprakār pravacanasārameṁ mukhyatayā jñānapradhān kathan hai.
śrī pravacanasārake prārambhameṁ hī śāstrakartāne vītarāgacāritrake lie apanī tīvra ākāṁkṣā vyakta kī hai . bār – bār bhītar hī bhītar (aṁtarameṁ) ḍubakī lagāte hue ācāryadev nirantar bhītar hī samāe rahanā cāhate haiṁ . kintu jab tak us daśāko nahīṁ pahun̐cā jātā tab tak aṁtar anubhavase chūṭakar bār – bār bāhar bhī ānā ho jātā hai . is daśāmeṁ jin amūlya vacan mauktikoṁkī mālā gūn̐th gaī vah yah pravacanasār paramāgam hai . sampūrṇa paramāgamameṁ vītarāgacāritrakī tīvrākāṁkṣākī mukhya dhvani gūṁj rahī hai . ❃ śilālekhake lie dekhe pr̥ṣṭha 19
Page -18 of 513
PDF/HTML Page 15 of 546
single page version
aise is param pavitra śāstrameṁ tīn śrutaskandha haiṁ . pratham śrutaskandhakā nām ‘jñānatattvaprajñāpan’ hai . anādikālase paronmukh jīvoṁko kabhī aisī śraddhā nahīṁ huī ki ‘maiṁ jñānasvabhāv hūn̐ aur merā sukh mujhameṁ hī hai’ . isīlie usakī paramukhāpekṣī – paronmukhavr̥tti kabhī nahīṁ ṭalatī . aise dīn dukhī jīvoṁ par ācāryadevane karuṇā karake is adhikārameṁ jīvakā jñānānandasvabhāv vistārapūrvak samajhāyā hai; usīprakār kevalīke jñān aur sukh prāpta karanekī pracur utkr̥ṣṭa bhāvanā bahāī hai . ‘‘kṣāyik jñān hī upādey hai, kṣāyopaśamikajñānavāle to karmabhārako hī bhogate haiṁ; pratyakṣajñān hī ekāntik sukh hai, parokṣajñān to atyaṁt ākul hai; kevalīkā atīndriy sukh hī sukh hai, indriyajanit sukh to duḥkh hī hai; siddha bhagavān svayamev jñān, sukh aur dev haiṁ, ghātikarma rahit bhagavānakā sukh sunakar bhī jinheṁ unake prati śraddhā nahīṁ hotī ve abhavya (dūrabhavya) haiṁ’’ yoṁ anekānek prakārase ācāryadevane kevalajñān aur atīṁdriy, paripūrṇa sukhake liye pukār kī hai . kevalīke jñān aur ānandake lie ācāryadevane aisī bhāv bharī dhun macāī hai ki jise sunakar – parḥakar sahaj hī aisā lagane lagatā hai ki videhavāsī sīmaṁdhar bhagavānake aur kevalī bhagavantoṁke jhuṇḍameṁse bharatakṣetrameṁ ākar tatkāl hī kadācit ācāryadevane yah adhikār racakar apanī hr̥dayormiyān̐ vyakta kī hoṁ. is prakār jñān aur sukhakā anupam nirūpaṇ karake is adhikārameṁ ācāryadevane mumukṣuoṁko atīndriy jñān aur sukhakī ruci tathā śraddhā karāī hai, aur antim gāthāoṁmeṁ moh – rāg – dveṣako nirmūl karanekā jinokta yathārtha upāy saṁkṣepameṁ batāyā hai .
dvitīy śrutaskandhakā nām ‘jñeyatattva – prajñāpan’ hai . anādikālase paribhramaṇ karatā huā jīv sab kuch kar cukā hai, kintu usane sva – parakā bhedavijñān kabhī nahīṁ kiyā . use kabhī aisī sānubhav śraddhā nahīṁ huī ki ‘baṁdh mārgameṁ tathā mokṣamārgameṁ jīv akelā hī kartā, karma, karaṇ aur karmaphal banatā hai, usakā parake sāth kabhī bhī kuch bhī sambandha nahīṁ hai’. isalie hajāroṁ mithyā upāy karane par bhī vah duḥkh mukta nahīṁ hotā . is śrutaskandhameṁ ācāryadevane duḥkhakī jaṛ chedanekā sādhan – bhedavijñān – samajhāyā hai . ‘jagatakā pratyek sat arthāt pratyek dravya utpād – vyay – dhrauvyake atirikta yā guṇ – paryāy samūhake atirikta anya kuch bhī nahīṁ hai . sat kaho, dravya kaho, utpād – vyay – dhrauvya kaho yā guṇaparyāyapiṇḍa kaho, – yah sab ek hī hai’ yah trikālajña jinendrabhagavānake dvārā sākṣāt dr̥ṣṭa vastusvarūpakā mūlabhūt siddhānta hai . vītarāgavijñānakā yah mūlabhūt siddhānta prārambhakī bahutasī gāthāoṁmeṁ atyadhik sundar rītise, kisī lokottar vaijñānik ḍhaṁgase
Page -17 of 513
PDF/HTML Page 16 of 546
single page version
samajhāyā gayā hai . usameṁ dravyasāmānyakā svarūp jis alaukik śailīse siddha kiyā hai usakā dhyān pāṭhakoṁko yah bhāg svayaṁ hī samajhapūrvak parḥe binā ānā aśakya hai .
vāstavameṁ pravacanasārameṁ varṇit yah dravyasāmānya nirūpaṇ atyanta abādhya aur param pratītikar hai . is prakār dravyasāmānyakī jñānarūpī sudr̥rḥ bhūmikā racakar, dravya viśeṣakā asādhāraṇ varṇan, prāṇādise jīvakī bhinnatā, jīv dehādikā – kartā, kārayitā, anumodak nahīṁ hai – yah vāstavikatā, jīvako pudgalapiṇḍakā akartr̥tva, niścayabaṁdhakā svarūp, śuddhātmākī upalabdhikā phal, ekāgra saṁcetanalakṣaṇ dhyān ityādi anek viṣay ati spaṣṭatayā samajhāe gae haiṁ . in sabameṁ sva – parakā bhedavijñān hī spaṣṭa tairatā dikhāī de rahā hai . sampūrṇa adhikār meṁ vītarāg praṇīt dravyānuyogakā sattva khūb ṭhūṁs ṭhūṁs kar bharā hai, jinaśāsanake maulik siddhāntoṁko abādhyayuktise siddha kiyā hai . yah adhikār jinaśāsanake stambha samān hai . isakā gaharāīse abhyās karanevāle madhyastha supātra jīvako aisī pratīti huye binā nahīṁ rahatī ki ‘jain darśan hī vastudarśan hai’ . viṣayakā pratipādan itanā praurḥ, agādh gaharāīyukta, marmasparśī aur camatkr̥timay hai ki vah mumukṣuke upayogako tīkṣṇa banākar śrutaratnākarakī gambhīr gaharāīmeṁ le jātā hai . kisī uccakoṭike mumukṣuko nijasvabhāvaratnakī prāpti karātā hai, aur yadi koī sāmānya mumukṣu vahān̐ tak na pahun̐c sake to usake hr̥dayameṁ bhī itanī mahimā to avaśya hī ghar kar letī hai ki ‘śrutaratnākar adbhut aur apār hai’ . granthakār śrī kundakundācāryadev aur ṭīkākār śrī amr̥tacandrācāryadevake hr̥dayase pravāhit śrutagaṁgāne tīrthaṁkarake aur śrutakevaliyoṁke virahako bhulā diyā hai .
tīsare śrutaskandhakā nām ‘caraṇānuyogasūcak cūlikā’ hai . śubhopayogī muniko aṁtaraṁg daśāke anurūp kis prakārakā śubhopayog vartatā hai aur sāth hī sāth sahajatayā bāharakī kaisī kriyāmeṁ svayaṁ vartanā hotī haiṁ, vah isameṁ jinendra kathanānusār samajhāyā gayā hai . dīkṣā grahaṇ karanekī jinokta vidhi, aṁtaraṁg sahaj daśāke anurūp bahiraṁgayathājāt -rūpatva, aṭṭhāīs mūlaguṇ, aṁtaraṁg – bahiraṁg ched, upadhiniṣedh, utsarga – apavād, yuktāhār vihār, ekāgratārūp mokṣamārga, munikā anya muniyoṁke pratikā vyavahār ādi anek viṣay isameṁ yukti sahit samajhāye gaye haiṁ . graṁthakār aur ṭīkākār ācāryayugalane caraṇānuyog jaise viṣayako bhī ātmadravyako mukhya karake śuddhadravyāvalambī aṁtaraṁg daśāke sāth un – un kriyāoṁkā yā śubhabhāvoṁkā saṁbaṁdh darśāte hue niścay – vyavahārakī saṁdhipūrvak aisā camatkārapūrṇa varṇan kiyā hai ki ācaraṇaprajñāpan jaise adhikārameṁ bhī jaise koī śāṁtajharanese jharatā huā adhyātmagīt gāyā jā rahā ho, — aisā hī lagatā rahatā hai . ātmadravyako mukhya karake, aisā sayuktik aisā
Page -16 of 513
PDF/HTML Page 17 of 546
single page version
pramāṇabhūt, sādyanta, śāntarasanirjharatā caraṇānuyogakā pratipādan anya kisī śāstrameṁ nahīṁ hai . hr̥dayameṁ bhare hue anubhavāmr̥tameṁ otaprot hokar nikalatī huī donoṁ ācāryadevoṁkī vāṇīmeṁ koī aisā camatkār hai ki vah jis jis viṣayako sparśa karatī hai us us viṣayako param rasamay, śītal – śītal aur sudhāsyaṁdī banā detī hai .
is prakār tīn śrutaskandhoṁmeṁ vibhājit yah param pavitra paramāgam mumukṣuoṁko yathārtha vastusvarūpake samajhanemeṁ mahānimittabhūt hai . is śāstrameṁ jinaśāsanake anek mukhya mukhya siddhāntoṁke bīj vidyamān haiṁ . is śāstrameṁ pratyek padārthakī svatantratākī ghoṣaṇā kī gaī hai tathā divyadhvanike dvārā vinirgat anek prayojanabhūt siddhāntoṁkā dohan hai . paramapūjya gurudev śrī kānajīsvāmī anek bār kahate hai ki — ‘śrī samayasār, pravacanasār, niyamasār ādi śāstroṁkī gāthā – gāthāmeṁ divyadhvanikā saṁdeś hai . in gāthāoṁmeṁ itanī apār gaharāī hai ki usakā māp karanemeṁ apanī hī śaktikā māp hojātā hai . yah sāgaragambhīr śāstroṁke racayitā paramakr̥pālu ācāryabhagavānakā koī param alaukik sāmarthya hai . param adbhut sātiśay antarbāhya yogoṁke binā in śāstroṁkā racā jānā śakya nahīṁ hai . in śāstroṁkī vāṇī tairate hue puruṣakī vāṇī hai yah spaṣṭa pratīt hotā hai . inakī pratyek gāthā chaṭhaveṁ – sātaveṁ guṇasthānameṁ jhūlanevāle mahāmunike ātmānubhavase nikalī huī hai . in śāstroṁke kartā bhagavān kundakundācāryadev mahāvidehakṣetrameṁ sarvajña vītarāg bhī sīmaṁdhar bhagavānake samavasaraṇameṁ gaye the, aur vahān̐ ve āṭh din rahe the yah bāt yathātathya hai, akṣaraśaḥ satya hai, pramāṇasiddha hai . un paramopakārī ācāryadevake dvārā racit samayasār, pravacanasār ādi śāstroṁmeṁ tīrthaṁkaradevakī omkāradhvanimeṁse hī nikalā huā upadeś hai .’
bhagavān kundakundācāryadevakr̥t is śāstrakī prākr̥t gāthāoṁkī ‘tattvadīpikā’ nāmak saṁskr̥t ṭīkā śrī amr̥tacandrācārya (jo ki lagabhag vikram saṁvatkī 10vīṁ śatābdīmeṁ ho gaye haiṁ)ne racī hai . jaise is śāstrake mūl kartā alaukik puruṣ haiṁ vaise hī isake ṭīkākār bhī mahāsamartha ācārya haiṁ . unhoṁne samayasār tathā paṁcāstikāyakī ṭīkā bhī likhī hai aur tattvārthasār, puruṣārthasiddhyupāy ādi svatantra granthoṁkī bhī racanā kī hai . un jaisī ṭīkāyeṁ abhī tak anya jainaśāstrakī nahīṁ huī hai . unakī ṭīkāoṁke pāṭhakoṁko unakī adhyātmarasikatā, ātmānubhav, prakhar vidvattā, vastusvarūpako nyāyapūrvak siddha karanekī asādhāraṇ śakti, jinaśāsanakā atyanta gambhīr jñān, niścay – vyavahārakā saṁdhibaddha nirūpaṇ karanekī viral śakti aur uttam kāvyaśaktikā pūrā patā lag jātā hai . gambhīr rahasyoṁko atyanta saṁkṣepameṁ bhar denekī unakī śakti vidvānoṁko āścaryacakit kar detī hai . unakī daivī
Page -15 of 513
PDF/HTML Page 18 of 546
single page version
ṭīkāyeṁ śrutakevalīke vacanoṁ jaisī haiṁ . jaise mūl śāstrakārake śāstra anubhav – yukti ādi samasta samr̥ddhiyoṁse samr̥ddha haiṁ vaise hī ṭīkākārakī ṭīkāyeṁ bhī un un sarva samr̥ddhiyoṁse vibhūṣit haiṁ . śāsanamānya bhagavān kundakundācāryadevane māno ki ve kuṁdakuṁdabhagavānke hr̥dayameṁ paiṭh gaye hoṁ isaprakārase unake gaṁbhīr āśayoṁko yathārthatayā vyakta karake unake gaṇadhar jaisā kārya kiyā hai . śrī amr̥tacaṁdrācāryadev dvārā racit kāvya bhī adhyātmaras aur ātmānubhavakī mastīse bharapūr haiṁ . śrī samayasārakī ṭīkāmeṁ ānevāle kāvyoṁ (kalaśoṁ)ne śrī padmaprabhadev jaise samartha munivaroṁ par gaharī chāp jamāī hai, aur āj bhī tattvajñān tathā adhyātmarasase bhare hue ve madhur kalaś adhyātmarasikoṁke hadayake tārako jhanajhanā ḍālate haiṁ . adhyātmakavike rūpameṁ śrī amr̥tacandrācāryadevakā sthān advitīy hai .
pravacanasārameṁ bhagavān kundakundācāryadevane 275 gāthāoṁkī racanā prākr̥tameṁ kī hai . usapar śrī amr̥tacandrācāryane tattvadīpikā nāmak tathā śrī jayasenācāryane tātparyavr̥tti nāmak saṁskr̥t ṭīkākī racanā kī hai . śrī pāṁḍe hemarājajīne tattvadīpikākā bhāvārtha hindīmeṁ likhā hai, jisakā nām ‘bālāvabodhabhāṣāṭīkā’ rakhā hai . vikram saṁvat 1969meṁ śrī paramaśrutaprabhāvak maṇḍal dvārā prakāśit hindī pravacanasārameṁ mūl gāthāyeṁ, donoṁ saṁskr̥t ṭīkāyeṁ, aur śrī hemarājajīkr̥t hindī bālāvabodhabhāṣāṭīkā mudrit huī hai . ab is prakāśit gujarātī pravacanasārameṁ mūl gāthāyeṁ, unakā gujarātī padyānuvād, saṁskr̥t tattvadīpikā ṭīkā aur un gāthā va ṭīkākā akṣaraśaḥ gujarātī anuvād pragaṭ kiyā gayā hai . jahān̐ kuch viśeṣ spaṣṭīkaraṇ karanekī āvaśyakatā pratīt huī hai vahān̐ koṣṭhakameṁ athavā ‘bhāvārtha’meṁ yā phū ṭanoṭameṁ spaṣṭatā kī gaī hai . us spaṣṭatā karanemeṁ bahut sī jagah śrī jayasenācāryakī ‘tātparyavr̥tti’ atyanta upayogī huī hai aur kahī kahīṁ śrī hemarājajīkr̥t bālāvabodhabhāṣāṭīkākā bhī ādhār liyā hai . śrī paramaśrutaprabhāvak maṇḍal dvārā prakāśit pravacanasārameṁ mudrit saṁskr̥t ṭīkāko hastalikhit pratiyoṁse milān karane par usameṁ kahīṁ kahīṁ jo alpa aśuddhiyān̐ mālūm huī ve isameṁ ṭhīk kar lī gaī haiṁ .
yah anuvād karanekā mahābhāgya mujhe prāpta huā, jo ki mere liye atyanta harṣakā kāraṇ hai . paramapūjya adhyātmamūrti sadgurudev śrī kānajīsvāmīke āśrayameṁ is gahan śāstrakā anuvād huā hai . anuvād karanekī sampūrṇa śakti mujhe pūjyapād sadgurudevase hī prāpta huī hai . paramopakārī sadgurudevake pavitra jīvanake pratyakṣa paricayake binā aur unake ādhyātmik upadeśake binā is pāmarako jinavāṇīke prati leśamātra bhī bhakti yā śraddhā kahān̐se pragaṭ hotī, bhagavān kundakundācāryadev aur unake śāstroṁkī raṁcamātra mahimā kahān̐se
Page -14 of 513
PDF/HTML Page 19 of 546
single page version
ātī, tathā un śāstroṁkā artha ḍhūṁḍh nikālanekī leśamātra śakti kahān̐se ātī ? — isaprakār anuvādakī samasta śaktikā mūl śrī sadgurudev hī honese vāstavameṁ to sadgurudevakī amr̥tavāṇīkā pravāh hī — unase prāpta amūlya upadeś hī — yathāsamay is anuvādake rūpameṁ pariṇat huā hai . jinake dvārā siṁcit śaktise aur jinakā pīṭhapar bal honese is gahan śāstrake anuvād karanekā maiṁne sāhas kiyā aur jinakī kr̥pāse vah nirvighna samāpta huā un paramapūjya paramopakārī sadgurudev (śrī kānajīsvāmī)ke caraṇāravindameṁ ati bhaktibhāvase maiṁ vandanā karatā hūn̐ .
paramapūjya bahenaśrī campābenake prati bhī, is anuvādakī pūrṇāhuti karate huye, upakāravaśatākī ugra bhāvanākā anubhav ho rahā hai . jinake pavitra jīvan aur bodh is pāmarako śrī pravacanasārake prati, pravacanasārake mahān kartāke prati aur pravacanasārameṁ upadiṣṭa vītarāgavijñānake prati bahumānavr̥ddhikā viśiṣṭa nimitta hue haiṁ — aisī un paramapūjya bahinaśrīke caraṇakamalameṁ yah hr̥day naman karatā hai .
is anuvādameṁ anek bhāiyoṁse hārdik sahāyatā milī hai . mānanīy śrī vakīl rāmajībhāī māṇekacanda dośīne apane bharapūr dhārmik vyavasāyoṁmeṁse samay nikālakar sārā anuvād bārīkīse jān̐c liyā hai, yathocit salāh dī hai aur anuvādameṁ ānevālī choṭī – baṛī kaṭhināiyoṁkā apane viśāl śāstrajñānase hal kiyā hai . bhāīśrī khīmacanda jeṭhālāl śeṭhane bhī pūrā anuvād sāvadhānīpūrvak jāṁcā hai aur apane saṁskr̥t bhāṣāke tathā śāstrīy jñānake ādhārake upayogī sūcanāyeṁ dī haiṁ . brahmacārī bhāīśrī candūlāl khīmacanda jhobāliyāne hastalikhit pratiyoṁke ādhārase saṁskr̥t ṭīkāmeṁ sudhār kiyā hai, anuvādakā kitanā hī bhāg jāṁcā hai, śuddhipatra, anukramaṇikā aur gāthāsūcī taiyār kī hai, tathā prūph saṁśodhanakā kārya kiyā hai — is prakār vidhavidh sahāyatā kī hai . in sab bhāiyoṁkā maiṁ antaḥkaraṇapūrvak ābhār mānatā hūn̐ . unakī sahr̥day sahāyatāke binā anuvādameṁ anek trūṭiyān̐ rah jātīṁ . inake atirikta anya jin – jin bhāiyoṁkī isameṁ sahāyatā milī hai maiṁ un sabakā r̥ṇī hūn̐ .
maiṁne yah anuvād pravacanasārake prati bhaktise aur gurudevakī preraṇāse prerit hokar nij kalyāṇake hetu, bhavabhayase ḍarate – ḍarate kiyā hai . anuvād karate huye śāstrake mūl āśayameṁ koī antar na paṛane pāye, is or maiṁne pūrī – pūrī sāvadhānī rakhī hai; tathāpi alpajñatāke kāraṇ usameṁ kahīṁ koī āśay badal gayā ho yā koī bhūl rah gaī ho to usake liye maiṁ śāstrakār śrī kundakundācāryabhagavān, ṭīkākār śrī amr̥tacandrācāryadev aur mumukṣu pāṭhakoṁse aṁtaḥkaraṇapūrvak kṣamāyācanā karatā hūn̐ .
Page -13 of 513
PDF/HTML Page 20 of 546
single page version
merī āṁtarik bhāvanā hai ki yah anuvād bhavya jīvoṁko jinakathit vastuvijñānakā nirṇay karākar, atīndriy jñān aur sukhakī śraddhā karākar, pratyek dravyakā saṁpūrṇa svātaṁtrya samajhākar, dravyasāmānyameṁ līn honerūp śāśvat sukhakā paṁth dikhāye . ‘paramānandarūpī sudhārasake pipāsu bhavya jīvoṁke hitārtha’ śrī amr̥tacandrācāryadevane is mahāśāstrakī vyākhyā kī hai . jo jīv isameṁ kathit paramakalyāṇakārī bhāvoṁko hr̥dayagat kareṁge ve avaśya paramānandarūpī sudhārasake bhājan hoṁge . jab tak ye bhāv hr̥dayagat na hoṁ tab tak niś – din yahī bhāvanā, yahī vicār, yahī maṁthan aur yahī puruṣārtha kartavya hai . yahī paramānandaprāptikā upāy hai . śrī amr̥tacandrācāryadev dvārā tattvadīpikākī pūrṇāhuti karate huye bhāvit bhāvanāko bhākar yah upodghāt pūrṇa karatā hūn̐ — ‘‘ānandāmr̥take pūrase paripūrṇa pravāhit kaivalyasaritāmeṁ jo nimagna hai, jagatko dekhaneke liye samartha mahājñānalakṣmī jisameṁ mukhya hai, jo uttam ratnake kiraṇoṁke samān spaṣṭa hai aur jo iṣṭa hai — aise prakāśamān svatattvako jīv syātkāralakṣaṇase lakṣit jinendraśāsanake vaś prāpta hoṁ .’’ śrutapaṁcamī, vi0 saṁ0 2004